Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

БНХАУ-ын иргэний биед халдаж, хүч хэрэглэн гарын үсэг зуруулсан гэх монгол залууст холбогдох хэрэг сүүлийн үед анхаарал татах болов. Уг хэрэг 2021 оны есдүгээр сарын 7-нд болсон байдаг.

ЦЕГ-ын Хэвлэл мэдээллийн төвөөс энэ талаар өнгөрсөн мягмар гаригт мэдээлэл хийхдээ “Яллагдагч О, Б, Э нарын захиалгаар яллагдагч Д, М, Б, Х нар нь Сүхбаатар дүүргийн IX хорооны нутаг дэвсгэрт 2021 оны есдүгээр сарын 07-ны өдөр БНХАУ-ын иргэн Вү Жөн Жүнийг өөрийн эзэмшлийн “Тоёота Ланд Круйзер” 200 маркийн 58-79 УБЦ улсын дугаартай тээврийн хэрэгсэлд суулган түүний хүзүүнд хутга тулгах, нүүр хэсэгт гараараа цохих зэргээр хүч хэрэглэн “Шинжиан шинфа” ХХК-ийн Монгол Улсын Засгийн газартай байгуулсан концессын гэрээнээс татгалзуулах зорилгоор Монгол Улсын Шадар сайдад хаягласан “Гэрээнээс татгалзуулах тухай” хуурамч албан бланк, тамга, тэмдэг бүхий албан бичигт хүч хэрэглэн гарын үсэг зуруулж, хохирогчийг эд хөрөнгийн эрхээ шилжүүлж өгөхийг шаардаж, өөрт нь хүч хэрэглэсэн хэргийг дамжуулан гүйцэтгэсэн, зохион байгуулсан гэх үйлдэл нь мөрдөн шалгаж, дууссан бөгөөд хэргийн материалыг оролцогчдод танилцуулж, хэргийг 2023 оны гуравдугаар сарын 15-ны өдөр шүүхэд шилжүүлэх саналтай Нийслэлийн прокурорын газарт хүргүүлсэн” гэсэн мэдээллийг өгсөн юм.

Уг албан бичигт “Шинжиан Шинфа” ХХК-ийн албан бланк байсан бөгөөд “Манай компани Монгол Улсын Засгийн газартай 2017.04.12-ны өдөр байгуулсан Дашинчилэн-Орхоны гүүр чиглэлийн замаас Мөрөн-Тариалан чиглэлийн замын төгсгөлийг холбох 120 км хатуу хучилттай автозам барих концессын гэрээг байгуулсан. Манай компанийн буруутай үйл ажиллагаанаас үүдэн Монгол Улсын баруун бүсийн аймгуудын зорчигч болон ачаа тээврийн гол трассыг заасан хугацаанд барьж байгуулахгүй, өөрийн компанийн эрх ашгийг өмнөө тавьж, улс орныг хохироож байгаадаа гүнээ хүлцэл өчье. Иймд уг концессын гэрээний эрх, үүргийг шилжүүлэн өгөхөд татгалзах зүйлгүй тул гэрээний эрхийг шилжүүлэн авна уу” гэсэн байжээ.

Бусдыг эд хөрөнгө шилжүүлэхийг шаардаж, хүч хэрэглэсэн хэргийг дамжуулан гүйцэтгэсэн, зохион байгуулсан гэх хэргийг үйлдсэн этгээдүүд хэн байв?

БНХАУ-ын иргэн Вү Жен Жүн нь “Шинжиан Шинфа” ХХК-ийн 51 хувийн эзэмшигч. Тус компани Дашинчилэн-Орхоны гүүр чиглэлийн замаас Мөрөн-Тариалан чиглэлийн замын төгсгөлийн холбох 120 км хатуу хучилттай автозам барих концессын гэрээг Засгийн газартай 2017 онд байгуулсан байдаг аж. Хэргийг мөрдөн шалгах явцад БНХАУ-ын Өмнөдмонгол иргэн Б.Эрдэнэдалай, Монгол Улсын иргэн П.Оргил, Ч.Бат-Амгалан нар нь “Шинжиан Шинфа ХХК-ийн Монгол Улсын Засгийн газартай байгуулсан авто замын гэрээг цуцлуулах зорилгоор Т.Хүрэлжанжин гэгчид захиалга өгч, Т.Хүрэлжанжин нь Д.Батаа, Ц.Мөнхбат, А.Даваасүрэн нартай бүлэглэн Вү Жен Жүний биед халдаж, хүчээр гарын үсэг зуруулах ажлыг гүйцэтгэжээ.

Б.Эрдэнэдалай нь Вү Жен Жүнтэй бизнесийн түнш байсан гэнэ. Тэрээр түншийнхээ бизнесийг өөрийн болгохоор монгол залууст захиалга өгч компанийн эрхийг шилжүүлэх болон концессын гэрээний албан бичигт хүчээр гарын үсэг зуруулжээ.

Б.Эрдэнэдалай нь БНХАУ-тай холбогддог манай нэгэн боомтоор боодолтой буйданд нуугдан орж ирсэн онц ноцтой хэрэгт холбогдсон байдаг. Уг хэрэгт ХХЕГ-ын алба хаагчид холбогдож, шүүхээр ял сонсоод удаагүй байгаа юм.

Харин БНХАУ-ын иргэний биед халдсан Т.Хүрэлжанжин, Д.Батаа, Ц.Мөнхбат, А.Даваасүрэн нар нь удаа дараа дээрмийн хэрэгт холбогдож байсан этгээдүүд аж. Урьд өмнө удаа дараа ял шийтгэл эдэлж байсан этгээдүүд Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулдаг гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниудын хөрөнгө оруулагчидтай харилцаа холбоо тогтоож, тэдгээрийн захиалгаар тухайн этгээдүүдтэй ижил төрлийн бизнес эрхэлдэг болон өр төлбөртэй этгээдүүдийг зэвсэг ашиглан айлган сүрдүүлдэг гэмт хэрэг нэмэгдсээр байгаа аж. Дээрхтэй төстэй өөр нэг хэрэг саяхан мандсан нь “Андын илч” гэх компанид холбогдох хэрэг юм. Эрүүгийн цагдаагийн албанд “Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутаг дэвсгэрт байрлах “Андын илч” ХХК-ийн эзэмшлийн гаалийн талбайд нүүрс тээврийн үйл ажиллагаа явуулдаг компанийн ажилчид руу хоёрдугаар сарын 12-14-ний өдрүүдэд 20 гаруй этгээд дайрч айлган сүрдүүлж, заналхийлсэн” гомдол ирсэн бөгөөд уг хэргийг шалгаж байгаа аж.

Бага болон өсвөр насны хүүхдүүдэд сошиал хэрэглээ ямар үр дагавар бий болгож байгаа талаар хүүхдийн сэтгэлзүйч С.Хулантай ярилцлаа.

---

-Айл бүрд хүүхдийн гар утасны хэрэглээний асуудал хөндөгддөг боллоо. Тэд гар утас байнга үзэх нь ямар үр дагавартай вэ?

-Ковидоос хойш гар утасны хэрэглээ эрс нэмэгдсэн. Зөвхөн бага нас гэлтгүй өсвөр насныханд ковидын хөл хорионы үед хамгийн чухал зүйл нь найз нөхдийн харилцаа байсан. Тэд үе тэнгийнхэнтэйгээ харилцмаар байсан, тоглож наадмаар байсан. Түүнийг нь эцэг эхчүүд нөхөж чадахгүй байсан учраас өсвөр насныхан тик ток, фэйсбүүк, инстаграм зэргийг үзэж хэрэгцээгээ нөхөх болсон.

ДЭМБ-аас хийсэн судалгаагаар хамгийн өндөр сошиал хэрэглээтэй хүүхдүүд азиуд байна гэж дүгнэсэн. Тэр дунд монгол хүүхдүүд багтаж байгаа шүү дээ. Хүүхдүүд дунджаар 7-8 цагийг сошиалд өнгөрөөдөг. Бараг бүтэн цагийн ажил хийх хугацааг зарцуулж байна гэсэн үг. Ялангуяа хөл хорионы үеэр цахимаар хичээллэх болснооор сошиал хэрэглээ бүр нэмэгдсэн. Нөгөө талаар эцэг, эхчүүд нь ярилцах, ойлголцох хэрэгцээг нь хангаж өгч чадаагүй. Ийм хоёр үндэслэл хүүхэд багачуудыг гар утасны хэрэглээнд улам донтуулсан. Одоо бол хүүхдүүд дунд утас оролдохгүй л бол болохгүй зуршил тогтоод байна.

-Бага насны хүүхдээс эхэлье л дээ. Гар утас тогтмол үзэх нь тархинд муугаар нөлөөлдөг гэх юм?

-Бага насны хүүхэд, тэр дундаа ковидын үед төрж өссөн хоёр настнууд энэ жил цэцэрлэгт орсон шүү дээ. Бид бага насны хүүхдүүдэд ковидын үед зан үйлийн өөрчлөлт орсон эсэхийг судлахаар Улаанбаатар хот болон хөдөөгийн хоёр аймгийг сонгож аваад судалгаагаа явуулсан. Тэгэхэд багш нарын өгч байсан мэдээлэл анхаарал татаж байлаа. Хоёр настнуудад гар утасны хэрэглээ маш сөргөөр нөлөөлдөг. Цэцэрлэгийн хүүхдүүд багшаасаа гар утас нэхдэг. Гар утсыг нь булааж аваад нээж өг гэж хуруугаараа товшиж уурладаг, уйлдаг болчихсон.

Эрүүл мэндийн хувьд нүдний хүүхэн хараа ойртчихсон хүүхдүүд маш олон болсон. Өмнө нь ийм байгаагүй гэж багш нар онцгойлон хэлж байсан. Хуруугаараа утас товшиж байгаа юм шиг дадалтай. Уурлахаараа гар утас нэхдэг зан үйлийн өөрчлөлтөд орсон байгаа юм. Энэ нь мэдээж зуун хувь эцэг эхчүүдийн буруу гэж хэлж болохгүй. Ковидын үед анх хүүхэд төрүүлсэн ээж, аавууд хүүхэдтэйгээ яаж харилцахаа мэдэхгүй, гар утасны хамааралтай болгочихсон.

-Нийслэл болон орон нутагт судалгаа хийсэн гэлээ. Ялгаа байх юм уу?

-Бага зэргийн ялгаа ажиглагдсан. Хотын хүүхдүүд гар утасны нэлээд өндөр хамааралтай. Орон нутгийн хүүхдүүд нийгэмшихүйн хөгжлийн хувьд арай дээр. Яагаад гэвэл хөл хорионд нэг их ороогүй, үе тэнгийнхэнтэйгээ уулзаж харилцаж байсан.

-Өсвөр насны хүүхдүүд сошиал орчинд хамааралтай байх нь өөрийгөө голох мэдрэмжийг авдаг. Ялангуяа инстаграмын зургаар нийгмийг, үеийнхнээ төсөөлдөг. Тэгээд өөрийгөө тийм гоё сайхан биш гэж голдог сэтгэл зүй бий болсон талаар эцэг, эхчүүд онцолж байгаа. Яагаад тийм сэтгэл зүй бий болдог вэ?

