Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Эдийн засагч Р.Даваадоржтой кокс нүүрсний асуудлаар ярилцлаа.

-Энэ жилээс эхлэн нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхүүдэд кокс нүүрс хэрэглэж, агаарын бохирдлыг бууруулах шийдлийг Засгийн газар, Эрчим хүчний яам танилцуулаад байгаа. Энэ ажлынхаа санхүүжилтийг Улаанбаатар хот бонд босгож хариуцах үүрэгтэй. Энэ шийдвэрээс эхэлж ярилцмаар байна л даа. Цаг хугацаа, шийдэл зэрэг нь оновчтой байж чадсан уу?

-2019 оны өвлөөс эхлэн нийслэлд сайжруулсан шахмал нүүрс хэрэглэж байгаа. Харин энэ жилээс хагас коксжсон шахмал түлшийг БНХАУ-аас худалдан авахаар төлөвлөжээ. Миний мэдэхийн тэртээ 2012 онд Цэвэр агаар сангийн үед хагас коксжсон түлшний талаар үйлдвэр барих асуудал яригдаж төлөвлөгөө элдэв тооцоолол хийж байсан. Тиймээс энэ асуудал цоо шинэ зүйл биш. Харамсалтай нь өдий хүртэл ийм үйлдвэр баригдсангүй. Зунжин найр наадам хийсээр намартаа золгож өвөл хаяанд ирмэгц нойрноосоо сэрсэн мэт ийм асуудал ярих боллоо. Цаг хугацаа маш их алджээ.

Нийслэлийн агаарын бохирдлын 80 хувийг үүсгэж буй 220 гаруй мянган өрхийн нүүрсний хэрэглээг орлож чадахуйц түлш бол хагас коксжсон нүүрс гэж ярих боллоо. Өмнө нь шахмал түлшээр утааны асуудлыг ялсан гэж баахан сүржигнэсэн. Гэтэл энэ түлш нь бас л биш болж таарсан.

Төсвөөс асар их хэмжээний мөнгө гаргаж үйлдвэр байгуулж байсан. Энэ бүхэн өнөөдрийн өндөрлөгөөс харвал хий дэмий мөнгө үрсэн асуудал байсан болж таарлаа. Иймээс энэ жилээс нийслэл нийт 500 тэрбум хүртэлх төгрөгийн үнэт цаас гаргаж, үүний 177.5 тэрбум төгрөгийг агаарын бохирдлыг бууруулах зорилгоор БНХАУ-аас хагас коксжсон нүүрс худалдаж авахад зарцуулах болсныг зарласан. Иймээс урд хөршөөс 132 мянган тонн хагас коксжуулсан нүүрс импортлох юм гэсэн. Үйлдвэр барих асуудал ч яригдаж байгаа юм билээ. Өмнөх сайжруулсан түлшний үйлдвэрийн санхүүг сөхвөл “ногоон автобус” шиг асуудал босно гэж хүмүүс ярих юм билээ. Миний хувьд хэрэв үйлдвэр байгуулах бол хувийн хэвшлийг дэмжих ёстой болохоос улсын үйлдвэр байгуулбал бас дахин хулгайн асуудал нэмэгдэнэ гэж үздэг. Гэтэл хувийн үйлдвэрүүд ажиллах боломжийг өнөөгийн эрх баригчид хаачихсан байгаа шүү дээ. Тодруулбал, агуулга багатай төмрийн болон жоншны хүдэр, түүхий нүүрсийг АМНАТ шингэсэн, мөн НӨАТ-тай үнээр худалдан авч экспортод гаргадаг баяжуулах, угаах үйлдвэрүүдэд дахин өндөр АМНАТ ногдуулах хуулийг 2019 оны гуравдугаар сарын 26, 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 22-ны өдөр баталснаар УУХҮЯ-ны судалгаагаар 40 орчим үйлдвэр үйл ажиллагаагаа бүрэн зогсоогоод байгаа. Хуулийн өөрчлөлтөөс хойш 30 орчим өөрийн ордгүй баяжуулах үйлдвэрүүд татварын өрөнд орж 1500 хүнээ ажилгүй болгож, үйл ажиллагаагаа зогсоосон, хэд хэдэн үйлдвэр АМНАТ-өөс болж үйлдвэрийн хаалгаа барьсан. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс нөхөн сэргээгдэхгүй байгалийн баялгаа нэмүү өртөг шингээхгүй, баяжуулж, боловсруулалгүйгээр экспортлох бодлогыг баримталж байгаа. Энэхүү хуулиа засаж залруулахгүй бол хагас кокс үйлдвэрлэхийн тулд улсын үйлдвэр байгуулахаас өөр аргагүй болно. Тэгэхээр алдагдлыг нь төсвөөс нөхөх байдлаар ажиллахаас өөр аргагүй. Татвар төлөгчдийн тэрбум, тэрбум төгрөгөөр агаарын бохирдлоос ангижрах элдэв туршилт хийж дуусах болоогүй бололтой.

-Кокс нүүрсийг БНХАУ-аас худалдаж аван дотооддоо хэрэглэнэ гэдгийг эдийн засагчид, уул уурхайн салбарынхан гайхаж хүлээж авсан. Өөрсдөө бид сайн чанарын нүүрстэй. Нөөц хангалттай. Гэтэл гаднаас худалдаж авна гэдэг ойлголтоос эхлээд энэ хэр эх оронч шийдэл бэ гэж эргэлзэхэд хүргэж байна л даа. Та энэ талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юү?

-Монгол Улсын нүүрсний батлагдсан нөөц нь 150 тэрбум тонн бөгөөд энэ жил аль хэдийн 44 сая тонн коксжих нүүрс экспортолсон. Үүнтэй зэрэгцээд 177.5 тэрбумаар хагас коксжсон нүүрс Хятадаас оруулж ирэхээр болсон нь гайхах асуудал байлгүй яахав. Өнөөгийн эрх баригчид нийгэмд тулгарч буй асуудал болгоныг мөнгө халааслах боломж гэж хардаг болсон нь түгжрэлийг шийдэх нэрийн дор ногоон автобуснууд тендергүйгээр худалдан авалт хийсэн үйлдлээс нь харж болохоор байна. Миний хувьд, хагас коксжих нүүрс хэн нэгэн эрх мэдэлтний шахааны хэдэн төгрөгний асуудал биш байгаасай гэж бодож байна.

-Агаарын бохирдлыг бууруулах шийдлийг кокс нүүрсээс өөр олон төрлөөр хэрэгжүүлэх боломжтой гэж мэргэжлийн хүмүүс ярьсаар байгаа. Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн цагийг нь тулгаж ирээд л “Арга ядсан арга шүү” гэж мэдэгдсэн. Үүнээс үр дүнтэй аргыг олж чадахгүй байгаа юм уу, тэр тухай ярьж хэлж судалж байгаа мэргэжлийн хүмүүсийг сонсохгүй байх сонирхол байдаг юм уу, эсвэл үнэхээр утаагүй болох гэдэг асуудал дээр дэлхий нийтээрээ сөхөрчихсөн юм уу?

-Өмнөх онуудад сайжруулсан зуух, гэрийн дулаалга, эрчим хүчний хэмнэлттэй сууц олгох, айл өрхийн цахилгааныг хөнгөлөх, шахмал түлшний үйлдвэр байгуулах зэргээр агаарын бохирдлыг шийдэх гэж элдвээр оролдож их хэмжээний төсвийн хөрөнгө мөнгийг салхинд хийсгэсэн шүү дээ. Энэ нь өнөөгийн Засгийн газар ямар нэгэн бодлогогүй урсгалаараа явж байгаагийн нэг илрэл мөн. Өвөл ойртмогц одоо яахав гэдэг асуудал боссон тул бас дахин нэгэн туршилт хийхээр шийдэж. Агаарын бохирдлоос салах ганц л арга бий. Тэр нь мэдээж орон сууцжуулах. Үүнийг зөвхөн нарийн тооцсон бодлогоор хийдэг. Тэртээ 2015 онд төв банк иргэдэд хүртээмжтэй найман хувийн ипотекийн бодлогыг хэрэгжүүлж гурван их наяд төгрөгөөр 86 мянган айлыг ипотект хамруулж олон мянган аж ахуй нэгжийн үйл ажиллагааг дэмжиж, олон мянган ажлын байрыг шийдэж эдийн засгийн хямралыг амжилттай туулсан жишээ байдаг юмсан. Хэрвээ энэ хөтөлбөр зогсолгүй дөрвөн жил үргэлжилсэн бол гэж харамсдаг юм. Миний дээр дурдсан агаарын бохирдлыг шийдэх олон мянган туршилтад хэдэн их наяд төгрөгийг зарцуулсан. Шахмал түлшний үйлдвэр барихаас өмнө утааг бууруулахад бараг нэг их наяд төгрөг зарцуулсан тооцоо бий. Шахмал түлшний үйлдвэр барьснаас хойших зардлыг тооцвол бас дахин нэг их наяд төгрөг хол давсан. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдрийн их хотын гэр хорооллын дийлэнхийг орон сууцжуулах хэмжээний мөнгийг бид салхинд хийсгэж, зарим албаны хүмүүсийн халаас түнтийсэн дээ.

-Кокс нүүрс худалдаж авах зардалд 177.5 тэрбум төсөвлөгдсөн. Нийслэл бонд босгоно. Хэр боломжтой вэ?

-Цаг хугацааны хувьд дэндүү шахуу байна. Одоо нийслэлийн бондод гаднаас итгэж хөрөнгө оруулалт хийх нь юу л бол. Иргэд ч худалдан авалт хийхээс жийрхэх биз. Учир нь урдаас авсан ногоон автобусны асуудал бондоор хөрөнгө босгох итгэлийг салхинд хийсгэчих шиг харагдлаа. Коксжих нүүрстэй үйлдвэр биднийг хүлээгээд байж байх уу. Гэрээ байгуулахаас эхлээд тээвэрлэлт, хадгалах агуулах, түгээлт гээд өчнөөн асуудал байгаа биз дээ. Ганцхан сард багтааж ийм олон асуудлыг шийдэж чадах болов уу. Тэр тусмаа өнөөгийн эрх баригчид. Боломж тааруу байна л гэж би харж байна.

