Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Эрдэнэт үйлдвэр 2023 он гарсаар данснаасаа 2.58 их наяд төгрөгийн зарлага хийснээс 1.26 тэрбумынх нь эзэн холбогдогч тодорхойгүй байгаа ажээ. Өөрөөр хэлбэл, ямар аж ахуйн нэгж, иргэнд ямар зориулалтаар шилжүүлсэн баримт, тайлбар байхгүй. Нийтэд нь “Батлагдсан төсвийн дагуу” гэх ерөнхий тайлбартайгаар шилжүүлсэн мэдээлэл тус үйлдвэрийн шилэн дансанд бичигджээ.

Энэ талаар Эрдэнэт үйлдвэрээс тодруулахаар Олон нийттэй харилцах хэлтэстэй холбогдоход “Манай байгууллага хууль зөрчсөн зүйл байхгүй. Бүх зарлага баримттай. Их хэмжээний мөнгөн гүйлгээнүүд учраас нэгтгэж амжаагүй байна. Удахгүй мэдээлэл өгнө” гэснээс өөр тодорхой мэдээлэл өгсөнгүй.

Шилэн дансны тухай хуулийн зургадугаар зүйлд 6.4.4-т таван сая төгрөгөөс дээш үнийн дүн бүхий худалдан авсан бараа, ажил үйлчилгээний нэр, санхүүжилтийн хэмжээ, нийлүүлэгчийн нэр, хаяг, 6.4.5-д цалингийн зардлаас бусад таван сая төгрөгөөс дээш үнийн дүн бүхий орлого, зарлагын мөнгөн гүйлгээг гүйлгээ тус бүрээр, гүйлгээний агуулга, хүлээн авагчийн нэрийг тодорхой бичнэ гэж заажээ

Шилэн дансыг төрийн өмчит байгууллагууд хэрхэн, яаж хөтлөх талаар аудитор И.Туяагаас тодруулахад “Шилэн дансны хууль бол төсвийн зарцуулалтыг ил тод, нээлттэй байлгаж олон нийтийн хяналтыг бий болгох зорилготой батлагдсан хууль. Тендерт оролцсон бол өрсөлдөгч байгууллагууд тухайн мэдээллийг ил тод нээлттэй авах эрхтэй. Мөн хөрөнгө оруулагч, татвар төлөгчид хэн бүхэн төсвийг хянах эрхтэй. Нэг ёсондоо төр нь ч хянана, олон нийт ч хянах зориулалттайгаар хууль батлагдаж, төрийн өмчит байгууллага бүр шилэн дансыг хөтлөх үүрэг хүлээсэн. Шилэн дансыг хөтлөхдөө тухайн байгууллагаас гарч байгаа зарлагыг зориулалт бүрээр нь тодорхой бичих ёстой. Ажил үйлчилгээ нийлүүлэх гэрээ байгуулсан бол түүнийг хавсаргах, тушаал шийдвэрүүд ч баримттайгаар орох ёстой юм. Гэтэл манай төрийн өмчит байгууллагууд тоо биччихээд л хуулиа хэрэгжүүлсэн дүр эсгэдэг болсон. “Батлагдсан төсвийн дагуу” гэдэг тайлбар, агуулга огт байх ёсгүй. Ийм маягаар худалдан авалтаа нууж байна гэсэн үг. Зарцуулалтаа нуух шалтгаан байгаа гэсэн үг” гэсэн юм.

Мэргэжлийн социологичдын холбооны үүсгэн байгуулагч Н.Батзоригтой ярилцлаа.

-Хагархай цонхны онолын тухай нийгмээрээ ярьцгааж байна. Жижиг асуудлыг засч сайжруулахгүй орхивол улам томорсоор нийгмийн асуудал, эмх замбараагүй байдалд хүргэдэг агуулгатай. Энэ онолын үр дагавар манайд бодитоороо бий болчихоод байна уу даа?

-Социологид үүнтэй ижилхэн онолууд бас бий. Девиацийн онолууд, хамтын замналын онолууд дээр энэ тухай илүү чухалчилж авч үлдэг. Эдгээр онолд аливаа нийгмийн асуудал, үзэгдэл үйл явцыг тухайн үеийн төр болон нийгмийн харилцааг зохицуулж байгаа институт богино хугацаанд шийдвэрлэхгүй бол даамжирч нийгмийн өвчин, гажуудал болж хувирдаг гэсэн санаа. Тиймээс нийгэм гэсэн системийн оролцогч талууд болсон иргэд, олон нийт байгууллагад тулгамдаж байгаа асуудал, үйл явцуудыг хагархай цонхны онолын зарчмаар богино хугацаанд шийдвэрлэж явснаар нийгмийн хөгжил, зохион байгуулалттай системийг удаан хугацаанд хадгалах суурь болдог.

Монголын нийгэмд хулгай авлига, нүүрсний хулгай, хүүхдийн хүчирхийллийн асуудал, сошиал сүлжээнд гарч байгаа олон төрлийн хүчирхийллүүдийг шийдэхгүй удаан хугацаанд ужигруулж явж байгаа нь девиаци буюу нийгмийн хэм хэмжээг зөрчсөн суурь хүчин зүйл болж байгаа гэдэгтэй социологич хүний хувьд санал нэг байна

-Шийдэл гарц юу байж болох вэ. Шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс ажиллаад л байх шиг байна. Гэвч засарч сайжрахаас илүү улам дордоод байгаа үзэгдэл олон талд байна. Нийгмийн сөрөг үзэгдлүүдэд нийгэм дасчихдаг болсон байна шүү дээ?

-Хүн хоорондын харилцан үйлчлэлийг судалдаг социологийн шинжлэх ухааны хувьд энэ асуудлууд яагаад үүсээд байна вэ гэхээр өнөөдөр хүртэл шалтгаантай биш үр дагавартай тэмцсэн бодлого шийдвэрүүдийг гаргаж, ийм процессоор л явж ирсэн. Үндсэн шалтгаан энэ. Нийгэм даяараа ийм болчихоод байна.

Уг нь үр дагавартай биш шалтгааныг арилгах тал дээр ажиллах ёстой. Жишээ нь, гэр бүлийн хүчирхийлэл, архидалт, авлигаас гарч байгаа үр дагаврыг ярьж, түүнд ач холбогдол өгсөөр байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэл гараад байгаа шалтгаан юу байна вэ, хүчирхийлэл, авлига үйлдэгдээд байгаа шалтгаан юу юм бэ гэдэг системийнхээ үндсэн ойлголт, шинж чанарыг таних зүйлийг маш бага хийж байна. Хүүхэд хүчирхийлэлд өртүүлэхгүйн тулд сургууль хэр хүртээмжтэй байна вэ, сургууль дээр зааж байгаа зүйлс хүүхдүүдэд хүрдэг үү, эцэг эхчүүд хүүхдүүдтэйгээ хэр харилцдаг, өрхүүдийн эдийн засгийн чадавхи ямар байна гэсэн суурь асуудлуудаа хамгийн түрүүнд ярьж, шийдэж байж эрсдэл гарахгүй байх суурь болдог. Нийгэм даяараа, ялангуяа шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс үүнийг маш сайн ойлгох хэрэгтэй байгаа юм.

-Үр дагавартай тэмцдэг гэдгийг олон хүн ярьдаг. Замын түгжрэлийг шийдэхээр болоход дугаарын хязгаарлалт хүчээр хийж үр дагавартай нь тэмцдэг. Гэвч үр дүн өгдөггүй. Өнөөдөр хүнд ял шийтгэлийн тухай яригдаж байна. Яагаад манайх ингэж эсрэгээр нь ажилладаг юм бол оо?

-Манай улсад шинжлэх ухаанд ач холбогдол өгдөггүй, шинжлэх ухааны ажилчид, судлаачид, аналистуудаа тоодоггүйтэй холбоотой. Нөгөө талаасаа улстөрчдийн өөрсдийнх нь сонирхол ч байна. Сонгууль, улс төрийн ашиг сонирхлууд явж байгааг үгүйсгэхгүй. Уг нь бид анхнаасаа нийгэмд системтэй аливаа асуудалд хандах ёстой гэдгийг ойлгох ёстой. Хууль баталлаа гэхэд ял шийтгэлийг чангаруулах ёстой гэдэг эцсийн үр дагавар дээр ажиллах гээд байна. Үүнээс өмнө хууль хэр хэрэгжиж байна вэ гэж хэрэгжилтэд үнэлэлт дүгнэлт өгч, хэмжээд үнэлээд үүнийхээ дараа бодлогоо гаргах ёстой. Энэ хуулийг олон нийт ингэж үзэж байгаа, мэргэжлийн бүлгүүд ингэж үзэж байна гэх мэтчилэн маш олон удаагийн хэлэлцүүлэг процесс дээрээ үндэслэж хуулиа чангаруулах уу үгүй юу гэдгийг шийддэг байх хэрэгтэй.

Одоо бол хэн нэгэн улстөрч, шийдвэр гаргагч гарч ирээд л үр дагавартай тэмцэх бодлого ярьчихаж байна. Эсвэл сошиал дээр явж байгаа массын мэдээлэл дээр тулгуурлаад шууд шийдвэр гаргах гэж байна. Энэ бол асар буруу юм.

Ер нь хуулийн нэг хэсэг хариуцлагын механизм дээр ажилла гэдэг. Тэр хууль ямар зорилгоор гарсан юм, нийгмийн ямар харилцааг зохицуулдаг юм бэ, энэ асуудал маань нийгмийн ийм асуудлуудыг ингэж зохицуулж байгаа, бүхэл бүтэн механизм юм аа гэдэг талаас авч үзээд нийгмийн анхдагч нэгж болсон гэр бүлд яаж бууж байгаа дээр л системийн анализ, шинжилгээнүүдийг хийх ёстой юм. Харин манайд энэ талаарх судалгаа шинжилгээ огт хийгддэггүй. Асуудлыг цогцоор нь ул суурьтай авч үзэх, суурь судалгаанууд, бодлогын шинжилгээнүүд хийх тал дээр манай улстөрчид, УИХ-ын гишүүд, Засгийн газрын гишүүд ойлголтгүй, мэдлэггүй байгаатай л холбоотой асуудал.

-Энгийнээр ярья л даа. Гудамжинд гараад л харахад эргэн тойронд эвдэрч хэмхэрсэн хайс хашаанаас эхлээд л тулгардаг. Хэдэн сарын дараа ч засагдаггүй, улам л муудаж хотын өнгө зүсийг гутааж байдаг. Хүний сэтгэл зүйд ч сөргөөр нөлөөлдөг гэх юм?

-Тухайн нэг асуудлыг шийдэхгүй явсаар удаан хугацаанд даамжран хямралын түвшинд очдог гэсэн үг. Социологид үүнтэй төстэй толины тусгалын онол, өсөн нэмэгдэх үнэт зүйлсийн онол, ойртолтын онол гээд ижил төстэй онолууд бий. Эдгээр нэг л зүйлийн агуулгыг тайлбарладаг. Жишээ нь, хотод явган хүний зам эвдэрлээ гэхэд түүнийг богино хугацаанд засахгүй бол бордюурууд бутарч хагараад л байдаг. Удалгүй дээр нь машин тавьчихдаг. Тэр асуудлыг шийдэхгүйгээс болоод явган зорчигч явж чадахгүйд хүрч, жолооч нар машинаа тавьдаг болчихсон, хүүхэд түрээд явж байгаа, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн нийгмийн эмзэг бүлгийн хүмүүс явах боломжууд хумигддаг. Явган хүний зам дээр гэхэд ийм олон асуудал үүсч байдаг. Тиймээс асуудал тулгарсан бол тэр талаар холбогдох байгууллагуудад яаралтай мэдэгдэх иргэдийн оролцоо чухал. Нөгөө талаар төрийн байгууллагууд буюу Нийслэлийн захирагчийн алба, барилга байгууламж, авто зам хариуцдаг газар нь маш богино хугацаанд шийдвэрлэх ёстой. Тэгж байж иргэд аз жаргалтай, сэтгэл ханамжтай байх, аюулгүй орчинд амьдрах эрхүүд хэрэгжиж эхэлнэ гэсэн үг.