-Өсвөр насны хүүхдүүдэд цахимаас хамааралтай холын зайны харилцаа ажиглагдаж байгаа. Тэдний хайр дурлал, үерхэл шохоорхол цахим байдлаар явагдаж байна. Ингэхдээ охид, хөвгүүд өөрийгөө жинхэнэ төрхөөрөө биш төсөөллийн биеийг үүсгэдэг. Бодит бус дүрд тоглоод эхэлж байна гэсэн үг. Жинхэнэ биш өөр, төсөөллийн дүрээрээ бусадтай харилцдаг. Нөгөө талд нь ийм төсөөллийн дүрд нь татагдсан өсвөр үеийнхэн байна.

Ингээд тэд уулзахаараа “Би түүнд таалагдахгүй байвал яах вэ”, “Юу ярихаа мэдэхгүй байна” гэдэг асуудал гарч эхэлсэн. “Амьдрал дээр би хөөрхөн биш, хөгжилтэй биш” гэж гутрах болсон. Өсвөр үеийнхэнд хайр дурлал, үерхэл шохоорхол маш чухал шүү дээ. Гэтэл хэтэрхий их сошиал хэрэглээ ийм нөлөө үзүүлж байна. Харагдаж байгаа, бий болгож байгаа дүрэх төрх бодит амьдарлаас өөр байгаад ирэхээр төөрөгдөлд орж байна.

-Инстаграмын зургууд шиг байх хүсэл, бодит амьдрал хоёр өөр байгаа нь өсвөр үеийнхэнд хүнд тусч байна уу?

-Мэдээж шүү дээ. Жишээ нь, барби хүүхэлдэй анх гараад багагүй эсэргүүцэлтэй тулсан. Хэзээ ч хүнд байхгүй дүр төрх бий болчихсон. Гэтэл өсвөр насны хүүхдүүд барби шиг болохыг хүсдэг. Бүр маш олон удаа мэс засалд ороод барби шиг болсон эмэгтэйг дэлхий нийтээрээ мэднэ шүү дээ. Ерөөсөө тийм л нөлөө үзүүлж байгаа юм. Гол нь үүн дээр сэтгэл зүйн дархлааг л бий болгох ёстой.

-Сэтгэл зүйн дархлааг хэрхэн бий болгох вэ?

-Өсвөр насны хүүхдүүд бүгд хямралд ордог гэж эцэг эхчүүд андуурч боддог. Өсвөр насны хямрал гэнэт гарч ирдэггүй. Хүүхдийг хэвлийд олсон цагаас 1000 хоног гэдэг ганц хууль л үйлчилдэг. 1000 хоног гэдэг хүүхдийг бараг гурван нас хүртэлх хугацаа шүү дээ. Энэ хугацаанд эцэг эхчүүд хүүхдийг ээнэгшилтэй өсгөх ёстой гэж үздэг.

Ээнэгшил гэдэг эцэг эх, асран хамгаалагчид хүүхдээ найдвартай хайрласан, анхаарал халамжтай, бат бөх харилцааг бий болгохыг хэлж байгаа юм. Уйлж байгаа хүүхдийг орхичих, өөрөө уйлахаа болино гэдэг хүмүүс байдаг. Үгүй юм. Ямар нэгэн хэрэгцээ байгаа учраас хүүхэд уйлдаг. Тэвэрч өг, чанартай хоолло, хөхөөрөө хоолло гэдэг ээнэгшил, хүүхдийн сэтгэл зүйн дархлааг бий болгож байгаа явдал юм. Энэ хэрэгцээ нь хангагдаагүй болохоор л хүүхэд гадаад ертөнц аюултай, ээж аав надад хайргүй, намайг тоодоггүй гэдэг ойлголт бий болчихдог. Хангагдаагүй хэрэгцээ янз бүрээр илэрдэг. Ганцаардах, бусдын хайр халамжийг татах, уурлах, гомдох, айх гэх мэт. Ингээд ирэхээр магадгүй бусдын анхаарал халамжийг татах гэж, бусдыг байлдан дагуулж өөрийгөө чухал хүн гэж ойлгуулахын тулд янз бүрийн үйлдэл хийдэг. Сошиал орчинд юу ч хамаагүй хийдэг. Тэр нь эргээд үзэж байгаа хүүхдүүдэд муугаар нөлөөлдөг. Гэхдээ бас хүүхэд бүрд муугаар нөлөөлдөг гэж үзэж болохгүй. Бас л нөгөө ээнэгшил дутсан, хэрэгцээ нь хангагдаагүй хүүхдүүдэд илүү сөргөөр нөлөөлнө. Тиймээс хүүхдийг багаас нь сайн анхаарах нь чухал.

-Нөгөө талаар хүүхдүүдэд гоё сайхан харагдаж байгаа бүхэн сайн сурвал, сайн хөдөлмөрлөвөл ийм амжилтад хүрнэ гэдэг хандлагыг бий болгох ёстой биз дээ?

-Ер нь гоё сайхан байх ямар шаардлагатай юм бэ. Хүн ямар ч байж болно. Бидний зүгээс үйлчлүүлэгчдэд байгаагаараа гоё, онцгой, хөөрхөн бай гэж зөвлөдөг. Түүний эргэн тойронд байгаа хүмүүс ч ингэж зөвлөх ёстой. Бид “Ид шидийн дэлгүүр” гэдэг аргыг ашигладаг. Жишээ нь, та өөрийнхөө онцгүй, үүнийг л сольчих юмсан гэж боддог зүйлээ хэлэхгүй юу?

-Би юу….шүдээ гоё болгохыг хүсдэг.

-Тэгвэл таны хамгийн гоё гэж боддог зүйл чинь юу вэ?

-Нүд байх. Энэ тийм чухал уу?

-Ид шидтэн таны өөрчлөхийг хүсдэг зүйлийг гоё болгоод өгье. Хариуд нь өөрийнхөө гоё гэж боддог гэж зүйлээ өг гэвэл та зөвшөөрөх үү?

-Үгүй…

-Энэ шүү дээ. Хүүхдүүдэд бид энэ аргыг л ашигладаг. Өөрийгөө голдог, муухай гэж боддог зүйл тань тийм ч чухал биш, танд түүнээс ч илүү гоё зүйл байна. Хүүхдэд ингэж итгүүлдэг. Энэ бол хүүхдийн сэтгэл зүйд маш нөлөөтэй арга.

Эсвэл эцэг, эхчүүд хүүхэдтэйгээ өөр нэг тоглоом тоглож болно. Хүүхэдтэйгээ харилцан нэгнийхээ сайн чанар, гоё зүйлийг нэрлэнэ. Миний охины үс гоё шүү, хүү маань маш ухаалаг яриатай шүү гэх маягаар. Хүүхдүүд сэргээд л ирдэг. Эцэг, эхчүүд хүүхдийнхээ сэтгэлийн савыг дүүртэл хэлж өгөх ёстой. Заавал бага наснаас гэлтгүй одоо ч оройтохгүй. Ер нь хүүхэдтэй харилцахын тулд, ялангуяа сошиал хэрэглээнд хамааралтай болсон хүүхдүүдэд амьдрал дээр буусан алхмууд л тус болно.

Эцэст нь бас нэг зөвлөгөө өгье. Хүүхдэдээ өдөр бүр 30 минутыг зарцуул. Эхний 10 минут сонсч, ярилцаарай. Дараагийн 10 минутанд хамт тогло. Түүний дараагийн 10 минутанд тайвшруулж унтуулаарай. Ядаж л сонсч, ярилцах хэрэгцээг нь хангаад өгчихөд, хайрлагдах хэрэгцээг нь хангахад хүүхэд утас руу гүйгээд байдаггүй. Ямар нэгэн хэрэгцээ нь хангагдаагүй учраас түүнийг нөхөх зүйлс рүү тэмүүлдэг.

Б.ЭНХЗАЯА

Улаанбаатар хотын худалдааны танхимын гүйцэтгэх захирал Б.Хаш-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Улаанбаатар хотод үйлдвэрлэл, бизнес, худалдааны байгууллагууд хэр олон байдаг юм бэ?

-Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа бизнес, аж ахуйн нэгжүүдийн 80 орчим хувь нь зөвхөн Улаанбаатарт хаяглагддаг. Тэр дотроосоо уул уурхайн салбарыг хасаад үзэхээр 90 гаруй хувь нь бас Улаанбаатарт бий. Энэ нь Монгол Улс ганцхан төвтэй улс болж харагдаж байгаа юм. Улаанбаатар хот нэг ёсондоо Монгол Улсын эдийн засгийг бүхэлд нь төлөөлж байгаа том цэг, хамгийн том зах зээл.

Уул уурхайд ихэвчлэн том аж ахуйн нэгжүүд байдаг. Тэдгээрийг хасахаар дийлэнх хувь нь жижиг, дунд аж ахуйн нэгжүүд үлдэж байгаа юм. Энэ бол зөвхөн Улаанбаатар гэлтгүй Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийн ихэнх нь давжаа жижиг бизнесүүд байна гэсэн үг.

-Салбараар нь харвал үйлдвэрлэл, шинэ технологи хөгжүүлэлт хэр байх юм бэ?

-Сүүлийн үеийн нөхцөл байдал, трендээс харахад худалдаа үйлчилгээний чиглэлийн бизнесүүд ихэнх хувийг эзэлж байна. Зөвхөн Улаанбаатар гэлтгүй улс тэр чигтээ. Энэ бол манай улсын боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбар бага жинг эзэлдгийг харуулна. Өөрөөр хэлбэл, боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбар ДНБ-д эзэлж байгаа хувь нь маш бага байна. Үүний үр дагавар нь Монгол Улсад үлдэх нэмэгдсэн өртөг бага, монголчуудад үлдэж байгаа ашиг нь сайнгүй гэсэн үг. Худалдаа үйлчилгээний бизнес бол гадагшаа гарах валютын урсгалыг нэмэгдүүлэхэд нөлөөлдөг.

-Улс орны нийслэл хотод үйлдвэрлэл явагддаг, шинжлэх ухаан хөгжиж лабораториуд нь шинэ инноваци бий болгож байдаг. Гэтэл өнөөдөр Улаанбаатарт ийм үйлдвэрлэл тун бага явагдаж байна уу даа?

-Ганц нийслэл хот гэлтгүй хот бүр өөрийн гэсэн эдийн засагтай байдаг. Тэр хотын эдийн засаг хамгийн түрүүнд бодлогоосоо, тэр хотод үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувийн хэвшлээс хамаардаг. Яг хот төлөвлөлт болон хотын эдийн засаг яривал бүсчилсэн хөгжлийн асуудал руу орж таарна. Учир нь манай улс онцлогтой.

Өргөн дэлгэр газар нутагтай ч дэд бүтэц, хот хоорондын холболт муутай учраас Улаанбаатар руу, эсвэл Дархан, Эрдэнэт гэсэн хоёр, гуравхан цэг рүү бүх бизнес, зах зээл нь татагдаж байдаг. Хэрэв бид Монгол Улсыг бүхэлд нь эдийн засаг, зах зээлийн ялгаатай байдлыг нь арилгаж, эдийн засгийн хөгжлийг нь сайжруулна гэвэл бүсчилж хөгжүүлэхээс өөр сонголтгүй.

Хот бүр, бүс бүр өөрийн хөгжүүлэх эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлтэй байх ёстой. Улаанбаатар хот Монгол Улсын санхүүгийн төв, баруун бүс нь мал аж ахуй, гарал үүсэл нь тодорхой, эрүүл мах бэлтгэж экспортолдог. Зүүн болон хойд бүс Сэлэнгэ орчмоор газар тариалан, Хөвсгөл зэрэг төвийн бүсийн хойд хэсгээр аялал жуулчлал хөгжсөн байх. Урд хэсэг нь уул уурхайгаараа тэргүүлэх чиглэл болгож, бүс бүсээрээ хөгжүүлэх эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэлүүдтэй байж зах зээл тарна.

