Author: Батсүхийн Янжмаа

Хөдөлмөрийн баатар цол саяхан хүртсэн Ерөнхий сайд асан Шаравын Гунгаадоржтой ярилцлаа.

– Хөдөө аж ахуйг удирдахад онцгой арга барил хэрэгтэй-

-Та Атрын анхдугаар аяныг манлайлж явсан хүн шүү дээ. Атрын нэг, хоёрдугаар аяны онцлог юу байв?

-1959 он гэдэг Монгол Улс гаднаас гурил, ногоогоо зөөдөг, зөвхөн махаар л өөрийгөө хангадаг үе байлаа шүү дээ. Тэгэхэд газар тариаланг хөгжүүлэх зорилго тавиад, Атрын анхны аяныг явуулах тогтоолыг 1959 оны гуравдугаар сард МАХН-ын Төв Хорооны III бүгд хурлаас гаргасан юм.Төр засгаас том зорилт дэвшүүлсэн. Зорилт хэрэгжүүлэх их үйлс, миний хойноос сургууль төгсөж ирсэн үе (1958 онд ЗХУ-ын Москва хотын Тимирязевын нэрэмжит Академийг агрономич мэргэжлээр төгссөн) давхцаж, энэ ажил руу орсон юм. Сангийн аж ахуйг Удирдах газар гэж шинээр байгуулагдахад, тэнд ажиллаж, Атрын анхны аянд оролцсон юм.

Атрын анхны аян арав гаруй жил үргэлжилж амжилттай хэрэгжлээ. Тэгээд л дараа дараагийн аянууд өрнөөд явсан хэрэг.

-Монгол газар тариаланд тохиромжгүй уур амьсгалтай орон гэж зарим тариаланч, судлаач ярьж байсан. Цаашдаа хагалах талбайгаа нэмээд байх ёстой юм уу, байгаа газраа хөрсийг нь хамгаалж зөв арчлах ёстой юу?

-Тохиромжтой, тохиромжгүй гэдэг харьцангуй асуудал. Яаж шинжлэх ухааны үндэстэй, мэргэжлийн үүднээс газартай харьцахаас л шалтгаална. Эхлээд судалгаа явуулна. Тохиромжтой газар хаа байна. Хичнээн хэмжээний газар байна гээд Атрын аяныг анх эхлүүлсэн хэрэг. Монгол Улс газар тариалангийн бүтээгдэхүүнээр өөрийгөө хангаж, ялангуяа гурилын хэрэгцээг өөрөө хангахын тулд гарцаагүй тариа тарих хэрэгтэй. Тариаланг хөгжүүлэх шаардлага байсан учраас атар газрыг эзэмших Атрын анхны аян амжилттай хэрэгжсэн юм. Гурилын үйлдвэрүүд байгуулаад, дотооддоо гурилаа үйлдвэрлэж, анхны зорилго хэрэгжсэн. Хүмүүсээ сургах хэрэгтэй байсан. 1959 онд өчигдөр морин дэл дээгүүр давхиж явсан малчин залуус 45 хоногийн курс хийгээд, трактор бариад, тариаланч болоод, ажилласан хэрэг шүү дээ. Зөвлөлтийн техник, эдийн засаг, мэргэжилтний туслалцаа тэр үед их тус болсон.

-1970-аад оноос хөрс хамгаалах талаар яригдаж эхэлсэн юм билээ. Та хөрс хамгаалах талаар Канадын туршлага судалж хэрэгжүүлж байсан гэл үү?

-Эхлээд газраа хагалаад, тариад явсан. Атар газар эхний арван жилдээ тариа ногоо сайн авсан. Сүүлдээ салхинд хөрс хийсээд, газрын үржил шим муудаж эхэлсэн. Тийм учраас хөрсөө хамгаалах асуудал гарцаагүй гарч ирээд, 1960-аад оны сүүлчээс хөрс хамгаалах том арга хэмжээ авч, хүмүүсээ Канад, Казахстанд явуулж, туршлага судлуулж байлаа. Тэгээд хөрсийг эргүүлэхгүй, хавж хагалах, зурваслан тариалах системийг Монгол Улс 1960-аад оны сүүлчээс эхлэн 1970-аад онд нэвтрүүлсэн юм. Технологийн шинэчлэл хийсэн хоёр дахь том Атрын аян байлаа.