Нөгөө талаар нийслэлийн 2022 оны төсөв бараг нэг их наяд төгрөг байсан. Энэ мөнгөний ердөө хоёр хувийг л гэр хорооллын дэд бүтцийн хөгжилд хөрөнгө оруулалт хийхээр баталж байсан санагдаж байна. 2023 оны хувьд ч ялгаагүй ийм дүр төрх харагдаж байна. Улаанбаатарын хүн амын 50 хувь нь амьдардаг гэр хороололд ердөө хоёр хувийн санхүүжилт гэдэг бол дэндүү харамсалтай бага хэмжээ. Нийслэлд 2015-2016 онуудад хийсэн бүтээн байгуулалтаар бараг 80 мянган айлын орон сууцанд ойролцоогоор гурван их наяд төгрөг зарцуулсан. Гурван их наяд төгрөгөөр асар том өөрчлөлтийг гэр хороололд хийж болохоор байгаа биз. Энэ мэтээр тооцвол гэр хорооллыг барилгажуулж, дэд бүтэцжүүлэхэд зарцуулах мөнгөний эх үүсвэр энэ төрд хангалттай бий. Харамсалтай нь өнөөгийн эрх баригчид ийм бүтээн байгуулалт хийж чадахгүй. Тэдэнд ямарваа нэгэн ажил хийхдээ өөрийнх нь халаасанд нь хичнээн төгрөг орох вэ гэдэг том шалгуур байдгийг ойрын үед үүсээд байгаа нөхцөл байдал тод томруунаар харуулж байна.

-Кокс нүүрс утааг 30-70 хувиар бууруулна гэж мэдэгдэж байгаа. Гэвч шаталт маш өндөр учраас гэрийн орчинд түлэхэд маш эрсдэлтэй гэж мэргэжлийн хүмүүс мэдэгдэж байгаа. Кокс нүүрс Улаанбаатарчууд түлэхэд бэлэн үү. Эрсдэл гарах уу?

-Аливаа шинээр туршиж байгаа зүйлд маш олон асуудал дагуулдаг шүү дээ. Би дээр хэлсэн хамгийн анхаарах асуудал бол цаг хугацааны шахагдмал байдал. Нэмээд нийслэлчүүд шинэ түлш түлэхэд бэлэн үү гэдэг асуудал байна. Шахмал түлшийг нэвтрүүлэхэд маш олон хүн амиа алдсан. Хэдийгээр бид шахмал түлш хэрэглээд бүтэн дөрвөн жил өнгөрч байгаа хэдий ч саяхан нэгэн ээж гурван нялх үртэйгээ нас барчихлаа. Одоо хүн угаартаж нас барах нь хэвийн үзэгдэл мэт хүлээж авдаг болжээ. Хэн ч хариуцлага хүлээсэнгүй. Утаа арилгасан гэх нэр зүүхийн тулд хичнээн хүний амь золиослох юм бол доо энэ баригчид.

-Б.Чойжилсүрэн сайд өчигдөр кокс нүүрсийг хотын захын дүүргүүд болон орон нутагт турших шаардлагатай. Том алдаа хийхээс өмнө туршиж үзнэ гэж мэдэгдлээ. Ер нь аливаа төсөл хөтөлбөр ингэж хэрэгжиж болох уу?

-Улс орон даяар цаг агаар эрс хүйтэрч, жавар тачигнах үед их хэмжээний эрчим хүч үйлдвэрлэх шаардлагатай болдог. Өнгөрсөн оны 12-р сард эрчим хүчний оргил ачаалал 1460 МВт-д давж хойд хөршөөс цахилгаан авах квотоосоо илүү хэмжээтэй худалдан авч байж өвлийг давсан санагдаж байна. Ер нь цахилгааны хязгаарлалт хийх эсвэл хотоо хөлдөөх аюул хажууханд байсан. Манай улсын эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн чадал хэрэглээнээсээ дутчихсан, энэ салбарт “улаан гэрэл” асчихсан байгаа. Энэ бол цахилгааныхаа үнийг чөлөөлөлгүй хатуу үнээр олон жил явсны гор л доо. Дээр нь МАН төрийн эрх мэдэл аваад энэ салбарт хуруугаа ч хөдөлгөсөнгүй. Үнэхээр харамсалтай байна. Ер нь МАН-аас их зүйл хүлээх хэрэггүй гэж хэлмээр байна. Гэхдээ Б. Чойжилсүрэн сайд хагас коксжих түлшний талаар хачирхалтай зүйл ярьсан байх юм. Татвар төлөгчдийн асар их хэмжээний хөрөнгө гаргаж хагас коксжсон түлшийг авчраад захын дүүргүүдэд туршина гэдэг бол яавч байж боломгүй асуудал. Энд иргэдийн амь нас, аюулгүй байдал нэгдүгээрт тавигдах учиртай.

 СЭЗИС-ийн ахисан түвшний профессор, Компанийн засаглалын хөгжлийн төвийн гүйцэтгэх захирал, доктор Т.Цэнд-Аюуштай төрийн өмчит компаниудын хувьчлалын талаар ярилцлаа.

-Нэг жишээ ярья л даа. Эрчим хүчний салбар жил бүр алдагдалтай ажилладаг. Нэг хэсэг хүмүүс энэ салбарыг аваръя гэдэг. Харин бизнес талаас өмчлөх эрх нь төрд байгаа салбарыг аваръя гэдэг бол төрийн нэр барьж авлига хийж байгаа хүмүүст тусалъя гэсэн үг гэж тайлбарлаж байгаа. Эндээс улбаалаад төрийн өмчит компаниуд яагаад алдагдалтай ажилладаг, тэдгээрийг яагаад хувьчлах ёстойг та тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Компаниудыг яагаад төрд авч байна вэ гэдгээс эхэлж харах ёстой. Төр стратегийн ач холбогдолтой компаниудыг өмчилдөг, эсвэл үнэ барих, инфляцыг барих гэх мэт төрийн аль нэгэн үүргийг гүйцэтгэж байгаа компанийг төрд авч болно. Эсвэл нийтийн бараа үйлчилгээ буюу хэн ч орж ажиллахгүй, ашиггүй хэрнээ нийгэмд байх ёстой салбарын компанийг авдаг. Мөн төрөлхийн монополууд төрд байна. Ийм зорилгоор төр өмчтэй байх нь дэлхийн жишиг л дээ. Таны ярьснаар эрчим хүчний салбар гэхэд аль ангилалд орох юм. Магадгүй энэ бүх үүргийг гүйцэтгэдэг үү. Жишээ нь, төрөлхийн монопол уу, үнийг барьж байгаа юу, стратегийн ач холбогдолтой юу гэдгээ харах хэрэгтэй. Үүнийг манай улс яаж тодорхойлсон бэ гэдэг чухал. Ингээд тэр тодорхойлолтдоо нийцэж байна уу гэдгийг эргээд харах хэрэгтэй. Стратегийн ач холбогдолтой гэдгийг юугаар хэмжээд байгаа юм бэ гэдгийг тодорхой болгочих юм бол түүнд эрчим хүч орох уу гэдэг нь гараад ирнэ. Эндээс төр ерөөсөө өөртөө өмчтэй байя гэвэл шалтгаан нь тодорхой байх ёстой гэсэн үг. Яагаад МИАТ-ыг төр өөртөө байлгадаг юм бэ. Яагаад өөр компани нэмж аваад байна, эдгээр нь бүгд үндсэн шалтгаанууддаа орчихсон байх ёстой. Тэдгээрийг хэмждэг хэмжүүрүүдтэй байх хэрэгтэй. Гэтэл “чухал юм аа” гэсэн агуулга байж болохгүй. Тодорхой хэмжүүрүүдээ гаргаж ирээд хуульчилсан байх ёстой.

Зүгээр тогтоолуудаар өөрчлөөд байж болохгүй. Тогтоол гаргаж байгаа хүний эрх мэдлийн түвшин дор байдаг. Төрийн өмчийн талаарх бодлого аль нэг яам, Засгийн газрын тогтоолоор ойр ойрхон өөрчлөгдөөд байж таарахгүй.

-Тэгвэл манайх энэ шалгууруудыг хангаж чаддаг уу?

-Манайд төрийн өмчийн хэмжээ маш данхар байгаа. Үнэхээр хувьчлах нэгийг яаралтай хувьчилмаар байгаа юм. Яагаад төрийг муу менежер гэдэг юм бэ гэхээр угаасаа л тийм. Цаанаасаа төр тийм л байх тогтолцоотой. Төр сайн менежер байх хэцүү. Зарим хүмүүс боломжтой гэдэг, үгүй боломжгүй. Эдийн засгийн хуулиараа боломжгүй зүйл. Төр хувь хүн шиг, эзэн шиг байж чадахгүй. Тийм учраас төрийн өмч аль болох бага байх ёстой. Нөгөө талаар төрд өмч байдаг бол тэр нь маш тодорхой шалтгаантай, шалгууртай. Тэр шалтгаан, шалгуураараа жил бүр үнэлгээ хийж, энэ компани энэ шалгуурт өмнө нь нийцээд төрийн өмч болсон. Одоо энэ шалгуурын хэрэгцээ байхгүй болсон, тиймээс үүнийг хувьчилъя гэх мэт тодорхой байх шаардлагатай. Харин манайх сонирхлоороо, улс төрийн шалтгаанаар нэг мэдэхэд л 17 компани хувьчилна, эсвэл 11-ийг хувьчилна гээд зарладаг. Түүнийг хэн гаргаад ирсэн юм, тэр жагсаалтад тухайн компани яагаад орчихов гэдэг тодорхой үндэслэл байдаггүй.

-Төрийн өмчит 98 компани, аж ахуйн нэгж өнөөдөр байна. Эдгээрээс бараг тал хувь нь алдагдалтай ажилладаг тооцоолол байдаг. Үнэхээр алдагдалтай ажиллах нөхцөл шаардлага нь байгаад байна уу, улсаас заавал татаас өгөх ёстой хэрэг үү?

-Төр яагаад муу менежер юм бэ гэхээр удирдлагад, ТУЗ-д мэргэжлийн хүмүүс байдаггүйтэй холбоотой. ТУЗ-д төрийн аль нэгэн албаны мэргэжилтнүүд очдог. Тэр утгаараа тэр хүн бизнесийн туршлага, мэдлэг байдаггүй. Одоо манайд төр зохицуулагчийн үүрэг болон хувьцаа эзэмшигчийн үүргээ ялгадаггүй. Бүгдийг сайхан хольж хутгаад тавьчихдаг. Сангийн яамнаас төлөөлж байгаа ТУЗ-ийн гишүүн яамаа төлөөлж байгаа гэдэг сэтгэлгээтэй, тийм ажлын чадвар туршлагатай л хүн байдаг. Тэр хүн төрийн өмчит компанийн үйл ажиллагаанд компанийн эрх ашгийг төлөөлж оролцож байгаа гэдгээ ойлгодоггүй. Тиймээс компанийн эрх ашгийг хөндсөн асуудалд яамны эрх ашгаар ханддаг. Компани гэдэг ангилал бизнес гэсэн үг шүү дээ. Нэгэнт л тэр төрийн аж ахуй нэгж компани ангилалд байгаа л бол тэнд үр ашигтай үйл ажиллагаа явуулж байх ёстой. Түүнийг хэмждэг хэмжүүр нь тодорхой байх ёстой. Гүйцэтгэл нь ч тэр. Түүнийх нь дагуу ТУЗ нь чиглүүлдэг, удирддаг, хөдөлдөг байх ёстой. Манайд удирдлагууд нь мэргэжлийн бус. Мэргэжлийн хараат бусуудаа оруулах сонирхол байхгүй. Орсон ч ажиллах нөхцөл байхгүй.