Бүсүүд дэд бүтэц болон эдийн засгийн солилцоогоороо холбогдож, тархсан жигд хөгжлийг бий болгодог. Тэгэхгүйгээр бүх зүйл нь Улаанбаатарт төвлөрөөд байхаар бусад бүсүүдийн хөгжил хоцрогдож, нөгөө л нийслэл рүүгээ тэмүүлэх хүн амын урсгал тасрахгүй. Тэднийг буруутгах аргагүй. Тиймээс миний хувьд Улаанбаатар хотыг санхүүгийн төв болж, хүнд үйлдвэр нь Дархан, Сэлэнгийн районд гэх мэтээр бүсчилж хөгжүүлэх нь зүйтэй гэж хардаг.

-Үнэхээр тийм. Нийслэл рүү татагдаж ирсэн хүн бүр өнөөдөр бизнес эрхлээд, цалин орлоготой байж чадахгүй байна. Харин эсрэгээрээ нийгмийн халамж хавтгайрсан, ажилгүй иргэд сошиалаар нэг хэрүүл маргаан, хов жив ярьж суудаг болсон гэхэд хилсдэхгүй. Уг нь хотын иргэд тэд үйлдвэрт, лабораториудад ажиллаж баймаар. Тийм үү?

-Үүнтэй санал нийлнэ. Учир нь өнөөдөр хувийн хэвшлийн хувьд үйл ажиллагаа явуулахад хүний нөөцийн маш их дутагдалтай болсон. Ажилчид олдохгүй байна гэж хүн бүр ярьдаг боллоо. Мэргэшсэн ажилтнуудаа авч үлдэх гэхээр бүтээмж өндөр биш байгаа учраас өндөр цалин өгч тухайн компанид тогтоож үлдээхэд хэцүү болчихоод байгаа юм.

Нөгөө талаараа бүтээмжээс гадна Улаанбаатарт чөлөөт өрсөлдөөн, чөлөөт зах зээл үндсэндээ байхгүй болж байна. Жишээ нь, хувиараа бизнес эрхлэх сонирхолтой хүн олон байдаг. Тэр хүмүүс яагаад ажил хийгээд, бизнес эрхлээд хангалттай орлоготой бүтээмж өндөртэй байж чадахгүй байна вэ гэхээр тэр хүмүүст эдийн засгийн эрх чөлөө байхгүй болчихоод байгаа юм. Нэг юм хийх гэхээр байнгын дарамт, олон шат дамжлага, чөлөөтэй үйлдвэрлэж чөлөөтэй бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж, хэрэглэгчид нь чөлөөтэй сонголт хийж авах нөхцөлийг хууль дүрэм журмаар хаачихдаг учраас эдийн засгийн эрх чөлөө сул болчихсон. Ингэхээр бизнес эрхлэхэд хүндрэлтэй. Ингээд ирэхээр бүтээмж буурч байдаг. Компаниуд бүтээмж өндөртэй байх техник технологид хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй байна. Түүнтэй холбоотойгоор мэргэжлийн өндөр ур чадвартай ажилчдаа авч үлдэж, цалин хангамж санал болгох боломжгүй, өөрөөр хэлбэл чөтгөрийн тойрогт орчихоод байгаа юм.

-Гарцыг та юу гэж харж байна вэ?

-Бид хувийн хэвшилд ч тэр, иргэдэд ч тэр эдийн засгийн эрх чөлөөг нь бий болгох талаас нь анхаарч ажиллах ёстой. Яагаад бидэнд хүний нөөц дээр асуудал үүсээд байна вэ гэхээр төрийн зах зээлд оролцох оролцоо хэт өндөр байна. Төр өөрөө бизнес эрхлээд байна. Маш их хөрөнгөтэй, маш их хөрөнгө оруулалт хийх боломжтой төр гэдэг том компанитай хувийн хэвшлийн багахан компани өрсөлдөх ямар ч боломжгүй. Энэ нь зах зээл дээрх чөлөөт өрсөлдөөнийг хааж байгаа явдал. Тиймээс төрийн оролцоог арилгахгүй бол, бизнес дэх төрийн оролцоог бүр байхгүй болгохгүй л бол аж ахуйн нэгжүүд эдийн засгийн эрх чөлөөтэйгөөр бизнес эрхлэх боломжгүй.

Үүний зэрэгцээ төр нь өөрөө маш их хэмжээний халамжийн бодлого хэрэгжүүлж байгаа. Ажил эрхлээд цалин аваад амьдралаа аваад явъя гэхээр хүмүүс цалин хүрэлцэхгүй байна гэдэг. Төр нь ч тэр, ард түмний маань цалин хүрэлцэхгүй байна гэх. Гэхдээ нөгөө талаасаа төр тэр хүмүүсийг ажил хөдөлмөр эрхлэх сонирхол нөхцөлийг халамжийн бодлогоороо байхгүй болгочихсон. Өнөөдөр хүмүүс маш их хэмжээний халамж авчихаар хэн ажил хийх юм бэ. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр нийлүүлэлтийг бууруулж байгаа хамгийн том систем бол халамжийн бодлого болчихсон. Энэ чөтгөрийн тойргоосоо гаръя гэвэл халамжийнхаа системийг бүрэн зогсоож байж, яг шаардлагатай хүмүүст хүргэж, ажил хөдөлмөр эрхлэх чадамжтай хүмүүст халамж өгдгийг бүрэн зогсоосон цагт өөр болно. Тэгж байж хүмүүс ажил хөдөлмөр эрхлэх болно, өөрсдөө бизнес эрхлэх сонирхолтой болно. Хүмүүс өөрсдөө дор хаяж бизнес эрхлээд явах сэдэл санаачилга нь сайжраад ирнэ шүү дээ. Компаниудад мэргэжлийн чадвартай ажилтнууд олдоод ирнэ. Хөдөлмөрийн зах зээлийн нийлүүлэлт нэмэгдээд ирнэ. Ингэхээр компаниудын хувьд ч дараагийн шатандаа орж үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэх, хөрөнгө оруулалтаа бүтээмж өндөртэй чиглэлүүддээ хийх боломж бий болох юм. Ийм зоригтой алхмуудыг авахгүй бол чөтгөрийн тойрогтоо эргэлдсээр л байна.

Энд нэг зүйл бий. Төрийнхөн иргэд, аж ахуйн нэгжүүд бизнес эрхлэх гэхээр зах зээл чинь бага байна, төрийн халамж хамаагүй гэж ярьдаг. Үнэндээ тийм биш. Зах зээлийг зөвхөн Монгол Улсаар хязгаарлах ёсгүй. Харин ч манай улс маш олон давуу талтай зах зээлтэй. Орос, Хятадын зах зээлийг харж бизнес эрхэлж байгаа хүмүүс үйл ажиллагаагаа өргөжүүлээд явдаг.

-Улаанбаатарт шинжлэх ухаанч технологиуд хөгждөг, лабораториуд ажилладаг болмоор байна. Гэтэл өнөөдрийн Шинжлэх ухааны академи, хүрээлэнгүүд бэлгэ тэмдэг төдий л байх шиг?

-Хэрэгтэй л дээ. Шинжлэх ухааны салбар хоёр чиглэлээр ажилладаг. Нэг нь суурь судалгаа хийдэг. Нөгөөх нь инновацийн бүтээгдэхүүн гаргахад шаардлагатай шинэ технологийг гаргаж байдаг. Инновацийн бүтээгдэхүүнүүд гаргахын тулд суурь судалгаагүй бол явахгүй. Үүнд боловсролын салбар суурь дэвсгэр болох ёстой. Гэтэл энэ салбар маань тэгж чадаж байгаа юу гэдэг асуудалтай.

ШУА, хүрээлэнгүүдэд эрдэмтэд чадлынхаа хэрээр шинэ технологи гаргахаар ажиллаад байдаг. Тэр хүмүүс нэг талаасаа хуучны социализмын үеийн сэтгэлгээ, санхүүжилтийн асуудлаас болоод бидний хүсээд байгаа шинэ технологийг гаргаж чадахгүй байгаа юм. Компаниудын хувьд социализмын чиг хандлагатай шинжлэх ухааны салбарыг хүлээж байснаас гадаадын бэлэн патентыг авчраад ажлаа хийх нь цаг хугацаа, хөрөнгө оруулалтын хувьд хэмнэлттэй. Тийм учраас ч манай шинжлэх ухааны салбарын судалгаа, инноваци эрдэмтдийн үйл ажиллагаа хувийн хэвшлийнхний хөрөнгө оруулалттай нийцэж чадахгүй байгаа юм.

-Тэгвэл өөрчлөх шаардлагатай шүү дээ. Шинжлэх ухааны салбарт хөрөнгө оруулалт хийж шинэ нээлт, инновацийг хөгжүүлж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх хэрэгтэй?

-Шинжлэх ухааныг хөгжлийг ярьж байна гээд зөвхөн төсөв ярьдаг хуучны механизмаасаа салах ёстой. Түүний оронд хөрөнгө оруулагч гэдэг талаас, шинжлэх ухааны салбарт хэн хөрөнгө оруулалт хийдэг юм бэ. Мэдээж суурь судалгаанд төсвөөс санхүүжилт олгохоос өөр аргагүй. Харин суурь судалгаан дээрээс үндэслээд гарч ирж байгаа инновацийн бүтээгдэхүүний технологид хувийн хөрөнгө оруулалтуудыг илүү татаж, санхүүжилтийн механизмыг өөрчлөх ёстой. Боловсролын салбараа, тэр дотроос гарч ирж байгаа бүтээгдэхүүн болох оюутнууд, төгсөгч нарын чанарыг сайжруулах нь ганцхан шинжлэх ухааны салбарт ч биш манай хувийн хэвшлийнхэнд ч маш чухал болчихоод байгаа юм. Өнөөдөр хувийн хэвшилд шинээр ажилд орж байгаа хүмүүс шаардлага хангаж чадахгүй байна шүү дээ.

-Үүн дээр нэг асуулт байна. Өнөөдөр улаанбаатарчууд яагаад ажилд тэнцэхгүй, бүтээмжгүй болчихоод байна вэ. Хүн ажил хийж, хөдөлмөрлөж байж сайхан амьдардаг гэдгийг яаж ойлгуулах вэ?

-Нэг талаасаа түрүүн ярьсан халамжийн системээр угжиж, ажил хийлгэхгүй залхуу болгочихсон. Аргагүй шүү дээ. Тэр хүмүүсийг төр өөрөө залхуу болгож байна. Нөгөө талаас хэвлэл мэдээллийн салбарыг үүнд нөлөөлөх ёстой гэж би боддог. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарч байгаа контентуудаас инженерийн салбарын талаар, хүүхдүүдэд мэдлэг сэдэл санаачилга төрүүлэх нэвтрүүлэг байна уу. Бизнес эрхлээд би ингэж сайхан амьдарч байна гэдгийг харуулж байгаа билүү. Үйлдвэрлэл явуулбал ийм үр өгөөжтэй, улсад ийм ашигтай гэдгийг харуулж байгаа ямар ч сэдэл алга. Харин эсрэгээрээ дуу, бүжиг, хов жив л явах юм.