Социологийн шинжлэх ухааны нэг салбар бол хотын социологи юм. Энэ нь нийгмийн дэд бүтцийн барилга байгууламж болох сургууль цэцэрлэг, эмнэлэг, цагдаагийн газар зэрэг нь иргэдэд хамгийн ойр, нөгөө талаасаа гэрэлтүүлэг, хяналтын камер зэрэг бусад аюулгүй байдлыг хангах бүтцүүдийг олноор бий болгосноор нийгмийн хэм хэмжээг барих боломжтой гэсэн санааг тайлбарладаг шинжлэх ухаан. Маш энгийнээр бол нийгмийн дэд бүтцүүдийг сайн хийж өгснөөр иргэдийн аюулгүй байдал хангагдаж байдаг.

-Харамсалтай нь өнөөдрийн нийгэмд эдгээр асуудал орхигдсон. Хамгийн түрүүнд ямар алхам хийх шаардлагатай вэ?

-Бидний байгаа өнөөгийн байдал дандаа үр дагавартай тэмцсээр байгаад жижиг асуудлуудыг тоохоо больчихсон. Энэ маань ужиграсаар байгаад нийгмийн гүнзгий хямралд хүргэх хэмжээний асуудал бий болчихоод байна гэж үзэж байна. Энэ нь олон асуудлаар илэрч байгаа. Жишээ нь, Монгол Улс авлигын индексээр жил бүр хойшилсоор дэлхийд 126-д явж байна. Ядуурлын үзүүлэлт гэхэд гурван хүн тутмын нэг нь ядууралтай гэдэг бүр хямралын түвшин. Боловсролын хүртээмжтэй байдлын үзүүлэлт бас л тааруу. Иймэрхүү үзүүлэлт суурь хам шинжтэй, ужиграх шинжтэй болчихсон байна гэдэг маш олон нийгмийн индикаторуудаар илэрч гарч ирж байгаа.

Тэгэхээр бид системийн хэмжээнд яаралтай эмчлэх оношлох шаарлдлага зүй ёсоор бий болчихсон байна гэсэн үг. Нөгөө талаас нийгэмд бий болоод байгаа криминологийн аюултай үзэгдлүүдийг иргэд олон нийттэй харилцдаг нийгмийн ажлын үйлчилгээг сайжруулах хэрэгтэй болно. Барууны орнуудад нийгмийн ажлын үйлчилгээг асар хүчтэй болгож байна. Үүндээ маш их хөрөнгө хаяж байдаг. Энэ нь зөвхөн баг хорооны нийгмийн ажилтнаар тогтохгүй гэмт хэрэгтнүүд, эмзэг бүлэгтэй ажилладаг нийгмийн ажлыг хэлж байна. Ингэснээр тэд нэг талаас тэдэнд сэтгэл зүйн үйлчилгээ үзүүлж, нөгөө талаасаа нийгэм дээр гараад хэрхэн нийгэмшиж ажил хөдөлмөртэй болгох вэ гэдэг дээр цогц сургалтуудыг зохион байгуулж байдаг. Ингэж тогтмол ажилласнаар зан үйлийн өөрчлөлтүүдийг илүү суулгаж өгдөг. Хүмүүс ярьдаг, бүр мэргэжлийн хүмүүс ч хэлж харагддаг зүйл бол гэмт хэрэгтнүүд нийгэмшихгүй гэдэг. Энэ бол буруу ойлголт. Хүн бол нийгэмшлийн бүтээгдэхүүн. Тэр хүмүүсийг нийгмийн ажлын үйлчилгээгээр дадал хандлагынх нь түвшинд өөрчлөх боломж бүрэн бий. Манайд гэхэд хорих анги дахь сэтгэлзүйчдийн үйлчилгээг сайжруулахаас эхлэх учиртай. Түүгээр зогсохгүй тэдгээр хүмүүс суллагдсаны дараа нийгэмд хэрхэн аж төрөх хөтөлбөрүүд бэлэн байх ёстой. Ингэснээр гэр бүл хамгаалагдах, энгийн иргэд, олон нийт хамгаалагдах суурь нөхцөл бүрддэж байдаг.

Б.ЭНХЗАЯА

Дорноговь аймгийн Сайншанд суманд 12 настай охин хичээлдээ явахаар өглөө гэрээсээ гараад сураггүй болсон. Эрэн хайх ажиллагаа гурав хоног үргэлжилсний эцэст бяцхан охин бусдын гарт амиа алдсан байдалтай олдсон харамсалтай явдал боллоо. Энэ хэрэг дээр манай хэвлэл мэдээлэл шуурхай ажиллалаа. Гэмт этгээдийг гурав алхуулахгүй барьж саатуулж чадлаа. Энэ бол хэвлэл мэдээлэл, сошиал сүлжээний ач тус юм. Гэтэл хэрэгтнийг илрүүлэхэд гол үүрэг гүйцэтгэсэн сэтгүүл зүй, сэтгүүлчдийг мөрдөн байцаалтын нууц задруулсан хэмээн буруутгаж эхлээд байна. Сэтгүүл зүй, хуулийнхны үйл ажиллагааны зааг ялгааг мэддэггүй, мэдээллийн боловсролгүй уншигчдыг ашиглах шиг болж байна. Үнэндээ мөрдөн байцаалтын нууц задруулах тухай асуудал сэтгүүл зүйд огт хамаагүй зүйл. Тэр тусмаа эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй тагнуулчийн зарчмаар явдаг. Тэд өөрсдөө мөрддөг, баримт цуглуулдаг, тэгээд нийтэлдэг.

Өндөр хөгжилтэй улс орнуудад цагдаа, сэтгүүлчид энэ тэнцүү баримт цуглуулж ажилладаг. Харин манайд хэвлэлийнхэн заримдаа цагдаагаас түрүүлж хөдлөөд нууц далд баримтуудыг ил болгож байгаа явдал хуулийнханд тун чиг халтай байна. Монголын мөрдөх байгууллага ажлаа хийдэггүй, чадваргүй, залхуу хойрго байдлаа нуугаад өнгөрөх гэтэл тийм байдлаар ажиллаж болдоггүй юм гэдгийг энэ үйл явдал харууллаа. Одоогоос зургаан жилийн өмнө Дорноговь аймгийн Замын-Үүдээс найман настай Д.Сэржмядаг охин сураггүй болсон. Хэрэг явдал болсноос хоёр хоногийн дараа “Өдрийн сонин” халуун мөрөөр нь эрэн сурвалжилж байлаа. Гэвч хуулийнхан өнөөдрийнх шиг хөдлөөгүй. Сураггүй болсон охины талаарх мэдээлэл өнөөдөр шиг хүчээ аваагүй, сошиал орчинд тархаагүй юм. Бодит үнэн л энэ.

Сэтгүүл зүй, тэр дундаа эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй нууц далд байгаа мэдээллийг ил болгож нийтэд мэдээлэх үүрэгтэй. Монголын сэтгүүл зүй энэ үүргээ биелүүлээгүй бол 1998 онд “С.Зориг бусдын гарт амиа алджээ” гэдэг цагдаагийн рапорт шиг мэдээлэл хэзээ хойно хэд хоногийн дараа сонины нэг хуудасны өнцөгт бичигдээд өнгөрөх байлаа. Улс төрийн захиалгат онц ноцтой хэргийн халуун мөрөөр тухайн үеийн сэтгүүлчид уралдан хөдөлж байсны хүчинд өнөөдрийн уншигчид энэ хэргийн талаар үнэн бодит мэдээлэлтэй, үзэж харах баримттай суугаа юм. Мөрдөн байцаалтын нууц гэх үндэслэлээр хэвлэлийнхний амыг барьдаг бол зохион байгуулалттай, онц хэрцгий гэмт хэргүүд, нийгмийн бугшсан асуудлууд хуулийнхны төмөр сейфинд тоосонд дарагдаж үлдэнэ. Тийм ч үүднээс хэвлэлүүдэд мөрдөн байцаалтын нууц гэдэг дөнгө тавихыг оролдож байна. Хэрэв ингэвэл иргэн таны мэдэх эрхийг шууд боомилсон хэрэг болно. Олон нийтийн эрх ашгийг хөндсөн, нийгмийн эсрэг онц ноцтой үйлдлүүд, гэмт хэргүүдийг хэн ч мэдэхгүй өнгөрнө.

Монголын хэвлэл чөлөөт зарчмаараа өнөөдөр ажиллаж чадснаар харамсалтайгаар амиа алдсан охины сургийг гаргаж чадлаа. Гаргах гаргахдаа гэмт этгээдийг цагдаа биш энгийн номхон иргэд зогсоож дөнгөлөө. Тэд номыг нь үзсэн мөрдөгчөөс илүү арга саам сэтгэж онц ноцтой гэмт хэргийг илрүүллээ. Мэдээж тэдэнд хэвлэл мэдээлэл тусалсан. Тэд хэвлэлээс, сошиалаас мэдээлэл авч, түүнийгээ цааш дамжуулан аюулт явдлыг таслан зогсоосон. Улмаар талийгаач охины байсан газрыг мөн л нутгийн иргэд сураг гаргасан тухай хэвлэлүүд бичиж байна. Охиноо алдсан ар гэрийнхэнд хүн чанарын хувьд тэд том буян боллоо.

Энэ хэрэг харин манай хуулийнхан ямар түвшинд ажилладгийг харуулж амжив. Үнэндээ цагдаа нар хэрэг дээр ажилладаггүй, гэмт хэрэгтнийг барьж чаддаггүй. Тэд даргынхаа тушаал, удирдлагынхаа эрх ашиг биш л бол хөдөлдөггүй. Энэ арга барилаа нуухын тулд одоо

тусгай сангуудын хэрэг, нүүрсний хулгайн тухай нийгэм мэдэх байсан уу. Хамгийн ойрын жишээ гэхэд л допингийн хэрэг байна. Энэ асуудал нам дарагдах эрсдэлтэй байлаа. Гадаадаас ирсэн сорьцын хариуг хэвлэлд нийтлэснээр л Архангайн бөхчүүдийн допингийн асуудал дэлбэрсэн. Хэвлэл ийм л хүчтэй салбар. Монголын хэвлэл мэдээллүүд үүргээ гүйцэтгэсээр байгаа гэдгийн баталгаа энэ.