Түүнээс гадна төрийн өмчийн томоохон компаниуд дээр гарч байгаа нэг асуудал бол их хэмжээний хэлцэл гэдгийг тодорхой тавьдаггүй. Үүний дор маш том авлига, хулгай үүсэх нөхцөл бүрдчихсэн. Хуулийн цоорхой шиг л болчихсон. Хэрэв эзэн хүн хувийнхаа компанийг удирдаж байсан бол их хэмжээний хэлцлийг бушуухан хязгаарлаж өгнө. Тэдээс дээш мөнгөн дүнтэй гэрээ хэлцлийг гүйцэтгэх захирал мэднэ, түүнээс дээш ТУЗ мэднэ, тэдээс дээш бол хувьцаа эзэмшигчид мэдэж, шийдвэр гаргана гэнэ. Түүнийг хянадаг аудитын хороо, хараат бус мэргэжлийн гишүүд нь байх ёстой. Гэтэл төрд тийм зүйл байхгүй. Гэрээ хэлцлийн хэмжээг тавих сонирхолгүй. Хуулиараа явж байгаа л гэдэг. Хууль ёсны хулгай хийх нөхцөл нь ингээд бүрдчихсэн байдаг. Энэ бол маш том асуудал болж байгаа юм.

-Төрийн өмчийн ТУЗ үүрэг хариуцлагатай, хараат, бус, мэргэжлийн ажиллах ёстой гэлээ. Яагаад тэд мэргэжлийн байж чадахгүй байна вэ?

-Үндсэн суурь хуулийн гаргалгаа нь байдаггүй. Зохицуулж байгаа хуулийнхаа хүрээнд сэтгэл байвал хийж болно л доо. Гэхдээ түүнийг хийх мэргэжлийн хүсэл сонирхол, улс төрийн сонирхол байдаггүй. Ингэхээр тэнд яг нөгөө л эзний бус сэтгэлгээгээр ханддаг. За хэл амны нэмэр гээд орхичихдог. Хэрэв тэнд эзэн нь байсан бол зүтгэж байгаад ТУЗ-өө мэргэжлийн байгуулна. Үнэхээр мэргэжлийн байгуулах нөхцөл бий. Хэрэв хүсвэл тухайн компаниас шаардаж байгаад олон нийтэд мэдээлж байгаад явж болно. Гэхдээ л намуудын цавчаанд ороод, намуудаас томилогдсон захирлууд байгаа учраас олон юм ярихгүй шүү дээ. Хэрэв гүйцэтгэх удирдлага нь ч тэр, ТУЗ нь ч мэргэжлийн байчих юм бол нам халдаад байж чадахгүй. Сайд нар солигдлоо гэхэд шинэ хүмүүс хэмжээ хязгааргүй эрх мэдлээ хэтрүүлэхгүй. Даанч тэнд мэргэжлийн хүмүүсийг тавихгүй байгаад л асуудал байгаа юм.

-Төрийн өмчийн компаниуд яагаад алдагдалтай ажилладаг талаар лавшруулж асуумаар байна?

-Үүнийг ялгах хэрэгтэй. Манайх төрийн өмчийн компани, төрийн өмчийн аж ахуйн нэгж гэж юу вэ, төсөвт байгууллага гэж юуг хэлэх вэ гэдгийг ялга. Жишээ нь, төрийн өмчийн компани гэдэг ангилал руу орсон л бол ашиг алдагдлаа тэнцүүлж явах ёстой. Бүр ашигтай ажиллах ёстой. Эсвэл төсөвт байгууллага юм бол сургууль, цэцэрлэг шиг төсвөөс татаас аваад явна. Манайх энэ ангиллаа бас л хольж хутгачихсан. Зуун хувийн төрийн өмчтэй мөртлөө хувьцаат компани ч байх шиг. Жишээ нь, МИАТ. Ийм л замбараагүй ангилалтай. Энэ хэрээр шаардлага тавигддаггүй л гэсэн үг.

Олон улсад компаниудад төрөөс санхүүжилт өгч болно. Гэхдээ компани төсөвт байгууллага биш учраас яг ямар үйл ажиллагаан дээр санхүүжилт авч байгаа нь маш тодорхой байх болно. Жишээ нь, нийтийн тээврийн хувийн компани үнэ өсгөхгүй байх төрийн үүргийг гүйцэтгэж байна гэж бодъё. Төр тэр ажлаа хийлгэхийн тулд тухайн компанид яг эдийн засгийн үндэслэлтэй татаас олгох ёстой. Татаасаас бусад хэсэг дээр компани ашигт ажиллагаагаа хангаж байх ёстой.

Гадны улс орнуудад аливаа компанийн үйл ажиллагааг төрийн татаастай холихгүйн тулд хоёр төрлийн данс ашигладаг. Наймааны данс, наймааны бус данс гэж. Найманы данс гэдэг нь илүү өрсөлдөөнөөр өөрсдөө олдог орлого. Наймааны бус гэдэг төрийн үүргийг гүйцэтгэж байгаагийн төлөө авсан татаасаа хийгээд түүнээсээ тодорхой зориулалтаар ашигладаг. Тэр нь хувьцаа эзэмшигчид, бусад бүх хүмүүст ойлгомжтой, нээлттэй байх ёстой. Харин манайд бол хольж хутгаад тэр мөнгө нь өөр зориулалтаар зарцуулагдаад явдаг. Түүнийг ТУЗ нь хэмжихэд ч хэцүү, тайлангаа гаргаж байгаа хүмүүст ч ойлгоход түвэгтэй. Үүнийг зохицуулах ёстой.

-Тэгвэл төрийн өмчит компаниуд алдагдалгүй ажиллах боломжтой юм биш үү?

-Төрийн өмчит компанийн ангилалд зөв ороод ирчихсэн бол алдагдалгүй л ажиллах ёстой. Хоёрт, элдэв татаас хөнгөлөлт авч байгаа бол компани түүнийгээ арилжааны үйл ажиллагаанаас салгах хэрэгтэй. Ингэснээр хяналт тавих бололцоо үүснэ. Төр ч өөрийнхөө өгсөн хөрөнгийг хянана, компани ч юмаа хянах бололцоотой. Ингэж татаас авсан компани зах зээл дээрх өрсөлдөөнийг эвдэхгүй байх ёстой. Хувийн компаниуд үйл ажиллагаа явуулж байхад баахан татаас хөнгөлөлттэй зээлтэй төрийн нэг компани орж ирээд нөгөө хэдийнхээ үнийг будаа болгож болохгүй. Олон улсад, Европын орнуудад хувийн компаниудын өөрийн хөрөнгө өр зээлийнх нь харьцаатай балансалж үздэг. Энэ нь тэнцүү байх ёстой. Илүү их өр зээл, илүү их тэтгэлэг авчихсан бол зах зээлийг эвддэг. Үүнээс хамгаалсан арга барил хэрэглэдэг байх хэрэгтэй. Манайд юун тэр арга барил хэрэглэх манатай.

-Нэгэнт төр данхар байна. Хувьчлах хэрэгтэй гэдэгтэй бүх нийтээрээ санал нийлдэг. Тэгвэл яаж хувьчлах ёстой вэ?

-Олон улсын туршлагаар улс орон болгон өөр өөрийн онцлогтой. Жишээ нь, Англид нэг хэсэг төр компаниудаа төрдөө аваад сүүлдээ буруу юм байна гээд тултал нь хувьчилсан. Манайд угаасаа данхар байгаа нь ойлгомжтой.

Манай төр аж ахуйн ажил руу орох маш их сонирхолтой. Тиймээс манайд хариуцлагын тогтолцоог сайжруулчихвал төр олон компани авах сонирхолгүй болно. Манайд энэ систем тодорхойгүй учраас болж л өгвөл төрд аваад, явж очоод мөнгө хөрөнгөө угаагаад байдаг. Үүн дээр компанийг төрд авбал ямар хариуцлага хүлээх вэ гэсэн хариуцлагыг тодорхой болгочих. Хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлж байгаа яамдуудтай хариуцлага ярина. Тэнд байгаа мэргэжилтэн, яг тэр ажлыг хашиж байгаа хүнтэй хариуцлага тооцдог болчих юм бол аяндаа хэрэггүй юмнаасаа салж эхэлнэ.

Төрийн өмчит компанийн хувьчлалыг мэргэжлийн хараат бус зөвлөл байгуулах хэрэгтэй. Жишээ нь, төрийн өмчийн тухайн компанийн үнэлгээн дээр маш сайн хяналт тавиад өгөх ёстой. Одоо манайд төрийн битгий хэл хувийн компаниуд хувьцаа гаргадаг. Гэтэл үнэлгээ нь маш асуудалтай. Хөрөнгө, бизнесийн үнэлгээ нь маш үндэслэлгүй. Тэгээд 10 хувиа гаргах нэрээр хувьцаа авч байгаа хүмүүсээ шулдаг. Орж ирсэн мөнгөө өөр зүйлд зарцуулаад л явж байна. Эцэст нь хувьцаа авсан хүмүүс л хохирч байгаа. Хэзээ ч хувьцааных нь үнэ нь өсдөггүй.

Тэгэхээр үнэлгээг хэн хийж байна, ямар үнэлгээ гаргаж байнга, үнэн юм уу гэж харах ёстой. Түүн дээр мэргэжлийн хүмүүс байх ёстой юм. Манайд бизнесийн үнэлгээ хийж байна гэхээр зүгээр л хөрөнгө үнэлдэг хүмүүс хийчихдэг. Тэд бизнес үнэлж чадахгүй. Бизнесийн үнэлгээг олон улсын хэмжээнд гаргаж ирж үнэлээд түүнийхээ хэчнээн хувийг хувьчлах вэ, ямар үе шаттай явагдах вэ. Шилжилтийн үед төр өөрийнхөө хяналтыг яаж тавих вэ гэдгийг тодорхой зааж төр өөрийнхөө үүргээс бага багаар холдох ёстой. Анхны цэнхэр ягаан тасалбар шиг болгож болохгүй.

Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн хуульч, өмгөөлөгч Г.Цолмонгэрэлтэй хүүхдийн эрхийн талаар ярилцлаа.

