Монголын төмөр замчдын үйлдвэрчний эвлэлийн холбооны дарга Б.Баяраатай төмөр замын өргөн, нарийн царигийн асуудлаар ярилцлаа. Тэрээр анхны нарийн царигийг ашиглалтад оруулж байхад Сайншандын депогийн татах хэсгийн дарга байсан билээ.
-Төмөр замын нарийн царигийг дэлхийн ихэнх улс орон ашиглаж байхад манай улсад өргөн, нарийны маргаан үргэлжилсэн хэвээр байгаа. Манайд нарийн цариг илүү үр өгөөжтэй гэдгийг эдийн засагчид онцолдог. Тэгвэл төмөр замчид ямар байр суурьтай байна вэ?
-Сүүлийн үед улстөрчид, эдийн засагчид төмөр замыг тархиараа төсөөлөөд байдаг боллоо. Хэт мөнгөн дээр түшиглэж тархиараа сэтгэчихсэн санааг хөрсөн дээр буулгахаар маш том хүндрэл гардаг. Ерөөсөө Монгол Улс чинь хоёрхон улстай хиллэж байгаа. Нэг нь өргөн царигтай, нөгөө нь нарийнтай. Аль тал руугаа ч хөрвөсөн аль нэг тал руугаа шилжүүлэн ачилт хийнэ. Үүнийг төмөр замчид ярихгүй болохоор хүн бүр тоглодог хөгжим шиг ойлгодог болчихлоо.
Өөрөөр хэлбэл, Монголд орж ирээд нэвтэрчихсэн техник технологи нь бүгд өргөн царигийнх. Одоо бид энэ өргөнийг нарийн болгоно гэж үзнэ гэхэд бидний ярьдаг дэр мод бүр дээр өөрчлөлт хийх хэрэг болно. Гэтэл үүнийг дагасан бүх техник технологи, хөдлөх бүрэлдэхүүн бүгд өргөн. Энэ бүрийг нарийнд шилжүүлэх юм бол эдийн засгийн хувьд асар өндөр зардал гарна.
Яахав, олон улсын жишиг гээд ярьдаг. Олон улсаас бид хоёр улстай л хиллээд байна шүү дээ. Тэгээд нарийн болгочихъё л доо. Хойшоогоо яаж гарах вэ, Европын оронтой яаж харьцах вэ. Орос өргөн царигтай учраас өргөнөөр л харьцана. Тэгэхээр нарийн өргөн хоёрын аль нэгийнх нь шилжүүлэн ачилтыг зайлшгүй хийж таарна. Гол нь одоо байгаа бүтцээ зөв хадгалаад нарийны шилжүүлэн ачилтыг хаана хийх хэрэгтэй байна, тэнд нь хийгээд явчихсан нь дээр. Жишээ нь, Таван толгойн уурхай дээр нь шилжүүлэн ачилтыг хийдэг болгочих хэрэгтэй. Тэгвэл уурхайгаасаа урагшаа гарахдаа нарийнаар явчихдаг. Урд хил хаагдлаа гэхэд өргөнөөр буцах боломжтой. Ийм боломжийг хоёр талдаа нээж өгөх, мэргэжлийн боловсруулалт хийх зүйл дээр төмөр замчдыг түлхүү түших ёстой.
-Цаг хугацаа, эдийн засгийн өгөөжийг алдсан нь үнэн биз дээ?
-Үнэхээр хэдэн жилийг алдсан уу, алдсан. Тэнд нь Баттулга нь байна уу, өөр хэн буруутай байна, өнөөдөр шүүгээд нэмэргүй. Гол нь ирээдүйд бид яах вэ.
Ирээдүйд өнөөдрийнх шиг хятадууд нүүрсээ хүлээж авсаар байх уу гэдэг асуултын тэмдэг. Дэлхий нийт эко амьдрал руу шахагдаад ирэхээр түүхий нүүрс хүлээж авахгүй гэдгээ Хятад одооноос зарлаж байгаа
Хэрэв ингээд эхэлбэл бидний хүсээд байгаа нарийн төмөр замын үнэт зүйл алдагдаж мэднэ.
-ОХУ өөрөө нарийн царигтай болсоор байна. Бараг манай улс ганцаараа өргөн царигтай үлдэх юм биш үү?
-Орос Төв Ази, Хятад тал руугаа энэ нүүрсний тээврээ идэвхжүүлэх үндсэн дээр нарийн болгосон. Гэхдээ улс даяараа өргөн шүү дээ. Одоо байлдаж байгаа Украин нь хүртэл өргөн царигтай.
Гол нь бид аль нэг зөв технологийг авч үлдээд, нөгөө талд нь шилжүүлдэг горимоо барих л арга зам байгаа юм. Жишээ нь, Ханги мандалын төмөр замыг хувийн хэвшил, төмөр зам хамтраад барина гэж байгаа. Болдтөмөр ерөө голын төмөр замыг өргөнөөр барьж байгаа. Б.Дэлгэрсайхан гишүүн ч хэлж байна лээ. Нарийн, өргөн гэхээс илүү дээгүүр нь юм явах нь чухал. Хойноос өргөнөөр татаж ирчихээд Улаанбаатарын хаа нэг газар шилжүүлэлт хийж, нарийн болгож урагшаа гаргаж таарна. Аль эсвэл хил дээр нь шилжүүлэлт хийгээд явуулах хоёрын хооронд аль нь ашигтай вэ гэдгээ л бид тооцоолох ёстой.
-Шилжүүлэн ачих терминал байгуулах эдийн засгийн тооцоолол маш өндөр гарна гэж байгаа шүү дээ. Цаашид ашиглалтын зардал ч өндөр. Анхнаасаа нарийн царигтай байсан бол зардалгүйгээр экспортоо шуурхай гаргах байсныг л тал бүртээ яриад байгаа шүү дээ?