Номоор нь яривал хэвлэл мэдээлэл мөрдөх эрхтэй юм. Ноцтой, но-той мэдээллийн сэжүүр олсон бол хөөх ёстой, баримт цуглуулж, мэдээлэх үүрэгтэй. Барууны орнуудад 200 орчим жилийн түүхийг туулсан чөлөөт хэвлэл, тэр дундаа эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн онолд ингэж л заадаг. Хэвлэл мэдээлэл алдаа гаргаж болно. Тухайн цаг үед нь засч залруулаад цааш явна. Харин мөрдөн шалгах үүрэгтэй байгууллагууд мэдээллээ хамгаалах нь тэдний ажил. Баримтаа нууж чадаагүйн хорсол, өс хонзонгоо хэвлэл рүү чиглүүлж буй хандлага сошиалд ил цагаан харагдах боллоо. Онц хүнд хэргийг илрүүлж чаддаггүй, түүнээс урьдчилсан сэргийлэх тогтолцоог бий болгох сэтгэл, зүтгэлгүй салбарын жинхэнэ төрх илрээд эхлэхээр хэвлэлийнхнийг мөрдөн байцаалтын нууц задруулсан хэмээн хаа хамаагүй зүйлтэй хутгаж, нийгмийг талцуулах аядаж байна. Наад зах нь нийгмийг цочроогоод байгаа гэмт хэргийн гаралтыг судлах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх үүрэгтэй мэргэжлийн криминологичдыг хавьтуулдаггүй. Даргад үйлчилдэг социализмын тогтолцооноосоо салж чадаагүй хэмээн судлаачид ил тод шүүмжилж буй. Монголд буй хамгийн гажиг тогтолцоо энэ. Гэмт хэргийг шуурхай илрүүлэх, мөрдөх үүрэгтэй цагдаа нар, прокурорууд, шүүгчид улс төрийн хамааралтай, улстөрчидтэй сүлбээтэй болчихсон. Улстөрчдийн үзэмжээр хэрэгт хандана. Шүү гэвэл шүүж, хорь гэвэл хорьж, улс оронд үй түмээр нь хохирол учруулдаг цагаан захтнуудыг эрх чөлөөтэй болгож чаддаг нөхөд бол хуулийнхан. Тиймдээ ч өнөөдөр хуулийнхны толгойд улстөрчдийн нутаг нугынхан дүүрчихсэн тухай баримт саяхны дугаарт хөндөгдсөн. Наанадаж Монголын цагдаад 21 аймаг, есөн дүүрэгт шигшмэл мөрдэстэнгүүд эрх биш байх ёстой. Гэтэл тэднээс биш төр засгийн удирдлагад байгаа цөөн хэдэн хүний нутгийн дүү нар л Монголын цагдааг атгаж суугаа. Ийм тохиолдолд хардахаас яахав.

Ядаж л хэвлэлийн хурдыг гүйцдэггүй гүйцэтгэх ажиллагаа гэж байхаар юу хэлэх вэ дээ.

Б.ЭНХЗАЯА

МСНЭ-ийн дэд ерөнхийлөгч, доктор Ж.Батбаатартай ярилцлаа.

-Бага насны хүүхэд бусдын гарт амиа алдсан ноцтой хэрэг гарлаа. Энэ дуулиан дэгдэхтэй зэрэгцэн сэтгүүлчдийг мөрдөн байцаалтын нууц задруулсан гэх шүүмжлэл нийгэмд өрнөж байна. Сэтгүүлч нууц далд мэдээлэл олж авах, түүнийгээ хэвлэн нийтлэхэд мөрдөн байцаалтын нууцын асуудал ямар холбоотой юм бэ?

-Мэдээлэл задруулах, нууц мэдээлэл задруулах гэдэг бол сэтгүүл зүйн хувьд харьцангуй зүйл. Нууц мэдээлэл задруулах тухайд хариуцлагыг мэдээллийн нууцыг хадгалж байгаа илүү субьектэд хамааруулах ёстой. Сэтгүүл зүй, тэр тусмаа эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй бол аливаа нэг албан тушаалтны, хэн нэгний нуун далдлах гэсэн, тэр нь олон нийтэд, нийгмийн аюулгүй байдалд, иргэдийн эрүүл мэнд зэрэгтэй холбоотой мэдээллүүдийг ил болгоход чиглэгддэг.

Ийм мэдээллийг сэтгүүл зүй өөрөө эрж хайх эрхтэй бас үүрэгтэй. Үүний тулд сэтгүүл зүй эрж сурвалжлах, нууц мэдээллийг хайх, олж илрүүлэх, олон нийтэд мэдээлэх өөрийн гэсэн тогтсон, хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга техникүүдтэй байдаг. Эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн тухайд бол мэргэжлийн сэтгүүл зүйн ёс зүйн зарчимтай харшилддаг, зөрчилтэй арга, хэрэгслүүд ч бий. Ингэлээ гээд нийгэмд шуугиад байгаа, онцгой нөхцөл байдалд хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагаанд төр засгийн байгууллагаас янз бүрийн түвшний хориг хязгаарлалт тавих ойлголт байх нь зохисгүй зүйл. Сэтгүүл зүй өөрөө ардчилсан нийгэм дэх бие даасан хараат бус институт. Өөрийн мэргэжлийн үйл ажиллагааны нарийн дүрэмтэй, шалгууртай. Бидний мэдэх олон улсын практик ч бий. Солонгосын Севол хөлөг онгоцны ослоор олон хүүхдийн амь нас эрсэдсэн. Энэ асуудал олон улсын сэтгүүлчдийн дунд маш том хэлэлцүүлэг өрнүүлэхэд хүргэсэн юм. Солонгосын сэтгүүлчид “Бид албаны мэдээллийг хүлээсээр байгаад цаг алдаж, энэ нь олон хүүхдийг эрсдэлт байдалд ороход нөлөөлжээ.

Бид өөрсдийнхөө шугамаар, зарчмаар нөхцөл байдлын талаар илүү нарийн мэдээлэл олж авч, тодруулж нийтэд хүргэсэн бол хурдан шуурхай арга хэмжээ авч, ийм нөхцөл байдал үүсэхгүй байж болох байсан. Үүнийгээ хэлээн зөвшөөрч байна” гэсэн байдаг. Тэгэхээр ямар нэгэн осол гамшиг, онцгой нөхцөл байдлын үед ч хэвлэл мэдээлэл үүргээ гүйцэтгэх хэрэгтэй. Сая болж өнгөрсөн тохиолдолд мөрдөн байцаах ажиллагааны нууцыг задаллаа гэцгээж байгаа нь сэтгүүл зүйн мэргэжлийн өнцгөөс үзвэл тийм ч үндэстэй зүйл биш шүү дээ. Сэтгүүл зүйн онцгой ганц эрх бол нууц эх сурвалжаа хамгаалах. Хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагааны хараат бус байдлыг ингэж хамгаалдаг.

-Мөрдөн байцаалтын нууц задалсан явдлын тухай ярих нь тохиромжгүй зүйл гэж ойлголоо. Харин ч сэтгүүл зүй өөрөө хүч нөлөө, үр дүн бий болгож байдаг юм биш үү?

-Нэг жишээ хэлэхэд Европын нэг оронд 10 настай хүүхэд алга болсон хэрэг гарсан юм. Тэр үед хэвлэлүүд яг цаг цагаар, хүүхэд эндээс алга болжээ, ингэжээ гээд бүх мэдээллийг эрэн сурвалжилж гаргаж байсан. Хууль хяналтын байгууллагуудын эрэн хайх ажиллагаатай зэрэгцээд л мэдээллүүд ингэж олон нийтэд ил болж байдаг. Өдөр өдрөөр нь, маршрут зургууд гарч ирж, одоо хаана хүрээд байгаа юм, цаашаа яах боломжтой вэ гэх зэргээр өөр өөрсдийнхөө таамгийг ч дэвшүүлнэ, эх сурвалжуудынхаа баримтыг ч гаргана. Сэтгүүл зүй ийм л дүрмээр явдаг.

Харин манайд социалист үзэл санаатай холбоотой юм уу, хэвлэлийн талаар буруу үзэл ойлголт хадгалагдаж байна. Нийгэмд муу муухай зүйлийг л хэвлэл ярьж байна, дэвэргэж байна. Сайн, сайхан юм ярих ёстой гэцгээдэг. Энэ бол социализмын үеийн хэвлэлийн талаарх үзэл шүү дээ. Гэтэл сэтгүүл зүй өөрөө аль болохгүй байгаа зүйлийг гаргаж илчлэх, гаргаж тавих, нийгэм олон нийт, төр засгийн сонорт хүргэх замаар, засч залруулах үүрэгтэй. Бид энэ дээр жаахан туйлшраад байгаа юм. Одоо бүр мэдээллийн сэтгүүл зүй хэрэггүй ээ, шийдлийн сэтгүүл зүй хэрэгтэй гэж туйлшруулан ярьж эхэлсэн. Ингэснээр сэтгүүл зүйг шүүн таслах байгууллага болгочих гээд байна. Энэ бол нэг төрлийн хэтэрхийлэл. Асуудлыг шийддэг субьектууд нь тусдаа бий. Хэвлэл хэдийгээр өвөрмөц нөхцөлд үүргээ гүйцэтгэдэг боловч ямар ч үед шийдэх, таслах үүргийг гүйцэтгэх боломжгүй.

Орчин үеийн сэтгүүл зүй түрүүлж мэдээлэх гэдэг ойлголт бараг байхаа больчихсон. Сошиал дээр ямар ч иргэн пост оруулаад, лайв хийгээд мэдээлчихдэг болсон. Гэхдээ огт үгүйсгэгдсэн зүйл биш. Мэдээж хэрэг хэвлэл мэдээлэл хурдан шуурхай ажиллахыг хичээнэ. Онцгой тулгамдсан үед албаны мэдээлэл гэдэг бол ам таглах аргацаах хэрэгсэл болох нь ч бий. Мөрдөн байцаалтын нууц, тогтоогдоогүй байна гэх мэтээр. Үүнийг сэтгүүл зүй хүлээн зөвшөөрдөггүй. Тийм учраас өөрсдийнхөө арга хэрэгслээр мэдээллийг олж илрүүлэхийг зорьдог.

Иргэд,хэрэглэгчид нь яасан бол гээд санаа зовничихсон, мэдэхийг хүсч байгаа, хэвлэл мэдээллийг чагнаж, эрж хайж байхад хариултыг нь олж өгөхийг л зорино биз дээ. Яг тэр мэдэхийг хүсч байгаа мэдээллийг нь олж өгөх гэдэг бол сэтгүүл зүйн өөрийнх нь үүрэг юм. Энэ утгаараа хэвлэл мэдээлэл сая үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг. Энэ үүргээ биелүүлэхийн тулд мэдээлэл авах арга хэрэгсэл нь мэдээллийн нууц эх сурвалж болдог. Ер нь дэлхийн аль ч хэвлэл хамгийн чухал мэдээлэл, илрэхэд түвэгтэй мэдээллүүдийг нууц эх сурвалжаас авсан байдаг. Хэвлэл мэдээлэл урд нь ч өөрийнхөө сүлжээгээр мэдээлэл олж авч түгээсээр ирсэн, одоо ч тийм байгаа, хойшдоо ч тийм байна. Тиймээс мэдээллийн нууц эх сурвалжийг хамгаална гээд олон улс оронд хуульчилчихсан. Бүх улс орны хэвлэлийн ёс зүйн дүрэмд байдаг. Манайд ч Үндэсний олон нийтийн радио, телевизийн тухай хуулинд энэ заалт бий. Ингэж нууц эх сурвалжийг сэтгүүл зүйд хуулиар хамгаалдаг, ёс зүйн дүрэм, зарчмаар хамгаалдаг. Үүнийг бид ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй.