-Манайхан энэ намар ургац арвин авсан гэсэн мөртлөө чанар сайнгүй талаар мэдээлж байсан. Бороо орохгүй бол үр тариа гандаж хорчийгоод, бороо ус ихтэй жил бас чанар нь мууддаг юм болов уу даа?

-Ер нь газар тариалан гэдэг зовлонтой л доо. Гол нь технологийн дэвшил, ололтыг нэвтрүүлж, явах ёстой. XXI зуунд бол бид тэнгэрийг нэг их царайчлахгүйгээр технологи, шинжлэх ухааны ололтоор газар тариалангаа хөгжүүлэх ёстой гэж би ойлгодог юм. Ер нь Монгол тариалалтад эрсдэлтэй бүс гэж тооцогддог. Ган болвол тариа ургахад хүндрэл учирна. Бороо хэдийд ороход бас учир бий. Цагаа олоогүй бороо бол бас хэцүү. Энэ жил бороо илүүдсэн, цаг үеэ олоогүй учраас тариа нэлээд нялхарч, болц оройтсон тал бий л дээ.

-Таныг До.Цэнджав гуай газар тариалангийн “сурах бичиг” гэж тодорхойлсон байдаг. Харин та газар тариалангийн түүхээс гадна өөрийнхөө дурсамжийн номыг бичсэн үү?

-Миний хоёр дахь ном гарсан л даа. Атрын анхны аян, хоёрдугаар аян яаж явсан талаар бичсэн юмнууд бий. Атрын 60 жилийн ойн үеэр дахиж хэвлэгдсэн юм. Сэтгүүлч Ш.Цэрэнпил агсны “Ерөнхий сайд Шаравын Гунгаадорж” гэж ном байдаг. Тэнд л миний тухай байж байгаа л даа.

-Та Хөдөлмөрийн баатар боллоо. Энэ өдрүүдэд юу захиж хэлмээр санагдаж байх юм бэ?

-Нас ч нэлээд явж байна. 80 гараад явж байна. Би зөвхөн газар тариалан ч биш, хөдөө аж ахуйн салбарын төлөө насаараа зүтгэж ирсэн хүн. Цаашдаа газар тариалангийн салбарт шинжлэх ухаанчаар хандах нь чухал байна. Техник технологийн дэвшлийг голлон анхаарч, газар тариалангаа хөгжүүлэх ёстой гэж үздэг. Тэрний төлөө залуу тариаланчид, яамныхаа нөхдөд чадах ядахаараа зөвлөж байгаа л даа.

-Ковидын үед хил хаагдаж, хүнсний хомсдолд орчих вий гэж хүмүүс эхэндээ санаа зовж байлаа. Гэтэл та нийгмийн шилжилтийн яг эхэнд 1990-ээд онд Засгийн газрыг тэргүүлж байсан шүү дээ. Тэр үед хүмүүс өлсөх вий гэж санаа зовж байв уу?

-Би айхавтар санаа зовоогүй. Яагаад гэвэл Монголд газар, мал, малчид нь байна. Гол нь бэлчээрийн мал аж ахуй маань байгаа цагт монголчууд өлсөх, цангахын зовлонг үзэхгүй гэж найдаж байгаа юм. 2008 онд эдийн засгийн хямралын үеэр ч дэлхий даяар хүнд болсон шүү дээ. Монгол Улс малынхаа буянаар тэр хүндрэлийг амсаагүй өнгөрсөн. Цаашдаа ч монголчууд ийм хүндрэлийг амсахгүй. Ганцхан “Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ” гэдэг. Эрхэлдэг эзэд нь, төрийн ноёд, хөдөө аж ахуйгаа хамгаалдаг, хариуцдаг хүмүүс нь хариуцлагатай ажиллаасай. Малчид тариаланчидтайгаа ойр ажиллаж, контороос удирдах бус, тулж ажиллах, амьдрал дунд орох хэрэгтэй. Хөдөө аж ахуйг удирдахад онцгой арга барил хэрэгтэй. Төр засаг нь түмэн олонтойгоо амьд холбоотой байсан цагт монголчууд өлсөхийн зовлон үзэхгүй ээ.

