Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Олны нүдэн дээр өрнөсөн “Алтайн хүдэр” ХХК-ийн захирал Р.Базарыг саатуулах үйл ажиллагаа хүний жам ёсны эрхээс эхлээд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Гүйцэтгэх ажлын тухай хуулийг зөрчсөн явдал гэж хуульч, өмгөөлөгч П.Эрхэмбаяр үзэж байна. Түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

---

-“Алтайн хүдэр” ХХК-ийн захирал Р.Базарыг баривчилсан үйл явц нийгэмд хоёр талын байр суурийг бий болгоод байна. Мэргэжлийн хуульч хүн үүнийг ямар өнцгөөс харав?

-Бид эрх зүйт төртэй оронд амьдарч байна. Хэн нэгэн дарга, улстөрчийн захиалгаар хуулийн байгууллага хөдлөөд байж болохгүй. Энэ улсад мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль, шаардлагатай гэж үзсэн бол Гүйцэтгэх ажлын тухай хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу л хүний эрх, эрх чөлөөг хязгаарлана. Тэр нь албан тушаалтан байна уу, бизнесмэн үү, эсвэл алуурчин уу, хүчиндэгч үү хамаагүй. Энэ хүрээнд харах юм бол мэргэжлийн зүгээс Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийг ноцтой зөрчсөн. Гүйцэтгэх ажлын тухай хуулийн хүрээ хязгаарыг давсан үйлдэл боллоо гэж харж байна. Хуульд мөрдөгч гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл, эсвэл ирсэн гомдол мэдээллийн хүрээнд гэрчийг сэжигтнээр мэдүүлэг авахаар дуудна. Дуудаад ирэхгүй бол прокурорын мэдэгдэх хуудсаар албадлага хэрэглэж болно. Түүнийг хэрхэн хэрэгжүүлэхийг Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан. Албадлага хэрэглэнэ гэдэг SWAT хөдөлгөөд, террорист үйл ажиллагаа, эсвэл ТЭЦ4 дотор тэсрэх бөмбөг тавьчихсан юм шиг буутай, сүр хүчийг үзүүлээд шоу хийх биш юм. Хатуухан хэлэхэд, энэ бол эрх баригчдын зүгээс Монголын төрд татвар төлөөд явж байгаа ААН байгууллагууд, иргэний эрх эрх чөлөөг сайн ч бай, муу ч бай хүндэтгэж, хуулийн хүрээнд ажиллах ёстой. Ноцтой нь тэнд сэтгүүлчид нь бэлэн байдаг, түүнийг нь цагдаа нар буутай бүслээд зогсож байгаа нь хачирхалтай. Хэрэв гүйцэтгэх ажлын хүрээнд явуулсан бол нууц ажиллагаа. Сэтгүүлчид мэдэх боломжгүй. Зураг бичлэг хийгдэхгүй. Тэгэхээр өрнөсөн процессыг харахад эхнээсээ тавилттай, зорилго агуулсан үйл ажиллагаа байлаа.

-Сэтгүүлч мэдээлэл олж авах эрхтэй. Тэр хүрээнд тухайн иргэнийг саатуулж байгаа үйл явдлыг олж мэдээлсэн байх боломжтой шүү дээ?

-Тухайн мэдээллүүдийг мэдээлсэн байдал гэхээр сэтгүүлч эхлээд оччихсон юм шиг, эсвэл зэрэгцээд оччихсон юм шиг харагдсан. Сэтгүүлч мэдээллийг нэг бол төрийн нууц, нэг бол хувийн нууцаас бусдыг Үндсэн хууль, Хэвлэл мэдээллийн тухай хуульд заасны дагуу олоод авч болно. Түүнийг буруутгахгүй. Харин энэ удаагийн баривчилгааны мэдээлэл, өмнөх хэд хэдэн дуулиан шуугиан тарьсан хэргүүдийг харахад эрх баригчдын зүгээс хэн нэгнийг нэр бүхий мэдээллийн сайтуудыг ашиглаж, тухайн онилсон хүнээ гэмт хэрэг үйлдчихсэн мэт, шүүхээс гэм буруу нь тогтоогдоогүй байхад цоллож байгаад араас нь баривчилгаа нэгжлэг хийдэг технологи Монголд бий болчихоод байна. Үүний үр дагавар хүний жам ёсны эрх зөрчигдөж байдаг. Монгол Улсад мөрдөгдөх ёстой Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль тогтоомж, хууль дээдлэх зарчим хөндөгдөж байгаа юм. Энэ нь эрх зүйт төрд байж болохгүй нөхцөл байдал. Дараа нь үүнийг засаад сайжруулаад явах боломжгүй.

-Тэгвэл ямар тохиолдолд тусгай ажиллагааны алба ажилладгийг энгийнээр тайлбарлаж өгөхгүй юү?

-Энэ баривчилгаа бол Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулиар мөрдөгч очоод барьж байгаа албадлагын арга хэмжээ юу гэхээр биш. Бүр буу зэвсэгтэй, тэнд террорист үйл ажиллагаа явуулах гэж байгаа мэтээр хүч гаргалаа. Гүйцэтгэх ажлын тухай хууль тогтоомжийн хүрээнд нийгмийн, ард иргэдийг аюултай нөхцөл байдалд хүргэх үйлдэл гаргах гэж байгаа тохиолдолд ийм хүч хэрэглэж болно. Ер нь манайд террорист үйл ажиллагаа гараад байдаг бил үү. Яасан ч их сүр хүчтэй, зэвсэглэсэн, яасан ч их халдлагад өртөөд хаширчихсан юм. Түүний оронд гал сөнөөгч нарт хувцсаа тайлаад өгөх хэрэгтэй. Төсөв мөнгөө онцгой байдалд шилжүүлэх ёстой баймаар.

-Сонгууль болохын өмнө иймэрхүү баривчилгаа, дуулиан дэгдэж байгаа нь хардлага төрүүлж байна гэж олон нийт ярьж байгаа. Хэрэгт холбогдож болно. Түүнийг заавал олон нийтэд мэдээлж, шүүхээр шийдвэрлэхээс өмнө яллаж байгаа нь ардчилсан, зах зээлийн эдийн засагтай нийгэмд эрүүл үзэгдэл үү?

-Чөлөөт зах зээлд сайн ч бай, муу ч бай бизнес эрхлэгчид Монголд ажлын байр бүтээгээд татвараа төлөөд, үйл ажиллагаагаа явуулаад тодорхой хэмжээнд ачаа үүрэлцээд явж байгаа. Сайн мууг нь хэлж мэдэхгүй. Нэгд, магадгүй бусад бизнесмэнүүдийг айлгах зорилготой байхыг үгүйсгэхгүй. Үүнээс бусад нь хараад “Намайг ингээд аваад явчих юм биш биз дээ” гэсэн муу жишиг тогтоно. Хоёрт, энэ үйлдлээрээ “Би сонгуульд орох гэж байна. Танай компаниас надад мөнгө өг. Сонгуульд дэмж” гэх зэрэг үйл баримтаар айлгах гэсэн арга хэрэгсэл байхыг ч үгүйсгэхгүй.