Нөгөө талаас хувийн хэвшил, компанийн эзэд бол худалч хулгайч гэдэг үзэл санааг олон нийтэд суулгадаг болчихлоо.

-Баян чинээлэг хүн хамгийн муу гэдэг хандлага тогтож байна…?

-Яг ийм үзэл санааг суулгаад байгаа. Гэтэл тэр хүмүүсийн ихэнх нь өөрийнхөө хөдөлмөрөөр олон жил, өдөр шөнөгүй ажиллаж байж энэ амжилтанд хүрсэн байгаа. Тэр хүмүүсийн амжилттай талаас нь хүмүүст мэдээлэл хүргэж байгаа зүйл алга. Би ажил хийвэл ийм гоё баян чинээлэг болох боломжтой гэдэг модел загвар байхгүй байна.

-Улаанбаатар төдийгүй Монгол даяараа худалдаа үйлчилгээний салбар хамгийн их хувийг эзэлж байна гэлээ. Зах зээлийн зарчим ч гэлээ хэтэрхий нэг чиглэл рүү хазайж байгаа хэрэг биш үү. Нөгөө талд үйлдвэрлэл, инновацийн хөгжил босч байх ёстой биз дээ?

-Худалдаа үйлчилгээг огт байхгүй болгоно гэж хэлж болохгүй. Манай өөрийн эдийн засгийн бодлого тэргүүлэх чиглэлүүд тунхаглалын чанартай байгаагаас л үүдэлтэй шүү дээ. Төрийн өөрийнх нь бодлого үйл ажиллагаа богино настай. Дунджаар 2.5 жилийн настай байхаар урт хугацааны бодлого байхгүй болж, гарч ирсэн хүн бүр дур дураараа юм ярьж бодлого гаргаад байхаар эдийн засгийн хөгжилд саад болоод байгаа юм.

Үйлдвэрлэлийн салбар яагаад хөгжихгүй байгаа нь бүтээмжтэй холбоотой. Бидний бүтээмж муу, доогуур байгаад байгаа учраас үйлдвэрлэл эрхлэгчид томорч чадахгүй байна. Бүтээмж муу байгаа учраас нэмэлт хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй. Үйлдвэрлэл эрхлэгчдийн хувьд инновацилаг шинэ бүтээгдэхүүнийг яагаад гаргаж чадахгүй байна вэ гэхээр энэ салбарт өндөр хэмжээний урт хугацааны хөрөнгө оруулалт шаарддаг. Гэтэл компаниуд өнөө маргаашийн урсгал зардал, цалингийн зардалдаа л эргэлдэж байна. Дээр нь манай төрийн бодлого урт хугацаатай, тогтвортой биш. Төр өөрөө бизнес эрхлээд байхаар компаниудын хувьд өрсөлдөх боломжгүй. Тухайлбал, УИХ-аас Үйлдвэрлэлийг дэмжих хууль баталж байлаа. Хуулиа хэрэгжүүлэхгүй байсаар хүчингүй болгосон. Тэр хуулийг батлахад нэг заалт дээр нэлээд олзуурхаж байлаа. Түүнд аж ахуйн нэгжийн үйлдвэрлэлдээ технологи сайжруулах чиглэлээр оруулсан хөрөнгө оруулалтын 70 хүртэл хувийг Засгийн газар буцааж олгоно гэсэн заалт байсан юм.

Ер нь ийм туршлага дэлхийн бүх орнуудад байдаг. Жишээ нь, Европод аливаа нэг жижиг дунд үйлдвэрүүд бүсээсээ хамаарч, шинэ технологи шинэ тоног төхөөрөмж нэвтрүүлсэн бол оруулсан хөрөнгө оруулалтын 70 хүртэл хувийг Засгийн газраас нь олгодог. Төрөөс нь тэгж дэмждэг. Ингэснээр тухайн компани үйлдвэрүүдийг тоног төхөөрөмж сайжирч, бүтээмж нь өснө. Эцсийн эцэст дам утгаараа ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх ажлын байрыг өсгөж, ажил эрхэлж байгаа хүмүүсийн цалин орлого нэмэгддэг. Манайд тэр хууль хэрэгжиж чадсан бол үйлдвэрүүдийн хувьд маш чухал ач холбогдолтой байсан.

Өнөөдөр хүмүүс яагаад худалдаа үйлчилгээний салбар руу ороод байна вэ гэхээр эргэлт хурдан, шаардлагатай хөрөнгө оруулалт багатай учир хошуураад байгаа юм. Харин өнөөдөр үйлдвэрлэл эрхэлж байгаа хүмүүс Монгол Улсын баатрууд гэж хэлж болно.

-Тэдний эрхийг яаж анхаарах талаар хүний эрхийн байгууллагууд , хуулийн байгууллагууд мэдэхгүй байна –

---

Монгол Улс 2012 онд Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын цаазаар авах ялыг халах тухай нэмэлт II протоколд нэгдэн орсноор 2017 оны долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулгад цаазаар авах ялыг албан ёсоор халсан юм. Ингэснээр цаазын ялын оронд бүх насаар хорих ялыг оноож эхэлсэн байдаг.

Тэгвэл хууль хэрэгжиж эхэлсэн 2017 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсын хэмжээнд бүх насаараа хоригдох ялыг 19 хүнд оноожээ. Тэд голдуу онц хэрцгий аргаар хүний аминд хүрсэн, хүнийг хүчирхийлж хөнөөсөн зэрэг сэртхийм, жигшмээр хэргийн эзэд. Бүх насаараа хорих ял сонссон хамгийн залуу хэрэгтэн 18 настай, хамгийн хөгшин нь 50-иас дээш настай. Тэд 405 дугаар хаалттай хорих ангид ял эдэлдэг.

Хэдийгээр тэд нийгмийг цочроосон, жигшмээр хэргийг үйлдсэн ч ардчилсан улс оронд тэдгээр хоригдлууд ямар нөхцөлд, ямар байдалтай ял эдэлж байгааг анхаардаг. Учир нь ардчиллын хамгийн үнэт зүйл бол хувь хүний эрх чөлөө юм. Хүн үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэхээс эхлээд эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн үйлчилгээ авах заяагдмал эрхтэй.

Үүнийг сануулахын учир өнөөдөр Монголын шоронд хоригдож байгаа бүх насаар хорих ялтай 19 хоригдлыг яах ёстойгоо, яаж анхаарахаа, хэрхэн нийгэмшүүлэхээ хүний эрхийн байгууллагууд, тэр дундаа хууль хүчний байгууллагууд мэдэхгүй сууна. Цаазын ялтай гэмт хэрэг өдөөсөн гэдгээрээ тэд буруутай. Тиймдээ ч бүх насаараа эрхээ хасуулж, шийтгэлээ эдэлж суугаа. Тэглээ гээд тэд хүн биш гэсэн үг биш юм. Тэднийг гянданд ганцааранг нь хийгээд март гэсэн үг бүр биш. Гэвч өнөөдрийн нөхцөл байдал нэгэнт ийм байгааг ХЭҮК-ын 2022 оны хүний эрхийн нөхцөл байдлын илтгэлд дурдагдсан нь анхаарал татаж байгаа юм.

Хамгийн ноцтой нь тэдгээр хоригдлуудаас бүтэн зургаан жилийн хугацаанд хэнтэй ч харьцаагүй, ярилцаагүй, гав ганцаар шоронгийн жижиг өрөөндөө өдөр хоногийг өнгөрөөсөн хэрэгтнүүд байдаг юм байна. Тэд ханын цаана юу болж буйг, хажуу өрөөнд нь ямар хүн хоригддогийг мэдэхгүй, мэдэх боломжийг олгоогүй. Нийгэмд юу болж буй талаар бүр ярилтгүй, хорвоо ертөнцөөс тасарсан, тусгаарлагдсан өдөр хоногийг туулж иржээ. Энэ тухай ХЭҮК-ын илтгэлд “…хоригдлууд хорих байранд байхдаа болон чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх, хоригдлын өдөр тутмын үйл ажиллагааны явцад хоорондоо харилцах ямар ч бололцоогүй байдлаар зохион байгуулсан, халуун усанд орох, агаарт гарах, эргэлт уулзалт авах, хөндлөнгийн эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтантай уулзалт ярилцлага хийхэд байнгын гар, хөлийн гавтай байлгаж, тэднийг хорих өрөөнөөс бусад газарт дагуулж явахдаа толгойг нь бөхийлгөж хөдөлгөөнийг хязгаарлаж байна….1-6 жилийн хугацаанд хоригдлоор ямар ч хөдөлмөр эрхлүүлээгүй, нэг өрөөнд хоёр хоригдогч байлгах боломжтой Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн холбогдох заалтуудыг огт хэрэгжүүлэхгүй байгаа нь хоригдолтой хүнлэг бус харьцаж байгаа хэлбэр” гэсэн нь ноцтой уншигдаж буй.

Бүтэн зургаан жилийн турш нэг ч хүнтэй уулзаагүй хоригдолтой Хүний эрхийн байгууллагын ажилтнууд уулзахад харилцаа үүсгэх боломжгүй, хүнтэй харилцаж ярилцаж чадахгүй, ширүүн догшин зан авиртай, маш аймаар хүн болсныг онцолж байлаа. Энэ бол маш ноцтой тодорхойлолт юм. Нэг ёсондоо өнөөдөр Монголын шоронд байгаа бүх насаараа хорих ялтай хоригдлууд мартагдсан юм байна.

Хэрэг үйлдсэн хүний эрхийг хязгаарлаж ял шийтгэл оногдуулахдаа тэр хүнийг дараа дахин гэмт хэрэг үйлдэхээс сэргийлж нийгэмшүүлж, соён гэгээрүүлж байж нийгэмд эрх чөлөөтэй болгодог. Тиймдээ ч хоригдол ялтныг хүмүүжигч гэж соёлтойгоор нэрлээд удаж буй.

Гэвч өнөөдөр бүх насаар хорих ял сонссон 19 хоригдол хүмүүжигч бус Монголын шоронд амьд араатан болон хувирч байгаа бус уу. Нийгэмшүүлэх, ядаж соёлт хүн байх харилцааг нь бий болгохгүйгээр энэ чигээр нь цааш үргэлжилбэл хоригдлууд ялаа гүйцээж чадахгүй. Гүйцээж гарч ирсэн цөөн “амьд араатнууд” эрх чөлөөтэй болохдоо дахин ямар ч онц хэрцгий хэргийг үйлдэж мэдэх.

Ахмадын хөгжлийг дэмжих “Ач арта” төрийн бус байгууллагын үүсгэн байгуулагч, сэтгэл зүйч Т.Мөнхнарантай ярилцлаа.

---

-ХЭҮК-ын 2022 оны хүний эрхийн илтгэлд ахмад настнууд гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртдөг тухай хөндөгдсөн байна. Ахмадууд дундаа эрэгтэйчүүд бүх төрлийн үйлчилгээ, төрийн халамж, гэр бүлийн халамжаас ангид байдаг юм байна. Энэ тухайд сэтгэл зүйчийн байр суурийг сонсмоор байна?