-Үүнийг эдийн засагчид л яриад байгаа юм. Би Сайншандын депогийн татах хэсгийн дарга байсан хүн, мэргэжлийн төмөр замчин. Анхны нарийн царигийг Сайншандын, Замын-Үүдийн депо руу оруулж ирж байхад би дарга нь байлаа. Өргөн, нарийны хооронд эдийн засгийн хувьд айхавтар хэмнэлт гараад байдаггүй.
Одоо бидний ашиглаж байгаа нь 1520 мм-ийн царигтай төмөр зам. Нарийнд шилжүүлнэ гэвэл 1435 мм болгоно. Хэдхэн см-ийг дэр модноос хасна гэсэн үг. Манай гол зам ихэнх нь төмөр бетон дэр мод болчихсон. Төмөр бетон дэр тус бүрээр нь сугалж гаргаж ирээд нүхлээд, дахиж бэхэлгээ зоогоод явж таарна. Зам дээрээ бэхэжчихсэн дэр модыг гаргаж ирээд дахиж суулгах нь аюулгүй байдлаа хангах эсэх нь хүнд.
Тиймээс өнөөдрийн нөхцөл байдалдаа ч адилхан шилжүүлэн ачилт хийнэ. Сайншанд дээрээ хийсэн ч шилжүүлэлт хийнэ, хил дээр хийсэн ч адилхан. Тохиромжтой нь хилийн гарц дээр шилжүүлэн ачилтаа хийх. Замын-Үүд тийм шүү дээ. Түүнтэй адилхан Таван толгой, эсвэл Ханги мандалыг ч юм уу Монголын хил дотроо л ачиж буулгах терминал байж байг. Хятадууд бол үүн дээр ажиллаад сурчихсан ард түмэн. Хятадын талд шилжүүлэн ачилт хийх юм бол нэг шилжүүлэн ачилт бүрээс мөнгө олоод байх ухаан тэдэнд суучихсан үндэстэн. Бид Эрээнээр орж гарахад л хэдийг яаж төлдөг билээ. Тийм учраас ядаж түүнийг нь Монгол талдаа авдаг боломжийг нээгээд өгчихөд болохгүй юм байхгүй.
-Манай өргөн царигтай зам хэр урт вэ?
-Гол зам 1110 км. Салбар замуудаа оруулбал 2600 орчим км болно. Энэ бүр дээр нарийн болгоно гэвэл гарч байгаа хөрөнгө нь маш өндөр гарна.
-Тэгвэл шинээр барих замуудаа нарийнаар барья. Үүнийг манайх хийж чадах уу, боломж нөхцөл байна уу?
-Манайх бол үйлдвэрлэлийн төмөр зам биш, ашиглалтын төмөр зам. Ачаа тээврээ тээдэг төмөр зам. Сүүлийн үед үйлдвэрлэл рүү, бүтээн байгуулалт руу орж байна. Мэргэжлийн хувьд хамгийн төлөвшсөн нь төмөр зам. Тиймээс бид төмөр зам барьсаар байгаа, барих бүрэн боломжтой. Нарийн өргөн алийг ч барьж чадна. Өргөн тал руугаа гэхээр Оросын болон баруун Европын технологиуд байгаад байдаг. Нарийн царигт бол Азийн юм уу бүр цаашаа зүүн баруун Европын технологи орж ирдэг.
-Манай экспортын дийлэнх бараа урагшаа гардаг. Гэтэл урд хөрш нарийн царигийн төмөр замтай. Манайх нарийн биш учраас урд талаас бойкот хийгээд байгаа гэх агуулга ч яригддаг шүү дээ?
-Энэ чинь улс төрийн л асуудал. Тэгвэл Хятадын хаалтанд ороод бүгдийг нь нарийн болгочихъё л доо. Оростой яаж харилцахыг тооцсон уу. Манай төмөр замчид бол хийчихнэ. Тэгээд урдаас орж ирсэн ачаагаа Орос руу гаргах болоход яах вэ. Орос биднийг дагаж нарийн болгохгүй, дахиад л шилжүүлэн ачилт хийх болно. Энэ хоёр хөрш чинь манайхыг яагаад сонгодог вэ гэвэл Хятад Орос хоёрын хооронд Европ Азийн харицлаанд хамгийн дөт зам гэж үздэг.
-Орос талдаа шилжүүлэн ачилтын терминал байгуулчихаж болохгүй хэрэг үү?
-Хятадаас орж ирж байгаа ачааны 70 хувь нь транзит ачаа байдаг. Орос талаасаа урагшаа явах нь үр ашиг багатай. Хятад талаасаа хойшоо явах нь үр ашигтай ачаанууд байсан. Оросын нутаг дээр шилжүүлэн ачилт хийдэг болох юм бол хятадууд дургүйцэж эхэлнэ. Тэгвэл заавал бид ачаагаа Европ руу гаргахын тулд Монголоор дайрах албагүй гэж. Хятадууд бол Казахстанаар ч дамжчихна, Манжуураар ч дамжчихна. Монголын эрхшээлд ороод яршиг л гэж бодно. Нөгөө талд Орос, Монгол хоёр улсын харилцаан дээрээс энэ хэдэн мянган төмөр замчид амьдралаа тээж яваа. Хоёр улсын найрамдалт харилцааг авч үлдсэн цорын ганц салбар нь төмөр зам болчихоод байна. Төмөр зам бий болсон цагаас эхлээд Монгол Улсад хөгжил орж ирсэн юм шүү. Энэ бол зөвхөн мөнгөөр харж болохгүй үнэт зүйл