-Хүнлэг байх тухайд та ярихгүй юу. Сэтгүүлч мэдээлэл бэлтгэхдээ мэдээж мэдрэмжтэй хандах ёстой. Хүнлэг байх ёстой гээд мэдээлэхгүй өнгөрнө гэсэн үг биш байх?

-Сэтгүүл зүйд нэг зовлонтой зүйл байдаг. Дандаа цаг хугацаатай өрсөж уралдаж шийдэл гаргах хэрэгцээ гардаг. Өөрөөр хэлбэл, сэтгүүлчид тулсан цаг хугацааны хайчинд шийдэл хийх хэрэгцээ шаардлагууд ажил мэргэжлийнх нь онцлогоос хамаарч тулгарч байдаг гэсэн үг. Жишээ нь, Сэтгүүлч тухайн асуудлаар таван баримт оллоо гэхэд би үүнийхээ алиныг нь олон нийтэд хүргэх вэ гэдэг шийдэл юм. Үүндээ л хүнлэг энэрэнгүй байх гэх зэрэг ёс зүйн зарчмуудаа баримтлах ёстой. Харамсалтай нь цаг хугацааны ийм шахуу байдлаас болж ёс зүйн алдаа гаргах тохиолдол олон гардаг. Ялангуяа бага насны хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбоотой мэдээлэл, асуудлыг ёс зүйн баримтлалын дээд эрэмбэд авч үзэх ёстой. Энэ бол сэтгүүл зүйн нягт нямбай үйл ажиллагааны шалгуур. Тиймээс ийм асуудалд хариуцлагагүй хандах эрх сэтгүүлчид байхгүй.

Баримтыг нотлон шалгах, сэтгүүлчийн няхуур нямбай байдал, ямар ч мэдээллийг нягтлан хүргэх тал дээр алдаа их гараад байгаа юм. Бид нэгд, техник технологи хурдан болсон яарч түрэгдээд түргэн түүхий мэдээлэл хүргэхдээ алдаж байна. Нөгөө талаар сэтгүүлч ямар ч нөхцөлд баримт үйл явдлаас өөрийгөө салгаж өөрийнхөө үзэл бодол сэтгэл хөдлөлөөс ангид сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой. Хувь хүний сэтгэл хөдлөл, сэтгүүлчийн ажил хоёр чинь заагтай байж байж, өөрөөр хэлбэл баримт, үйл явдлыг хувийн хандлага, үзэл бодлоосоо ангид байлгаж л мэдээлэл бодитой байх нөхцөл бүрддэг.

-Мөрдөн байцаалтын нууцыг задруулсан гэх агуулга дээр хууль тогтоогч, хууль сахиулагч төрийн байгууллагын зүгээс оролцож эхэлж байна. Жишээ нь, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд үүнийг буруушааж сошиалд байр сууриа илэрхийлсэн харагдсан. Энэ нь сэтгүүл зүйд хэр нөлөөтэй вэ?

-Чөлөөт хэвлэл нь төр засгийн, хуулийн ямар нэгэн шахалт, хязгаарлалтаас ангид байж хараат бусаар ажиллах нөхцөл бүрдэнэ. Чөлөөт хэвлэл тогтсон дүрэм, зарчмаараа үйл ажиллагаагаа явуулах үүрэгтэй. Гэтэл ямар нэгэн байгууллагаас түүнийг мэдээлж болно, түүнийг болохгүй гэх нь Монгол Улсын хуулиар ч хориотой зүйл. Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуульд байгаа. Энэ бол хэвлэлийн агуулгад цензур тавих явдал болж хувирна. Яахав, өнөөдрийн дуулиант нөхцөл байдалд тийм байж болох юм шиг боловч алсдаа хэвлэлийн агуулгыг цензурдах гэсэн асуудал болно. Хэвлэлийн өөрийнх нь дүрэм, дотоод зохицуулалтаар зохицуулагдаад явдаг зүйлийг хориглох явдал байж таарахгүй.

-Олон нийтийн сүлжээнд боловсруулаагүй, баталгаажуулаагүй мэдээллүүд ихээр түгдэг. Олон нийт шууд хүлээж авдаг. Сөрөг үр дагавар гарахад сэтгүүл зүйг буруутгадаг болсоор удаж байна. Үүний ялгаа заагийг яаж харах ёстой юм бэ?

-Асуудлын гол нь манай уншигчид, хэрэглэгчдийн мэдээллийн боловсролын түвшинд байгаа юм. Ер нь хэвлэл мэдээллийн байгууллага, мэргэжлийн сэтгүүл зүй гэдэг шалгаж баталгаажсан, мэдээллийг иргэд олон нийтэд хүргэдэг, тэдний мэдэх эрхэнд үйлчилдэг үйлчилгээ.

Харин сошиал бол иргэд олон нийт энэ талбарт үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, мэдээлэл солилцох, асуудлыг хэлэлцэх, шүүмжлэх, шийдэл гарц эрж хайх нээлттэй талбар нь. Гэтэл бид мэдээллийн боловсрол дутмаг байдлаасаа болж ийм хоёр эрс ялгаатай зүйлийг нэг зүйл мэт ойлгодог. Сошиалд нэг зүйл биччихсэн байвал түүнийг сэтгүүл зүй л гэж хараад байна. Яахав, орчин үеийн сэтгүүл зүй технологийн ололтод тулгуурлаад олон нийтэд хүрэх хэрэгсэл, унаагаа олон нийтийн сүлжээгээр хийсэн. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээллээ үйлдвэрлээд түүнийгээ аль болох хялбар, шуурхай арга замаар иргэд олон нийтэд хүргэх ёстой. Тэр унаа нь сошиал болсон гэсэн үг л дээ.Үүнийг заагтай авч үзэх ёстой юм.

Би нэг зүйлийг олон жил хэлж, ярьж ирсэн. Энэ бол сэтгүүлчид өөрсдөө сошиалд хязгаартай, “хамжаарга”-тай “ажиллах”явдал. Сэтгүүлч Цэцгээ гэж нүүр хуудсаа нэрлээд, бичээд ирэхээр чинь сэтгүүл зүй гэж л олон нийтэд ойлгогддог. Хувийн орон зай гэж тодорхойлогддог хэсэг дээр сэтгүүл зүйн ажлаа явуулдаг байдал нь зааггүй болчихоод байна. Энэ нь нийгэмд төөрөгдөл үүсгэх, сэтгүүлчийн талаарх ойлголт буруу ташаа болох, хэрэглэгчдийн сэтгүүл зүйд итгэх итгэл үнэмшил нь буурахад сөрөг нөлөө үзүүлж байгааг бид ойлгох хэрэгтэй.

-Сэтгүүл зүйд итгэх олон нийтийн итгэл буурсан гэлээ. Ер нь Монголын сэтгүүл зүй үүргээ хэр биелүүлж байна гэж та хардаг вэ?

-Монголын өнөөгийн нийгэмд чөлөөт хэвлэл, хэвлэл мэдээлэл өөрийнхөө үүргийг гүйцэтгээд л явж байгаа. Мэдээж хэвлэл мэдээлэл жинхэнэ чөлөөт хэвлэлийн зарчмаар ажиллаад үүргээ маш сайн биелүүлж байгаа гэж хэлэх боломжгүй. Түүн дотор муу муухай, хүмүүсийн шүүмжлээд байдаг дутагдалтай зүйлүүд ч байгаа.

Хэдийгээр сэтгүүл зүй муу, сайн гэж хэлүүлээд байгаа ч гэсэн нийгэмд бий болоод байгаа энэ олон авлига, хулгай луйвар, хээл хахууль, хүчирхийлэлтэй холбоотой олон асуудлыг хэвлэл мэдээллийн салбар, сэтгүүлчид л гаргаж тавьж байна. Хамгийн сүүлд, энэ золгүй явдал, энэ онцгой нөхцөлд хэвлэл мэдээллийнхэн хэдий шүүмжлэлд өртсөн ч өөрсдийнхөө үүргийг гүйцэтгээд явсан. Үгүйсгэж огт болохгүй. Яахав алдаа оноо бий. Гэхдээ муу үйл ч заавал сайн тал руугаа ахиж байдаг гэгчээр эндээс сургамж, туршлага аваад ахиж урагшилна. Гэхдээ хамгийн гол зүйл нь сайн, муу хэлүүлээд нийгмийн бугшсан асуудлыг хэн гаргаж тавьж байна вэ, хэн үүний төлөө явж байна вэ, сэтгүүл зүй шүү дээ. Ер нь бусад улс орнуудад ардчилсан хэвлэл 200 хол илүү жилийн түүхтэй бол Монгол Улсад 30 жилийн л түүхтэй шүү дээ. Тэгэхээр бид чөлөөт хэвлэлийнхээ алдаа, оноог шүүн хэлэлцэж улам бэхжүүлээд явах нь нийгэмд, иргэд бидэнд л тустай.

Б.ЭНХЗАЯА

Монголын Криминологичдын холбооны Удирдах зөвлөлийн дарга, доктор профессор Б.Батзоригтой ярилцлаа.

– Бага насны хүүхэд бусдын гарт амиа алдсан харамсалтай явдал боллоо. Нийгэмд онц ноцтой гэмт хэрэг гарахаас урьдчилан сэргийлэх асуудал нийгэмд ихээр яригдаж байна. Үүнийг авч үздэг нэг том салбар криминологи. Монголд байгаа энэ салбарын томчууд танай холбоонд бий. Тэгэхээр нийгмийн энэ аюулт үзэгдлийг хэрхэн багасгах талаар та бүхэн ямар байр суурьтай байна вэ?

– Криминологи бол хүүхэд алга болохоос, хүүхэд алуулахаас, хүчирхийлүүлэхээс урьдчилан сэргийлдэг. Гэмт хэргийн шалтгааныг судалж, урьдчилан сэргийлэх арга замыг судалдаг. Энгийнээр гэмт хэрэг зөрчил, авлига, хүний наймаа. компаниудын хууль зөрчсөн үйлдэл, архидалт гэх мэт үзэгдлийг өвчин гэж үзвэл өвчин гарахаас сэргийлдэгтэй адилхан оношлоод, судалдаг гэсэн үг.

Уучлаарай, гэмтлийн эмнэлгийн эмч гэмтсэн хүмүүсийг хараад байдаг л юм гэж байгаа шиг ярьж магадгүй. Судлаачийн хувьд энэ бол гэмт хэрэг. Үүнээс ч ноцтой хэргүүд гардаг. Цаашдаа ч гарна. Бүр аюултай хэргүүд ч гарна.

Манайх 30 жилийн турш нэг бүтэн үе бүтээчихсэн. Энэ 30 жилийн дотор ямар үнэт зүйлтэй, эмгэгтэй, гаж донтой, хэний ч төсөөлшгүй араатан шиг хүн болох бүрэн боломжтой. Тийм орчин Монгол Улсад 30 жил бүрдчихсэн. Тиймээс судлаачид бидний хувьд хуулийн байгууллагуудад нэг хүсэлт тавьж ирсэн. “Энэ ноцтой хэргүүдийг судалъя. Дахиад ийм хэрэг гаргуулахгүйн тулд судалж, арга зам эрэлхийлье” гэдэг. Судлуулдаггүй.

– Яагаад?

– Яг ямар орчинд өсөж торнисон, ямар орчинд байсан хүмүүс ийм төрлийн хэрэг хийгээд байна вэ. Энэ хүмүүсийг хэрэг хийлгэхгүйн тулд яах ёстой юм бэ гэдэг л бидний ажил.