-Эхлээд ахмад настан гэж хэнийг хэлдгийг дурдъя. Маш олон онол, тайлбар байдаг. Арай дөхөж очих нь 45-60 хүртэлх насыг хижээл нас, 65-80 хүртэл өтөл нас, 80-аас дээшхийг өндөр нас гэж явдаг. Монголчууд аав ээжээ ачилж энэрдэгээрээ бусад үндэстнээс ялгарч ирсэн ард түмэн. Гэтэл өнөөдөр амьдрал дээр үнэхээр бид аав ээжээ ачилж дэмжиж чадаж байна уу гэж харахаар өөр дүр зураг харагддаг болсон. Өөр өөрсдийн амьдрал зохиож, үр хүүхдүүд асарч өдөр тутмын завгүй амьдралдаа түүртээд аав ээжээ ачилж энэрдэг монгол ёс заншил мартагдах, хаягдах тал руугаа явж байна.

Манай улсад ахмад настныг хөгжүүлэх, нийгэмшүүлэх байгууллага хэд байдаг билээ. Ингээд харахаар энэ нь бидний анхаарал хандуулах асуудлын нэг зайлшгүй болчихоод байгаа юм. Тэр дундаа эрэгтэй ахмад настны асуудал таны хэлснээр хүндрэхээс цаагуур болсон.

Яахав одоо л ярьж эхэлж байна. Монгол эрэгтэй хүний насжилт, эрүүл мэндийн талаар. Монгол эрчүүд 60 хүрэхтэй үгүйтэй нас барж байгаа тухай ярих болсон. Энэ нь юунаас болж байгааг судлаад үзэхээр эрүүл мэндтэй холбоотой. Тэгвэл үүнд сэтгэл зүй нөлөөлдөг. Сэтгэл зүйгээр эрүүл байвал хүн өвдөхгүй байх боломжтой.

-Эрэгтэй хүн хөгшрөхөөрөө сэтгэл зүйн хувьд яаж өөрчлөгддөг юм бэ. Амьдралд нь ямар өөрчлөлт гардаг юм бэ?

-Монгол эрчүүдийг хүүхэд байхаас нь чимээгүй бай, битгий уйл гэх мэтээр хүмүүжүүлдэг. Энэ нь мэдээж нөлөөлнө. Хоёрт, нийгэм маш ихээр нөлөөлдөг. Ерөөсөө ахмад настан гэлтгүй ямар ч хүний бие физиологийн эрүүл мэнд нийгэмтэй салшгүй холбоотой. Нийгмийн хөгжил, бухимдал, ачаалал, дарамт, улсаас дэмжлэг туслалцаа байгаа юу, үгүй юу энэ бүхэн шууд нөлөөлнө. Дээрээс нь бид ээждээ илүү анхаардаг нь үнэн. Ээж минь гээд л гүйдэг. Аав хаягддаг.

Манай монгол эрчүүд илүү дотогшоо, бухимдал стрессийг цаг тухайд нь зөв гаргахад суралцаагүй. Ярилцах тал дээр маш муу. Гэтэл сэтгэл гэдэг эрхтэн өвддөг. Үүнийг гаргах ёстой, нээх ёстой. Өөрийнхөө мэдрэмжийг ойлгож, таних ёстой. Энэ тал дээр ахмадуудтай ярилтгүй.

Залуучууд харьцангуй гайгүй болж байгаа. Галзуу хүмүүс, сэтгэцийн өвчтэй хүмүүс л сэтгэл зүйчид ханддаг гэдэг ойлголт саяхныг хүртэл байлаа. Нийгэмд хүн амьдарч л байгаа бол стресс байдаг л асуудал. Гаж буруу зүйл биш. Би өөрийгөө таних ёстой юм байна, стресс гэдэг зүйлийг ойлгох ёстой. Тэгэхийн тулд надад туслах мэргэжлийн хүн хэрэгтэй, би сэтгэл зүйч дээр очих ёстой гэдгийг залуус ойлгодог болсон.

Гэтэл бидний аав ээжүүд ямар байна вэ. Эд нарын үед сэтгэл зүйч байтугай энэ талаарх мэдлэг мэдээлэл байхгүй үеийг тэд даван туулаад ирсэн хүмүүс. Өтөл болчихсон хүмүүст бид хэлээд ч хүлээж авахгүй. Болоод л ирсэн, болох байлгүй, юу яриад байгаа юм бэ гэж л хүлээж авна. Гэтэл хүн гэдэг амьтан нас болгондоо дараагийнхаа үе рүү шилжихдээ зөрчил хямралыг даван туулж явдаг. Зөрчил хямралыг зөв даван туулахын тулд үе давдаг тоглоом шиг эхний үе чинь сайн байвал дараагийнхаа үеийг амжилттай давах нь. Гэтэл манай ахмадуудад ямар ч тийм хандлага ойлголт байхгүй. Үүнээс үүдэж ахмад настны, тэр дотроо хөгшчүүлийн эрх хурцаар хөндөгдөж, хүчирхийлэлд өртөх, эрт нас барах тоон үзүүлэлтээр олон нийтийн анхаарлыг татахуйц хэмжээнд хүрчихээд байгаа юм.

-Үнэхээр бид ээждээ л илүү анхаардаг. Ээждээ хувцас авч өгнө, сэтгэл зүйг нь өөд нь татах гэж хичээнэ. Аав ч яахав гэдэг хандлага бий. Гэхдээ энэ байдал хөгшчүүл залуудаа архи ууж агсам согтуу тавьдаг, үр хүүхдээ, эхнэрээ зовоодог. Тэр байдал нь өнөөдрийн үр хүүхдүүдэд үл хайхрах хандлагыг үүсгэдэг. Залуудаа юу тарина түүнийгээ хөгшрөөд хүртэж байгаа явдал юм уу?

-Мэргэжлийн нүдээр харвал тэр хүн залуудаа яагаад архи уудаг байв, яагаад гэр бүлтэйгээ зөрчилдөж ирсэн юм бэ. Гэмт хэрэгтэн хүртэл эрхтэй байдаг шиг тэр хүний өөрийнх нь асуудал руу өнгийгөөд харвал сэтгэл зүй нь шархалчихсан, ямар нэгэн асуудал байсан байж таараа. Сэтгэл өвддөг гэж хэлсэн шүү дээ. Эмчлэхгүй бол хүндэрнэ. Нийгэм нөлөөлсөн үү, архи уух шалтгаан юу байв, гэр бүлдээ стрессээ гаргах шалтгаан юу байсан бэ. Нэг хүний буруу гэж байдаггүй гэж ярьдаг. Гэх мэтчилэн одоо насанд хүрчихсэн үр хүүхэд нь зөв өнцгөөс харж үзэх зайлшгүй шаардлагатай. Тэр үед маш хүнд сэтгэл гутралтай ч явсан юм бил үү.

Сошиал хөгжсөн энэ үед дуртай мэдээллээ хайгаад авч болохоор учир залуус маань төсөөлөөд, бодоод үзээрэй. Хөөрхий аав минь тэр үед өвдчихсөн байсан байна, сэтгэл зүйн асуудлаас болж түүнийгээ илэрхийлж гаргаж чадахгүйгээс болж архины хамааралтай болчихсон юм биш үү гэж шинжлэх ухаанч талаас нь бодож үзэхэд буруудахгүй. Мэдээж дуртайдаа архи ууж гэр бүлээ зовоогоод байхгүй шүү дээ.

-Гадны улсад нас харгалзахгүй сэтгэл зүйчийн хэрэгцээг ойлгодог болчихсон. Манайд үүнийг ахмадуудад нэвтрүүлэхэд хүнд гэдгийг ойлголоо. Тэгвэл монгол хөрсөн дээр ахмадуудад яаж хүрч ажиллах ёстой юм бэ. Жишээ нь, манайд зөвхөн хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг хамгаалдаг төвүүд л бий. Эрчүүдийг хамгаалах үйлчилгээ алга, тийм үү?

-Үнэндээ монгол эрчүүд хаягдсан. Яагаад эрчүүд өтөл насан дээр ирээд ийм айхавтар зөрчил хямралд ороод байна вэ гэхээр олон талын асуудлаас үүдэж байгаа юм. Хань ижлээ алдаж байгаа, үр хүүхэд нь яваад өгөхөөр ганцаардаж байгаа. Тэр үед миний амьдралын төгсгөл иржээ гээд ой тойндоо буулгачихдаг. Юу ч сонин сайхан биш болчихсон. Өөрийгөө нийгмээс тусгаарлачихсан байдаг. Энэ үед ихэнхдээ тэтгэвэртээ гарчихсан байдаг учраас санхүүгийн асуудал дээрээс нь нэмэгдээд бүр их гуниг ганцаардал, цөхрөл түгшүүр, айдас бүх юм нэг дор ирчихдэг. Энэ ирэх ёстой юу гэвэл тийм. Учир нь насны зөрчил хямрал байдаг асуудал. Үүнийг хамгийн гол нь гадны хөгжилтэй орнуудад тэтгэвэрт гарах гэж байгаа ахмадуудаа бүр тав, арван жилийн өмнөөс бэлддэг. Сэтгэл зүйгээр нь бэлдэнэ. Тэтгэвэрт гарсан хойно нь бас тодорхой хугацаанд зөвлөх, залуу үеэ сургахаар бага цагаар ч болов ажиллуулдаг. Манайх бол гэнэт нэг л өдөр “Таны нас болсон, баяртай” гээд л явуулчихдаг. Угаасаа сэтгэл зүйн боловсрол муутай, сэтгэл зүйн бэлтгэлгүй байсан хүнийг манайхан шууд түлхэж хаядаг. Дээрээс нь үр хүүхэд нь ойлгохгүй. Энэ нөхцөлд ахмадууд ямар болох нь ойлгомжтой.

Ялангуяа эрэгтэй хүмүүст бүр хүнд тусдаг. Янз бүрийн асрамжийн газарт хэвтрийн асаргаатай хүмүүст бүр хэцүү. Эрэгтэй хүнийг дийлэхгүй байна гэдгээс эхлээд түвэгшээдэг, асарч арчлах хүн олддоггүй. Асруулъя гэсэн ч өндөр төлбөртэй. Монголчуудад өөр нэг сонин хандлага бий.

-Ямар?

-Бид хүүхдээ гэхээр юу байдгаа бариад гүйчихдэг. Хүүхдийн сэтгэл зүйгээс эхлээд бүх зүйлд яаж анхаардаг билээ. Хамгийн үнэтэй гоё цэцэрлэгт явуулах гэнэ, хамгийн үнэтэйг хэрэглүүлэх гэнэ, хамгийн сайн эмийг сонгож гүйдэг хэрнээ таныг өдий болтол хайрлаж өсгөсөн аав, ээжээ үл хайхардаг. Энэ бол хүчирхийллийн нэг хэлбэр болоод байгаа юм. Жишээ ярья л даа. Нэг ахмад 10 хүүхэдтэй. Гэтэл асрах харах хүн олдохгүй байна. Хараагүй болчихсон, ойр зуурын юмаа хийж чадахгүй аав нь амьдрах газар олдохгүй байх жишээтэй. Хүүхдүүдийнхээрээ амьдаръя гэхээр бэр нь, хүргэн нь ад үздэг, түвэгшээдэг. Тиймээс нийтийн байр хөлслүүлээд хаячихсан. Гэтэл тийшээ ч зуух руугаа толгойгоороо унаж, ийшээ ч гар хөлөө гэмтээж амьдардаг хүнийг нүдээрээ харсан. Өрөвдмөөр шүү дээ. Наад зах нь тэдэнд ярих хэрэгцээ байдаг. Утсаар хэн нэгэнтэй яримаар байдаг. Хүүхдүүд нь завгүй байна, дараа ярья гэдэг. Эсвэл дугаарыг нь блоколчихдог гэх мэт маш өрөвдмөөр жишээ бий. Айл бүрд байдаг жишээ шүү. Хүүхэд гэхээр байдгаа барьдаг хэрнээ хөөрхий муу аав, ээжийгээ үл тоодог. Энэ бол нэлээд өтөл насны хүмүүст тулгарч байгаа хүндрэл.