-80 гараад ирэхээр янз бүрийн л юм эргэцүүлж боддог байх даа?

-Насан туршдаа албаны хэнхэг залгасан хүн чинь салбар, ажил, улс орны тухай л бодож харж, санаа зовж байх юм даа. Тэр бодол санааг маань хүлээж авдаг ч юмуу асуудаг, сонсдог тал нь хэр байгаа юм гэдэг өөр асуудал. Ард түмнээ хүнсээр хангах тухай л бодож байх юм. Мал, газар хоёроо сайн ашиглаж байсан цагт монголчууд амгалан тайван амьдарна. Түүнд л залбирч, санаа зовж суух юм даа.

-Ингэхэд та ямар гурил сонгодог вэ?

-Би бол гайгүй гурил иддэг. “Алтан тариа”-гийн гурил л иддэг юм.

-Шинэ жил болох нь ээ. Та энэ шинэ жилийг яаж угтах вэ?

-Хүүхэд шуухад ирээд, орой шампанск задлаад, шинэ оноо урьдынхаараа угтана даа. Төр засгийн буянд баярлаж байна. Энэ жилийн шинэ жилийг шинэ нөхцөлд тэмдэглэх болж байна. Хөдөлмөрийн баатар боллоо. Тэглээ гээд сүржигнээд байх юм алга. Төрийн хайр хишгийг хамт олонтойгоо ёслох, баярлах үе гарах байх. Ковид, өвчин зовлон саараг, урин дулаан болог. Тэгж байгаад бас зүгээр байхгүй л дээ. Бид хоёр бас нэг сарын сүүлээр хүүхдүүд рүүгээ явах санаатай байгаа.

-Таныг бага байхад шинэ жилийг яаж тэмдэглэдэг байв даа?

-Намайг дунд сургуульд байх үеийн шинэ жилийг одоогийнхтой жиших юм байхгүй. Гэхдээ л хөөр хөгжөөнтэй байж дээ. Тэр үедээ маш их баярладаг, ногоон модоо чимчихнэ. Цаасаар гинж, чимэглэл хийдэг. Түүнийгээ янз бүрийн өнгөөр будаад, шинэ жилийг их л хүлээдэг байсан санагддаг юм. Өвлийн өвгөн, ан амьтадтайгаа ирдэг. Би чинь чоно болдог байлаа. Дах нөмрөөд чоно болоод улиад байна даа. (хөхрөв)

-Та багадаа Бага Ухна гэдэг өхөөрдсөн нэртэй байсан гэдэг байх аа?

-Тэр чинь нялхын нэр шүү дээ. Манай говийнхон Ухна гэсэн нэр их өгдөг заншилтай л даа. Ах надаас гурав ах. Түүнийг Их Ухна. Намайг Бага Ухна гэж нэрлэдэг байсан гэдэг. Би чамд өмнө нь ярьж байсан байх аа. Сэмбээ ринбүүчи гэж их том хувилгаан Түвдээс заларч, буцаж явахдаа яагаад ч юм Мааньтын шанд гэж миний төрсөн газраар дайрч л дээ. Аав номын хүн болохоор тэр хувилгааныг гэртээ залсан юм уу, ах бид хоёрт Гунгаанамжил, Гунгаадорж гэдэг нэр хайрласан юм билээ. Гэрэл гэгээ цацарсан, гэрэлтэй жаргалтай гэсэн утгатай гэдэг. Түвдийн хувилгааны хайрласан нэр, буян хишиг нөлөөлсөн байлгүй. Ерөөлтэй л юм.

Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Б.Пунсалдуламтай соёлын асуудлаар ярилцлаа. Тэрбээр XX зууны Монголын соёлыг судалж, “Шинэ соёл Монголд төлөвшсөн түүх (ХХ зуун)” номыг бичсэн эрдэмтэн билээ.

-Б.Цэнддоо эрхлэгчийн “Соёлын довтолгоо: хоньчноос барилгачин” гээд ном байдаг. Бас “Соёлын довтолгоо” гээд жүжигчин Ж.Мөнхсайхан, М.Баярмагнай нарын тоглосон уран сайхны кино ч бий. Соёлын довтолгоо урлагт хэр ханатай бууж байх юм бэ?

-Ж.Мөнхсайхан миний шавь байгаа юм. Киногоо хийчихээд “Ийм юм хийлээ” гээд урьсан. Соёлын довтолгоо гэдэг муу зүйл биш ээ гэж би хэлж л байсан. Миний “Шинэ соёл Монголд төлөвшсөн түүх” ном 2018 оных. Б.Цэнддоо Улаанбаатар их сургуулийн докторант. Миний номыг авсан. Намайг сайн мэднэ. Шинэ соёл гэж юу хэлээд байгааг эхлээд ярья. Шинэ соёл гэж Өрнөдөд бий болсон шинжлэх ухааны мэдлэгийг хэлээд байгаа юм. Өнөөдөр бидний яриад байгаа орчин цагийн боловсрол, их дээд сургууль, шинжлэх ухаан, техник технологи Европт үүссэн учраас гар үйлдвэрүүд нь аж үйлдвэр болж хөгжөөд, аж үйлдвэрийн хувьсгал эрчтэй явж, хөгжлийн дөрөв дэх үедээ ороод байгааг хэлж байна.

-Тэгэхээр энэ шинэ соёл Монголд орж ирэхээс өмнө бид ямар соёлтой байсан бэ?

-Монголчууд асар их уламжлал, соёлтой ард түмэн. Өөрийн гэсэн бичиг үсэгтэй, ёс заншилтай. Миний бие ХХ зууны монголчуудын соёлыг бүтцийн хувьд гурав ангилаад байгаа юм. Нэгдүгээрт, язгуур соёл, үүнд 3000 жилийн тэртээгээс эрхэлж ирсэн монголчуудын нүүдлийн мал аж ахуйтай холбоотой бүх зүйлс багтана. Дуу хуур, морь эмээл, хөөмий бүгд язгуур соёлд орно. Хоёрдугаарт, уламжлалт соёл, монголчууд төр улсаа байгуулж, бусад ард түмэнтэй зэрэгцэн оршиж, харилцаатай явж ирсэн. Соёлд хана хэрэм байдаггүй. Тиймээс манай соёл гадагшаа, гадны соёл манайд орж ирж, уусан өөриймсөж байв. Үүнийг уламжлалт соёл хэмээн нэрлэж байгаа юм. Тухайлбал, Буддын шашин Монголын ард түмний бүтээсэн соёл биш, гаднаас орж ирж, манай ахуй амьдралд ууссан.

XX зууны эхэн хүртэл монголчууд өөрсдийн язгуур соёл, уламжлалт соёлоор явж ирсэн. Гэтэл XX зуунд дэлхий нийтийг, шинэ соёл буюу шинжлэх ухаан мэдлэг боловсрол эзэмшсэн улс орнууд тэргүүлж, өөрсдийн санаа бодлоо тулгах болжээ. Шинжлэх ухааны мэдлэг боловсрол улс орнуудын хөгжил дэвшил, тусгаар тогтнол, эрх мэдлийн гол баталгаа болж байв. Энэхүү шинэ соёлд суралцахгүй бол монголчууд төрийн тусгаар тогтнолоо тунхаглаж, цаашид улс орныхоо хөгжлийн тухай ярихад хэцүү болсон байв. Үүнийг бүр XIX зууны сүүлч, ХХ зууны эхнээс монголчууд маш сайн ойлгож байв.