Нөгөө талдаа энэ эрх баригчид найман жил ААН-үүдийн нурууг авлаа шүү дээ. Тэдний итгэл үнэмшил “Энэ эрх баригчид бүтэхгүй юм байна” гэж өөрийнхөө үзэл баримтлалаар сайн дураараа сөрөг хүчин, өөр улстөрчийг дэмжиж болно. Үүнийг үгүйсгэж болохгүй. Энэ бол тухайн ААН, байгууллагын эрх чөлөөний асуудал. Ер нь Монголын төр ийм техникийг өнөөдөр, эсвэл өчигдөр ашигласан юм биш. 2018 оноос эхлээд Дубайн гэрээ гэдэг айхтар том гэрээн дунд Сангийн сайд асан С.Баярцогтыг оруулж ирээд, буруутгасан. Гэтэл шүүхийн шийдвэрийг харахад үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжих гэдэг шал өөр зүйл ангитай байсан. Түүнээс хойш яг ийм үйл баримтууд үргэлжилсээр байна. Өөрөөр хэлбэл, ийм нөхцөл байдалд нэр төрийг нь гутаасан, тэр нөхцөл байдлыг сурвалжилсан хэвлэлийн байгууллагууд, түүнийг тогтоогоогүй байхад тогтоосон мэтээр Засагтай хамтарч ажилласан гэж үзвэл нэр төрөө сэргээлгэх хэрэгтэй. Мэдээж Иргэний хэргийн журмаар яваад уучлалт гуйлгах боломжтой. Хоёр удаа тухайн хэвлэл дээр уучлалт гуйсан мэдэгдэл гарах юм бол уншигчид, үзэгчид татгалзаж эхэлнэ. Засаг дахиж гэрээлэхгүй. Зах зээлийнхээ журмаар шахагдана гэсэн үг. Ёс зүйтэй мэдээл, эсвэл Нарантуул дээр очиж лангуу аваад гутал зарсан нь дээр. Учир нь саяны үйл явдал дээр редакцитай, ёс суртахуунтай мэдээлдэг хэвлэлийнхэнд тэнд байсан уу гэвэл эргэлзээтэй.

Ингээд харахаар Засаг нь ч, хууль хүчнийхэн ч, зарим хэвлэл гэх үү, сайтууд явж очоод нэг хэлбэрээр ажиллаад байгаа зүйлийг засч залруулах гол зам бол тухайн хүнийг өмгөөлж байгаа өмгөөлөгч нар нь үйлчлүүлэгчийнхээ нэр төрийг сэргээлгэхээр гомдол гаргах хэрэгтэй. Тэгж байж угсарчихсан энэ технологи унана.

-Та сая ийм сүр бараатай баривчилгаа нэг бус удаагийнх гэлээ. Т.Бадамжунайг бас иймэрхүү байдлаар саатуулж байсан. Ер нь ингэж хүний эдлэх ёстой жам ёсны эрхийг зөрчсөөр байх нь нийгэмд ямар үр дагавар бий болгох вэ?

-Жам ёсны эрхийн зөрчлүүдийг хамгаалах тогтолцоо шүүхийн байгууллагад ажиллаж байна. Ийшээ нэр төрөө сэргээлгэх, зөрчигдсөн эрхээ сэргээлгэх тал дээр иргэд өөрсдөө жаахан хойрго хандаж байна. Том хэргүүд дээр шалгагдаж байгаа субьектүүд ч тэр. Тэд “За, за чимээгүй байя” гэж сууснаараа дараагийн хэн нэгнийг баривчилж болдог юм байна гэдэг өөгшлийг бий болгож байна. Одоохондоо ардчилсан эрх зүйт төртэй улс учраас шүүх жам ёсны эрхийг сэргээж байгаа тохиолдлууд зөндөө бий.

Жам ёсны эрхээ зөрчүүлээд яваад байх юм бол дараа дараагийн хэсгүүд дээр өөгшүүлсэн, өнөөдрийн олж авсан тогтолцоог нураахад гар бие оролцож байгаа, эрх зүйт төрөөс ухрах алхам хийхэд нэмэр оруулж байгаа л үйлдэл болно. Өмнөх ярилцлага дээр ч хэлж байсан. Жишээ нь, хажуу айлын тань хүүхэд уйлаад зодуулаад байхад хаалгаа түгжчихээд “Манай асуудал биш” гэдэг энэ нийгмийн зөв тогтолцоог нураахад гар бие оролцож байгаа үйлдэл мөн.

Шүүхээс хүний жам ёсны эрхийг хангасан шийдвэрүүдийг гаргаж байна. Харин цагдаа, прокурорын байгууллага дээр уддаг. Энд залхаан цээрлүүлдэг. Энэ хоёр байгууллага улстөрчийн халаас руу үсрээд орчихсон учраас бидний жам ёсны эрх хангагдах процесс удаашралтай байгаа юм. Засгийн газрын авлигатай тэмцэх “5Ш” ажиллагаа үлгэр болчихоод байгаа нь энэ. Хэнийг шүүхэд аваачиж ял өгүүлэх үү, хэнийг авч үлдэх үү гэдгийг цагдаа, прокурор дээр хийчихээд байгаа учраас хэцүү. Шүүх ажиллаад байгаа, эрх баригчдын үгэнд орохгүй байгаа учраас эрх баригчдын зүгээс “Энд авлигын шүүх бариад үзэх үү” гэж байгаа нь энэ. Авлигын шүүх битгий хэл АТГ байгуулаад одоо гарсан үр дүн ямар байгаа билээ.

-Үнэндээ шүүхийн шинэчлэл л сүүлийн жилүүдэд хамгийн их яригдаж ирсэн. Цагдаа, прокурорын шинэчлэлийн тухай яригдахгүй байгаа нь үнэн?

-Прокурорын байгууллагын шинэчлэл, шинэтгэл гэдэг үгийг би лав энэ мэргэжлээр ажилласнаас хойш сонсоогүй. Шүүхийн шинэчлэл л ярьж ирсэн. Хамгийн гоё барилга байгууламжтай нь цагдаа, прокурор. Нөгөө үгэнд ордоггүй шүүх нь умгар өрөөнд хоёр, гурвуулаа суугаад хэрэг шийдвэрлэж байна. Үгэнд ордог хүүхдэд “Май чихэр ид” гээд хүссэнээр нь хангамжийг нь өгч байна. Энэ бол манай хуулийн салбарт болохгүй бүтэхгүй байгаагийн илрэл, хэлбэр.

Шүүх гэдэг ярьдаг хууль. Хууль дээр юу гэж бичсэнийг яриад хэргийг шийдээд явуулдаг. Эрх баригчдын зүгээс сөрөг хүчнээ, эсвэл хэн нэгэн улстөрчийг намнах хүсэл зориг, амбиц байсаар байдаг. Тэр хүрээнд нь шийдэж өгөөч гэхээр шүүх хуулиа барьчихдаг. Тэгэхээр “Та нар наад умгар өрөөндөө бай” гээд л төсөв мөнгөнөөс нь эхлээд уяад байгаа юм. Магадгүй авлигын шүүх байгуулагдлаа гэхэд хамгийн гоё танхимтай, хамгийн гоё өрөөнд хамгийн өндөр цалинтай хүмүүс ажиллах байх. Тиймээс хуульчид өөрсдөө улстөрчид, эрх баригчид дээр мөрөн дээрх таван хошууны төлөө алгаа хавсарч очдог баймааргүй байна. Албан тушаал горилж очиж халаасанд нь орсноос болоод салбарын нэр хүндийг тэр чигт нь унагааж байна. Энд хуульчдын дотоодын шинэтгэл, дотоодын их хурлын асуудал ч яригдана. Хөндлөнгийн хууль тогтоогчдын зүгээс үүнтэй холбоотой эрх зүйн орчин боловсронгуй болгох, бие даасан хараат бус байх тал дээр чиглэсэн бүхий л үйл ажиллагаа яригдаж л таарна.

Б.ЭНХЗАЯА

 

 

Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид мансууруулах, сэтгэцэд нөлөөлөх эм бэлдмэл хэрэглэх, гэмт хэрэг зөрчилд холбогдох явдал гарсаар байна. Цаашлаад үе тэнгийнхнээ дээрэлхэх, багшийн эрхэд халдах зэргээр ёс суртахуун, хүмүүжлийн доголдлууд ч энгийн үзэгдэл болж эхэллээ. Энэ нь нэг талаараа эцэг эхчүүдтэй холбоотой болохыг сэтгэл судлаач, мэргэжлийн хүмүүс ярьж байна. Эцэг эхчүүд хүүхдүүдээ өмөөрдөг, хир тусгадаггүй, хүүхдэдээ тавих хараа хяналтаа сулруулсан, хүүхдийнхээ буруу хорт зуршил, зан байдлыг мэддэггүйгээс үүдэж, өнөөдрийн ийм нөхцөл байдалд хүргэж байгааг багш нар онцолж байна.