Тэгвэл яг хижээл буюу дөнгөж тэтгэвэрт гарч байгаа 50 гаруй насны хүмүүс хямралын үүдэн дээр ирчихсэн, сэтгэл зүйн хувьд биологийн өөрчлөлт, цэвэршилтийн өөрчлөлтүүд, эмзэг мэдрэмжүүд гараад эхэлчихсэн, яахаа мэдэхгүй, айдас түгшүүр нь дээд цэгтээ хүрчихсэн үе, мэдрэмжээ илэрхийлэх сэтгэл зүй байхгүй учраас хүүхдүүд нь ч ойлгодоггүй. Өөрсдөө ч мэдэхгүй хүнд үетэйгээ нүүр тулж дараагийнхаа өтөл үе рүү явж байдаг. Энэ дундаас эрчүүд дааж чадахгүй өвчлөх, эрт нас барах асуудал гарч байгаа юм.

-Гарц ярья л даа. Ахмадуудыг хөгжүүлэх, нийгэмшүүлэх төвүүд олноор байх ёстой юм шиг?

-Тийм төвүүд хэрэгтэй. Би ийм л хүсэл мөрөөдөлтэй төрийн бус байгууллагаа байгуулаад гурав дахь жилтэйгээ золгож байна. Хөгшчүүлээ бид хөтлөөд сэтгэл зүйч дээр очиж чадахгүй. Хөтлөөд очлоо ч сэтгэл зүйн зөвлөгөө засал нэг хоёр уулзаад болчихдог эд биш. Ялангуяа ахмад настай хүмүүст хуримтлагдсан асуудлыг хоёр гурав уулзаад эдгээчихдэггүй. Хамгийн зөв гарц бол ахмад настны хөгжлийг дэмждэг төвүүдийг олноор байгуулах шаардлагатай байна. Асрамжийн газар биш шүү.

Өдрөөр хүссэн үедээ хүссэн цагтаа очдог. Гадны хөгжилтэй бүх улсуудад ийм төвүүд байдаг. Цогц үйлчилгээтэй. Өөрийгөө нийгмээс тусгаарлах шаардлагагүй, би бусадтай л адилхан юм байна гэдэг мэдрэмжийг ахмадууд тэр төвөөс авч, амьдрах хүсэл зорилготой болох ёстой.

Гэвч манай өнөөдрийн нөхцөлд хувь иргэд ахмадын төв байгуулаад ажиллуулахад тун бэрхшээлтэй. Биед шимтэй хоол унд гаргая гэхэд төрийн хүнд суртал олон зөвшөөрөл шаарддаг. Ингээд ирэхээр жаахан халширдаг юм билээ. Яахав үр хүүхэд нь мөнгө өгчих боломжтой бүлэг ахмадууд бий. Гэхдээ мөнгөтэй, мөнгөгүй хамаагүй бүх ахмадуудыг нийгэмшүүлэх, хөгжүүлэх хэрэгцээтэй байдаг. Зөвхөн мөнгөтэй боломжтой Зайсангийн арван хүнд үйлчлээд сууж болохгүй шүү дээ. Тиймээс дүүрэг бүрд, хороо бүрд ахмадын хөгжлийн төв байгуулах ёстой.

Төр засгаас ахмадын чиглэлээр явуулж байгаа нь Геронтологийн төв бий. Яахав, ахмадуудын тусгай хэрэгсэл таяг тэрэг мэтхэнийг хөнгөлөлттэй өгдөг. Жилд нэг удаа амралт сувилалд хөнгөлөлттэй амраадаг. Улсаас ердөө хийж байгаа нь энэ юм. Үүнийг хийгээд ямар ч чанартай нөлөө үзүүлэхгүй байна. Асуудалд ул суурьтай хандаж чадахгүй байна. Хэрэв улсаас хариуцаж хийж хүч хүрэхгүй байгаа бол хувь хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүдэд дэмжлэг үзүүлбэл монгол ахмадуудыг чанартай наслуулах, нийгэмшүүлэх, хөгжүүлэх бүрэн боломжтой.

Хүний эрхийн хуульч Ц.Оюунбаатартай ярилцлаа.

---

-Та бол хүний эрхийн чиглэлээр мэргэшсэн цөөхөн хуульчдын нэг. Сүүлийн үед хүний үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх зөрчигдөх явдал гарсаар байна. Үүнийг та юу гэж харж байна вэ?

-Би сүүлийн 30 гаруй жил хүний эрхийн чиглэлээр ажилласан. Монголын хуульчдаас ОХУ-д суралцахдаа анх хүний эрхийн чиглэлээр мэргэшсэн. Прокурорын ажлыг 20 жил хийхдээ нэг ч хүний эрхийг зөрчөөгүй. Би хуулиар сурч байхдаа зэрэгцүүлж улс төрийг сонирхсон. Төр бол нэг ангиас нөгөө ангиа дарангуйлдаг машин гэж үздэг байлаа. Өнөөгийн төрийг хүмүүс хоорондын харьцаа, улстөрчдийн, бизнесийн бүлэглэлийн зөрчил, түүний илрэл, шийдвэрлэж байгаа байдал Монголын нийгмийн өнгө төрхийг тодорхойлж байна.

Монголд хүний эрх зөрчигдөхгүй байх, улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртөхгүй байх чиглэлээр олон жил идэвхтэй ажиллаж байгаа. Улс төрийн болон хүний эрхийн асуудалтай холбогдсон хэрэгт өмгөөлөгчөөр ховорхон ажилладаг. Х.Баттулгаас эхлээд хоёр, гурван Ерөнхийлөгч асан хүмүүсийг өмгөөлж байсан.

Хүний эрхийн судалгаа, эрдэм шинжилгээний ажилд ач холбогдолтой хэрэг дээр ажиллахыг зорьдог. 2003 онд ХЭҮК-ын анхны хуулийг ахалж боловсруулж өргөн барьж байлаа. Түүнээс гадна авлигын эсрэг анхны хууль, Үндэсний хөтөлбөрийг Б.Чимид багштай хамт боловсруулж байсан үеэс хойш 20 гаруй жил энэ чиглэлээр судалгаа хийж байна. Шинжлэх ухааны үндэстэй авлигатай тэмцэх хөтөлбөр хэрэгтэй болохоос авлигын эсрэг тэмцэх жил зарлаад нэг их үр дүнд хүрэхгүй. Миний хувьд хүний эрхийг хамгаалах чиглэлээр “Хүний эрх шударга ёс төв”-ийг байгуулаад 10 дахь жилдээ ажиллаж байна. Иргэний нийгмийн олон арван байгууллага манайх руу ханддаг. Өнөөдрийн Монголын нөхцөл байдлыг хар даа. Монгол Улс тэр чигээрээ гэмт хэргийн ертөнц болчихсон. Дэлхий дээр Латин Америкийн хар тамхи, мафитай цөөхөн орон манай өмнө гишгэж байгаа байх. Харин Монгол Улс тэр чигээрээ албан тушаалын гэмт хэрэгт живж, төрийн алба төсвийн мөнгийг завших хэрэгсэл болчихоод байна.

-Улсаа, төсвөө тоносон дуулиант хэргүүдэд албан тушаалтнууд олноороо татагдаж байгааг та хэлж байна уу?

-Нүүрсний хэрэг, ЖДҮ, тендерийн хулгай гэж байгаа. Хөгжлийн банк гэхэд үе, үеийн ТУЗ-ийн гишүүд удирдлагууд, ажилтнууд гээд 200 хүн татагдаж, шоронд хоригдсон. Манайд баахан шорон барих хэрэгтэй боллоо. Уучлаарай, төр гэдэг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, гэмт хэрэгтэй тэмцэх, хүний нөөцийн бодлоготой байх ёстой. Баахан цүнх баригч, гадаад дотоодод сургууль, курс төгсөж ирсэн хүмүүст төрийн албаар мөнгө хийдэг сэтгэл зүйг бий болгож өглөө. Хаана төрийн алба байна тийшээ орж тэрбумтан, саятан болдог бүх нийтийн компанит ажил болгочихлоо. Энэ бол боловсон хүчин, хүний нөөцийн буруу бодлоготой шууд холбоотой. Гадаадад төгссөн өндөр мэргэжилтэй хүн ахмад туршлагатай хосолж амжилтад хүрдэг, ажил сурдаг.

Шударга бус зүйлийг шүүмжилсэн хүмүүсийг элдэв шалтаг шалтгаан заагаад хууль хяналтын байгууллагад үүрэг өгөөд суулгадаг байж болохгүй.

-Д.Мөнх-Эрдэнэ, Д.Монголхүү гэсэн залуус албан тушаалтнуудын хууль зөрчдөг явдлыг шүүмжилснийхээ төлөө шоронд хоригдож байна гэж үзэх хүмүүс байгаа. Та юу гэж харсан бол?

-Д.Мөнх-Эрдэнийн асуудал хоёр талтай гэж хардаг. Шударга ёсны төлөө хэлж, лайвдаж байгаа нь зөв боловч нийгмийн хэв журам зөрчсөн үйлдлийг дэмжихгүй. 10 орчим жилийн өмнө Консул байхдаа өмчийн асуудал гаргасан байж болно. Түүнээс хойшхи хэдэн тэрбумын хэргүүд дээр яагаад хууль үйлчлэхгүй байна вэ. Тэрбум тэрбумаар яригдах хэрэгт гэм буруугаа тохирсон гээд 40 саяар торгуулаад хэргийг хаагаад явж байна. Ингэж таарахгүй. Монгол хүндээ хоёр янзын нүүр гаргадаг шүүх, төртэй байж болохгүй. Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 1-д зааснаар хууль шүүхийн өмнө бүгд эрх, тэгш байх эрхтэй. Манай шүүх ч тэр, яаж савлаж байгааг харж байгаа биз дээ. Манай нийгэм нэг ёсондоо албан тушаалын гэмт хэргийн ертөнц болчихсон шүү дээ. Степан Сигелийн “Преступнаятолпа” буюу манай Даш-Ёндон гуайн орчуулсан “Хөөрсөн түмэн ба гэмт хэрэг” гэдэг номын бодит байдал Монголд бий болчихлоо. Дээд хэсэг нь идэж уухын дон шүглэсэн улс орон дэлхийд толгой цохиж байна. Бас хорт хавдраар тэргүүлж байна. Ийм байдал хэзээ ч урд гарч байгаагүй. Үүнийг өнгөрөн 30 жил рүү зааж болохгүй. Өнөөгийн төр гарцаа олохгүй байна. Туршлагагүй, мэдлэггүй бас мэргэжлийн бус байна.

Хоёрдугаарт, нийгмийн доод түвшинд эдийн засгийн хямрал, ажилгүйдэл ядуурал тэр чигээрээ гэмт хэргийн суурь болж байна. Залилан гэж замаа алдсан. Залилангийн гэмт хэрэгтнүүдийг прокурор цагдаа дээр огт шалгадаггүй, шийддэггүй. Зарим нь хэрэгтэнтэй хуйвалдаж мөнгөөр ажилладаг гэж нотолгоотой ярьж байгаа хүн байна. Бүх нийтээрээ авах, идэх залилахын дон бий болчихсон. Хулгай ч тэр замаа алдсан. Монгол шиг дэлхийд хосгүй баян улс ядуурлын туйлд хүрч хямрал руу явсаар тусгаар тогтнол үндэсний аюулгүй байдлаа алдах эрсдэлтэй байна.