Бидний Монгол, бас Хятадыг бүхлээр нь өөртөө нэгтгэн захирч байсан Манж чин улс хэдийгээр газар нутаг, хүн амаараа дэлхийд дээгүүр орж байсан ч бусад улс орнуудтай явуулсан дайнд ялагдаж байв. Энэ нь Манж чин гүрэнд Өрнөдөд бий болж хөгжсөн шинжлэх ухааны мэдлэг, техник, технологи болон аж үйлдвэрийн хөгжил дорой байсны илрэл байв. Тиймээс Манжийн хаан “Шинэ засгийн бодлого” явуулжээ. Энэ бодлогын нэг чиглэл нь орчин цагийн боловсрол, цэргийн эрдэм ухаанд суралцах явдал байсан юм. 1911 онд тусгаар тогтносон Монгол Улсын Засгийн газар ч монголчуудыг бичиг үсэгтэй болгох, орчин цагийн сургууль боловсролыг хөгжүүлэх нь туйлын чухал гэдгийг ойлгож, тодорхой арга хэмжээ хэрэгжүүлж байв. Монголд орчин цагийн төрийн анхны сургуулийг 1912 онд Богд хаант Монгол Улсын Гадаад явдлын яаманд байгуулж байжээ. Ер нь Богдын Засгийн газар, Ардын Засгийн газар, социалист төрийн үед ч ялгаагүй орчин цагийн боловсрол, шинжлэх ухааны мэдлэг, шинэ соёлыг нэвтрүүлэх төрийн бодлогын залгамж халаа тасралтгүй явсаар, ХХ зууны 1960-аад онд орчин үеийн боловсролын тогтолцоо бүрэлдэн тогтож, үндэсний мэргэжилтэй ажилтан, сэхээтнийг бэлтгэн гаргаж, сургах болсон юм.

-Та соёл гэдэг хүний бүтээсэн зүйл гэж ярьсан. Одоо бол бүх зүйлсийг соёлтой холбож ярьдаг боллоо. Ч.Номин сайдын бэлэгтэй холбоотойгоор төмс соёл мөн үү гэсэн сэдэв хүртэл сошиалд явсан?

-Өнөөдрийн бидний амьдарч байгаа хэв маяг соёлд ордоггүй. Ирээдүйд өв болгож үлдээх зүйлсийг соёл гээд байгаа юм. Түүнээс биш хар тамхины хэрэглээг соёл, эсвэл дайн хийх соёл гэж ярихгүй шүү дээ. Хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийн зүйлсийг соёлд оруулж яриад байгаа юм. Оюуны мэдлэг бүтээж байгаа зүйлсийг соёлд багтаадаг. Улс төрийн соёл, эдийн засгийн соёл гэж ярьдаг, энэ нь соёл судлалын асуудалд орно. Соёлыг хоёр хуваадаг. Урлаг уран сайхны соёл, нөгөө талд нь хүний оюуны мэдлэг ордог. Шашин соёлын асуудал мөн гэхдээ өртөг бүтээдэггүй. Шинжлэх ухааны мэдлэг л өртөг бүтээдэг.

-Шинэ соёлыг Монголд нэвтрүүлэх гэж заримдаа албадаж байсан. Биднийг багад айлуудаар хүмүүс явж, орны цагаан хэрэглэл, гар нүүрийн алчуур шалгадаг, “Соёлч өрх” шалгаруулдаг байсан санагдаж байна?