Үндсэндээ манай хуулийн байгууллага, монгол төр хүнээ зүгээр шоронд л явуулдаг. Хүүхдээ сайн хүн болгож хүмүүжүүлэхийн тулд аав, ээж нь ажилладаг байтал зүгээр л зодоод байгаатай адилхан. Эсвэл хүйтэнд гадна гаргаад зогсоочихдогтой ижилхэн хатуу төр байна. Тийм ч учраас олон улсад олон мянган жилийн турш тухайн төр засаг ард түмэндээ яаж хандаж байгааг мэдэхийн тулд шоронд нь очиж үз гэдэг. Манай Монголд хүүхэд, эмэгтэйчүүд шоронгоор дүүрэх нь. Эмзэг хамгаалалт бүхий ийм хүмүүсийг шорон руу түлхдэг бодлого манай улсад явдаг.

Манайх 30 жилийн турш нэг бүтэн үе бүтээчихсэн. Энэ 30 жилийн дотор ямар үнэт зүйлтэй, эмгэгтэй, гаж донтой, хэний ч төсөөлшгүй араатан шиг хүн болох бүрэн боломжтой

Уг нь эмэгтэй хүн, хүүхдүүд жигшүүрт гэмт хэрэг үйлдэх нь маш ховор. Ихэвчлэн амьдрахын тулд, зүгээр хоол идэхийн тулд, эсвэл өөрийгөө хамгаалахын тулд гэмт хэрэг үйлддэг. Мэдээж ноцтой, санаатай айхавтар хэргүүд бий л дээ.

Өнөөдрийнх шиг ийм хэргүүд зөндөө гарч байсан. Бүр хүүхдийг үе мөчөөр таслаад цүнхлээд явж байсан шүү дээ. Өөр ч жишээ дурдаж болох боловч хэрэг гарсан хойно нэг хүн хохироод, амиа алдах, нэг хүнийг шоронд явуулахаас илүү урьдчилан сэргийлэх бодлогыг зөв хийчих юм бол хүн хохирохгүй, хүн шоронд явахгүй.

– Сая болж өнгөрсөн явдал нийгэмд олон зүйлийг харуулж байна л даа. Эрэн сурвалжлах ажиллагаа гэхэд маш олон төөрөгдөл, таамаглалыг бий болголоо. Мэдээж мөрдөн байцаалтын нууц байх?

– Манайх хүүхэд, сэтгэцийн эмгэг өөрчлөлтэй хүн алга болоход шуурхай эрэн сурвалжлаад байх шиг байна. Гэхдээ олон янзын аргаар тэмцдэг байх л даа. Жишээ нь та бүхэн нийтийн сүлжээ рүү ороод авран хайх ажиллагаа гээд хайгаад үзвэл онцгой байдлын журам л гарч ирнэ. Цагдаагийн сураггүй алга болох, эрэн сурвалжлах журмыг хайвал олдохгүй. Байхгүй болохоор л хүмүүс хардаад байна.

Ялангуяа том хүмүүс сураггүй болсон тохиолдолд мөрдөхгүй байсаар цогцсыг олж байгаа тохиолдол байгаа. Уг нь энэ журмыг нуугаад байх шаардлагагүй. Яах вэ, нарийн ажиллагаанууд хаалттай байх боловч иргэн хүн хуулийн байгууллагад шаардлага тавихын тулд журам нь ил тод байх ёстой юм.

Хүүхдийн олон байгууллага байна. Тэдгээр нь цогцоороо болж байж хүүхэд бусдын халдлагад өртөхөөс сэргийлдэг. Аргаа бараад цагдаад хүүхдийн байцаагч бий болгож байна шүү дээ. Тэгээд ч үр дүнгээ өгөхгүй байгаа.

Тиймээс манайд Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль гэж бий. Тэр хуулиа л мөрдчихмөөр байгаа юм. Хуулиа бариад байгууллага бүр ажиллачих ёстой. Урьдчилан сэргийлэх буюу криминологи өөрөө бодлогын түвшинд тодорхой болгож байдаг. Даанч манайд бодлогын баримт бичиг байхгүй. Монгол Улсад хүнээ алуулахгүйн тулд ямар бодлого байдаг вэ, байхгүй.

Хүүхдээ бусдын гарт хүчирхийлүүлж, алуулахгүйн тулд юу хийдэг вэ, байхгүй. Ерөөсөө Монгол Улсад сүүлийн жилүүдэд зам тээвэр, хүүхэд, согтуугаар үйлдсэн гэмт хэрэг замбараагаа алдсан. Ийм байдлаараа бидний урд дуулж байгаагүй гэмт хэргүүд гарч эхэлнэ. Дуулиан болоод байгаа нь л энэ болохоос биш.

– Тэгвэл ямар бодлого байх ёстой вэ?

– Энэ үед нь бид социализмын үеийн аян, зурагт хуудас, ухуулгын аргаар тэмцмээргүй байгаа юм. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх арга замыг дэлхий нийт аль эрт бодож олоод шийдчихсэн. Одоо бүр нарны идэвхжилээс болж хүн ямар хэрэг хийдэг вэ гэдгийг судалж эхэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, энгийн зүйлээ судлаад, шийдэл гарцуудыг нь тодорхой болгочихсон. Жишээ нь, хашаа нурааж байна. Энэ бол гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх том арга хэмжээ мөн.

Манайх үүнийг мэдэхгүйгээр л хийж байгаа болохоос. Гэтэл зарим хүмүүсийн айдсын түвшинг нэмдэг. Хамгаалалтгүй юм шиг сэтгэгдэл төрдөг. Тиймээс харанхуй гудамж талбай олон болдог учраас хэрэг гарах магадлал нэмэгддэг.

Гэмт хэрэгтэн амьтан. Яг л олзоо хайж байгаа араатан шиг байдаг. Тэдэнд өгөөш болсон нуугдаж болох газар манайд үй түмээрээ байна. Гэтэл үүний шийдэл бүгд бэлэн. Барилгын архитектур хөгжөөд, төгсөрчхөөд байхад манайх аанай л хуучин аргаа ашиглаад байна

Одоо 80-90 см-ийн түвшинд ургамлан далан бий болгож эхэлж байна. Нэгд, тэр хүнд хашаатай гэдэг мэдрэмж төрж байна. Хоёрт, удаан хугацаанд хашаатай мэдрэмжтэй байсаар тэр хүн ганцаарддаг, түүнээс улбаалж буруу зүйл хийдэг гэдэг. Тиймээс цэлгэр болгоод ирэхээр уужирдаг. Ийм түвшинд хүрч байна.

Нэг улсад хүчингийн гэмт хэрэг гараад дийлдэхээ болиод бослогын түвшинд хүрч ирсэн. Тиймээс хотын дарга нь баар дэлгүүрийнхээ эздийг дуудаад “Та нар ойр орчмынхоо эргэн тойронд рекламны самбаруудаа гэрэлтүүлээд гоё болгочих” гэсэн. Тэгээд хот тэр чигээрээ гэрэлтэй болсон. Тэнэг л биш бол гэрэлтэй үед гэмт хэрэг хийгээд явдаг хүн байхгүй. Тэгэхээр орчин гэдэг зүйл маш чухал. Гучин жил бэлдсэн сэтгэлгээг бид өөрчлөх гээд оролдоод байна. Түүний оронд орчныг л өөрчлөх ёстой.

– Стандарт журмаа бариад эхлэхэд үр дүн гарна гэж харлаа, тийм үү?

– Гэмт хэрэгтэн амьтан. Яг л олзоо хайж байгаа араатан шиг байдаг. Тэдэнд өгөөш болсон нуугдаж болох газар манайд үй түмээрээ байна. Гэтэл үүний шийдэл бүгд бэлэн. Барилгын архитектур хөгжөөд, төгсөрчхөөд байхад манайх аанай л хуучин аргаа ашиглаад байна. Тиймээс чаддаг хүнээр нь чаддаг юмаа л хийлгэ. Цагдаагаар чадахгүй юм битгий хийлгэ. Өөрөөр хэлбэл, хүүхдийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх гэдэг бол гэрэлтүүлэг нэмэх, тоглоомын талбайн стандартыг барих, барилгын стандартыг мөрдөх ажлаас л эхэлнэ. Барилгын шинжлэх ухаан бүх зүйлээ шийдчихсэн. Стандарт журмаа мөрдөхгүй мөртлөө цагдаагаар бүх орон сууцны хаалтуудыг шалгуулах юм уу.

Цагдаа бол хойноос нь хөөж явдаг улс. Урьдчилан сэргийлэх бодлого бол гэмт хэрэг үйлдэгдэх бүх замыг хааж сэргийлдэг. Нэг ёсондоо, яагаад хүүхдүүд маш олноор гэмт хэрэгт өртөөд байна вэ гэвэл УИХ-ын буруу бодлоготой холбоотой. Тэд хэдэн хүүхдийн аминд хүрч дуугарах вэ. Зам тээврийн ослоор цөөн хүн үхээд байгаа учраас дуугарахгүй байгаа юм уу. Согтуу хүн олон хүнийг нэг дор алсан тохиолдолд согтуурлыг ярих ёстой юм уу. Хэдэн хүний амь хэрэгтэй юм бэ. Одоо бол зүгээр л тоо болчхоод байна.

Украины дайнд амиа алдсан хүүхдүүдээс олон хүүхэд бусдын гарт амиа алдчихаад байна. Тэгээд аргаа бараад иргэний хөдөлгөөнүүд нэгдэж эхэлж байна. Тэднийг тоохгүй шүү дээ. Манай үйл ажиллагаанд саад болж байна, зогс, боль гэнэ. Манайх социализмын маш олон хуультай. Хаана, хорино, цагдана гэдэг.

Гэхдээ яах вэ, монгол хүний хувьд ямагт хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг хамгаалдаг инстиктийг хэн ч хорьж дийлэхгүй. Гэхдээ хуулийн байгууллагын гэмт хэрэг илрүүлэх ажиллагаа арай л өөр байх ёстой.

– Хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэгт түгээмэл ажиглагддаг зүйл гачигдалтай байдал. Хагас өнчин, аав ээж нь архины хамааралтай, эсвэл үл хайхрах хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд хохирогч болдог. Энэ асуудалд хамгийн түрүүнд ямар гарц байна вэ?

– Тэр бол нийгмийн ажилтнуудын ажил. Тэд сонгуулийн ажилд биш үүн дээр анхаарах хэрэгтэй. Баг, хорооныхон үүнийг маш сайн мэддэг. Сонгуульд хэрэг болдог учраас тэдэнд бүх мэдээлэл бий. Тиймээс сонгуульдаа зориулж биш иргэнээ хамгаалах чиглэлээр ажиллах ёстой. Нийгмийн ажилтнуудыг нийгмийн ажлаа хийх боломжийг олго. Битгий хорооны Засаг даргын зарлагаар ажиллуулаад бай.

Нийгмийн ажилтан сайн ажиллаад эхэлбэл нийгэм их өөр болно. Уг нь энгийн дуудлага дээр цагдаа биш нийгмийн ажилтан очих ёстой. Тэд чинь сэтгэл зүйч, иргэнээ мэднэ. Цагдаа хувцастай хүн очих өөр, нийгмийн ажилтан очих бүр өөр. Буруу замд орохоос сэргийлэх, хохирогч болох эрсдэлийг бууруулах боломжтой. Тэдэнд гурил өгөх үү, цай өгчих үү гэхийн оронд энэ хүнийг нэг ажилд оруулчих юм сан, архины эмчилгээнд явуулчих юм сан, хүүхэд нь сургуулиа завсардах вий, энэ хүүхэд өнөөдөр хичээлдээ яваагүй модоо хагалж байна, яасан юм бол гэж хийдэг ажил. Дээрээс нь мэргэжлийн удирдлагаар хүүхдийн байгууллагууд хангаад, цагдаа нь туслаад явах ёстой. Гэтэл манайд хамтарсан баг гэж завхарсан юм бий. Хүчирхийлэлд өртсөн нь хойно нь олдог.