-Та сая яриандаа улс төр, хүний эрхийн цөөхөн хэрэгт өмгөөлөл хийдэг гэлээ. Яруу найрагч Ц.Хуланд холбогдох хэрэгт өмгөөлөгчөөр ажиллаж байгааг тань дууллаа. Түүнийг тагнуулын, тэр тусмаа эх орноосоо урвасан гэх хэрэгт нэр холбогдсонд монгол түмэн одоо ч итгэхгүй байгаа. Чухам ямар асуудал үүсчихэв. Та боломжтой хүрээнд тодруулахгүй юу?

-Олон нийтэд нэр хүндтэй

ардын уран зохиолч, яруу найрагч хоёр гурван хүн над руу хандсан юм. Туршлагатай, хүний эрхийн салбарт олон жил ажилласан хүний хувьд энэ хүнийг өмгөөлж өгөөч гэсэн. Судалж үзээд зөвшөөрсөн. Надаас гадна өөр өмгөөлөгчид бий л дээ. Энэ бол тагнуул хийсэн 8-15 жил хүртэлх ялтай хүнд гэмт хэрэгт холбогдсон эмэгтэй. Би Ц.Хулантай урдын сайн танилууд. Ардын уран зохиолч Д.Пүрэвдорж, Ц.Хулантай бүтэн өдөржин хөөрөлдөж байсан түүх байдаг юм.

Энэ хэрэг дээр өмгөөлөгчөөр ажиллахад олон бэрхшээл гарч байгаа. Ер нь прокурор, мөрдөн байцаагч хэргийн талаар яллах, цагаатгах баримтыг адил цуглуулах, үүргээ биелүүлдэггүй, өмгөөлөгчид хэргийн талаар ямар ч мэдээлэл өгдөггүй. Зөвхөн байцаалтад суулгаж байгаа нь үйлчлүүлэгчийн эрхийг хамгаалах боломжгүй болгож байна.

-Өмгөөлөгч үйлчлүүлэгчийнхээ талаар бүх мэдээллийг авах эрхтэй шүү дээ?

-Зохих мэдээллээ авч л ажиллах ёстой. Гэвч тагнуулын ажилтнууд энэ эрхийг хангахгүй байна. Тагнуулын байгууллагаас “Энэ бол тагнуулын хэрэг, улсын нууцад хамаарна. Та нууцын баталгаа гаргаж өг” гэж шаарддаг. Тэгэхэд миний бие “Энэ хуулийг, энэ байтугай олон хуулийг батлалцсан хүнийхээ хувьд гэмт хэргийг мөрдөх явцад процессын зөрчил гарсан асуудлаар, хүний эрхийн асуудлаар чөлөөтэй дуугарна” гэж бичээд өгсөн. Энэ бол хуулийн байгууллагын түүхэнд байгаагүй нууцын баталгаа шүү.

Түүнээс хойш бүтэн хоёр сарын хугацаа өнгөрлөө. Ц.Хуланд холбогдох асуудал хэрэг мөн биш, уран бүтээлийг хэрхэн үнэлэх гээд маргаантай асуудлууд бий. Гэхдээ Ц.Хулангийн хувьд эрүүл мэнд нь маш хүнд байна. Урд нь бараг үхээд боссон. Мөрдөн байцаалтын явцад бие нь маш хүндэрсэн. Бүр байцаалт явагдаж байхад ухаан алдаж унасан. Энэ бол хүний эрхийн онц ноцтой зөрчил.

-Захидалдаа энэ талаар бичсэн байсан шүү?

-Нэг бус удаа ухаан алдаж унасан. Ухаан ороход нь эмч, мөрдөн байцаагч баахан хүмүүс тойрчихсон зогсож байсан гэж байгаа. Ийм бие муутай хүнийг заавал хорих ямар шаардлага байна вэ. Батлан даалтад гаргачихаач гэхэд гаргадаггүй. Хүнлэг энэрэнгүй, ардчилсан Монгол төр хаана байна аа?

Сэтгүүлч та нар хаанаас ч мэдээлэл авчихдаг юм. Би нийгэмд зарлаагүй, хэдэн сар таг дуугай явсан, миний араас олон сэтгүүлч хөөцөлдөж байсан. Тэгж тэгж өөрт чинь баригдчихлаа. Ц.Хулангийн хэргийн талаар би ярихгүй. Гэхдээ нийгэмд гарсан, өөрийнх нь захианд дурдагдсан зүйлүүд дээр хүний эрхийн талаас жаахан тодруулга өгнө өө.

Ц.Хулан захиан дээрээ бичсэнчлэн улсын нууцын ямарваа баримт бичгийг тэр харж байгаагүй. Ерөнхийлөгчийн Шашин соёлын бодлогын зөвлөх байхдаа ч улсын нууцтай харьцаж байгаагүй. Хоёрт, улсын нууцын ямар нэгэн баримт бичгийг гадаадын байгууллага, хүмүүст дамжуулаагүй. Харин уран бүтээлүүд хийсэн. X богдын талаарх байр сууриа илэрхийлж байсан, шүүмжилж байсан. Ялангуяа Ерөнхийлөгчийн зөвлөхийн ажлаа өгсний дараа сонгуулийн сурталчилгаа хэлбэрээр “Төрд нүүрлэсэн зэтгэр”, “X богдын наймаа” гэх мэт бүтээлүүд гаргасан. Энэ бүтээлүүд дээр гадны хүмүүстэй хамтарч ажилласан, мөнгө төгрөг авсан гэж үзээд байгаа юм билээ. Энэ байдалд зөв дүгнэлт хийх байх.

-Анх иргэний шүүх дээр л нэр төрд халдсан гэх асуудал явж дуулдсан. Шууд тагнуулын хэрэг болчихно гэж байх уу?

-Эхлээд бусдын нэр төрд халдсан асуудлаар иргэний хэргүүд явж байсан нь үнэн. Тэгж явснаа гэнэт л тагнуулын хэрэг болчихож байна. Бусад уран бүтээлчидтэй хамтраад хийсэн, дангаараа хийсэн бүтээл нь Монгол Улсын нууцад хамаарах уу, үгүй юу гэдэг дээр мэргэжлийн шинжээчийн дүгнэлт гаргаагүй байна. Өөрөөр хэлбэл, байцаан шийтгэх ажиллагааны алдаа, зөрчил шүү дээ. Олон нийтэд гаргасан бүтээлүүд нь Монгол Улсын нууцад хамаарах эсэх талаарх эрдэмтэн, хуулийн, хэл бичгийн хараат бус экспертүүдийн гаргах дүгнэлт гаргах ёстой. Тэр дүгнэлтийг гаргахгүйгээр шууд улсын нууцыг задруулсан гэж үзэх боломжгүй.

Ерөөс X богдыг залах асуудлыг шүүмжилсэн хувь хүний байр сууриа уран бүтээлээрээ, өөрийнхөө дуу хоолойгоор илэрхийлсэн асуудлыг улс төрийн тагнуулын хэрэг үү. Бусдын нэр төр, алдар хүндэд халдсан хэрэг үү. Ингэж дуулиан дэгдээж, улс хоорондын харилцааг хүндрүүлж байхын оронд дотооддоо хэл амаа олоод шийдээд явах асуудал гэж мэргэжлийн хуульчийн хувьд, олон жил прокурор, мөрдөн байцаалтын ажил хийж явсан хүний хувьд хэлж байна.

-Энэ хэргийг тагнуулынхан урт хугацаанд мөрдөж илрүүлсэн гэж яригдаад байгаа?

-Таван жил мөрдсөн гэж байгаа юм. Уучлаарай. Монгол төрийн үүрэг бол иргэнээ гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, аюулгүй байдлыг хангах аливаа эрсдэлээс таслан зогсоох үүрэгтэй. Нэг жишээ ярья л даа. Далаад онд Монголын нэг оюутан эмэгтэй Болгарт сурч байгаад Австри руу оргож гарсан. Тэнд очоод баригдаж шоронд суусан, Монгол руу шилжүүлж авсан. Тэр үед “Зүрхэнд шивсэн зүү” гэсэн өгүүлэл “Үнэн” сонинд гарч бөөн дуулиан болж байсан юм. Тэр хэргийг шийдэхдээ монгол оюутанд ял өгөөгүй. Уг нь тэр үед чинь жинхэнэ хаалттай нийгэм, хүний эрхийн талаар ойлголтгүй байсан үе. Тэр үед өмгөөлөгч нь Монгол Улсын Болгарт сууж байсан дипломатууд юу хийж байсан бэ, яагаад хяналт тавиагүй юм бэ гэсэн асуудлыг хөндөж гаргаж ирснээр монгол оюутныг ялаас чөлөөлж байлаа.

Ц.Хулангийн асуудлаар ярина гэдэг хэцүү л дээ. Өөрөө ч захидалдаа бичсэн байсан. Ямар ч байсан Монгол Улсын нууцыг задалсан явдал байхгүй. Далай ламд захидал бичсэн асуудал яригддаг. Цэвэр хувь хүний асуудал. Тэр тусмаа түүгээр яллах ямар ч боломжгүй. Энэтхэгт явж байгаад тохиолдлоор Далай ламтай уулзах боломж гарсан. Тэгэхэд захидал бичсэн. Ийм хэдэн юмаар буруутгаад байгаа юм. Учир нь олдоно биз дээ.

-Та Ц.Хулантай уулзаж байгаа байх. Юу ярих юм бэ?

-Ц.Хулан өөрөө захиандаа бичсэн. Шилний цаанаас зайрмаг долоолгоно гэдэг шиг шилний хоёр талаас утсаар ярина, түүнийг нь камераар хянана. Тийм нөхцөлд өмгөөлөгч үйлчлүүлэгчтэйгээ юу ярьж чадах вэ. Биеийн нөхцөл байдлыг асууна.

Ер нь Ц.Хулан зоригтой бүсгүй шүү. Эх оронч, дайчин бүсгүй юм билээ. Жаахан задгай, билэг танхай хүн. Асар хүнд өвчтэй биеэ бод, өлсгөлөнд орж болохгүй, төр хүний эрхийг хангах үүрэгтэй. Гэртээ гараад тайван сууж асуудлаа шийдвэрлүүл гэж зөвлөж байна. Гурван сар шоронд суулаа.

Сүүлийн сард ямар ч байцаалт, ажиллагаа хийгээгүй. Хүмүүнлэг энэрэнгүй төр чинь хаана байна вэ. Гэртээ гараад чимээгүй сууя гэж байгаа. Гэвч одоогоор зөвшөөрөхгүй байна. Тиймээс дахиад шүүхэд хандана даа.

Б.ЭНХЗАЯА

“Ган хийц” ХХК-ийн захирал, аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан М.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Үндэсний үйлдвэрлэгчдэд ээлтэй бодлого хэрэгжихгүй байна гэсэн шүүмжлэл, бухимдал нэлээд байдаг. Ковидын үеэр үндэсний үйлдвэрлэгч ямар чухлыг нийтээрээ харсан. Тиймээс энэ талын төрийн бодлого нэлээд чамбайрч байгаа болов уу гэсэн хүлээлттэй байгаа. Сайжирч байна уу?