-Шинэ соёлыг Монголд нэвтрүүлэхэд хүч хэрэглэж байгаагүй. Харин соёлын довтолгоог хэрэгжүүлэхэд зарим үед захиргаадалтын арга хэрэглэж байсан. Соёлын довтолгоо XX зууны монголчуудын соёлын нэг л жижигхэн хэсэг. Хамгийн нэгдүгээрт, бүх нийтээр бичиг үсэг тайлагдахаас соёлын асуудал эхэлдэг. Соёлын довтолгоо 1959 оноос эхэлдэг. Соёлын довтолгоо гэхээр ор дэрний даавуу, оймс, гуталхан яриад байдаг. 1921 оноос хойш 1959 он болтол 38 жил Ардын Засгийн газраас Монголд бага, дунд сургууль, их сургууль, Намын дээд сургууль байгуулсан. Зөвлөлтөд хүмүүсээ сургасан. Аж үйлдвэрийн комбинат Улаанбаатарт барьчихсан. Өөрөөр хэлбэл, барилга байшин баригдаад, ажилчин анги бүрэлдээд, Улаанбаатарт хятад барилгачдаар шинэ хороолол бариулж эхэлсэн үе. Гэтэл монголчууд паартай байшинд, паалантай жорлонд амьдарч мэдэхгүй, хөдөө талдаа явж байсан хүмүүс. 1959 онд их олон юм болсон. Хөдөө аж ахуйн хоршоолол хөдөлгөөн үүссэн. Хувьдаа малтай малчдыг нэгдэлд хамруулахаар ажилгүй хүмүүс гараад ирнэ шүү дээ. Улс орон даяар “Атрын аян” өрнүүлсэн. Гадаад дотоодын техник авчирсан. Малаа нийгэмчилсэн малчид Сангийн аж ахуйд, Улаанбаатарт аж үйлдвэрийн комбинатад ажиллаж эхэллээ. Яагаад Соёлын довтолгоо явуулах болсон гэхээр монголчуудын амьдралын хэв маяг өөрчлөгдсөн. Хөдөө хэдэн малтай, ах дүүсээрээ амьдарч байсан бол Сангийн аж ахуйд олон аймгаас ирсэн хүмүүс нэг дор бөөгнөрч амьдрахад дор хаяж шүлсээ гудамжинд хаяхгүй байх, эрүүл ахуй, ариун цэврийн наад захын шаардлага хангах хэрэгтэй болсон. Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийн дэргэд ямар байх ёстой юм. Соёлын довтолгооноор аргадахыг нь аргадаж, захиргаадахыг нь захиргаадсан. Тэгэхгүй бол усанд орохгүй яваад байна шүү дээ. Хөдөө ганц гэрээрээ байхад сар усанд орохгүй явж болно. Гэтэл олон хүн дунд сар усанд орохгүй явбал юу болох вэ. Албаар усанд оруулаад, савандаж байгаа тухай кинон дээр гараад байгаа биз дээ. Энэ албадлагыг би зөв зүйтэй гэж үздэг. Соёлын довтолгоо монголчуудад маш их зүйлс өгсөн шүү. Ингэж байж л хэвшүүлсэн юм.

Ерээд оноос өмнө Улаанбаатарт зүлгэн дээр гишгэдэггүй байсан юм шүү. Зүлгэн дээр гишгэвэл таван төгрөгөөр торгуульдаг байсан. Ингэж зөв дадалд сургадаг.

Бас нэг асуудал соёл ярихаар үзэл суртал яриад байдаг. Энэ хоёр өөр асуудал шүү. “Социалист өмчийн эс ширхэг бүрийг нүдний цөцгий мэт хайрлах” гэдэг үзэл суртал. Харин соёлын асуудал, үзэл суртлыг хэрэгжүүлж байгаа байгууллага нь нэг байсан. Урлагийнхан театрын жүжигчид нам төрийн бодлогыг сурталчлах үүрэгтэй байсан. Дэлхийн соёлыг авчирч, уламжлалт соёлыг авч явж байсан. Монголын үндэсний соёл урлагийг мандуулсан. Өрнийн соёлоос Монголын урлагт дуурь, цирк, балетийг нэвтрүүлсэн. Хажуугаар нь үзэл суртлын ажилд ч оролцсон. Хичнээн үзэл суртлын асуудал байсан ч Марксизм, Ленинизмийг удирдлага болгож байсан ч, монголчууд үндэсний дээд боловсролтой мэргэжилтнүүдтэй, мэргэжлийн ажилчин, судлаач, эрдэмтэдтэй, бүх иргэд нь 1980-аад он гэхэд бүрэн дунд боловсролтой болсон. Үүнийг л шинэ соёлын үр дүн гэж онцлоод байгаа юм. Соёлын довтолгооноор хуучин амьдралын хэв маягийг өөрчлөх гэж зүтгэж байсан юм.