Бид энэ талаар сурвалжлахаар Нийслэлийн ерөнхий боловсролын 16, 30, 47 дугаар сургуулийг зорьж очин, багш нарын төлөөлөлтэй ярилцлаа.

Баянгол дүүргийн 47 дугаар сургуулийн багш Ш.БААТАРМАА:

---

-Та хэддүгээр ангид багшилдаг вэ?

-Бага ангийн багшаар 12 дахь жилдээ ажиллаж байна. Хоёр дахь удаагийн тавдугаар ангидаа хичээл зааж байна.

-Бага ангийн хүүхдүүдийн онцлог өөр. Эцэг эхчүүд хүүхдээ “Миний хүүхэд хамгийн мундаг, бусдаас илүү” гэдэг үзэлтэй байдаг нь ажиглагддаг. Ер нь ийм хандлага хичээл явуулахад хэр анзаарагдаж байна. Үр нөлөө байна уу?

-Багш нарт тулгамдаж байгаа гол асуудал бол эцэг эхчүүд. Бид сурагч байхад багшийн үгээр л байдаг байж. Одоо бол эцэг эхчүүд өөрсдийнхөө санаагаар байлгах гэж багш нараас маш их зүйл шаарддаг болсон. Эцэг эхийн үүрэг хариуцлагаа биелүүлэхгүй хэрнээ эрхээ л шаардаад байдаг хүмүүс. Энэ байдал багш нарын ажлаас гарах том шалтгааны нэг болж байгаа шүү.

-Хэдий насны эцэг эхчүүд ийм зан байдал гаргадаг болчихов?

-Залуус голдуу. Миний хувьд боломжийн хугацаанд ажиллачихсан болохоор багагүй туршлага хуримтлуулчихсан. Эцэг эхчүүдтэйгээ харьцангуй ойлголцоод явчихдаг. Харин залуу багш нарт л хүнд байдгийг хөндлөнгөөс харж байна. Уг нь бага ангийн багш дунд, ахлах ангиас арай гайгүй нь. Хүүхдүүд үг авахаас эхлээд хичээл заахад боломжийн. Гэтэл эцэг эхчүүдтэй нь харьцахад хэцүү.

-Тодруулж хэлбэл?

-Тэд өөрийнхөө хүүхдийн түвшинг мэддэггүй. Мэдсэн ч хүлээн зөвшөөрдөггүй. Бусдын хүүхэдтэй харьцуулна, түүн шиг байх ёстой гэж зүтгэнэ. Өөрсдөө үүргээ ухамсарлаад хүүхдийнхээ гэрийн даалгаврыг хамтдаа, чанартай хийлгэчихдэггүй хэрнээ ангиас, багшаас л шаардаад байна. “Миний хүүхэд дэлхий, хүний хүүхэд мэлхий” гэдэг хандлагаар л үзнэ дээ. Саяхан надад нэг зүйл тохиолдлоо л доо. Ангид маань долоо хоногт яалт ч үгүй нэг удаа тасалдаг хүүхэд бий. Ээж аав нь ерөнхийдөө урсгалаар нь явуулдаг. Нэг бус удаа даалгавар хийхгүй ирэхээр нь хичээлийн дараа ангид авч үлдээд даалгаврыг нь хийлгэсэн юм. Ингэхдээ хийх хичээлийг нь өгөөд ангид суулгачихаад хуралд ороод гараад иртэл ээж нь ирчихсэн намайг “Хүүхдэд мэдэхгүй хичээл өглөө. Мэдрэл муутай” гэх зэргээр хүүхдүүдийн нүдэн дээр уурласан байдаг. Энэ бол хүүхдүүдэд маш буруу үлгэр дуурайл үзүүлж байгаа явдал шүү дээ.

-Багшийн ажлын ачаалал дээр эцэг эхчүүдийн энэ хандлага улам хүндэрч байна уу?

-Тэгэлгүй яахав. Бага ангийн хичээлийн агуулга өмнөх үеийг бодвол хүндэрсэн шүү дээ. Үүнийг эцэг эхчүүд мэдэхгүй, өөрсдөө зааж зөвлөж чадахгүйгээс болж янз бүрийн уур амьсгал гаргадаг.

Дээр нь ерөөсөө “Миний хүүхэд болж байвал бусад нь хамаагүй” гэдэг үзэлтэй хүмүүс олон. Ажлын ачаалал дээр эцэг эхчүүдийн энэ хандлага маш их стресс үүсгэдэг. Багшийн ажил бол маш их тархи толгой ажиллуулдаг шүү дээ. Хавар болоод ирэхээр ядарсаар бүр хэл ам ээдрээд ирдэг. Болдог бол багшийн ажлыг хөдөлмөрийн хүнд нөхцөл гэж үзээд тэтгэврийн насыг наашлуулдаг болмоор юм гэж боддог шүү.

-Таны нэг өдрийн хичээлийн ачаалал ямар байдаг юм бэ?

-Манай анги 40 хүүхэдтэй. Үндсэн хичээл математик, монгол хэл хоёрынхоо даалгаврыг үзэж байж хүүхэд юуг ойлгохгүй байгааг тогтоох хэрэгтэй байдаг. Тиймээс өдөрт 80 дэвтэр хурааж авдаг. Өдөртөө дэвтрээ засч амжихгүй үе ч байдаг. Зарим үед хүүхдүүдээ дайчлаад засах тохиолдол бий. Хичээл заахын хажуугаар бичиг цаасны ажил мундахгүй. Тавдугаар ангид найман төрлийн хичээл ордог. Өдөрт дунджаар зургаан цаг хичээллэнэ. Долоо хоногт монгол хэл найман цаг, математик таван цаг, бусад хичээл хоёр цагаар орох төлөвлөгөөтэй. Багшид амралт гэж байдаггүй. Гэртээ ирсэн ч дэвтрээ чирж ирээд цай хоол ууж идэх зуур засч л байдаг.

Дээр нь хичээлийн төлөвлөгөөгөө боловсруулна. Монгол хэл найман долоо хоногт 70 гаруй цаг, математик 40 цаг, туслах хичээлүүд нэмэгдээд 200 гаруй цагийн хичээл төлөвлөнө. Ингээд харахаар ямар ачаалалтай байдгийг та харж байгаа байх.

-Багш нарын цалин сая нэмэгдэв үү. Хөдөө, хотын багш нарын цалин ялгаатай гэх юм?

-Цалингийн хувьд хот, хөдөө асар их ялгаатай байна. Хөдөө сумдын багш нар 40 хувийн нэмэгдэл авдаг. Анги дүүргэлт суманд 20-30-ын хооронд байгаа. Хотын багш нар 10 хувийн нэмэгдэлтэй. Ангид 40-50 хүүхэд, зарим сургуулиуд 60 ч хүрнэ. Сая цалин нэмэгдсэн гэсэн. Хараахан нэмэгдсэн цалингаа гар дээрээ аваагүй байна. Үндсэн цалин маань одоо 1.273.000 төгрөг. Шимтгэлээ суутгуулаад нэг сая дөнгөж гараад л авдаг даа.

Сүхбаатар дүүргийн 16 дугаар сургуулийн математикийн багш Д.Энхтуяа:

-Та бол туршлагатай багш нарын нэг. Хичээл явуулахад эцэг эхийн оролцоо, хандлага ямар чухал байдаг талаар та бодитой ярьж өгөхгүй юү?