Бид аливаа зүйлийг тогтолцоогоор нь харж хөдлөхгүй байна. Ерөөсөө дэлхийн аль ч улс ард иргэдэд хоёрхон зүйлийг бий болгохын төлөө байдаг. Эрүүл байлгахын тулд, тайван амгалан байлгахын тулд. Энэ хоёрыг л бүрдүүлдэг. Эрүүл байлгах чиглэлээр манайх чадлаараа ажиллаад байна. Харин тайван амгалан байлгах асуудал байхгүй. Үүний төлөө юу хийх вэ гэхээр бодлого байхгүй. Дур дураараа л явж байна. Ийм байдлаар явсаар хүүхдүүдээ алуулж, хүчирхийлүүлээд байх юм уу. Ямар бодлогоор тэмцэх юм, түүнийгээ гаргах ёстой.

Монгол Улсын хуулийн тогтолцоо хуулийн дагуу биш, хүний арга барилаар ажилладаг болсон. Загнахаар ажилладаг, эсвэл тушаал өгөхөөр сайн ажилладаг. Хууль өөрөө систем. Машиныг түлхүүрдэж асаачхаад унтар гэж хэлэхээр унтрахгүй. Гэтэл манайд унтарчихдаг. Үнэндээ олон жил бугшсан систем. Даргад суурилсан ийм системийг өөрчлөхгүй бол үүн дээр гэмт хэрэгтнүүд тоглож эхэллээ.

Хэзээ ч гэмт хэрэгтэн баригдана гэж хэрэг хийдэггүй. Баригдахгүйн тулд боддог. “Тэнэгүүд ийм юм уу, за за тэгвэл ингэж хөдлөх юм байна” гэж. Үүнийг 1968 онд Эдийн засгийн нобелийн шагнал хүртсэн хүн эдийн засгийн ухаанаар тооцоод гаргачихсан юм шүү дээ. Криминологи бол ерөөсөө урьдчилан сэргийлэхийн тулд ажилладаг. Та бид 1968 оны үед дэлхий тогтоочихсон зүйлийг цоо шинэ юм шиг л ярьж сууна даа

Эдийн засагч Р.Даваадоржтой кокс нүүрсний асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ жилээс эхлэн нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхүүдэд кокс нүүрс хэрэглэж, агаарын бохирдлыг бууруулах шийдлийг Засгийн газар, Эрчим хүчний яам танилцуулаад байгаа. Энэ ажлынхаа санхүүжилтийг Улаанбаатар хот бонд босгож хариуцах үүрэгтэй. Энэ шийдвэрээс эхэлж ярилцмаар байна л даа. Цаг хугацаа, шийдэл зэрэг нь оновчтой байж чадсан уу?

-2019 оны өвлөөс эхлэн нийслэлд сайжруулсан шахмал нүүрс хэрэглэж байгаа. Харин энэ жилээс хагас коксжсон шахмал түлшийг БНХАУ-аас худалдан авахаар төлөвлөжээ. Миний мэдэхийн тэртээ 2012 онд Цэвэр агаар сангийн үед хагас коксжсон түлшний талаар үйлдвэр барих асуудал яригдаж төлөвлөгөө элдэв тооцоолол хийж байсан. Тиймээс энэ асуудал цоо шинэ зүйл биш. Харамсалтай нь өдий хүртэл ийм үйлдвэр баригдсангүй. Зунжин найр наадам хийсээр намартаа золгож өвөл хаяанд ирмэгц нойрноосоо сэрсэн мэт ийм асуудал ярих боллоо. Цаг хугацаа маш их алджээ.

Нийслэлийн агаарын бохирдлын 80 хувийг үүсгэж буй 220 гаруй мянган өрхийн нүүрсний хэрэглээг орлож чадахуйц түлш бол хагас коксжсон нүүрс гэж ярих боллоо. Өмнө нь шахмал түлшээр утааны асуудлыг ялсан гэж баахан сүржигнэсэн. Гэтэл энэ түлш нь бас л биш болж таарсан.

Төсвөөс асар их хэмжээний мөнгө гаргаж үйлдвэр байгуулж байсан. Энэ бүхэн өнөөдрийн өндөрлөгөөс харвал хий дэмий мөнгө үрсэн асуудал байсан болж таарлаа. Иймээс энэ жилээс нийслэл нийт 500 тэрбум хүртэлх төгрөгийн үнэт цаас гаргаж, үүний 177.5 тэрбум төгрөгийг агаарын бохирдлыг бууруулах зорилгоор БНХАУ-аас хагас коксжсон нүүрс худалдаж авахад зарцуулах болсныг зарласан. Иймээс урд хөршөөс 132 мянган тонн хагас коксжуулсан нүүрс импортлох юм гэсэн. Үйлдвэр барих асуудал ч яригдаж байгаа юм билээ. Өмнөх сайжруулсан түлшний үйлдвэрийн санхүүг сөхвөл “ногоон автобус” шиг асуудал босно гэж хүмүүс ярих юм билээ. Миний хувьд хэрэв үйлдвэр байгуулах бол хувийн хэвшлийг дэмжих ёстой болохоос улсын үйлдвэр байгуулбал бас дахин хулгайн асуудал нэмэгдэнэ гэж үздэг. Гэтэл хувийн үйлдвэрүүд ажиллах боломжийг өнөөгийн эрх баригчид хаачихсан байгаа шүү дээ. Тодруулбал, агуулга багатай төмрийн болон жоншны хүдэр, түүхий нүүрсийг АМНАТ шингэсэн, мөн НӨАТ-тай үнээр худалдан авч экспортод гаргадаг баяжуулах, угаах үйлдвэрүүдэд дахин өндөр АМНАТ ногдуулах хуулийг 2019 оны гуравдугаар сарын 26, 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 22-ны өдөр баталснаар УУХҮЯ-ны судалгаагаар 40 орчим үйлдвэр үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоогоод байгаа. Хуулийн өөрчлөлтөөс хойш 30 орчим өөрийн ордгүй баяжуулах үйлдвэрүүд татварын өрөнд орж 1500 хүнээ ажилгүй болгож, үйл ажиллагаагаа зогсоосон, хэд хэдэн үйлдвэр АМНАТ-өөс болж үйлдвэрийн хаалгаа барьсан. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн баялгаа нэмүү өртөг шингээхгүй, баяжуулж, боловсруулалгүйгээр экспортлох бодлогыг баримталж байгаа. Энэхүү хуулиа засаж залруулахгүй бол хагас кокс үйлдвэрлэхийн тулд улсын үйлдвэр байгуулахаас өөр аргагүй болно. Тэгэхээр алдагдлыг нь төсвөөс нөхөх байдлаар ажиллахаас өөр аргагүй. Татвар төлөгчдийн тэрбум, тэрбум төгрөгөөр агаарын бохирдлоос ангижрах элдэв туршилт хийж дуусах болоогүй бололтой.

-Кокс нүүрсийг БНХАУ-аас худалдаж аван дотооддоо хэрэглэнэ гэдгийг эдийн засагчид, уул уурхайн салбарынхан гайхаж хүлээж авсан. Өөрсдөө бид сайн чанарын нүүрстэй. Нөөц хангалттай. Гэтэл гаднаас худалдаж авна гэдэг ойлголтоос эхлээд энэ хэр эх оронч шийдэл бэ гэж эргэлзэхэд хүргэж байна л даа. Та энэ талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юү?

-Монгол Улсын нүүрсний батлагдсан нөөц нь 150 тэрбум тонн бөгөөд энэ жил аль хэдийн 44 сая тонн коксжих нүүрс экспортолсон. Үүнтэй зэрэгцээд 177.5 тэрбумаар хагас коксжсон нүүрс Хятадаас оруулж ирэхээр болсон нь гайхах асуудал байлгүй яахав. Өнөөгийн эрх баригчид нийгэмд тулгарч буй асуудал болгоныг мөнгө халааслах боломж гэж хардаг болсон нь түгжрэлийг шийдэх нэрийн дор ногоон автобуснууд тендергүйгээр худалдан авалт хийсэн үйлдлээс нь харж болохоор байна. Миний хувьд, хагас коксжих нүүрс хэн нэгэн эрх мэдэлтний шахааны хэдэн төгрөгний асуудал биш байгаасай гэж бодож байна.

-Агаарын бохирдлыг бууруулах шийдлийг кокс нүүрсээс өөр олон төрлөөр хэрэгжүүлэх боломжтой гэж мэргэжлийн хүмүүс ярьсаар байгаа. Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн цагийг нь тулгаж ирээд л “Арга ядсан арга шүү” гэж мэдэгдсэн. Үүнээс үр дүнтэй аргыг олж чадахгүй байгаа юм уу, тэр тухай ярьж хэлж судалж байгаа мэргэжлийн хүмүүсийг сонсохгүй байх сонирхол байдаг юм уу, эсвэл үнэхээр утаагүй болох гэдэг асуудал дээр дэлхий нийтээрээ сөхөрчихсөн юм уу?

-Өмнөх онуудад сайжруулсан зуух, гэрийн дулаалга, эрчим хүчний хэмнэлттэй сууц олгох, айл өрхийн цахилгааныг хөнгөлөх, шахмал түлшний үйлдвэр байгуулах зэргээр агаарын бохирдлыг шийдэх гэж элдвээр оролдож их хэмжээний төсвийн хөрөнгө мөнгийг салхинд хийсгэсэн шүү дээ. Энэ нь өнөөгийн Засгийн газар ямар нэгэн бодлогогүй урсгалаараа явж байгаагийн нэг илрэл мөн. Өвөл ойртмогц одоо яахав гэдэг асуудал боссон тул бас дахин нэгэн туршилт хийхээр шийдэж. Агаарын бохирдлоос салах ганц л арга бий. Тэр нь мэдээж орон сууцжуулах. Үүнийг зөвхөн нарийн тооцсон бодлогоор хийдэг. Тэртээ 2015 онд төв банк иргэдэд хүртээмжтэй найман хувийн ипотекийн бодлогыг хэрэгжүүлж гурван их наяд төгрөгөөр 86 мянган айлыг ипотект хамруулж олон мянган аж ахуй нэгжийн үйл ажиллагааг дэмжиж, олон мянган ажлын байрыг шийдэж эдийн засгийн хямралыг амжилттай туулсан жишээ байдаг юмсан. Хэрвээ энэ хөтөлбөр зогсолгүй дөрвөн жил үргэлжилсэн бол гэж харамсдаг юм. Миний дээр дурдсан агаарын бохирдлыг шийдэх олон мянган туршилтад хэдэн их наяд төгрөгийг зарцуулсан. Шахмал түлшний үйлдвэр барихаас өмнө утааг бууруулахад бараг нэг их наяд төгрөг зарцуулсан тооцоо бий. Шахмал түлшний үйлдвэр барьснаас хойших зардлыг тооцвол бас дахин нэг их наяд төгрөг хол давсан. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдрийн их хотын гэр хорооллын дийлэнхийг орон сууцжуулах хэмжээний мөнгийг бид салхинд хийсгэж, зарим албаны хүмүүсийн халаас түнтийсэн дээ.