-Зам тээврийн осолд хүүхэд өртөж, эрүүл мэнд амь насаа алдах явдал манай улсад маш өндөр хувьтай байна. Өнгөрсөн долоо хоногт хүүхэд амиа алдсан харамсалтай явдал боллоо. Ер нь энэ тухайд хуульчид та бүхэн ямар санал бодол, байр суурьтай байдаг вэ?

-Замын хөдөлгөөний дүрэмд хүүхэдтэй холбоотой дараах дүрмийг баримтлахыг үүрэг болгодог. Үүнд, 10 хүртэлх насны хүүхдийг харгалзах хүнгүйгээр замын хөдөлгөөнд оролцуулахгүй байх, хүүхдийг зохион байгуулалттай тээвэрлэж яваа бол 50 км/цагийн хурдтай явах ба түүнээс дээш хурдаар явахыг хориглодог. Мөн дээр нь харгалзах хүнгүйгээр 10-аас доош насны хүүхдийг машин, тээврийн хэрэгсэлд үлдээх, тээвэрлэхдээ зориулалтын суудал ашиглах, суудалд суулгах боломжгүй бол зөвхөн арын суудалд насанд хүрэгчдийн өвөр дээр суулгах, мотоциклийн ард талд суулгахыг хориглох, хамгаалах бүс зүүлгэх гэх мэтээр хамгаалах ёстой.

Эдгээр шаардлагыг биелүүлэх үүднээс Хотын захиргаанаас сурагчдын автобус гаргаж хүүхдүүдийг хичээл сургуульд нь тээвэрлэж байгаа ч хүрэлцээ, буудлуудын зохион байгуулалтын хүртээмжтэй байдал хангалтгүй байгаа юм. Эцэг эхчүүд болон багш, сургуулийн зүгээс 10 хүртэлх, зарим сургууль 12 нас хүртэл хүүхдээ харгалзах хүнгүйгээр сургуульдаа ирж, буцахыг хориглосон байдаг. Энэ нь маш зөв шаардлага. Ингэж байж олон хүүхдийг эрсдэлээс хамгаална. Мөн хүүхдээ зөв тээвэрлэх тал дээр анхаарч, үүн дээр нь замын цагдаа нар хяналт тавьж байна. Цэцэрлэгийн наснаас эхлээд Ногоон гэрэл цагаан шугам хөгжөөнт сургалт, замын хөдөлгөөний талаар мэдлэгийг сургуульд олгож байгаа. Сургуулийн эцэг эхийн зөвлөл эргүүл гаргаж сургууль орчимд хяналт тавьж байна.

Гэвч сүүлийн үед автомашин жолоодох үеийн гар утасны хэрэглээнээс үүдэн анхаарал алдах, хурд хэтрүүлэх, хурд хэтрүүлээгүй боловч анхаарал болгоомжгүйгээс болж зам тээврийн осол гаргах тохиолдол нэмэгдсээр байна. Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох зөрчил буурахгүй байна.

-Хүүхэд өөрийгөө хамгаалах чадваргүй. Тийм тохиолдолд жолооч нар замын хөдөлгөөнд ухамсартай оролцох соёл л манайд дутагдаад байна уу?

-Арваас дээш насны хүүхдүүд замын хөдөлгөөнд бие даан орж, гэр сургууль, дугуйлан гэсэн маршрутаар зорчиж байгаа. Бусад байдлаар хаана зорчиж байгаа талаар эцэг эх, багш асран хамгаалагч нар байнга анхаарах нь зүйтэй. Бага насны хүүхэд насанд хүрэгчдийг бодвол оюун ухаан, сэтгэн бодох, самбаачлах чадвар дутмаг, гэнэн томоогүйгээс зам тээврийн осолд холбогдож, эрүүл мэнд, амь насаараа хохирч байна. Хэдийгээр гарцгүй газраар гарсан, улаан гэрлээр гарсан байж болох ч үүнд хүүхдийг буруутгах боломжгүй.

Жолооч орчин тойрноо сайтар ажиглаж хүүхэд байгаа эсэхийг хянах хэрэгтэй. Тээврийн хэрэгслийг зогсоож чадахаар хурдыг тохируулах ёстой. Ээж аав, ах эгч нар болон гудамжинд таарсан томчууд хэн ч байж болно, хүүхдийг зам гарахад, зөв хөдөлгөөнд оролцоход нь тусалж байх учиртай. Механикжсан тээврийн хэрэгсэл гэдэг бол цэнэгтэй буутай л ижил. Түүнийг жолоодож яваа хүн биеийн эрүүл мэнд, сэтгэл санааны хувьд үүнийгээ бүрэн ухамсарлах ёстой байдаг. Жолоог шилжүүлэхдээ ч энэ талаар байнга бодолцох учиртай. Тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч, өмчлөгч нь буруутай байсан, машиныг жолоодож явсныг үл харгалзан хохирлыг төлөх хуулийн зохицуулалттай. Ер нь энэ талын хууль тогтоомж хангалттай байгаа. Харин зохион байгуулалт, хэрэгжүүлэлт сулрах хандлагатай байгаа нь асуудал юм.

-Монгол Улс хүүхэд, хөгшдөдөө ээлгүй улс гэж нэрлэж болно. Ялангуяа хүүхдийн эрх олон талаар зөрчигдсөөр байгаа. Сурч боловсрох, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах гээд хуульд заадаг ч амьдрал дээр эсрэгээрээ байна. Энэ юутай холбоотой вэ?

-Хүүхэд бол энэ тэргүүнд хүн. Тиймээс хүний жам ёсны эрхийг баталгаатай эдлэх, хуулиар тогтоосон бусад эрхийг эдлэх эрхтэй. Хүний эрх болон Хүүхдийн эрхийн олон улсын конвенци, фактын хүрээнд хүүхдийн эрхийг түүний онцлогт тохируулан хамгаалж ирсэн. Үндсэн хуульд хүний журамт үүрэг бол үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх гэж заасан байдаг. Одоо манай улсад Хүүхдийн эрхийн тухай хууль, Хүүхэд хамгааллын тухай хууль, Хүүхдийн эрхийн конвенци, Гэр бүлийн тухай хуулиар дагнан хүүхдийн эрхийг хамгаалж, дэмжлэг үзүүлж байна.

Улсын эдийн засаг, ядууралтай хүний эрхийн зөрчил шууд хамааралтай байдаг. Амьдралын түвшин доогуур гэр бүлд хүүхдийг үл хайхрах, бие махбодийн болон сэтгэл санааны хүчирхийлэл үйлдэгдэх явдал түгээмэл болохыг цагдаагийн байгууллагын мэдээнээс харж болно. Дараагийн нэг хүчин зүйл нь эцэг эх хүүхдэдээ зав гаргахгүй, хүмүүжүүлэх үүргээ хангалттай биелүүлэхгүй, тэдэнтэй ярилцахгүй, анзаарахгүй байгаагаас хүүхдийн эрхийн зөрчил үүсдэг. Завгүй байх нь сайхан ч эцэг эх болсон бол хүүхдэдээ заавал зав гаргах ёстой юм. Үүнийг хуулиар ч заасан.

Хүүхдийн үзэж харж байгаа контентыг хянах, хөдөлмөр, эрүүл ахуйн зөв дадал суулгах, тэвчээр, хариуцлага, хайрын талаар зөв ойлголт өгөх, бусдын эрхийг хүндэтгэх, өөрийн нөхцөл байдлыг зөв үнэлж, эцэг эх багш итгэлт хүнтэйгээ зөвлөлдөж байх талаар бид өөрсдөөсөө эхлэх ёстой.

-Хүүхэд бол Монгол Улсын ирээдүй хойч, бас тэд өөрсдийгөө илэрхийлэх, хамгаалах чадваргүй. Гэр бүлийн хүчирхийлэл, бэлгийн хүчирхийллийн золиос болж байгаа тохиолдол ч олон. Ямар арга хэмжээ шаардлагатай байна вэ?

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн хөдөлмөрийн болон бэлгийн мөлжлөгийн талаар сүүлийн үед төрийн, тэр тусмаа шүүхийн практик тогтсон гэж ойлгож болно. Хүүхэд, гэр бүлийн хүчирхийллийн талаар гомдол мэдээлэл цагдаагийн байгууллагад өгөхөд заавал бүртгэж шалган шийдвэрлэж байгаа. Шүүх энэ төрлийн зөрчил гэмт хэрэгт өчиггүй ял шийтгэл ногдуулдаг.

Гол нь мэдээлэх, илрүүлэх тал дээр иргэд, хөршүүд, багш нарын оролцоо чухал. Мөн хамтарсан баг болох цагдаа, хорооны нийгмийн ажилтан, сэтгэлзүйч, багш нар хүүхдийн эрхийн зөрчлийг илрүүлэх, уулзалт хийх, хохирлын үнэлгээ хийх, дараагийн шатны байгууллагад шилжүүлэн ажиллаж байгаа. Мэдээж гэр бүл төлөвлөлтөөс эхлээд хүүхдийн эрхийг хамгаалж эхлэх учиртай. Сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр хүүхэд төрүүлэхгүй, төрүүлсэн хүүхдээ эцэг эхээрээ асруулахгүйгээр өөрөө гардан өсгөхөөс эхлээд хүүхдийн эрхийг хангах хэрэгтэй. Эдгээр үүрэг хуульд ч тэр, хүмүүний ёс зүйн хэм хэмжээнд ч байдаг асуудал. Гагцхүү бид сэрж мэдрэх, үүргээ ухамсарлах нь чухал болоод байна.

Б.ЗАЯА

Хувь хүний хөгжлийн институтийн захирал М.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа.

-Ёс суртахуун, ёс зүйн хэм хэмжээг нийгэмд юу гэж үзэх ёстой вэ?

-Монголчуудын бусад улс үндэстнээс ялгарах гол онцлог бол нүүдэлчин ахуй. Нүүдэлчин сэтгэлгээ, нүүдэлчин амьдрал, ахуйгаар ёс зүй, ёс суртахууныг залгамжлаад явж ирсэн. Жишээ нь, өрх гэрт аав нь ямар байр суурьтай байх, ээж нь, үр хүүхэд нь ямар байх ёстой вэ гэдгийг ахуй амьдралаараа зохицуулагдаж ирсэн гэж үздэг. Мэдээж нүүдэлчин ахуйн давуу тал ч бий, сул тал ч бий. Өнөөдөр орчин үеийн амьдрал ийм боллоо, стресс бухимдал, сошиал ертөнц гээд асуудал хөндөгдөөд байгаагийн цаана нэг асуудал бий. Тэр нь бид нүүдэлчин гэхээр яг нүүдэлчин биш, суурин соёлоор амьдраад байна уу гэхээр бас бүрэн биш. Нэг ёсондоо шилжилтийн үед явж байгаа юм. Энэ нь эргээд бид ямар ёс зүйн кодыг баримтлах вэ, аль эсвэл ямар ёс суртахуунтай амьдрах вэ гэдэг баримжааллыг алдагдуулчихсан.