-Миний удирдаж байгаа анги одоо есдүгээр ангийнхан. Яг л өсвөр насныхан гэсэн үг. Эцэг эхчүүдийн хандлага бол “Миний хүүхдийн зөв, миний хүүхэд, би” гэдэг үзэлтэй байдаг. Энэ байдал залуу багш нарт их хүнд тусдаг. Би олон жил багшилчихсан болохоор эцэг эхчүүдийн арга эвийг олоод явчихдаг болж дээ. Харин анги дааж үзээгүй залуу багш нарыг ээж аав нар дуртайгаараа л хэлж, доромжилж харагддаг. Одоо багш нар залуужаад 2000-аад оныхон төгсөөд орж ирж байна. Эцэг эхчүүд нь 80, 90-ээд оныхон байдаг.

Одоогийн эцэг эхчүүд бол 80-аад оныхон голдуу байна. Яг л ардчилсан хувьсгалын үеийн хүүхдүүд гэсэн үг. Тэд хүмүүжээгүй, төлөвшөөгүй үеийнхэн. Тийм ч учраас өнөөдөр хэл ам ихтэй, эрээ цээргүй дайрч давшилдаг болжээ. Би олон удаа анги дааж аваад төгсгөж байсан. Энэ удаагийн зургадугаар анги өмнөхүүдээсээ тэс ондоо. Эцэг эхчүүд нь ч тэр тэс өөр. Харилцаа хандлага, хүмүүжил ярьж байна шүү.

Тиймээс хүүхдүүдээсээ илүү эцэг эхчүүдтэй нь ажиллах хэрэгтэй болсон. Хүүхдүүд бол багшийн үгээр байдаг. Харин эцэг эхчүүд нь улаан галзуу хүмүүс орж ирнэ. Тэр үед эхнээс нь “Та нар ингэж, ингэж болохгүй. Хүүхдийнхээ дэргэд ийм ааш араншин гаргаж болохгүй” гээд бараг дүрэм маягийн юм тогтоож байж барьж байна. Хүүхдийг нь сургахаас ч хүнд юм билээ.

-Багшийг нийгэм маш их хүндэлж, хайрлах ёстой. Гэвч энэ хүндлэл сүүлийн үед ихээр алдагджээ. Учир шалтгааныг та хуучин багшийн хувьд юу гэж хардаг вэ?

-Хуучин “Багш дор мөргөмүй” гэдэг байсан. Бүр багшийг эцэг эхээс ч дээгүүр үздэг байлаа. Тэр хүндлэл өнөөдөр байхгүй болсон. Эцэг эх багшийг хүндлэхгүй бол хүүхэд яг адилхан. Манай аав, ээж тэгчихнэ, ингэчихнэ гэж багшийг үл тооно. Улсын сургууль арай хамжааргатай. Хувийн сургуулиуд бол энэ асуудал гаарсан. Манай нэг англи хэлний багш хувийн сургуульд багшилж байгаад аргагүйн эрхэнд гарсан. Тэр хүүхдүүд “Танаар хичээл заалгахгүй. Би угаасаа Англи, Америк яваад хэл сурчихна” гээд доромжилдог гэсэн.

Ер нь ийм байдал багш нарын зүрхийг авдаг. Архаг хуучин багш нар л зангаргаараа энэ асуудлын ард гардаг юм шүү дээ. Дээр нь эцэг эхчүүд хүүхдийг бөөцийлнө. Юу ч хийлгэхгүй. Ангид ирээд алчуур барьж чадахгүй шүү дээ. Энэ байдал олон хүчин зүйлээс үүдэлтэй.

Эцэг эхээс гадна сургалтын хөтөлбөрт хүүхдийн хүмүүжил үгүй болоод удаж байна. Сургалт, сургалт гэж академик талдаа л анхаардаг болчихсон. Хүүхдийн хүмүүжил, зан заншил, ёс заншлын мэдлэг, хандлагыг суулгах хичээл байхгүй.

-Эцэг эх хүүхдээ өмөөрдөг. Миний хүүхэд хэзээ ч муу зүйл хийхгүй, буруу зуршилд татагдахгүй гэж бат итгэдэг. Гэтэл хүүхдүүд эсрэгээр нь байх тохиолдол амьдрал дээр олон байна шүү дээ?

-Хүүхдүүд шөнө унтахгүй болсон. Шөнийн 00:00 цагаас хойш хоёр, гурван цаг хүртэл онлайнд байж л байна. Тэгээд маргааш нь хичээл дээр шууд унтана. Шөнөжингөө утас ухсан хүүхдүүд багшийн хичээлийг ойлгохгүй. Дээр нь хараа нь маш их муудаж байна. Арын суудалд суух хүүхэд олдохгүй болсон.

Санаа зовоож байгаа бас нэг асуудал бол хүүхэд багшаас айх мэдрэмжгүй болсон байна. Хүнээс айж, ичих мэдрэмжээ алдахаар адгууснаас ялгаагүй. Өсвөр насныхан эрт бэлгийн харилцаанд орох энгийн үзэгдэл. Жирэмсэн болно, хүүхдээ авахуулна. Үүнийгээ байдаг л зүйл шиг хоорондоо ярилцана. Би ичих үү, тэд ичих үү, мэдэхээ байсан.

Сүүлийн үеийн хүүхдүүд үг даахгүй. Загнах боломжгүй. Хэрэв гар хүрчих юм бол шууд шоронд явна. Нэг үг хэлчихвэл ээж аав нь “Та манай хүүхдийг тэгж муухай хэлсэн байна” гээд л ороод ирнэ. “Чи сайн, чи мундаг” гэж тал талаас нь бөөцийлсөөр байгаад хүн биш болгож байна. Энэ байдлаар 10 жилийн дараа гэхэд бүр ч аймар нөхцөл байдалтай байх болов уу даа.

-Саяхан багш нарын VIII их хурал болсон. Энэ үеэр эцэг эхчүүдийн асуудал ихээхэн хөндөгдсөн гэв үү?

-Тэгсэн. Үндсэн хууль болон Боловсролын тухайн хуульд эцэг, эхийн үүргийг зүгээр дурдаад л өнгөрчихсөн байдаг. Ямар хариуцлага байдаг тухай байдаггүй. Тэгэхээр өнөөдөр ийм нөхцөл байдалд хүрч байгаа юм. Зарим эцэг эхчүүд багшаа барьж аваад зодох хэмжээнд хүрч байна. Үүнээс болоод багш нар эцэг эхийн хурлаа ч хийж чадахгүй байна.Дээр нь бас асуудал гарангуут лайвдана гэдэг ээжүүд байдаг болсон байна. Түүнээс айгаад анги даах багш ч олдохгүй болсон шүү дээ.

Баянзүрх дүүргийн 30 дугаар сургуулийн багш А.Наранцэцэг

-Сурагчид харилцаа хандлага тааруу, хорт зуршилд өртөмтгий болсон нь эцэг эхийн хараа хяналт, хэтэрхий хүүхдээ өмөөрөх хандлагатай холбоотой гэж сэтгэл зүйч, мэргэжлийн хүмүүс үзэж байна. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Би боловсролын байгууллагад 23 дахь жилдээ ажиллаж байна. Есдүгээр анги дааж авсан. Надад тохиолдож байгаагүй ч залуу багш нар эцэг эхчүүдийн хооронд нэлээд үл ойлголцол үүссэн харагддаг. Эцэг эхчүүд зөвхөн хүүхдээ “Яасан, яасан” гэж асуудаг. Олон талаас нь биш нэг талаас нь дүгнээд л түүнийгээ нягтлахгүйгээр багш руу дайрч давшилна. Энэ байдал сүүлийн таван жил бүр илүү тодорхой харагдаж байна.