-Кокс нүүрс худалдаж авах зардалд 177.5 тэрбум төсөвлөгдсөн. Нийслэл бонд босгоно. Хэр боломжтой вэ?

-Цаг хугацааны хувьд дэндүү шахуу байна. Одоо нийслэлийн бондод гаднаас итгэж хөрөнгө оруулалт хийх нь юу л бол. Иргэд ч худалдан авалт хийхээс жийрхэх биз. Учир нь урдаас авсан ногоон автобусны асуудал бондоор хөрөнгө босгох итгэлийг салхинд хийсгэчих шиг харагдлаа. Коксжих нүүрстэй үйлдвэр биднийг хүлээгээд байж байх уу. Гэрээ байгуулахаас эхлээд тээвэрлэлт, хадгалах агуулах, түгээлт гээд өчнөөн асуудал байгаа биз дээ. Ганцхан сард багтааж ийм олон асуудлыг шийдэж чадах болов уу. Тэр тусмаа өнөөгийн эрх баригчид. Боломж тааруу байна л гэж би харж байна.

Нөгөө талаар нийслэлийн 2022 оны төсөв бараг нэг их наяд төгрөг байсан. Энэ мөнгөний ердөө хоёр хувийг л гэр хорооллын дэд бүтцийн хөгжилд хөрөнгө оруулалт хийхээр баталж байсан санагдаж байна. 2023 оны хувьд ч ялгаагүй ийм дүр төрх харагдаж байна. Улаанбаатарын хүн амын 50 хувь нь амьдардаг гэр хороололд ердөө хоёр хувийн санхүүжилт гэдэг бол дэндүү харамсалтай бага хэмжээ. Нийслэлд 2015-2016 онуудад хийсэн бүтээн байгуулалтаар бараг 80 мянган айлын орон сууцанд ойролцоогоор гурван их наяд төгрөг зарцуулсан. Гурван их наяд төгрөгөөр асар том өөрчлөлтийг гэр хороололд хийж болохоор байгаа биз. Энэ мэтээр тооцвол гэр хорооллыг барилгажуулж, дэд бүтэцжүүлэхэд зарцуулах мөнгөний эх үүсвэр энэ төрд хангалттай бий. Харамсалтай нь өнөөгийн эрх баригчид ийм бүтээн байгуулалт хийж чадахгүй. Тэдэнд ямарваа нэгэн ажил хийхдээ өөрийнх нь халаасанд нь хичнээн төгрөг орох вэ гэдэг том шалгуур байдгийг ойрын үед үүсээд байгаа нөхцөл байдал тод томруунаар харуулж байна.

-Кокс нүүрс утааг 30-70 хувиар бууруулна гэж мэдэгдэж байгаа. Гэвч шаталт маш өндөр учраас гэрийн орчинд түлэхэд маш эрсдэлтэй гэж мэргэжлийн хүмүүс мэдэгдэж байгаа. Кокс нүүрс Улаанбаатарчууд түлэхэд бэлэн үү. Эрсдэл гарах уу?

-Аливаа шинээр туршиж байгаа зүйлд маш олон асуудал дагуулдаг шүү дээ. Би дээр хэлсэн хамгийн анхаарах асуудал бол цаг хугацааны шахагдмал байдал. Нэмээд нийслэлчүүд шинэ түлш түлэхэд бэлэн үү гэдэг асуудал байна. Шахмал түлшийг нэвтрүүлэхэд маш олон хүн амиа алдсан. Хэдийгээр бид шахмал түлш хэрэглээд бүтэн дөрвөн жил өнгөрч байгаа хэдий ч саяхан нэгэн ээж гурван нялх үртэйгээ нас барчихлаа. Одоо хүн угаартаж нас барах нь хэвийн үзэгдэл мэт хүлээж авдаг болжээ. Хэн ч хариуцлага хүлээсэнгүй. Утаа арилгасан гэх нэр зүүхийн тулд хичнээн хүний амь золиослох юм бол доо энэ баригчид.

-Б.Чойжилсүрэн сайд өчигдөр кокс нүүрсийг хотын захын дүүргүүд болон орон нутагт турших шаардлагатай. Том алдаа хийхээс өмнө туршиж үзнэ гэж мэдэгдлээ. Ер нь аливаа төсөл хөтөлбөр ингэж хэрэгжиж болох уу?

-Улс орон даяар цаг агаар эрс хүйтэрч, жавар тачигнах үед их хэмжээний эрчим хүч үйлдвэрлэх шаардлагатай болдог. Өнгөрсөн оны 12-р сард эрчим хүчний оргил ачаалал 1460 МВт-д давж хойд хөршөөс цахилгаан авах квотоосоо илүү хэмжээтэй худалдан авч байж өвлийг давсан санагдаж байна. Ер нь цахилгааны хязгаарлалт хийх эсвэл хотоо хөлдөөх аюул хажууханд байсан. Манай улсын эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн чадал хэрэглээнээсээ дутчихсан, энэ салбарт “улаан гэрэл” асчихсан байгаа. Энэ бол цахилгааныхаа үнийг чөлөөлөлгүй хатуу үнээр олон жил явсны гор л доо. Дээр нь МАН төрийн эрх мэдэл аваад энэ салбарт хуруугаа ч хөдөлгөсөнгүй. Үнэхээр харамсалтай байна. Ер нь МАН-аас их зүйл хүлээх хэрэггүй гэж хэлмээр байна. Гэхдээ Б. Чойжилсүрэн сайд хагас коксжих түлшний талаар хачирхалтай зүйл ярьсан байх юм. Татвар төлөгчдийн асар их хэмжээний хөрөнгө гаргаж хагас коксжсон түлшийг авчраад захын дүүргүүдэд туршина гэдэг бол яавч байж боломгүй асуудал. Энд иргэдийн амь нас, аюулгүй байдал нэгдүгээрт тавигдах учиртай.

 СЭЗИС-ийн ахисан түвшний профессор, Компанийн засаглалын хөгжлийн төвийн гүйцэтгэх захирал, доктор Т.Цэнд-Аюуштай төрийн өмчит компаниудын хувьчлалын талаар ярилцлаа.

-Нэг жишээ ярья л даа. Эрчим хүчний салбар жил бүр алдагдалтай ажилладаг. Нэг хэсэг хүмүүс энэ салбарыг аваръя гэдэг. Харин бизнес талаас өмчлөх эрх нь төрд байгаа салбарыг аваръя гэдэг бол төрийн нэр барьж авлига хийж байгаа хүмүүст тусалъя гэсэн үг гэж тайлбарлаж байгаа. Эндээс улбаалаад төрийн өмчит компаниуд яагаад алдагдалтай ажилладаг, тэдгээрийг яагаад хувьчлах ёстойг та тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Компаниудыг яагаад төрд авч байна вэ гэдгээс эхэлж харах ёстой. Төр стратегийн ач холбогдолтой компаниудыг өмчилдөг, эсвэл үнэ барих, инфляцыг барих гэх мэт төрийн аль нэгэн үүргийг гүйцэтгэж байгаа компанийг төрд авч болно. Эсвэл нийтийн бараа үйлчилгээ буюу хэн ч орж ажиллахгүй, ашиггүй хэрнээ нийгэмд байх ёстой салбарын компанийг авдаг. Мөн төрөлхийн монополууд төрд байна. Ийм зорилгоор төр өмчтэй байх нь дэлхийн жишиг л дээ. Таны ярьснаар эрчим хүчний салбар гэхэд аль ангилалд орох юм. Магадгүй энэ бүх үүргийг гүйцэтгэдэг үү. Жишээ нь, төрөлхийн монопол уу, үнийг барьж байгаа юу, стратегийн ач холбогдолтой юу гэдгээ харах хэрэгтэй. Үүнийг манай улс яаж тодорхойлсон бэ гэдэг чухал. Ингээд тэр тодорхойлолтдоо нийцэж байна уу гэдгийг эргээд харах хэрэгтэй. Стратегийн ач холбогдолтой гэдгийг юугаар хэмжээд байгаа юм бэ гэдгийг тодорхой болгочих юм бол түүнд эрчим хүч орох уу гэдэг нь гараад ирнэ. Эндээс төр ерөөсөө өөртөө өмчтэй байя гэвэл шалтгаан нь тодорхой байх ёстой гэсэн үг. Яагаад МИАТ-ыг төр өөртөө байлгадаг юм бэ. Яагаад өөр компани нэмж аваад байна, эдгээр нь бүгд үндсэн шалтгаанууддаа орчихсон байх ёстой. Тэдгээрийг хэмждэг хэмжүүрүүдтэй байх хэрэгтэй. Гэтэл “чухал юм аа” гэсэн агуулга байж болохгүй. Тодорхой хэмжүүрүүдээ гаргаж ирээд хуульчилсан байх ёстой.

Зүгээр тогтоолуудаар өөрчлөөд байж болохгүй. Тогтоол гаргаж байгаа хүний эрх мэдлийн түвшин дор байдаг. Төрийн өмчийн талаарх бодлого аль нэг яам, Засгийн газрын тогтоолоор ойр ойрхон өөрчлөгдөөд байж таарахгүй.

-Тэгвэл манайх энэ шалгууруудыг хангаж чаддаг уу?

-Манайд төрийн өмчийн хэмжээ маш данхар байгаа. Үнэхээр хувьчлах нэгийг яаралтай хувьчилмаар байгаа юм. Яагаад төрийг муу менежер гэдэг юм бэ гэхээр угаасаа л тийм. Цаанаасаа төр тийм л байх тогтолцоотой. Төр сайн менежер байх хэцүү. Зарим хүмүүс боломжтой гэдэг, үгүй боломжгүй. Эдийн засгийн хуулиараа боломжгүй зүйл. Төр хувь хүн шиг, эзэн шиг байж чадахгүй. Тийм учраас төрийн өмч аль болох бага байх ёстой. Нөгөө талаар төрд өмч байдаг бол тэр нь маш тодорхой шалтгаантай, шалгууртай. Тэр шалтгаан, шалгуураараа жил бүр үнэлгээ хийж, энэ компани энэ шалгуурт өмнө нь нийцээд төрийн өмч болсон. Одоо энэ шалгуурын хэрэгцээ байхгүй болсон, тиймээс үүнийг хувьчилъя гэх мэт тодорхой байх шаардлагатай. Харин манайх сонирхлоороо, улс төрийн шалтгаанаар нэг мэдэхэд л 17 компани хувьчилна, эсвэл 11-ийг хувьчилна гээд зарладаг. Түүнийг хэн гаргаад ирсэн юм, тэр жагсаалтад тухайн компани яагаад орчихов гэдэг тодорхой үндэслэл байдаггүй.

-Төрийн өмчит 98 компани, аж ахуйн нэгж өнөөдөр байна. Эдгээрээс бараг тал хувь нь алдагдалтай ажилладаг тооцоолол байдаг. Үнэхээр алдагдалтай ажиллах нөхцөл шаардлага нь байгаад байна уу, улсаас заавал татаас өгөх ёстой хэрэг үү?