Хувь хүний хөгжлийн чиглэлээр 10 гаруй жил сургалт хийж хүмүүст зөвлөгөө өгч явахад баримжаалал байхгүй болчихсон нь тодорхой харагддаг. Үнэт зүйлийн баримжаалал, эсвэл ёс зүйн баримжаалалгүйгээр хүн бүр дур зоргоороо аашилдаг, өөрийнхөө зөв гэсэн болгоныг хийгээд яваад байгаа нь анзаарагддаг.

Нөгөө талаар ёс зүй, ёс суртахуун хоёр хоорондоо ялгаатай. Ёс суртахуун бол хүний этик, хүнд төрөлхөөсөө өгөгдсөн зүйл. Ёс зүй гэвэл би бусдын эрх ашгийг яаж хүндэтгэх вэ, өөрийгөө нийгэмд яаж аятайхан авч явах вэ, би хэн нэгэнд саад, буруу үлгэр дууриал болохгүйгээр яаж амьдрах вэ гэх мэт болно. Бид Швед, Швейцарийн хөгжлийг хараад гайхдаг. Гэтэл тэр улс орнуудын өөрийн гэсэн соёлын, ёс суртахууны өндөр баримжаалал нь хэдэн зуун жилээр хөгжөөд тогтчихсон. Харин өнөөдөр манайд өөр шүү дээ. Тиймээс өнөөдөр судалгаа, нотолгоотой эрдэмтэн докторууд дуу хоолойгоо нэгтгэж, монгол хүний онцлогт тохирсон үнэт зүйлийн баримжааллыг гаргаж ирэх ёстой болов уу гэж хардаг.

-Нүүдэлчин амьдралын хэв маяг ёс суртахуунт нийгэм бүтээхэд нөлөөлдөг гэж байна. Гэхдээ яалт ч үгүй өнөөдөр суртахууны ноцтой кейсүүд ил болдог. Хүүхдээ зоддог, хөнөөдөг, нийгмийн сэтгэл зүйг цочроосон ёс зүйгүй, ёс суртахуунгүй үйлдлүүд гардаг. Эсвэл ямар ч нийгэмд байх ёстой үзэгдэл юм уу?

-Нүүдэлчин амьдралын хэв маяг өөрөө шуугиан, сураг ажигаар мэдээллээ цуглуулдаг байсан. Өвөлжөөндөө буутал нэг морьтой хүн давхиж ирээд саахалт айлын талаарх сонин хачин мэдээлэл дамжуулдаг. Өнөөдөр сошиалаар ч тэр, тэр тэгсэн байна гэж шуугиад л хоёр тал болон үзэлцдэг болж. Нэг талаасаа харахад магадгүй өмнөх үетэй харьцуулахад зүй зохисгүй үйлдэл хийдэг нь харагдаад байгаа. Нөгөө талаас авч үзэхэд хүний сэтгэл зүй сайн сайхан, гоё, бүтэмжтэй зүйлийг дэлгэрүүлдэггүй. Харин эсрэгээр нь сонин содон, гаж, муу муухай үйлдлийг маш хүчтэй хүлээж авдаг. Магадгүй 10 гоё зүйлийн хажууд ганц сөрөг зүйл байхад түүнийг л түгээдэг. Олон нийтийн сүлжээн дээр гэхэд муу муухай, харлуулсан бараан мэдээлэл маш хүчтэй, хурдан түгдэг.

Ёс суртахуун ёс зүйг төлөвшүүлэхэд үнэт зүйл маш чухал. Хувь хүний үнэт зүйл гэж байна. Миний гэр бүл, үр хүүхэд, найз нөхөд, хүсэл мөрөөдөл, ажлыг хэлж болно. Нийгмийн үнэт зүйл гэж бий. Энэ бол улс орныхоо тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, сайн сайхны төлөөх сэтгэл бол үнэт зүйл гэж ойлгож болно. Яахав хувь хүмүүсийн үнэт зүйл бий. Харин нийгмээрээ тогтсон үнэт зүйл байхгүй байгаа нь эргээд ёс зүйтэй байх, ёс зүйн хэм хэмжээгээ баримтлах боломжгүй болгочихоод байгаа юм. Ёс зүйг тогтоохын тулд ядаж баримжаалах үнэт зүйлтэй байх ёстой шүү дээ. Жишээ нь, хүмүүс гэртээ маш тухтай сайхан амьдардаг. Гэтэл гэрээсээ гараад л орчин тойрны тохижилт, аюулгүй байдал, нийтийн тээвэр гээд энэ бүхэн нийгмийн тав тухтай орчныг бүрдүүлж чаддаггүй. Бид гэртээ хичнээн сайхан амьдраад нэмэргүй. Энэ нь нийгмийн үнэт зүйлс, түүн дээр тулгуурласан ёс зүйн баримжаа нь байхгүй байгааг харуулдаг.

-Саяхан гэхэд донорын асуудал босч ирж байна л даа. Гэмт үйлдэл байгаа эсэхийг хуулийн байгууллага тусдаа шалгана. Харин тэр дунд ёс суртахууны асуудал хөндөгдсөн үү. Гарын үсгээр баталгаажуулснаас бусад эд, эрхтнийг авчихсан явдал яалт ч үгүй увайгүй, ёс суртахуунгүй үйлдэл гэж зарим нь үзэж байна. Сэтгэл судлалын мэргэжлийн хүнд энэ талаар ямар бодол төрж байв?

-Надад хэд, хэдэн зүйл харагдсан. Нэгд, нийгэм тогтвортой хөгжихөд дундаж давхаргын үүрэг асар их байдаг. Ёс зүй, ёс суртахуун, соёл болж тогтож хөгжихөд нийгэмд дундаж давхарга асар өндөр үүрэг гүйцэтгэдэг. Аливаа улс орны дундаж давхаргын эзэлж байгаа хувь 60-70 хувьд хүрч байж тогтвортой хөгжил явагдаж байна гэж үздэг юм билээ. Гэтэл манайд энэ баримжаа маш тодорхойгүй. 2020 оны сонгуулийн үеэр нэг нэр дэвшигч дундаж давхарга 69 хувьтай гэсэн судалгааг танилцуулж байсан. Лавлаад асуухад санал асуулгаар гаргасан тооцоолол гэх юм билээ. Гэхдээ үнэндээ манайд дундаж давхаргын эзлэх хувь 30 хүрэхтэй үгүйтэй л байгаа. Харин дээд доод давхаргын ялгаа зааг тэнгэр газар шиг болоод ирэхээр ёс суртахуун гэдэг зүйл ярих боломжгүй. Хүний ёс, хүнлэг ёс, хүний мөс, хүн чанар гээд ярьж чадахгүй. Донорын асуудал магадгүй том асуудал.

-Донороос авсан эд, эрхтнийг зуу, зуун саяар үнэлдэг. Донор болсон хүндээ 3.5 сая төгрөг өгөх гэж увайгүй загнаж болох хэрэг үү?

-Ёс суртахуун байгаа газарт хууль хэрэггүй гэдэг үг байдаг. Гэхдээ нийгэм өөрөө капиталжих тусам хууль нь нарийн байх шаардлагатай болдог. Сэтгэл зүй талаас аваад үзэхэд эрхтнээ өгсөн ч бай, авсан ч бай аль аль талд хэцүү. Хүний эрхтэн гэдэг бараа материал биш. Маш нарийн, төвөгтэй асуудал учраас түүнийг хууль дүрмээр л тодорхой болгох хэрэгтэй.

Үхсэн хүн үг хэлэх биш гэдэг. Тэр хүнийг өөд болсны дараа эрхтнийг нь амьд хүмүүс зохицуулж байна. Хэрэв өөрөө амьд байсан бол яах вэ. Ерөөсөө л үүний цаана ёс зүй, ёс суртахууны асуудал гарч ирнэ. Дээрээс нь хайртай хүмүүсийнхээ эд эрхтнийг өгчихсөн ар гэрийнхний хувьд үр хүүхэд маань хэдэн хүнд амьдрал бэлэглэлээ гэж баярлаж бахархах учиртай. Нөгөө талаас эрүүл болсон хүмүүс сэтгэл хангалуун байх хэрэгтэй. Үүний л аль алиныг хангах зүйл нь хууль эрх зүйн тодорхой зохицуулалт юм.

Жишээ нь, Гэр бүлийн хууль бий. Нөхөр нь орхиод явчихсан, хүүхэдтэйгээ үлдсэн эмэгтэйчүүдэд сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгдөг. Хуулийг нь судлаад үзэхээр хүүхдэд өгдөг тэтгэмж нь амьжиргааны доод түвшний 50 хувьтай тэнцүүг авдаг. Тэр хүн компанийн эзэн, эсвэл 500 мянган төгрөгийн цалинтай ч иргэн байж болно. Гэтэл хүүхдийн тэтгэмжид яг адилхан мөнгө тогтооно гэчихсэн нь шударга биш. Өмнө нь орлогын 30 хувь гэдэг байсныг буцаагаад улам дордуулчихсан юм билээ. Ядаж ийм асуудлыг хууль тогтоогчид, улстөрчид ямар өнцөгөөс яаж хардаг вэ гэдэг нь хүртэл өөрсдийгөө ямар ёс зүй, ёс суртахуунтай вэ гэдгийг харуулж байгаа юм.

УИХ-ын гишүүн асан Т.Аюурсайхан, Эрдэнэс Тавантолгой компанийн захирал асан Б.Ганхуяг, Т.Түвшинбаатар, Х.Батхишиг, О.Данзанлувсантүдэв, Б.Отгонжаргал, Г.Гантөмөр, О.Дагвадорж, И.Дагвадорж, П.Бадамханд, Б.Эрдэнэбаяр нарын 11 хүнд холбогдох хэргийн урьдчилсан хэлэлцүүлэг өчигдөр Чингэлтэй дүүргийн эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд 09:00 цагт товлогдоод байв.

Шүүх хурал эхлэхэд шүүгдэгчдийн өмгөөлөгчид “Урьдчилсан хэлэлцүүлгийн товыг хуулийн хугацаат гурван хоногийн өмнө мэдэгдэх ёстой, гэвч урьд өдөр нь мэдэгдлээ. 22-ны өдөр хүртэл хугацааг сунгаж өгнө үү” гэсэн хүсэлт гаргасан. Гэвч шүүх бүрэлдэхүүн шаардлагагүй гэж үзэн урьдчилсан хэлэлцүүлгийг үргэлжлүүллээ.