Эцэг эх бол хүүхдийн толь байдаг. Тэд хүүхдүүддээ маш буруу ойлголтыг өгдөг. Ийм ойлголт авчихсан хүүхэд багштай шууд л дээрэнгүй, муухай харьцаж эхэлдэг. Ерөөсөө нэг тэгээд бодчихсон хүүхэд багшийг хүндлэх хүндлэлгүй болчихдог. “Энэ багш заах ёстой. Би сурах эсэх нь миний эрх” гэж хандана. Үүнээс болж олон багш ажлаа өгдөг. Зарим нь сэтгэлээр унана, ажлаа нэр төдий хийнэ.

-Түүнээс болж хичээлийн чанарт нөлөөлөх нь ээ?

-Мэдээж. Аль болох даалгавар өгөхгүй, хичээлийг шахаж хийлгэх тал дээр мууддаг. Уг нь хүүхдийг шахаж, ганцаарчилж давтуулж байж үр дүн гардаг. Гэтэл сүүлийн үед багш нар хэл аманд өртөхгүйн тулд цагийн хичээлээ заагаад л орхидог болсон.

Есдүгээр ангийн хүүхдүүд бол шилжилтийн нас байдаг. Сэтгэл зүй, бие махбодод өөрчлөлт гарна. Энэ нь сэтгэл зүйд шууд нөлөөлдөг. Энэ үед багш ч, эцэг эхчүүд ч ойлгож ажиллах хэрэгтэй. Яг энэ үед аль аль тал нь хүүхэдтэй зөв ажиллаад ирвэл маш чухал нас. Үг сонсдог болох, бусдыг хүндлэх, хайрлах, энэрэх, үг даах тэнхээтэй, зөв төлөвшүүлэх бүрэн боломжтой. Ингэж чадвал ахлах ангидаа хүүхэд зүгширчихдэг. Ийм үед хүүхэд гол төлөв эцэг эхчүүддээ тэр бүхнийг яриад байдаггүй. Олон зүйл тайлбарлахаа болино. Үүнээс болоод ээж аавууд хүүхдүүдтэйгээ буруу хандлагаар харьцдаг. Хүүхдэд тулган шаардаад л, ингэсээр үл ойлголцол үүсдэг.

-Бас “Миний хүүхэд муу зүйл хийхгүй” гэж бүрэн итгэдэг. Гол нь аливаа эрсдэлийг давхар тооцоолж, хараа хяналттай байх ёстой, зөв үү?

-Ямар ч эцэг эх хүүхдээ “Хамгийн сайн” гэж боддог. Тэгвэл хүүхэд сайн байхын тулд багшийн зүгээс тодорхой хэмжээнд хүүхэдтэй ажиллах хэрэгтэй болно. Үүнийг эцэг эхчүүд ойлгодоггүй.

Хүүхдээ гэрийн ажилдаа туслуулахаар дуудна, хичээл тарах ёстой гэж уурлана. Ингээд ирэхээр багш нар хүүхэдтэй ажиллах, шахах, анхаарал хандуулахаа больчихдог. Үүнээс болж хүүхэд хөгжих асуудал суларч байгаа юм.

 

 

Дөрөвдүгээр сарын 1 болоод, манайх л болсон хойно хошин, инээдтэй дурсамж яриа, нэгнийгээ хуурсан марзан үг шидэлцэж өнгөрөөв. Тэр дунд төрийн нэгэн түшээ “Сүүлийн найман жил өдөр бүр дөрөвдүгээр сарын 1 байлаа” гэжээ.

Монголын улс төр, улстөрчдийг шүүмжилсэн хэрэг л дээ. Улс орон ядуу буурай байна. Эдийн засаг хүнд байна. Авлига, албан тушаалын хэрэгтнүүд шударгаар шүүгдэхгүй байна. Өргөн хэрэглээний барааны үнэ тэнгэрт хадаж байна. Иргэд сөхөрсөөр л байна. Ерөөсөө энэ тухай өнөөдөр ч яриагүй. Саяхнаас ч ийм болоогүй. Урт удаан жилийн улс төрийн доройтлын үр дагавар.

Манай улстөрчид ёс зүйгүй, ёс суртахуунгүй. Улс төрд гарсан л бол эрээ цээргүй улсын төсвөө тонож ирлээ. Албан тушаалаа ашиглах нь байдаг л үзэгдэл болчихлоо. Эцсийн дүндээ бид хөгжлийн бүхий л үзүүлэлтээр ухарч байна. Ингээд харахаар “Өдөр бүр дөрөвдүгээр сарын 1” болж байхад иргэд бид юу хийж, хаана байв гэж асуухад хүрч байгаа юм.

Энэ нийгмийн, төрийн хамгийн гол хүч иргэд, ард түмэн байдаг. Иргэн дор бүрнээ болохгүйг хурцаар Жүжигчин Л.Цогзолмаа Жавахарлал Неру, Индира Ганди нарын хамт. харж, шүүмжилж засч залруулахын төлөө зүтгэх сэтгэлтэй болмоор байна. “Би болж байвал бусад нь хамаагүй” гэдэг үзлээ таягдан хаяад улсынхаа, үр хүүхдийнхээ төлөө хөдөлмөөр байгаа юм.

Удахгүй сонгууль болно. Нэр дэвшигчдийн амлалт, мөрийн хөтөлбөрийг бүрэн уншихаас бидний үүрэг эхэлнэ. Мөнгө төгрөг, аар саархан зүйлд хууртаж болохгүй. Сонгогч хэрсүү болох л сүүлчийн найдвар байдаг. Түүнээс улс төр “цэвэршиж”, мөнгө, эрх мэдлээ орхихгүй. Орхидог ч үгүй, улс төр ийм л байдаг.

Даатгалын компаниуд жолоочийн албан журмын даатгалыг хийхдээ тээврийн хэрэгслийн даатгалыг хамтатган хийхийг жолооч нарт тулгаж байгаа асуудал гарч эхэлжээ. Жолоочийн даатгалын тухай хуульд жолооч албан журмын даатгалд хамрагдах үүрэгтэй гэж заасан байдаг. Харин тээврийн хэрэгслийн даатгалыг сайн дураараа хийлгэх эрхтэй билээ.

---

Энэ асуудлаар жолооч Н.Ариунболдтой ярилцлаа.

-Албан журмын даатгал хийлгэхэд тээврийн хэрэгслийн даатгал давхар хийлгэхийг шаардаж байгаа гэв үү. Танд ямар компани юу гэж тайлбарлав?

-Өнгөрсөн оны гуравдугаар сарын 20-нд би “Бодь” даатгалд жолоочийн хариуцлагын даатгалаа хийлгэсэн юм. Ингээд нэг жилийн хугацаа дуусч гэрээгээ сунгах гэтэл “Бодь” даатглынхан даатгал хийхгүй байгаагаа мэдэгдсэн. Ингээд өөр даатгалын компани хайж эхэлсэн л дээ. Фэйсбүүк дээрээс арай хариуцлагатай, найдвартай ямар компани байж болохыг хайж байгаад Мандал даатгал, Тэнгэр даатгал руу холбогдсон. Гэтэл өөдөөс “Жолоочийн хариуцлагын даатгал дангаараа хийхгүй. Тээврийн хэрэгслийн даатгалыг хамт хийнэ” гэсэн. Ямар үнэ ханштайг асуухад “Таны машины орчин үеийн үнэлгээнээс хамаараад нэг хувиар даатгана гэсэн. Би “Toyota Harrier” машинтай. Зах зээлийн үнэлгээ нв 35-50 саяын хооронд байгаа. Тэгэхэд даатгалын компаниас нөхцөлүүд явуулсан.

Түүнийг нь харахад 35 саяар бодоход нэг хувь гэхээр хамгийн багадаа 350 мянган төгрөгөөр тээврийн хэрэгслийн даатгалыг хийлгэх юм гэнэ. Үүн дээр жолоочийн хариуцлагын даатгал нэмэгдэнэ.