-Засгийн газраас сүүлийн жилүүдэд үндэсний үйлдвэрлэлүүдийг дэмжих, шинэ бүтээн байгуулалтын “Алсын хараа – 2050” хөтөлбөр зэрэг Монгол Улсыг хөгжүүлэх асуудлаар зоригтой шийдвэр гаргаад явж байна. Гол нь Засгийн газар, төр хувийн хэвшлийнхээ дотоод хэрэгт оролцохгүй, боломжтой бол хувийн хэвшилдээ дэмжлэг үзүүлээд явах ёстой юм. Төр хувийн хэвшилдээ итгэ. Үйл ажиллагааг нь дэмж. Тэр цагт улсын хөгжлийн гарц илүү тодорхой болж ирнэ. Гэтэл өнөөдөр төрийн дунд шатны байгууллага, яам Тамгын газар, хэлтэс тасгууд төрийн өмчийн компаниуд Монголын хөгжилд маш их садаа болж байна. Энэ тухай бизнес эрхлэгчид иргэд бүгд хэлдэг, ярьдаг болсон. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хуулийг ирэх зургадугаар сарын 1-нээс мөрдөж эхэлнэ. Гэтэл холбогдох хууль дүрмүүд шинэчлэгдсэн байх ёстой, шинэчлэгдээгүй.

Угтаа төр хувийн хэвшлийн түншлэл гэдэг нэрнээсээ эхлээд гоё шүү дээ. Төр хувийн хэвшилтэйгээ түншилж бүтээн байгуулалтыг дэмжиж ажиллах нь. “Ган хийц” компанийн хувьд өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд Монгол Улсад шаардлагатай үндэсний үйлдвэрлэлүүдийг бий болгох тал дээр түлхүү анхаарч бодлогоо төвлөрүүлж ажилласан. Түүний хүчинд улсад есөн үйлдвэр байгуулсан.

Агаарын бохирдлыг бууруулах асуудал олон жил яригдлаа. Хувийн хэвшил энэ талаарх цогц судалгааг хийсэн. Шахмал түлш маш сайн чийггүй, хөлддөггүй байх хэрэгтэй юм байна. Хоёрт, зуух нь сайн байх ёстой. Гуравт, яндан сайн байх ёстой. Энэ гурвыг цогцоор нь шийдэж байж агаарын бохирдлыг бууруулж чадна. Монголд зуух, яндангаа хийх үйлдвэр байгаагүй. Тиймээс бид тэр үйлдвэрийг нь байгуулаад өгчихсөн. Гэтэл төр түүнийг авч хэрэглэх, үр өгөөжтэй ажил хэрэг болгоход тун хойрго байна. Эсрэгээрээ аль нэг УИХ-ын гишүүний, дунд шатны хүмүүсийн хамааралтай шахааны, чанаргүй барааг нь авч ямар ч үр ашиггүй зарцуулж байна. Төр засаг хувийн үйлдвэрлэлээ дэмжих тухай ярихгүй байна шүү дээ.

-Үндэсний үйлдвэр ажиллахад тийм ч таатай орчин бүрдэхгүй л байгаа бололтой?

-Би хувьдаа бизнес эрхлэгчийн хувьд монгол хүн эрүүл байх ёстой гэдэг зарчмыг баримталдаг. Монгол хүн боловсролтой мэдлэгтэй байх ёстой. Үүнд ч төр анхаардаг байх ёстой. Хүн бүрт боловсролыг үнэгүй чанартай олгоё. Дэлхийн ямар ч оронд үнэлэгдэх боловсролыг эх орондоо эзэмшүүлдэг болох ёстой. Үүнийг төр хийх ёстой гэж үздэг.

Нөгөө талд Монгол Улсыг хөгжүүлнэ гэвэл үндэсний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхгүйгээр энэ тухай ярилтгүй. Хөгжлийн банкны зээл гэхэд хувийн хэвшлүүд нь өрөө төлөөд дуусч байна. Гэтэл төрийн өмчийн компаниуд бүгд өртэй. Төлүүлэх ёстой шүү дээ.

-Цар тахлаар улсын хил хаагдаж дотооддоо нэлээд сандарлаа. Үндэсний үйлдвэрүүд яасан бол. Танайх ямар нөхцөлтэй ажиллав?

-Ковид гарахад манайх хүндрээгүй. Би эх орондоо бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэдэг учраас гадаадаас хог зөөх хэрэггүй байсан. Гадаадаас янз бүрийн бараа оруулж ирэн ченж хийдэг, хил дээр гацчихлаа гэж үнэ өсгөдөг байж болохгүй. Бид эх орондоо үйлдвэрлэдэг байсан бол үнэ өсөхгүй.

Тэр ч утгаараа 2019 оны арваннэгдүгээр сард корона гарахад манай компани үйл ажиллагаагаа зогсоогоогүй. 2021 оны хоёрдугаар сарын 25 хүртэл манайх бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ үйлдвэр дотроо халдвар хамгааллаа сахиад төмөр замын бүтээн байгуулалтад оролцсон. Ковидын үеэр бид Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын бүх дэр бетоныг үйлдвэрлэж нийлүүлсэн. Манай компанийн үйл ажиллагаа огт зогсоогүй. Ийм л үед үндэсний үйлдвэрлэлүүд явдаг юм.

Тиймээс төр үндэсний үйлдвэрлэлээ богино хугацаанд бүх төрлийн барааг эх орондоо үйлдвэрлэх боломжийг бий болгох хуулиа батлаад өгөх хэрэгтэй. Тэр цагт Монгол Улс Хятад, Орос гэсэн хоёр том гүрний дунд чөлөөтэй амьдарна. Экспортод бараагаа гаргахын тулд, дээд зэргийн чанартай юм хийж сурахын тулд бүгд хөдөлнө. Одоо бол гадаадын чанаргүй барааг төрийн дунд шатныхан тендер шалгаруулах нэрээр луйварчдад өгдөг байхгүй юу. Тэд хамгийн мууг л нийлүүлдэг. Түүнийг нь төр худалдаж аваад бүтээн байгуулалт хийдэг. Тэр нь цаашлаад шаардлага хангахгүй улс орныг хорлодог. Ганц жишээ хэлье. Эрчим хүчний тулгуур уналаа л гэнэ. Яагаад унав гэдгийг төрийн дунд шатныхан боддоггүй юм. Тэдний ах дүү, хамаатан садан нь чанаргүй юм оруулж ирж нийлүүлээд салхинд уначихдаг. Бурууг нь салхи руу чихэхээс биш гангийн маркер зэрэг нь шаардлага хангасан уу гэдгийг тодорхойлж үздэггүй. Хэрэв үндэсний үйлдвэрүүд нийлүүлсэн бол буцах эзэнтэй, хариуцлагаа хүлээнэ.

Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил дээр төмөр бетон дэрийг гаднаас авбал 270 тэрбум төгрөгийн мөнгийг гадаад руу урсгах байсан. Үүнийг “Монголын гурван компани” үйлдвэрлэж ханган нгийлүүлсэн. Ямар ч асуудал гараагүй. Гэтэл төрийн дунд шатны төрийн өмчийн Монголын төмөр зам компани гэхэд үндэсний компаниудынхаа төлбөр мөнгийг өнөөдөр хүртэл өгч чадахгүй байгаа. Дунд шатны хүмүүс хувийн хэлшлээ самраад байгаа нэг жишээ энэ.

-Түүхий эдээ гадаадаас авдаг үйлдвэрүүд бий. Цар тахал тэдэнд ч бас нэлээд нөлөөлсөн болов уу?

-Төлөвлөж сурах л ёстой шүү дээ. Төр, хувийн хэвшил ялгаагүй. Маргааш Хятадаас майноз оруулж ирнэ гэж байтал хилээ хаачихлаа гэж бодъё. Ер нь хэн ч хэзээ ч хилээ хаах эрхтэй. Түүний оронд майнозаа эх орондоо хийгээд сурчих л даа. Улсаа хангадаг болъё. Коронагийн үеэр нарийн ногоогоор дотоодын хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй яаж арчаагүй царайлцгаав даа. Үндэсний үйлдвэрүүдээ төр нь дэмжээд татварыг нь чөлөөлөөд өгчихвөл хүн бүр үйлдвэр байгуулах гэж явна. Энд төрийн бодлого алдаатай байгаагийн илрэл шүү дээ.

-Хадаасаа үйлдвэрлэж чадахгүй байгаа. Хаана очоод гацчихаад байдаг юм бэ?

-Манайх хадаасны үйлдвэртэй. Хадаасаар Монголын хэрэгцээг нэг сарын дотор хангачихна. Хадаас хийдэг төмөр утсыг Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрт даалгавар өгөөд хийлгээд үндэсний үйлдвэрүүдээ хангах ёстой байтал тэгдэггүй. Хятадаас төмөр утас авах гэхээр чанаргүй юм нийлүүлээд байна. Их хэмжээний арматур хийдэг байсан үйлдвэрийг зогсоогоод Эрдэнэтийн ГОК-ын баяжмалыг буталдаг шаариг хийлгэдэг болгочихсон. Уг нь Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр жилдээ 250 мянган тонн арматур хийх хүчин чадалтай. Булан төмөр, лист төмөр ч хийчихнэ. Гэтэл тэр үйлдвэрийг менежментийн хувьчлалаар өгөөд дөрвөн жил болоод буцаагаад авлаа. Хувьчилж аваад ажил хийгээгүй хүмүүстэйгээ хариуцлага тооцоогүй. Тооцох ёстой.

-Үйлдвэрлэл явуулах нөөц боломж үндэсний компаниудад байна гэдэг. Төр дэмжих нэрээр өөрсдөө хулгайлаад тоноод байна. ЖДҮ, Хөгжлийн банк гээд л?

-Эцсийн эцэст төрийн түшээд, УИХ гишүүд ЖДҮ-ийг яаж хөгжүүлдгийг ойлгодоггүй юм. ЖДҮ хөгжүүлнэ гэдэг том гегант үйлдвэрүүдээ хүчтэй дэмжээд өгөхөөр тэд ЖДҮ-ээсээ жижиг бараа материалаа худалдан авч дэмждэг. Япон, Сингапур, Солонгосын ЖДҮ ингэж л хөгжсөн. “Ланд крузер” машины бүх эд ангийг япончууд хийдэггүй юм. Дээд зэргийн чанартай эд ангийг бусад улсуудаас авч, тухайн улсын ЖДҮ-г хөгжүүлдэг.

Би гэхэд жижиг боолтоо ганц машинтай боолт хийдэг залуутэй гэрээ хийгээд авч ирсэн. Чи надад чанартай 10.000 ширхэг боолт нийлүүл гэхэд хийж чадаж байна. Ямар ч асуудал гарахгүй. Тэр залуу маань Баянхошуунд үйлдвэрээ өргөтгөөд явж байгаа. Үүнийг л төр, төрд байгаа УИХ гишүүд ойлгодоггүй.

Ахмад үеэ сонс, суралц, асуу гэж хуучны өвгөчүүл сургаж ирсэн. Манайд тийм зүйл алга. Төрийн түшээд нь, УИХ-ын гишүүн сайд болоод яам, яам хэсээд л явдаг болж. Ингэж УИХ гишүүн, сайд болж энд тэнд үсчиж явахын оронд нэг чиглэлийнхээ ажлыг дээд зэргийн чанартай хийж гаргаж ирдэг байгаасай.