-Төр яагаад муу менежер юм бэ гэхээр удирдлагад, ТУЗ-д мэргэжлийн хүмүүс байдаггүйтэй холбоотой. ТУЗ-д төрийн аль нэгэн албаны мэргэжилтнүүд очдог. Тэр утгаараа тэр хүн бизнесийн туршлага, мэдлэг байдаггүй. Одоо манайд төр зохицуулагчийн үүрэг болон хувьцаа эзэмшигчийн үүргээ ялгадаггүй. Бүгдийг сайхан хольж хутгаад тавьчихдаг. Сангийн яамнаас төлөөлж байгаа ТУЗ-ийн гишүүн яамаа төлөөлж байгаа гэдэг сэтгэлгээтэй, тийм ажлын чадвар туршлагатай л хүн байдаг. Тэр хүн төрийн өмчит компанийн үйл ажиллагаанд компанийн эрх ашгийг төлөөлж оролцож байгаа гэдгээ ойлгодоггүй. Тиймээс компанийн эрх ашгийг хөндсөн асуудалд яамны эрх ашгаар ханддаг. Компани гэдэг ангилал бизнес гэсэн үг шүү дээ. Нэгэнт л тэр төрийн аж ахуй нэгж компани ангилалд байгаа л бол тэнд үр ашигтай үйл ажиллагаа явуулж байх ёстой. Түүнийг хэмждэг хэмжүүр нь тодорхой байх ёстой. Гүйцэтгэл нь ч тэр. Түүнийх нь дагуу ТУЗ нь чиглүүлдэг, удирддаг, хөдөлдөг байх ёстой. Манайд удирдлагууд нь мэргэжлийн бус. Мэргэжлийн хараат бусуудаа оруулах сонирхол байхгүй. Орсон ч ажиллах нөхцөл байхгүй.

Түүнээс гадна төрийн өмчийн томоохон компаниуд дээр гарч байгаа нэг асуудал бол их хэмжээний хэлцэл гэдгийг тодорхой тавьдаггүй. Үүний дор маш том авлига, хулгай үүсэх нөхцөл бүрдчихсэн. Хуулийн цоорхой шиг л болчихсон. Хэрэв эзэн хүн хувийнхаа компанийг удирдаж байсан бол их хэмжээний хэлцлийг бушуухан хязгаарлаж өгнө. Тэдээс дээш мөнгөн дүнтэй гэрээ хэлцлийг гүйцэтгэх захирал мэднэ, түүнээс дээш ТУЗ мэднэ, тэдээс дээш бол хувьцаа эзэмшигчид мэдэж, шийдвэр гаргана гэнэ. Түүнийг хянадаг аудитын хороо, хараат бус мэргэжлийн гишүүд нь байх ёстой. Гэтэл төрд тийм зүйл байхгүй. Гэрээ хэлцлийн хэмжээг тавих сонирхолгүй. Хуулиараа явж байгаа л гэдэг. Хууль ёсны хулгай хийх нөхцөл нь ингээд бүрдчихсэн байдаг. Энэ бол маш том асуудал болж байгаа юм.

-Төрийн өмчийн ТУЗ үүрэг хариуцлагатай, хараат, бус, мэргэжлийн ажиллах ёстой гэлээ. Яагаад тэд мэргэжлийн байж чадахгүй байна вэ?

-Үндсэн суурь хуулийн гаргалгаа нь байдаггүй. Зохицуулж байгаа хуулийнхаа хүрээнд сэтгэл байвал хийж болно л доо. Гэхдээ түүнийг хийх мэргэжлийн хүсэл сонирхол, улс төрийн сонирхол байдаггүй. Ингэхээр тэнд яг нөгөө л эзний бус сэтгэлгээгээр ханддаг. За хэл амны нэмэр гээд орхичихдог. Хэрэв тэнд эзэн нь байсан бол зүтгэж байгаад ТУЗ-өө мэргэжлийн байгуулна. Үнэхээр мэргэжлийн байгуулах нөхцөл бий. Хэрэв хүсвэл тухайн компаниас шаардаж байгаад олон нийтэд мэдээлж байгаад явж болно. Гэхдээ л намуудын цавчаанд ороод, намуудаас томилогдсон захирлууд байгаа учраас олон юм ярихгүй шүү дээ. Хэрэв гүйцэтгэх удирдлага нь ч тэр, ТУЗ нь ч мэргэжлийн байчих юм бол нам халдаад байж чадахгүй. Сайд нар солигдлоо гэхэд шинэ хүмүүс хэмжээ хязгааргүй эрх мэдлээ хэтрүүлэхгүй. Даанч тэнд мэргэжлийн хүмүүсийг тавихгүй байгаад л асуудал байгаа юм.

-Төрийн өмчийн компаниуд яагаад алдагдалтай ажилладаг талаар лавшруулж асуумаар байна?

-Үүнийг ялгах хэрэгтэй. Манайх төрийн өмчийн компани, төрийн өмчийн аж ахуйн нэгж гэж юу вэ, төсөвт байгууллага гэж юуг хэлэх вэ гэдгийг ялга. Жишээ нь, төрийн өмчийн компани гэдэг ангилал руу орсон л бол ашиг алдагдлаа тэнцүүлж явах ёстой. Бүр ашигтай ажиллах ёстой. Эсвэл төсөвт байгууллага юм бол сургууль, цэцэрлэг шиг төсвөөс татаас аваад явна. Манайх энэ ангиллаа бас л хольж хутгачихсан. Зуун хувийн төрийн өмчтэй мөртлөө хувьцаат компани ч байх шиг. Жишээ нь, МИАТ. Ийм л замбараагүй ангилалтай. Энэ хэрээр шаардлага тавигддаггүй л гэсэн үг.

Олон улсад компаниудад төрөөс санхүүжилт өгч болно. Гэхдээ компани төсөвт байгууллага биш учраас яг ямар үйл ажиллагаан дээр санхүүжилт авч байгаа нь маш тодорхой байх болно. Жишээ нь, нийтийн тээврийн хувийн компани үнэ өсгөхгүй байх төрийн үүргийг гүйцэтгэж байна гэж бодъё. Төр тэр ажлаа хийлгэхийн тулд тухайн компанид яг эдийн засгийн үндэслэлтэй татаас олгох ёстой. Татаасаас бусад хэсэг дээр компани ашигт ажиллагаагаа хангаж байх ёстой.

Гадны улс орнуудад аливаа компанийн үйл ажиллагааг төрийн татаастай холихгүйн тулд хоёр төрлийн данс ашигладаг. Наймааны данс, наймааны бус данс гэж. Найманы данс гэдэг нь илүү өрсөлдөөнөөр өөрсдөө олдог орлого. Наймааны бус гэдэг төрийн үүргийг гүйцэтгэж байгаагийн төлөө авсан татаасаа хийгээд түүнээсээ тодорхой зориулалтаар ашигладаг. Тэр нь хувьцаа эзэмшигчид, бусад бүх хүмүүст ойлгомжтой, нээлттэй байх ёстой. Харин манайд бол хольж хутгаад тэр мөнгө нь өөр зориулалтаар зарцуулагдаад явдаг. Түүнийг ТУЗ нь хэмжихэд ч хэцүү, тайлангаа гаргаж байгаа хүмүүст ч ойлгоход түвэгтэй. Үүнийг зохицуулах ёстой.

-Тэгвэл төрийн өмчит компаниуд алдагдалгүй ажиллах боломжтой юм биш үү?

-Төрийн өмчит компанийн ангилалд зөв ороод ирчихсэн бол алдагдалгүй л ажиллах ёстой. Хоёрт, элдэв татаас хөнгөлөлт авч байгаа бол компани түүнийгээ арилжааны үйл ажиллагаанаас салгах хэрэгтэй. Ингэснээр хяналт тавих бололцоо үүснэ. Төр ч өөрийнхөө өгсөн хөрөнгийг хянана, компани ч юмаа хянах бололцоотой. Ингэж татаас авсан компани зах зээл дээрх өрсөлдөөнийг эвдэхгүй байх ёстой. Хувийн компаниуд үйл ажиллагаа явуулж байхад баахан татаас хөнгөлөлттэй зээлтэй төрийн нэг компани орж ирээд нөгөө хэдийнхээ үнийг будаа болгож болохгүй. Олон улсад, Европын орнуудад хувийн компаниудын өөрийн хөрөнгө өр зээлийнх нь харьцаатай балансалж үздэг. Энэ нь тэнцүү байх ёстой. Илүү их өр зээл, илүү их тэтгэлэг авчихсан бол зах зээлийг эвддэг. Үүнээс хамгаалсан арга барил хэрэглэдэг байх хэрэгтэй. Манайд юун тэр арга барил хэрэглэх манатай.

-Нэгэнт төр данхар байна. Хувьчлах хэрэгтэй гэдэгтэй бүх нийтээрээ санал нийлдэг. Тэгвэл яаж хувьчлах ёстой вэ?

-Олон улсын туршлагаар улс орон болгон өөр өөрийн онцлогтой. Жишээ нь, Англид нэг хэсэг төр компаниудаа төрдөө аваад сүүлдээ буруу юм байна гээд тултал нь хувьчилсан. Манайд угаасаа данхар байгаа нь ойлгомжтой.

Манай төр аж ахуйн ажил руу орох маш их сонирхолтой. Тиймээс манайд хариуцлагын тогтолцоог сайжруулчихвал төр олон компани авах сонирхолгүй болно. Манайд энэ систем тодорхойгүй учраас болж л өгвөл төрд аваад, явж очоод мөнгө хөрөнгөө угаагаад байдаг. Үүн дээр компанийг төрд авбал ямар хариуцлага хүлээх вэ гэсэн хариуцлагыг тодорхой болгочих. Хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлж байгаа яамдуудтай хариуцлага ярина. Тэнд байгаа мэргэжилтэн, яг тэр ажлыг хашиж байгаа хүнтэй хариуцлага тооцдог болчих юм бол аяндаа хэрэггүй юмнаасаа салж эхэлнэ.

Төрийн өмчит компанийн хувьчлалыг мэргэжлийн хараат бус зөвлөл байгуулах хэрэгтэй. Жишээ нь, төрийн өмчийн тухайн компанийн үнэлгээн дээр маш сайн хяналт тавиад өгөх ёстой. Одоо манайд төрийн битгий хэл хувийн компаниуд хувьцаа гаргадаг. Гэтэл үнэлгээ нь маш асуудалтай. Хөрөнгө, бизнесийн үнэлгээ нь маш үндэслэлгүй. Тэгээд 10 хувиа гаргах нэрээр хувьцаа авч байгаа хүмүүсээ шулдаг. Орж ирсэн мөнгөө өөр зүйлд зарцуулаад л явж байна. Эцэст нь хувьцаа авсан хүмүүс л хохирч байгаа. Хэзээ ч хувьцааных нь үнэ нь өсдөггүй.

Тэгэхээр үнэлгээг хэн хийж байна, ямар үнэлгээ гаргаж байнга, үнэн юм уу гэж харах ёстой. Түүн дээр мэргэжлийн хүмүүс байх ёстой юм. Манайд бизнесийн үнэлгээ хийж байна гэхээр зүгээр л хөрөнгө үнэлдэг хүмүүс хийчихдэг. Тэд бизнес үнэлж чадахгүй. Бизнесийн үнэлгээг олон улсын хэмжээнд гаргаж ирж үнэлээд түүнийхээ хэчнээн хувийг хувьчлах вэ, ямар үе шаттай явагдах вэ. Шилжилтийн үед төр өөрийнхөө хяналтыг яаж тавих вэ гэдгийг тодорхой зааж төр өөрийнхөө үүргээс бага багаар холдох ёстой. Анхны цэнхэр ягаан тасалбар шиг болгож болохгүй.