Одоогийн залуус социализмын үе байтугай 1990-ээд оны тохиролцооны дэлгүүрийг ч мэдэхгүй шүү дээ. Ор дэрний даавуу шалгадаг байсан гэхээр тэд гайхдаг. Хөдөө ганц гэрээрээ байдаг малчин айлд жорлон ухах шаардлага байхгүй. Европын кинонд, “Харри Поттер” дээр шовгор оройтой малгайтай хүмүүс гардаг даа. Өрнөдийнхөн монголчууд хир баасандаа хутгалдсан гэж муулж болно. Дундад зууны үеийн Европын хотуудад яаж байсан гэхээр байшингийнхаа цонхоор шээс, баасаа цацчихдаг байж. Тэгэхээр шовгор оройтой малгай дээр унасан юм тогтохгүй. Ийм юм тэнд ч бас болж л байсан.

-Монголд шинэ соёл төлөвшүүлэх үеийн алдаа, оноо нь юу байв?

-Монголд социализм байгуулсан он жилийг тоолъё гэвэл 1954 онд МАХН-ын 12 дугаар хурал болж, Монголд социализм дэлгэрэнгүй байгуулъя гэдэг үг гарч байгаа юм. Үүнээс өмнөх Монгол хувийн өмчтэй, малаа маллаад явж байсан. Энэ үеийг социализмын үе гэж хэлэхгүй. Гэтэл хүмүүс социализмын 70 жил гэж ярьдаг.

XX зуунд монголчуудын олсон гурван том ололт байна. Тусгаар тогтнолоо олсон. Энэ бол XX зууны монголчуудын гавьяа. Хоёр дахь маш том ололт бол шинэ соёл төлөвшсөн. Гуравдугаарт, монголчууд нүүдлийн мал аж ахуйн орноос хөдөө аж ахуй, аж үйлдвэрийн орон болсон. Газар тариалан хөгжүүлсэн. 1900-гаад оны монголчуудын гэрэл зургийг хар л даа. Харин жар далаад оны монголчуудын зураг огт өөр. Энэ бол шинэ соёлын үр дүн. Сургууль, боловсролыг системээр нь хөгжүүлж чадсан учраас Монголд аж үйлдвэр хөгжсөн. Иргэд нь мэдлэгтэй болсон. Шинэ соёл төлөвшсөний алдаа, эсвэл хор уршиг хэмээн ярих ямар ч асуудал байхгүй.

-Өнөөгийн монголчуудыг та ямар соёлтой гэж дүгнэх вэ?

-Өнөөдрийн монголчуудын соёлын түвшин өндөр л гэж хэлнэ. Бүгдийг нь соёл гэж ярьдаг ч ямар түвшиндээ ямар алдаа гаргаад байгаа асуудлыг ярих ёстой юм. Төмс өгснөөс болоод соёлгүй гэх боломжгүй. Яагаад гэхээр соёл гэдэг шинжлэх ухааны мэдлэг, техник технологийн мэдлэг, хөгжлийн түвшинг илэрхийлж байна шүү дээ. Тийм учраас монголчууд яаж ийж байгаад хүүхдээ сургах гээд байгаа биз дээ. Монголчуудын соёл боловсролын түвшин ерээд оноос өмнө маш сайн байсан. Харин сүүлийн 30 жилийн манай боловсролын тогтолцоо өөрчлөлт шинэчлэлт олныг хийгээд байгаа ч үр дүн нь сайн харагдахгүй л байна.