Хурлын эхэнд шүүгдэгчид болон өмгөөлөгчид өмнө нь шүүхэд гаргасан урьдчилсан хэлэлцүүлгийг хийх шаардлагатай гэсэн байр сууриа өмгөөлөн үг хэлцгээсэн юм. Тухайлбал, Т.Аюурсайханы өмгөөлөгч Н.Цэцэгмаа “Миний үйлчлүүлэгч Т.Аюурсайханыг Б.Ганхуяг, О.Дагвадорж, Б.Отгонжаргал нартай хамтран гэмт бүлэглэл зохион байгуулсан гэж үзсэн.

Гэвч энэ нь тогтоогдоогүй” гэсэн бол өмгөөлөгч Баасанжав “Прокурор миний үйлчлүүлэгчийн гэмт үйлдлийг эцэслэн тогтоож чадаагүй. Ялангуяа жүчээтэй холбоотой шинжээчийн дүгнэлт буруу гарсан. Шүүх шинжилгээний тухай хуулиа ноцтой зөрчсөн. Түүнээс гадна улс төрийн дэмжлэг авсан гэдгийг тогтоож чадаагүй. Ганц л хүний мэдүүлгээр ингэж буруутгасан. Тэр нь Т.Бадамжунай гэдэг хүний мэдүүлэг. Т.Бадамжунай мэдүүлэг өгөхдөө “2018 оны хавар “Эрдэнэс Тавантолгой”-н захирал томилогдох үеэр Т.Аюурсайхан, Б.Ганхуяг нар манай оффис дээр ирж уулзсан. Б.Ганхуяг “Дүүгээ дэмжээрэй” гэж байсан. Бас тэр хоёрын хэнийг хэлснийг санахгүй байна. Нэг нь “Энэ саналыг Ерөнхий сайдад хэлж өгөөрэй” гэж байсан” гэдэг мэдүүлгээр явуулчихсан. Мөн үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн гэж буруутгаж байгааг хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. Миний үйлчлүүлэгч 2007-2014 онд гадаадаас эрэгтэй хослол оруулж ирж худалдаалан 50 мянган ам.долларын хадгаламжтай болсон. Мөн ааваасаа өвлөж авсан маркны цуглуулгатай. 2017-2021 онд ОХУ, Польш улс руу явж марк худалдаалан 44 мянган ам.доллар, 34 мянган евро олсон байдаг. Монгол Улсад ч хоёр удаа 40, 40 сая төгрөгийн марк худалдаалж орлого олсон. 2017 онд УИХ-ын гишүүн байхдаа Перу улсаас том, жижиг номин чулууг оруулж ирсэн. Жижгээр нь хөөрөг хийж, томыг нь БНХАУ-ын иргэнд 30 мянган ам.доллараар зарсан. Турк улсаас өөрийнх нь ажил хэргийн найз 110 мянган ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн байдаг. Энэ мэтээр хууль ёсны дагуу олсон орлогыг үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн гэж буруутгаж байгааг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Тиймээс хэргийг мөрдөн байцаалтад буцааж өгнө үү” гэсэн агуулгатай тайлбарыг хийв.

Б.Ганхуягийн өмгөөлөгч Д.Нямдорж “Миний үйлчлүүлэгчийг үйлчлүүлэгч МАН-ын Шинэчлэл хөгжлийн хороогоор дамжуулан Т.Аюурсайхан, Б.Ганхуяг, О.Дагвадорж нарыг гэмт бүлэгт элсүүлсэн гэж буруутгадаг. Гэвч хавтаст хэрэгт энэ талаарх нотлох баримт авагдаагүй. Мөн Хишиг арвин индустрал компаниас авлига авсан гэдэг. Тэгвэл үүнийг батлах санхүүгийн баримт, тендерийн материалыг авч үзээгүй. Нүхт дэх цогцолборын барилгыг Б.Ганхуягийнх гэдэг. Гэвч улсын бүртгэл дээр энэ хүний нэр дээр энэ үл хөдлөх хөрөнгө байдаггүй. Үүнийг нотлоогүй. Тиймээс хэргийг нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаах хүсэлтэй байна” гэв.

Бусад өмгөөлөгчдийн зүгээс ч ийм тайлбарыг хийсэн юм. Төгсгөлд Б.Ганхуяг үг хэлсэн. Тэрбээр “Нөгөө 40 их наяд, нүүрсний хэрэг, гэрээ, хил гаалиас 12 тэрбум төгрөгийн хохирол үүссэн асуудал дахиад л алга байна. Анх 68 хүнийг хорьсон. Өнөөдөр би ганцаараа байна. Худлаа бухал хараад ганц зүүний тухай л яриад байна. Намайг анх 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 8-нд жагсаал зохион байгуулсан хэргээр хорьсон. Өнгөрсөн хугацаанд нэг ч удаа энэ талаар тайлбар мэдүүлэг аваагүй. Би нүүрстэй холбоотой маш олон мэдүүлэг өгсөн. УИХ дээр энэ тухай яагаад яригдахгүй байгаа юм бэ, намайг яагаад тэнд яриулахгүй байна вэ. Намайг буруутгасан үйлдлүүд нотлогдохгүй, жижигдээд байгаа учраас Т.Аюурсайханыг татаж ирээд гэмт бүлэглэл байгуулсан гээд худлаа томруулж харагдуулж байна. Маш муу найруулсан жүжиг болж өнгөрч байна. Би энэ нүүрсний хэргийн талаар баримт ярьж, нүүрсний хэргийг илрүүлэхэд туслалцаа үзүүлмээр байна. Намайг болон ар гэрийг маань хамгаалалтад авч өгнө үү” гэсэн агуулга ярьсан юм.

Түүний дараа улсын яллагч Ц.Шагдар болон Д.Даваадорж нар тайлбар өгсөн. Тэд “Бүх зүйл хөдөлшгүй нотлох баримтаар тогтоогдсон. Б.Ганхуяг гэхэд зургаан хэрэгт буруутгагдаж байгаа. Үндэслэлгүй хөрөнгөжих дөрөв, авлига авах нэг, бусдад давуу байдал олгосон нэг хэрэг бий. Үүнд нийт 50 орчим тэрбум төгрөгийн хохирол яригдаж байгаа. Нүхт дэх цогцолбор Б.Ганхуягийн нэр дээр байхгүй байна гэж өмгөөлөгч ярьж байна. Тэр асуудал ач холбогдолгүй. Б.Ганхуяг бусдаас авсан авлигын мөнгөө хувиргаж, Нүхтэд цогцолбор барихад хөрөнгө оруулсан нь тогтоогдсон. Тэнд өөрийнхөө нэр дээр болгох шаардлагагүй. Тиймээс хэргийг нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаах шаардлагагүй” гэсэн юм.

Энэ үеэр Б.Ганхуягийн өмгөөлөгч Д.Нямдоржтой ярилцсан юм.

-Өмгөөлөгчид нотлох баримт дутуу гэж тайлбарлалаа. Жишээ нь гэмт бүлэглэл гэж үзсэнийг бүгд эсэргүүцэж байна. Үүнийг тайлбарлахгүй юу?

-МАН-ны Шинэчлэл хөгжлийн хорооны үүсгэн байгуулагчид гэмт бүлэглэл байгуулсан гээд л явчихаж байгаа. Болохгүй шүү дээ. Гэмт хэрэг үйлдэхийн тулд жишээ нь би тантай хамтраад цаг хугацаа товлоод эхэлнэ гэсэн үг байх нь. Дөрвүүлээ нийлээд ингэе, би чамайг гүйцэтгэх захирлаар томилъё, чи түүний дараа тэр хүнийг Шинэчлэл хөгжлийн хорооны даргаар тавиарай, энэ тендерийг энэ компанид өгнө, давуу байдал бий болгоно шүү гэдэг зохион байгуулалтад орохыг хэлнэ. Хэрэв мөнгө орж ирлээ гэж бодоход бид дундаа хувааж байнгын эх үүсвэр болгох ёстой. Тийм зүйл байхгүй.

Тэгээд ч тэр гэмт бүлэглэл нь хэзээ байгуулагдсан нь ойлгомжгүй. Улсын яллагчид Б.Ганхуягийг Шинэчлэл хөгжлийн хороонд байсан гэдгээр ойлгуулаад, хэзээ дууссан бэ гэхээр бүлэг байхгүй юм чинь энэ тухай ярих боломжгүй болчихдог. Уг нь хугацаатай байх ёстой.

Хоёрт, улсын яллагчийн бас нэг ноцтой зүйл нь улс төрийн, МАН-ын Шинэчлэл хөгжлийн хороонд байсан хүмүүсийг нэгтгэж авчихаад л, “Энэ хороо чинь гэмт бүлэглэл юм аа” гээд дайраад байгаа. Энэ чинь нам шүү дээ. Би та нар тэгж үзэж байгаа юм бол санхүүжилтийг нь тогтоо гэж яриад байгаа нь тийм учиртай.

-Улсын яллагчийн зүгээс Б.Ганхуягийн үйлдлүүдийг тайлбарлаж байгаа. Харин та бүхэн гэмт үйлдэл тогтоогдоогүй гэж үзэж байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Гэмт үйлдэл байхгүй. Ямар ч үйлдэл байхгүй. Нэгд, ТУЗ-ийн 11 гишүүнтэй хувьцаат компани. Тэр нь нээлттэй. ТУЗ нь шийдвэр гаргаад Б.Ганхуягийг гүйцэтгэх захирлаар томилж байгаа болохоос Т.Аюурсайхан томилоогүй, Ерөнхий сайд томилоогүй. Гэтэл тэр 11 гишүүний хэнийг ч байцаагаагүй. Ганцхан Т.Аюурсайхан л ингэсэн гээд зүтгээд байгаа. Энэ бол маш буруу зүйл.

-Т.Аюурсайхан, Б.Ганхуяг нарыг хамаарлаар нь буруутгаад байгаа тухай та ямар байр суурь хэлэх вэ?

-Энэ хүмүүс 2013 оноос танилцаж найзалж нөхөрлөсөн. Тийм харилцаатай хүн бүрийг гэмт хэрэгт татах юм уу.

-Б.Ганхуягийг батлан даалтад гаргах хүсэлтийг гаргасан. Өөрөө ч хэлж байна. Хууль зүйн талаас тайлбарлахгүй юу?

-Прокурор хэргийг шүүхэд шилжүүлье, одоо ямар ч нотлох баримт шаардлагагүй гэсэн. Тэгэхээр хэргийн ээдрээ төвөгтэй нөхцөл байдал арилчихсан гэсэн. Үүнийгээ хүлээн зөвшөөрчихлөө. Гэтэл эргээд хэргийн ээдрээ төвөгтэй нөхцөл байдал арилаагүй гэж байгаа нь маш ноцтой үйлдэл. Одоо бол батлан даалтад гарах нөхцөл бүрдчихсэн.