-Багадаа 400 мянга давах нь ээ?

-Тухайн компани даатгалын урамшуулал зарласан байгаа. Хамгийн бага үнэтэй багц нь 480 мянгаас эхэлж байна гэсэн. Эндээ тээврийн хэрэгслийн даатгал болон албан журмын даатгалыг хамтатгасан багц гэж тайлбарласан.

Би лавшруулаад асуусан. Жолоочийн хариуцлагын даатгалыг хийлгэхэд тухайн жилдээ ямар нэгэн осол аваар гаргаагүй тохиолдолд дараа жил нь ямар нэгэн хөнгөлөлт, урамшуулал эдлэх үү гэхэд “Гэрээ сунгах үеэр гэрээгээ үнэлж байгаад хөнгөлөх эсэхийг шийддэг” гэж хариулсан. Бүр хоёр компани яг ийм адилхан хариулт өгсөн. Тиймээс болиод хайж байгаад албан журмын даатгал дангаар нь хийж байгаа “Миг” даатгалд даатгуулсан.

-Албан журмын даатгалыг бол хуулиар үүрэг болгодог. Тээврийн хэрэгслийн даатгалыг жолооч сайн дураараа хийлгэдэг шүү дээ. Гэтэл заавал хамт хий гэдэг нь ямар учиртай юм бол?

-Албан журмын даатгал мэдээж ямар нэгэн байдлаар бусдын эд хөрөнгө, эрүүл мэндэд хохирол учруулбал даатгах нь зүй ёсны асуудал байх. Харин тээврийн хэрэгсэл бол тухайн хүний хувийн өмч. Өмчөө даатгах эсэх нь миний эрхийн асуудал байх ёстой шүү дээ. Гэтэл сонголт ч өгөхгүйгээр шууд тулгаж байгаа нь шударга бус, хачирхалтай санагдсан.

-Ингэж хамтад нь даатгах болсон үндэслэлээ тайлбарлах юм уу?

-Таны эд хөрөнгөд үүсэх эрсдэлээс сэргийлж байгаа. Жолооч та хүний эд хөрөнгөд хохирол учруулсан тохиолдолд албан журмын даатгалаас хохирол барагдуулдаг. Харин та өөрийнхөө хөрөнгийг эрсдэлд ороход манай компани шийдэж өгнө гэдэг тайлбарыг хэлсэн.

-Энэ хоёр даатгалын төлбөр нь харилцан адилгүй юм байна, тийм үү?

-Жолоочийн хариуцлагын даатгалыг би 45.500 төгрөгөөр л хийлгэдэг. Харин тээврийн хэрэгслийн даатгалыг үүнээс 10 дахин нэмэгдүүлсэн өндөр төлбөрөөр хийлгэх болох нь. Ийм байж болохгүй шүү дээ.

Энэ бол хэдэн монополь компаниудын гаргасан санал. Компаниуд шинээр гарч ирээд томхон хэдэн даатгал аваад нэрд гарч ирээд үгсэн тохиролцдог юм байна гэж харж байна. Ингэж ч харагдаж байна шүү дээ. Тэгээд шууд тулган шаардаж байна. Магадгүй өнөөдөр зарим нэг нь дангаараа даатгал хийж байна. Дараа жил гэхэд бүх компани хоёр даатгалыг хамт хийнэ гээд тулгачихвал яах вэ. Гарцгүй болгож мэднэ шүү дээ.

-Гол нь албан журмын даатгал хуулиар хүлээлгэчихсэн. Цагдаа зам дээр зогсоогоод даатгалгүй бол торгочихдог?

-Даатгалаа сунгаагүй бол замын цагдаа шууд 180 мянган төгрөгөөр торгох хуультай. Түүнд нь баригдаад ийм өндөр үнээр даатгал хийлгэх нь шударга бус санагдаж байна. Энэ талаар холбогдох газрууд нь анхаараасай

Зөрчлийн хэргийн 89 хувийг замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын дүрэм зөрчих зөрчил эзэлж байгаа талаар Цагдаагийн байгууллагаас мэдээлж байна. Тэр дундаа жолооч нар эгнээ байраа буруу эзэлдэг зөрчил хамгийн өндөр хувьтай байгаа аж. Энэ зөрчлийн талаар “Мөнгөн цагаантуруут” авто сургуулийн багш Б.Өвгөнхүүтэй товч ярилцлаа.

---

-Жолооч нар авто зам дээр эгнээ байр буруу эзлэх талаар мэдээлэл өгнө үү?

-Эгнээ байр эзлэхтэй холбоотой хэд хэдэн агуулга бий. Тухайн явах эгнээ нэг машин явахад хангалттай өргөн байдаг. Гэтэл манай жолооч нар эгнээгээ голлож явдаггүй. Аль нэг тал руугаа шахна. Тэмдэглэгээ дээгүүр дамнаж явна. Манай зарим замын тэмдэглэгээ арилчихсан байдаг даа. Эгнээгээ буруу эзэлж явдгаас үүдэж ингэж байгаа хэрэг. Түүнээс гадна уулзвар руу орохоос өмнө эгнээгээ зөв эзлэх ёстой байдаг. Зам дээрх тэмдэг тэмдэглэгээний дагуу байраа эзлэх хэрэгтэй. Одоо жолооч нар уулзвар руу очихоос өмнө нэгийн нэг буюу үргэлжилсэн цагаан шугам даваад эгнээ байр эзлэх гэж дайрдаг. Энэ бол нэг төрлийн зөрчил.

Суурин дотор гурваас олон эгнээтэй бол хамгийн зүүн гарын талын эгнээнд байрлаж явахыг хориглодог. Харин суурины гадна хоёр ба түүнээс олон эгнээтэй бол аль болох баруун талаа барьж явах ёстой. Энэ нь эсрэг урсгалаас машин орж ирэхэд эрсдэл гарахаас сэргийлсэн явдал шүү дээ.

-Баруун гар тийш эргэх бол 50 метрийн наана эгнээгээ эзлэх ёстой гэдэг байх аа?

-Тийм. Нэгдүгээр эгнээ бол нийтийн тээврийн автобус явах эгнээ шүү дээ. Гэтэл зарим автобус хоёрдугаар эгнээнд явж л байдаг. Эгнээ байр эзлэх дүрмээ баримтлаагүй гэсэн үг. Уулзвар дөхөөд нэгдүгээр эгнээ рүү орох таслалтай шугам байдаг. Үүгээр автомашины жолооч нэгдүгээр эгнээнд ордог. Харин одоо бол бүр наана нь ч орно, эсвэл уулзвар тулгаад ч орох явдал энгийн үзэгдэл болчихсон. Энэ бүхэн бүгд зөрчил гэсэн үг.

Дээр нь манай жолооч нар уулзварын өмнө байраа эзлээд зогсохдоо явган хүний гарц дээр зогсчихдог тохиолдол бий. Бас уулзварын цаана түгжрэлтэй байхад л дайраад орчихдог. Хэдийгээр ногоон гэрэл ассан ч уулзвар түгжрэлтэй бол хөдөлгөөн хэвийн болтол хүлээх ёстой гээд дүрэм дээр заачихсан байдаг. Гэтэл араас нь шахаж зогсоод улам л замын ачааллыг нэмэгдүүлээд байдаг явдал бий.

-Эгнээ байраа буруу эзэлсэн тохиолдолд ямар үр дагавар гарах вэ?

