Алиа сааралыг уная гэсэн юм хө
Айлын адуунд хулжаагаад алдав аа х
Амраг хүүдээ очъё гэсэн юм хө
Айлын шоолоод горьгүйдээ хэмээн шуранхайлах “Алиа саарал” уртын дуу ард түмний дунд тасралтгүй хөг тасралтгүй явж ирсэн сайхан дуунуудын маань нэг билээ. Адуун сүрэгт сондгойрон зүслэх саарал морь бол эздийнхээ гангарааны хүлэг юм. Дуулагч сэтгэл алдарсан бүсгүйдээ очихоор алиа саарлыг сойвч,айлын адуунд алдасанаар дууны үг эхэлнэ. Ерөнхийдөө ийм морь зэхэх нь тэр чинээгээр хүчтэй хайр сэтгэлийг илчилнэ. Энэхүү аялгуут дууг алдарт дуучин Солийн Цоодол гуай анх дуулжээ. Алдарт дуучны дуулсанаар сонсоход нээрээ л алиа саарал морийг хулжаагаад алдаж байгаа юм шиг, түүндээ баярлаж байгаа юм шиг гомдож байгаа юм шиг сонсогдох аж. Үүнээс гадна энэ дууг нутаг нутагт дуулдаг бөгөөд энэ дууны талаар адуу судлаач,ахмад сэтгүүлч, түүхийн ухааны доктор А. Баярмагнай нэгэн дурсамжыг надад хүүрнэсэн юм. А.Баярмагнай ярихдаа “Би 1992 оны үед Монголын үндэсний телевизийн цагаан сарын нэвтрүүлгийг хөтөлсөн юм. Тус нэвтрүүлэгт Монгол улсын хөдөлмөрийн баатар. Ардын жүжигчин,төрийн соёрхолт Н.Норовбанзад гуай оролцсон юм.Уг нэвтрүүлэгт Н. Норовбанзад гуай“ Алиа саарал” уртын дууг дуулж билээ. Дуулахыг нь сонсож суухад дээшээ олгойдож тайз цоолчих нь уу гэлтэй цангинаж билээ.” uэж дурсч байв. Энэхүү дууг олон сайхан дуучин дуулсан байх ба орчин цагт Монгол улсын гавъяат жүжигчин Г.Энхбаатар хамгийн сайхан дуулжээ. Дуучин маань энэ дууны талаар “ Би багадаа энэ дууг сурч байлаа . Учир нь энэ дууны үгэнд нь их дурлаж дуулж сурсан хэрэг л дээ. Манай аав уртын дууны үг их мэднэ. Сайхан дуулна. Тийм учираас энэ дууг сурсан хэрэг л дээ. Тэр тусмаа “ амраг түүндээ очъё гэхээр , айлын хүүхдүүд шоолоод горьгүй нь” гэдэг мөр их сонирхол татсан л даа. Яагаад амраг хайртай хүндээ очих гэхээр “ айлын хүүхдүүд” шоолдог юм бол гэж бодогдсон л доо. Хөдөөний хүүхэд учир багаасаа л хурдан морины нуруун дээр адууны захад ээжийнхээ хийж өгсөн шинэ дээлийг ханзартал үеийнхээ хүүхдүүдтэй барилдаж өслөө шүү дээ.Хурдан моринд хүнддэж 
унахаа больсоноосоо хойш 15 жил хурдан морь уясан. Тийм болохоор уртын дуу сурахад надад их ойр байсан л даа.Би үндэсний бөхийн аварга хүний удам боловч удмыг нь үргэлжилүүлж барилдаагүй ч “уртын дуугаар барилдаж” явна даа.Харин 2004 онд Соёл урлагийн их сургуулийн оюутан болоод уртын дуучины арга барилаар “ Алиа саарал” уртын дууг уртын дуучин Л.Нямлхагвын арга барилаар сурсан. Энэ дууг дуулахад “Хөдөө өсөж төрсөн хүүхэд нас минь их санагддаг. Энэ дууг аялаад л адуундаа мордоно, үеийнхээ охидыг шохоорхдог байсан үе минь бодогдоно. “Алиа саарал” уртын дуу бол төв халх уртын дуу. Сүүлийн үед хүмүүс “Алиа саарал”-ыг шуранхай хийж дуулаад байх шиг байна лээ. Энэ бол уг дууны “ай”-голоогүй байна гэсэн үг. Шуранхай хийдэг дуу бол өөрийн үндсэн цараа дууссаныг илтгэсэний дараа хийгддэг аялгуу юм.Харин “ ай” гэдгийг маш энгийнээр тайлбарлавал “хурдан адуунд сайхан хэлбэр хийцтэй зэрэг шинжүүд байдаг. Тэгэхдээ хурдан шинжид жороо явдалтай адуу байлаа гэхэд тухайн морийг хурдан морийг жороолуулж болохгүй. Жороо морийг хурдан морь шиг битгий давхиул гэсэн үг. Тийм учираас багш маань надад “ миний хүү дуулж болноо ”харин дууныхаа “ ай”-г нь олж, аагийг нь олж байгаарай гэж захьдаг байлаа “ гэж байв..