-Есөн сарын хугацаанд хоригдлоо. Өөрийнх нь нөхцөл байдал, ар гэр нь ямар байгаа вэ?

-Мэдээж сайнгүй л байгаа шүү дээ гэсэн юм.

Шүүх бүрэлдэхүүн яллагдагчдын өмгөөлөгчид болон улсын яллагчдын байр суурийг сонссоны дараа зөвлөлдөж, өчигдөр 19:00 цагийн үед шийдвэрээ танилцуулсан юм. Ингэхдээ Т.Аюурсайхан, Б.Ганхуяг нарын 11 хүнд холбогдох хэргийг шүүхэд шилжүүлж, энэ сарын 28-ны 14:00 цагт шүүх хуралдааныг товлолоо.

Консул асан Д.Мөнх-Эрдэнийн эгч Д.Аюурзанатай ярилцлаа.

-Д.Мөнх-Эрдэнэд холбогдох хэргийн давж заалдах шатны шүүх хурал болоод хоёр сар гаруйн хугацаа өнгөрч байна. Анхан шатны шүүхээс гурван жил 10 сарын хорих ял оноож, давж заалдах шатны шүүхээс хоёр жилээр бууруулж шийдвэрлэж байсан. Одоо нөхцөл байдал ямар байна вэ гэдгийг сонирхож байна. Хоёулаа энэ талаар ярьж эхлэх үү?

-Манайх ах дүү дөрвүүлээ. Би айлын том нь, хоёр эрэгтэй, нэг эмэгтэй дүүтэй. Нэгэнт зулай дээр нь гишгэж төрсөн эгчийн хувьд дүүгийнхээ төлөө дуугарахаас аргагүй. Яагаад гэвэл аав, ээж хоёр маань өндөр настай. Дүүг хоригдсоноос хойш аав маань гурван удаа хагалгаанд орсон. Сая наймдугаар сард элэг тайрах хагалгаанд орсон. Ээж маань бас зургадугаар сард тулгуур эрхтний хагалгаанд орсон. Мэдээж настай хүмүүст ямар олиг байх вэ. Настнууд маань яагаад нөхцөл байдалтай эвлэрч чадахгүй байгаа вэ гэхээр “Миний хүү хүн алж, хүрээ талаагүй.

Эх орноо худалдсан, баялгаа завшсан хүнд гэмт хэрэгтэн биш. Миний хүүхэд ингээгүй” гээд энэ бүхэнтэй эвлэрч чадахгүй байгаа учраас сэтгэл санаагаа дагаад биеийн байдал нь таагүй байгаа.

Өнгөрсөн хугацаанд бидэнд маш олон хэвлэл хандаж, ярилцлага авъя гэсэн. Бидэнд Д.Мөнх-Эрдэнийн өмгөөлөгчид хууль шүүхийн байгууллагад хүндэтгэлтэй хандъя гэж зөвлөж байсан учраас дуугүй явж ирсэн. Гэвч эцэст нь тэвчээрийн хязгаар тасарна гэгчээр би эгч хүнийхээ хувьд дуугарахгүй байхын аргагүй болоод таны хүсэлтийг зөвшөөрч, ярилцаж байна.

Дүүг маань 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 18-нд ажил дээрээс нь хүчээр баривчлаад явсан. Түүнээс хойш хоёр шатны шүүх хурал болж өнгөрлөө. Шүүх хурлыг нээлттэй нэртэй ч хэвлэлийнхэн, олон нийтэд хаалттай явуулж ирсэн. Бүр шүүхийн хашааны гадна цагдаагийн хамгаалалт авч байсан. Ингээд анхан болон давж заалдах шатны шүүх хурлууд өнгөрсөн хугацаанд болж өнгөрлөө. Дүү болон өмгөөлөгчдийн зүгээс Улсын дээд шүүхэд гомдол гаргаснаар хяналтын шатны шүүх хурал маргааш буюу баасан гаригт товлогдоод байна. Монгол Улсын шүүхийн дээд байгууллага, Монголын хуульчдын ноён оргил болсон Улсын дээд шүүхэд миний дүү гэм буруутай байна уу үгүй юу, үнэхээр тийм бол тэр хүнд тохирсон ял шийтгэл өгсөн юм уу, хууль хэрэглээ нь ном журмаараа явсан эсэхийг хянаж шалгах сүүлийн шатанд ирсэн учраас жаахан ч хонгилын үзүүрт гэрэл гялтайх гэгчээр шүүгчид энэ асуудлыг гагцхүү хуульд захирагдан үнэн зөвөөр шүүн тунгаагаасай гэж харж байна.

-Олон нийт ч бас ийм үзэл бодлыг сошиал орчинд түгээж харагддаг. Та эгчийнх нь хувьд Д.Мөнх-Эрдэнийн олон нийтэд үзэл бодлоо илэрхийлдэг үйлдэлд нь ямар байр суурьтай байдаг байв?

-Дүү маань дээд боловсролтой, төрд ажил эрхэлж байсан. Сүүлийн жилүүдэд нийгмээ эрүүл болгохын төлөө улс төрд орж, АН-ын ҮБХ-ны гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн даргын зөвлөхийн албан тушаалыг хашиж байсан. Мөн хажуугаар нь Үндсэн хуульд олгогдсон эрхийнхээ дагуу олон нийтийн сүлжээнд лайв хийж байсныг ард түмэн мэднэ. Д.Мөнх-Эрдэнэ бол хүний сайн хань, хүүхдүүдийн сайн эцэг хүн. Өрөвч зөөлөн, цайлган цагаан сэтгэлтэй. Надад туслаач гэсэн болгонд чадлаараа тусалж явдаг. Чи энийг лайвдаад өгөөч, түүнийг хэлээд өгөөч гэхэд нь зөвшөөрөөд очиж байсан юм байхыг үгүйсгэхгүй. Миний дүүг ашиглаж байсан олон хүн байгаа. Тэгж дуугарах хэрэгтэй, ингэж хэлэх ёстой гэж байсан хүмүүс энэ хүнд хэцүү үед хичнээн нь анхаарал тавьж байгааг бид харж л сууна.

Миний дүү үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх Үндсэн хуулиар олгогдсон үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхээ эдэлж нийгэмд гарч ирсэн. Мэдээж шударга ёс, тэгш эрх, нийгмийн баялгийг завшиж байгаа этгээдүүдийн эсрэг баримт нотолгоотой ярьдаг байсан. Буруу зүйл ярьж байсан бол би зогсооно. Гэвч дүүгээ буруу зүйл хийж байсан гэж бодохгүй байна. Бүх зүйл нь баримттай, олны дунд яригдаж байдаг асуудлуудыг ярьж, тод өнгө болж гарч ирсэн. Харин ч ярьж хэлж байсан шүүмжлэлийнх нь хүрээнд өчнөөн олон асуудал эмхэрч цэгцэрч, төрийн бодлогын шийдвэрт тусч байсныг хүмүүс мэднэ. Дээрээс нь ардчилал хүний эрх чөлөөг дээдэлсэн нийгэмд хүн үзэл бодлоо илэрхийлэх ёстой. Яагаад ч сайд дарга, албан тушаалтнаас айж эмээх ёсгүй. Магадгүй зарим нэг зүйлийг хэтрүүлсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Тэглээ гээд дүү маань огт баримтгүй, бусдыг гэмт хэрэгтэн мэтээр гүтгэж эрх зүйн байдлыг нь харлуулж байсан зүйл байхгүй болов уу.

-Нэгэнт нээлттэй шүүх хурлууд болж өнгөрсөн гэсэн учраас Хяналтын шатны шүүхэд гаргасан гомдлын талаар дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Үзэл бодлоо илэрхийлэхтэй холбоотойгоор миний дүү хуулийн байгууллагад дуудагдаж ирсэн. Ингээд дүүг маань өмнөх ажилтай нь холбогдуулан “Энэ хүн ер нь ямар замналаар явсан юм бэ” гэдэг асуудлыг хуулийн байгууллага шалгаж, кампанит ажил өрнүүлсэн юм билээ. Бүр автомашинд нь камер суурилуулж, зургаан сарын турш гүйцэтгэх ажиллагаа явуулсан байдаг. Одоо л бид учир холбогдлыг нь мэдэж байна. Давж заалдах шатны шүүхэд 30 гаруй хүн ажиглагчаар суусан. Бид бүгд чихээрээ сонссон. Миний дүүг Хөх хотод консул байсантай холбогдуулан тухайн үед Гадаад харилцааны яамнаас хуваарилж өгсөн зардлыг яаж зарцуулж байсан юм бэ гэдгийг эргэж шалгаснаар эрүүгийн гэмт хэрэгт холбож эхэлсэн юм билээ.

Уг нь 2016-2019 онд жил бүр аудитын шалгалт орсон байдаг. Тухайн 2017, 2018 онд зөрчилгүй сайн, 2019 онд зориуд зөрчилтэй болгож гаргасан гэж харагддаг. Би нягтлан бодогч хүн. ҮАГ-ын зөрчилтэй гэсэн дүгнэлт захиргааны арга хэмжээ авагддаг гэдгийг мэднэ. ҮАГ гаргасан дүгнэлтээ дүүд маань мэдэгдээгүй, тайлбар аваагүй. Гэтэл миний дүүд Эрүүгийн хуулиар хариуцлага тооцсон. Аудитын дүгнэлтийг Үндэсний аудитын газрын дэд дарга хуурамчаар гаргачихлаа гэж лайв хийснийг нь иргэний маргааныг эрүүгийн хэрэг гэж зориуд шийдвэрлэн нэг сая төгрөгөөр торгосон юм байна лээ.

Шүүх шинжилгээний мөн л хоёр дүгнэлттэй. Тэр нь өвөл зун хоёр шиг ялгаатай. Гайхалтай нь мөн л нэг хүн тэр дүгнэлтүүдийг гаргасан байдаг. Би энд нэг сонин зүйл хэлмээр байна. Энэ үед ажиллаж байсан Дэд консул Б.Батзориг 740 мянган төгрөгийг, атташе Д.Бямбаа 300 мянган төгрөгийг илүү ашиглаж, галт тэргээр биш онгоцоор зөрчиж улсад хохирол учруулсан. Гэтэл мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад дээрх хүмүүсийг хохирлоо төл гэж төлүүлээд энэ хэргээс сугалчихсан. Харин дүүд маань үүсгэсэн 551 мянган төгрөгийг хэтрүүлэн ашигласан гэдэг асуудлыг үргэлжлүүлсээр яллалаа. Гурван хүн байхад хоёрыг нь мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад чимээгүй сугалаад явуулчихдаг. Яагаад миний дүүг болохоор зууж явсаар бүх шатны шүүхээр оруулах болчихов. Адилхан иргэний хувьд Б.Батзориг, Д.Бямбаа нар шиг төлөх боломжийг яагаад олгоогүй юм бол гэдгээс эхлээд бидний хувьд гомдлын гогцоо эхэлсэн.