-Эгнээ байраа буруу эзэлсэн тохиолдолд осол аваар болоход хамгийн түрүүнд буруутан болдог. Уг нь эгнээгээ голлож явах ёстой байтал нэг тал руугаа шахаад явчихдаг. Эсвэл хөвөө рүү бүр давж явдаг. Хоёр машин явах эгнээгээр гурвуулаа явна. Ингээд мөргөлдлөө, шүргэлцлээ, осол боллоо гэхэд гурвуулаа буруудна. Учир нь захын хоёр машин хэтэрхий зах руугаа шахаж явсан. Голын машин тэмдэглэгээ дээгүүр явсан гэж буруудна.

Тиймээс дүрмээ баримталж сурах явдал манайд маш чухал байна. Манайд дүрмээ баримталдаггүй нь олон байна. Бараг мэддэггүй гэмээр хүмүүс ч бий. Бид мэдээж дүрмийн мэдлэгийг сайн өгөхийг хичээж байгаа шүү дээ. Зам дээр эгнээгээ голлоод явчих. Дүрмээрээ уулзвараар ороод, эгнээ байраа зөв эзлээд сурчих. Ядаж шинээр жолооч болж байгаа хүмүүс дүрмээ баримтлаад сурчихвал асар том соёл, цаашлаад зам дээр гарах ослоос сэргийлэх том боломж юм.

-Эгнээ байр буруу эзлэхээс гадна өөр ямар төрлийн зөрчил илүү их гаргаж байна вэ?

-Үргэлжилсэн цагаан зураас дамнаж гардаг зөрчил их. Хөдөө орон нутагт үргэлжилсэн цагаан зураас байна гэдэг бол гүйцэд түрүүлэхийг хориглосон тэмдэглэгээ гэсэн үг шүү дээ. Тийм хэсгээр манайхан орчихдог. Энэ бол маш эрсдэлтэй.

Замын хөдөлгөөний дүрэм гэдэг жолооч нарыг аюулгүй зорчуулах зорилгоор гаргасан дүрэм журам шүү дээ. Жишээ нь, урсгал сөрөхийг хориглосон тэмдэглэгээ байлаа гэхэд энэ бол өөдөөс гэнэт машин гарч ирж болзошгүй гэсэн үг. Тэгэхэд манайхан өөрсдийнхөө болон бусдын эд хөрөнгө, эрүүл мэнд, амь насыг эрсдэлд оруулаад л яваад орчихдог. Үүнээс үүдэж ямар их аюултай осол аваар гарч, эрдэнэт хүмүүсийн амь үрэгдэж байна. Уг нь энэ бүхнийг ойлгоод, дүрмээрээ яваад хэвшчихвэл барагтаа осол аваар гараад байхгүй дээ, манайд.

Хүүхдийн сэтгэл зүйч Б.Уянгатай өсвөр насны хүүхдийн сэтгэл зүйн онцлогийн талаар ярилцлаа

---

-Эцэг эхчүүдийн хувьд, бараг нийгэмд ч гэж хэлж болохоор асуудал хүүхдийн сэтгэл зүй, хандлага болчихлоо. Охид түрэмгий байна, хөвгүүдийнхээ биед халдаж байна. Хөвгүүд сул дорой, нялцамхай байна гэлцдэг. Эрэгтэй хүүхдийн сэтгэл зүй ямар онцлогтой юм бол?

-Хүүхдийн сэтгэл зүйг ярихын тулд хүмүүжлийн тухай онцолмоор байна. “Хүүхдээ хүмүүжүүлмээр байна, яаж хүмүүжүүлэхээ мэдэхгүй байна, ингэх нь зөв үү, буруу юу” гэдэг эцэг эхчүүд бий. “Миний арга барил буруу байна, миний хүүхэд дээрэлхүүлээд байна, аль эсвэл хэн нэгэн хүүхдийг дээрэлхээд байна” гэх мэтээр ч ярьдаг.

Эрэгтэй хүний байгалийн өгөгдөл нь тууштай байдлаар илэрч гарч ирдэг. Хөвгүүд ч тэр. Эцэг эхчүүд аливаа зүйлд хүүхдийнхээ өмнөөс хичээл зүтгэлийг нь гаргахгүйгээр шийдэж өгөөд байдаг. Энэ нь өөрөө хүүхдээ та буруу хүмүүжүүлж байна гэсэн үг. Эсвэл хэтэрхий их магтдаг, эсвэл хэтэрхий их шүүмжилдэг. Тэгээд дээр нь “Чи хүний охинтой суувал сайн аав байх ёстой, сайн хань байх ёстой” гэдэг. Хөвгүүд үүнийхээ жишгээр соёлтой, охиддоо хүндэтгэлтэй харьцаад байдаг. Хүндлэх ёстой, хайрлах ёстой гэдгийг ойлгодог. Гэтэл сүүлийн үед хөвгүүдээс багш нарт ирж байгаа мессэжүүд гэвэл “Багш аа аав ээжүүд охидыг хайрла, хүндэл гэдэг. Охид эргээд биднийг хүндэлдэггүй. Охид аймар харгис, бүдүүлэг ш дээ” гэцгээнэ. Харин охидоо аав, ээжүүд “Та нар эмэгтэй хүн. Их зантай, бардам байх ёстой” гэнэ.

Эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүний сэтгэхүй нь буюу байгалиасаа өгөгдсөн өгөгдөл нь өөр, өөр. Нэг нь нэг зүйлийг авна гэсэн тууштай байдал гаргадаг. Анхаарлаа олон тал руу хуваарилахдаа эрэгтэй хүн харьцангуй сул л даа. Охид бол нэгэн зэрэг маш олон зүйл рүү тэмүүлж, сэтгэж боловсруулж хийх тал руу үнэхээр сайн. Тиймдээ ч нэгэн зэрэг олон зүйл хийдэг. Бусдын өмнөөс мэдрэмжийг нь таамаглах, ийм байдаг юм байна, энэ хүн үүний тухай ингэж бодож байна гэдэг бодол нь оновчтой байдаг. Эрэгтэй хүүхдийн хувьд хэн нэгний бодолд захирагдахаас илүү өөрийнхөө мэдрэмж, өөрийнхөө зорилго руу л чиглэдэг. Ийм л ялгаатай.

-Охидын сэтгэл зүйг хатуужуулахын тулд, залахын тулд спортоор хичээллүүлэх ёстой гэдэг амьдралын туршлагыг аав, ээжүүд хэлдэг. Охидын сэтгэл зүйг яаж зүгшрүүлж, залах ёстой вэ?

-Энэ бол охидтой хэрхэн харилцах, охидоо хэрхэн бие даасан болон бусдыг ойлгодог, зөв нийгэмшилтэй болгож хүмүүжүүлэх ёстой вэ гэдэг агуулга. Бид хөвгүүдэд “Охидыг ойлго” гэдэгтэй адил охидод “Хөвгүүдийг ойлго” гэж сургах ёстой. Нөгөө талаар охидыг бид “Би үүнийг хийж байгаа юм чинь дагаад хий, чи зүгээр суугаад байх юм” гэж шахалтаар хэлчихдэг. Шахалтаар хэлж байгаа энэ үгс хүүхдэд хүчээр, хэн нэгэнд баригдаж хийж байгаа юм шиг мэдрэмжийг өгөөд байдаг. “Хийх ёстой юм шиг, ядаргаатай юм аа, үүнийг нь хийгээд чих амрах юмсан” гэсэн хүнд хийж өгч байгаа юм шиг мэдрэмжийг өгдөг. Энэ байдлаасаа болоод эцэг эхчүүд хүүхдийн хооронд зөрчил үүсдэг. “Намайг өөрийнхөө орон зайг хүндэл, өөрийгөө үнэл, хэн нэгнээс битгий ай, чи эмэгтэй хүн” байдаг. Томчууд энэ эгогоо хэтэрхий өндөр тавьчихдаг. Өөрийнхөө эгог удирдаж чаддаггүй, өөрийнхөө алдааг хүлээн зөвшөөрөхгүй байдлаасаа болоод хүүхдэд үргэлж буруу үлгэр дуурайл үзүүлж байдаг. гэж хэлдэг хэрнээ “Яагаад миний үнэ цэнийг ээж, аав ойшоохгүй байгаа юм бэ” гэдэг зөрчил үүсч эхэлдэг. Тэгэхээр ээж аавуудад хэрэв охиноороо ажил хийлгэх гэж байгаа бол туслалцаа л хүс. “Ээж нь үүнийг хийх гэсэн юм. Ээждээ туслаач. Үүнийг хоёулаа хамтдаа хийе, чамд боломж байна уу” гэх. Боломжгүй гэвэл “За чи боломжгүй байгаа бол ээж нь хийчихье” гэж болно. Гэхдээ хүүхдийн нэг зүйл ээждээ аавдаа үргэлж туслахыг хүсдэг. Ингэж туслалцаа гэдэг нэрийдлээр хүүхдэдээ зөв мессэжийг өгдөг болох хэрэгтэй.