Үүлэн борыг уная гэсэн юм
Үүрийн шөнөө хулжаагаад алдав аа хө
Үнэнч хүүдээ очъё гэсэн юм
Үеийн залуус шоолоод горьгүй дээ хө хэмээх нь үнэхээр л нэгэн сайхан идэр залуу дурлалт бүсгүйдээ сэтгэлийн жолоо алдан тэмүүлж. Хайртай бүсгүйдээ газрын хол усны уртыг үл анзааран тухайн залуу очих гэж тэмүүлэхдээ адуунаасаа хамгийн сайхан хийцтэй зүс сайхантай морийг сонгон унах гэж тэмүүлж буй нь илт. Дурлал гэдэг хэзээд хүрэн зүрхийг догдлуулан булгилуулж байдаг билээ. Яг л Д. Нацагдоржийн “ Шувуун саарал” өгүүллэгт “, Шувуун саарал морь нь Сүрэнхүүгийн унаа, Сүүмэлзэн сүүмэлзэн харагдах нь Сүнжидмаагийн нутаг” хэмээн гардаг шиг санагдах аж. Чухамхүү “ Шувуун саарал” өгүүллэгт дурьдсанаар “ Үүрийн хаяа гэгээрэхэд, хөмсөг мэт сар далд ороогүй,дэргэдүүр намрын хяруу гялтагнаж, эрвийн сэрвийн үзэгдэнэ” хэмээхтээ энэ мөр утга дүйж байна. Угтаа их зохиолч маань “ Алиа саарал” хэмээх дуунд дуртай байж энэхүү өгүүллэгээ бичсэн юм болов уу гэж өөрийн эрхгүй бодогдоно. Их зохиолч энэхүү өгүүллэгтээ “Шувуун саарал морины шинжийг бичихдээ ташаа нь тэвхийж,хавирганы яс ярайсан, ялгуун саарал морь нь тогтож ядан гоо сайхан толгойгоо ийш тийш нь агаарт дэгдэж. Үүлэнд умбан алдмаар. Хоёр чихээ солбилзуулан хааяа нэг эзнийхээ сэтгэлийг баясгана гэжээ “ . Үүнээс үзвэл их зохиолчын өгүүллэгт гардаг шувуун саарал морь жигүүртэн язгуурт хүлэг бололтой. Жигүүртэн язгуурт хүлгийн талаар Монгол улсын манлай уяач Г. Батчулуунаас сонирхон тодруулвал тэрээр “жигүүртэн язгууртай адуу гэдэг бол бүх юм нь урагшаа хийцтэй, дээд яс хөнгөн, чихний үзүүр шовх босоо,сэрэвгэр,яс хөнгөнтэй, мах багатай бийрэн сүүлтэй байдаг. Эртнээс монголчууд гоёмсог хийцтэй мориор наадам болон хүндэтгэлийн арга хэмжээнд гангардаг байсан шүү дээ” гэж байлаа.
Харин хамгийн сүүлийн мөр нь
Мэнэрэнхэн харагдах нь
Мэдэхгүйхөндий байна
Мэдэл муутай төрсөнөөс хойш
Ингэлгүй ч яах вэ
Унасанхан морь минь
Ундаар муудаад байна
Учирсан хонгор минь
Санагдаад горьгүй дээ хэмээх аж. Аль эртнээс ардын дуундаа амраг хайрын сэтгэлээ шингээн дуулдаг түмэн минь . Алс нутгаас амрагаа мөрөөдсөн аль сайхан морио унан галгиулж яваа дурлалт залуу энэхүү “ Алиа саарал” хэмээх аялгуут дууг зохион дуулжээ хэмээн бодогдоно.
Аръяа.Доржханд