Давж заалдах шатны шүүх арай өөр түвшний шүүх байна, бид зарим нэг зүйлд талархалтай хандаж байгаа. Мэдлэг боловсрол, асуудлыг харах өнцөг өөр, дараагийн шатны шүүх гэсэндээ нягт нямбай хандсан зүйл харагдсан. Энэ асуудал дээр гэхэд гэм хорыг арилгуулахдаа Иргэний хуульд зааснаар шийдвэрлүүлэх боломжтой байсан гэдэг дүгнэлт хийсэн. ЭХХШТХ 34-ийн 34.19.1-д заасны дагуу төлбөр гарсан гэж үзэж байгаа бол иргэний журмаар нэхэмжлэх эрх нь нээлттэй юм билээ. Үүнийг давж заалдах шатны шүүхээс онцлон дурдаж, магадлалдаа тэмдэглэсэн байсан. Гэхдээ хохирол гэж үзсэн 80 гаруй сая төгрөгийг төлчихөөд хохиролгүй болгоод байхад давхар яллаж байгаа юм шиг хориод байгаа.

-Анхан шатны шүүхээр Д.Мөнх-Эрдэнийг авлига авсан гэж буруутгасан шүү дээ. Мөн Консул байх үедээ төсвийн мөнгийг хэтрүүлэн зарцуулсан гэж үзсэн байдаг. Үүнийг та судалсан байх?

-Эрүүгийн хуулийн буюу авлига хээл хахуультай холбоотой асуудалд буруутгасан юм билээ. Хүн ёсны харилцаа байсан. Нэг танил ах нь “Газрын зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон, нутгийн дүү УИХ-ын хэвлэл мэдээллийн албанд ажигладаг юм байна, чи дамжуулаад хэлээд өгөөч” гэж гуйсан. Нэг ёсондоо төрд ажиллаж байгаа хүний хувьд анхаарал хандуулаад өгөөч гэсэн юм билээ. Нөгөөх нь хөөцөлдсөн. Гэтэл хөөцөлдсөн цаг хугацаа, тэр газрын бичгийг сунгасан цаг хугацаны хувьд өмнө нь аль эрт ном журмын дагуу шийдвэрлэгдчихсэн байдаг. Гэвч буруутгагдсан. Энэ хэрэг дээр өөртэй нь хамааралтай авлига өгсөн, авсан гээд байгаа хүмүүс болох Э, Г гэх хоёр хүний хувьд шүүхээс торгуулийн ял өгөөд явуулчихсан. Гэтэл ганцхан дүүд маань нэг жил дөрвөн сарын хорих ял оногдуулсан. Д.Мөнх-Эрдэнэд торгуулийн ял өгөх боломжтой л байсан байх.

Би нэг зүйлийг тод санаж байна. УИХ-ын чуулган байсан билүү дээ, нэлээд хэдэн жилийн өмнө Ц.Нямдорж гишүүний хүү Анхбаярын тендер төслийн талаар хөндөгдөж, УИХ-ын гишүүд асуулт асуухад Ц.Нямдорж гуай “Хүн ёсны л харилцаа шүү дээ. Эцэг хүний хувьд тендер төслийг нь дэмжчихээч” гээд хэлж байсныг олон нийт санаж байгаа байх. Түүн шиг л юм болсон.

Дараагийн хэрэг гээд байгаа зүйл бол дүүг маань Хөх хотод байхдаа хүүхдүүдийн сургалтын зардалд 1000 юанийг зарцуулсан гэх хэрэгт буруутгадаг. Бодит байдал дээрээ Консулд ажиллаж байсан бүх ажилтны хүүхдүүд дэмжлэг авдаг байсан юм билээ. Түүнийг дүүгийн маань өмгөөлөгчид тодорхой гаргаж ирсэн. Бид ч энд хүүхдээ сургуульд суралцуулахад нэмэлт сургалт, хоол хүнсний зардалд мөнгө гаргадагтай адил. Үүнийг тодруулъя гээд өмгөөлөгчид хүсэлт гаргасан ч хүлээж аваагүй шүүх шийдвэрээ гаргасан. Ингээд миний дүүгийн буруутгагдаад байгаа нөхцөл байдлыг эргээд харахад ерөөсөө тэр хүний сүүлийн 5-6 жил явсан зам мөр бүрийг эргэж хараад дахин хяналт шалгалт зохион байгуулж хэрэг нялзаажээ л гэж харагддаг.

-Төрийн тусгай албан хаагчдын биед халдсан, бусдын нэр хүндийг гутаасан гэсэн зүйл анги ч байдаг байх аа?

-Эрүүгийн хуульд зааснаар худал мэдээлэл тараасан гэж бас буруутгасан. Үндсэн хуульд заасан иргэн хүний итгэл үнэмшил, үзэл бодлоороо чөлөөтэй байж хуулийн хүрээнд үзэл бодлоо илэрхийлнэ гэсэн зарчмынхаа хүрээнд миний дүү байр сууриа илэрхийлж байсан. Лайв бол нэг талаасаа түүний цэвэр үзэл бодол байсан. Бас итгэл үнэмшил, шүүмжлэл хандлага нь ч байсан. Худал мэдээлэл тараасан гэж буруутгасан зүйл ангид шал өөрөөр тайлбарласан байдаг юм билээ. Тэнд “Тус гэмт хэргийн субъектив тал нь шууд санаатай бөгөөд илт худал гүжирдлэгийг өөрөө тараасан байвал худал мэдээлэл тараах гэмт хэрэгт оруулна” гэж заасан. Д.Мөнх-Эрдэнийн хувьд тодорхой баримттай, факттай ярьж байсан хүн.

Мөн Гадаад харилцааны яаманд очиж тусгай албан хаагчдын бие махбодид халдсан гэдэг. Тэр лайвыг үзсэн Монголын ард түмэн мэднэ. Миний дүү тэнд очоод гаран гартлаа лайваа хийсээр байсан. Хэзээ ч тэр хажуудаа байсан хүмүүсийг зодоод, үс гэзгийг нь зулгаагаагүй. Дипломат алба нь тухайн үед Төрийн албаны тухай хуульд хамаардаг байсныг Нийтийн албан тушаалтны хуульд хамруулсан. Түүнээс гадна Гадаад харилцааны яаманд 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 13-нд лайв хийхэд төрийн тусгай хамгаалалтын ажилчид гомдол гаргасан юм билээ. Гэтэл төрийн тусгай албан хаагчдыг 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 26-ны шинэ хуулиар “хууль сахиулагч” гэх статустай болгосон. Бас л хууль урвуулан хэрэглээд 2.7 сая төгрөгөөр торгосон гэх мэт асуудал бий.

-Улсын дээд шүүхэд чухам ямар гомдол гаргав?

-Улсын дээд шүүх шүүхийн шинэчилсэн хууль болон ЭХХШТХ-ийнхаа хүрээнд ямар тохиолдолд гомдлыг хүлээж авдаг юм бэ гэдэг хуулийн зохицуулалт байдаг юм билээ. Тус хуулийн 40.1-д заасан анхан болон давж заалдах шатны шүүх хууль хэрэглээний зөрүүг арилгах зорилгоор хуулийг өөр өөрөөр тайлбарласан, тухайн хүнийг гэм буруутай гэж үзвэл оногдуулж байгаа ял эрүүгийн хариуцлагад ялгамжтай байдлаар хандсан тохиолдолд шүүх эцсийн байдлаар дээд шатны шүүхийн шүүгчид хянах хуулийн зохицуулалттай юм байна. Тиймээс дүү маань болон өмгөөлөгч Булгамаа, Оросоо, Дамбажийжин нар гомдол гаргасан. Улсын дээд шүүхийн хурал болохоос өмнө нийт шүүгчдийн хурлаар Дээд шүүхээр авч хэлэлцэх үү, үгүй юу гэдгийг магадлан хэлэлцдэг юм байна. Тэр хурал нь маргааш буюу баасан гаригт товлогдсон.

-Д.Мөнх-Эрдэнийн давж заалдах шатны шүүх хурлаас хойш хоёр сар гаруйн хугацаа өнгөрөөд байна. Та байнга уулзаж байгаа байх аа. Өөрийнх нь байр байдал ямар байна, юу ярьж байх юм бэ?

-Давж заалдах шатны шүүх хурлын дараа бид дүүгээ эргэхээр 461 дүгээр ангид очиход байгаагүй. Ар гэрт нь болон өмгөөлөгчдөд нь мэдэгдэхгүйгээр Зүүнхараа дахь нээлттэй 413 дугаар хорих анги руу шилжүүлсэн байсан. Одоо тэнд дүүгийн маань эрх зүйн байдал зөрчигдсөөр байна гэж үзэж байна. Нээлттэй хорих ангид хоригдож байгаа иргэн гэр бүл рүүгээ утсаар ярих эрхтэй. Үүний дагуу дүү маань гэр бүл рүүгээ утсаар ярихаар хорих ангиас утсаа чанга яригч дээр тавь, бидний хяналтад байх ёстой гээд бичлэгийг нь хийж авдаг гэсэн.

Мөн хуулийн хүрээнд хоригдож байгаа хүмүүс нийтэд тустай ажил хийж, хоног тооцуулж хорих хугацаагаа хасуулдаг юм билээ. Дүү маань тэр дагуу ажил хийе гэхэд өнөөдөр хүртэл энэ эрхийг нь эдлүүлэхгүй байна.

Эцэст нь хэлэхэд миний дүүгийн хоёр шатны шүүхийн шийдвэр ялгамжтай байна гэдгийг Давж заалдах шатны магадалалд дурдсан учраас шударга ёсны, хууль хэрэглээний зарчмаар Улсын дээд шүүхийн шүүгчид эргэж харж нягтална гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Тийм ч учраас өнөөдрийг хүртэл бид хууль, шүүхийн байгууллагын үйл ажиллагаанд хүндэтгэлтэй хандаж ирсэн. Бүх зүйл цаг хугацаатай байдаг. Сөрөг хүчингүй засаг ганц залууд эр бяраа гаргасан. Улсын дээд шүүх хуулиа сахин, зарчимч хандана гэж итгэж байна. Үүнийг Монголын ард түмэн ч харж байгаа.