Аливаа нэг харилцаан дээр хүндэтгэл гэдэг зүйлийг хэзээ ч орхиж бо лохгүй. Та охиндоо хүндэтг эл тэй хандвал охин чинь эргээд танд болон бус  дад хүн дэтгэлтэй хандана. Тэгэхгүйгээр бид хүүхдүүдтэйгээ ингэх ёстой гээд харьчихаад буцаагаад өөрийнхөө өгсөн мессэжийг зөв болгож илэрхийлэх хүлээлттэй байдаг. Нэг ёсон  доо өөрс дийнхөө алдаа дутагдлыг олж хардаггүй гэсэн үг л дээ. Энэ нь нэг төрлийн эго. Бусдыг буруутгадаг эго гэж байдаг. Томчууд энэ эгогоо хэтэрхий өндөр тавьчихдаг. Өөрийнхөө эгог удирдаж чаддаггүй, өөрийнхөө алдааг хүлээн зөвшөөрөхгүй байдлаасаа болоод хүүхдэд үргэлж буруу үлгэр дуурайл үзүүлж байдаг.

-Охид түрэмгий, ааштай болж байгаа шалтгааныг та юу гэж хардаг вэ?

Хөвгүүдийн сэтгэл зүй гэдэгтэй адилхан охидын сэтгэл зүй өөрөө бас тусдаа. Охид үргэлж ярьж байдаг. “Эмэгтэй хүн булан тойроод л хүн муулдаг” гэж томчууд ярьдаг даа. Тэгвэл эмэгтэй хүн байнга ярьж байна гэдэг өөрөө өөрийнхөө асуудалд дүгнэлт хийж байна гэсэн үг. Эмэгтэй хүний зайлшгүй хэрэгцээ бол ойлгогдох, хүлээн зөвшөөрөгдөх, мэдрэмжээ хуваалцах, хамгаалагдах хэрэгцээ. Энэ хэрэгцээг нөхрүүд, эрчүүд, хөвгүүд нь ойлгохгүй байгаагаас охид түрэмгий авир гаргадаг. Охид “Өнөөдөр би маш их гунигтай байна” гэж ярьдаг. “Яагаад гунигласан бэ, чамайг юу гуниглуулсан юм бэ” гэхэд “Намайг энэ энэ зүйлүүд ингэж гуниглууллаа” гэнэ. Ингээд ярьж ярьж байснаа хамгийн сүүлд нь “За, за болчихлоо. Би ер нь гуниглах шаардлагагүй байсан юм байна” гэж өөрөө өөртөө дүгнэлт хийдэг. Харин хөвгүүд “Өнөөдөр би ийм, ийм шинэ зүйлүүд олж нээлээ. Энэ нь надад илүү сонирхолтой байсан” гэж ярьдаг. Энэ хоёрын хооронд асар их ялгаа бий. Жижигхэн юм шиг мөртлөө том ялгаа.

Өөрөөр хэлбэл, охидыг хүмүүжилтэй байлгая гэвэл мэдрэмжийг нь сонс. Эцэг эхчүүд хүүхэдтэйгээ харилцахдаа “Чамд өнөөдөр юу болов, анги дээр чинь юу болов, чи хичээлээ хийсэн үү” гэж ихэвчлэн асуудаг. Үүний оронд өөрийнхөө түүхийг ярь. “Өнөөдөр ээж, аав нь явж байгаад ийм гоё зүйл идэж үзлээ. Надад их гоё санагдлаа. Дахин идье гэж бодлоо. Гэхдээ чамтай дахиж идмээр байна. Өнөөдөр энэ нь надад хэцүү байсан” гэх зэрэг. Ээжүүд ч хүүхдүүдтэйгээ ярилцаж өөрийнхөө хэрэгцээг авах хэрэгтэй. Төрсний дараа ээжүүд яагаад сэтгэл гутралд орж, стресстэж уурлаад харц нь ширүүсээд байдаг вэ гэхээр энэ хэрэгцээгээ бүрэн авч чадахгүй байгаа учраас тийм араншинг гаргадаг.

Хөвгүүдийн хувьд зорьж байгаа зүйл, хүсэл мөрөөдөл тэмүүллүүдийг нь няцаахгүйгээр сонсож өг. Туршаад үз, хийгээд үз гэж хэл. Хөвгүүд, эрчүүд яагаад сэтгэл гутралд ороод байдаг вэ, яагаад ам жилтад хүрдэггүй, яагаад өөрсдийгөө дутуу үнэлээд байдаг вэ гэвэл ямар нэгэн зүйлийг эхлэх гэхээр айдастай байдаг. Алдчихвал яана, буруу гэвэл яана, шүүмжилбэл яах вэ, би үүнийг хийж чадахгүй бол хүмүүс намайг шоолох байх даа” гэх зэргээр. Тэгвэл чи хийхгүй байснаас хийсэн нь дээр. Алдаанаасаа суралцах нь чиний давуу тал гэдгийг хөвгүүдэд ойлгуулах нь чухал. Энгийн зүйл шүү дээ.

-Эрчүүдийн хувьд сэтгэл гутралд амархан өртдөг. Та ч үүнийг хэллээ. Орчин үед хөвгүүд нялцамхай, сэтгэл гутралтай байна гэдэг. Тиймээс аавууд хөвгүүдээ дагуулж яв, хөдөө яв. Саад бартаа, бэрхшээлийг үзүүл гэдэг. Энэ нь хөвгүүдийн сөрөн тэсвэрлэх чадварыг сайжруулж байгаа хэрэг байх. Та үүн дээр юуг зөвлөх вэ?

-Манай нийгэмд эрчүүд сул дорой нэр зүүгээд байгаа. Хүчирхэг эмэгтэйчүүд их байна гэж яриад байна. Хөвгүүдэд алдаанаасаа суралцах боломжийг харж өг. Эр хүн алдаж болно. Чиний зорилго тэр байна. Чиний замд зөндөө олон саад тохиолдоно. Тэр саад дээр унах болгондоо чи суралцаж байна гэдэг боломжийг үргэлж харах ёстой. Эрчүүд олон зүйлийг боддог гүй, гоё үгэнд урамшдаг хүмүүс. “Үнэхээр энэ саад чамд байгаагүй бол чи дараагийн боломж руу явахгүй байсан. Энэ нь байснаараа, энэ саадыг чи давснаараа илүү чадварлаг болж байгаа” гэж ойлгуул.  Хамгийн гол нь хүүхдүүдээ битгий шүүмжил, хэтэрхий их битгий магт. Таны хүүхэд үргэлж суралцаж байгаа гэдгийг санаарай. Ингэхдээ таны мэдэрч, ойлгож, сонсож, харж байгаагаар  таны хүүхэд энэ ертөнцийг тусгаж авахгүй. Ерөөсөө л шүүлтүүргүй харилцаа хүүхдийг хөгжүүлэх хамгийн том боломж байдаг.