-Орк гэсэн үг монголчуудын хэл ярианд орж ирсэн. Хотын соёлгүй хүмүүсийг ингэж нэрлээд байх шиг. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Тэр улсууд хотын соёлын түвшинд биеэ авч явах талаар бэлтгэгдээгүй учраас л ялгагдаад байгаа юм. Гол нь амьдрах ахуй орчин өөр газраас ирсний ялгаа харагдаад байгаа хэрэг. Орк гэдэг хотын соёлд суралцаагүй гэсэн үг.Түүнээс биш маанаг, тэнэг гэсэн үг биш. Тэр орк чинь биднээс илүү сэтгэдэг байж ч мэднэ. Эрдэнэтэд амьдардаг хүн Улаанбаатарт ирээд оркоороо дуудуулахгүй байгаа биз дээ.

-Манайхан бас өөрсдийгөө Азийн улс мөртлөө европ соёлтой гэж яриад байдаг даа.

-Би ингэж хэлнэ. Монголчууд газар зүйн хувьд Ази, Европ тивийн заагт байрладаг. Үүнийг Өрнийн болон Дорнын соёлын зааг дээр оршиж байна хэмээн үзэж болно. Бид дорнын соёлтой улс. Капиталыг дагаж соёл явдаг. Өрнийн соёлын капитал Хятадын пүүс, наймаагаар ч орж ирнэ. Америкийн Эндрюсийн экспедициэр ч орж ирнэ. Гэсэн хэдий ч Өрнийн соёл Оросоос давамгайлж орж ирсэн л дээ. Монголчууд Өрнө, Дорнын соёлын заагт байдаг учраас Монголд Өрнийн соёл нэвтрэхэд түлхэц үзүүлсэн нь ойлгомжтой.

-“Шинэ соёл Монголд төлөвшсөн түүх” номондоо та юуг онцолсон бэ?

-Соёл ярихаар заавал бичиг үсгийн асуудал ярьдаг. Богдын Засгийн газар, Ардын Засгийн газраас авахуулаад монголчууд өрнийн улсууд яагаад хөгжөөд байна гэдгийг судалж байжээ. 1923 онд Ардын Засгийн газраас баталсан Эдийн засгийн үндсэн бодлого гэдэг баримт бичиг бий. Түүнд,Германы түмэн хүнээс гуравхан хүн бичиг үсэг мэдэхгүй. Английн түмэн хүнээс наймхан хүн бичиг мэдэхгүй, Оросын түмэн хүнээс 3000 нь л бичиг мэдэж байна хэмээн судлаад, аль улсаас сурахаа дэс дараалан байрлуусан байдаг. Гэхдээ бодит байдал дээр бид Оросын боловсролоор явсан. Оросууд Германы боловсролыг авсан. Үндсэндээ бид Оросоор дамжуулаад Өрнөдийн боловсролыг авсан гэсэн үг. Тийм учраас Монголд төгссөн зарим хүүхэд бусад улсад очоод гайхуулаад байдаг.

-Монголчууд 1920-иод онд Франц, Германд хүмүүсээ сургаж байсан ч эргүүлэн татах учир шалтгаан байсан талаар та бас нэг ярилцлагадаа дурдсан?

-Уг нь монголчууд Герман, Францаас суръя гээд залуучуудаа Герман, Франц руу явуулсан шүү дээ. Гэтэл Улаан Орос Комнтерн буцаагаад татчихсан гэж хүмүүс ярьдаг. Гэтэл оросууд зөвшөөрсөн учраас Герман, Франц руу хүмүүсээ явуулсан байдаг. 1917 онд Орост Октябрийн хувьсгал ялаад, Зөвлөлт Орос улс 1922 онд байгуулагдаад, дэлхий даяар ажилчин ангийн хөдөлгөөн өрнөж байсан үе юм. Англи, Герман, Францад ажилчдын хөдөлгөөн өрнөсөн. Хөрөнгөтнүүдийнхээ эсрэг цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх тэмцэл өрнөж байв. Тийм учраас Коминтерн (Олон улсын коммунистуудын холбоо) Октябрийн хувьсгал дэлхий даяар ялах юм байна гэж бодож байсан. Нөгөө “Байн байсаар бүх дэлхийг бүрхэх Октябрь” гэдэг шүлэгт гардаг шиг үнэмшсэн байсан. Тийм учраас Германд очоод юм сураг, тэдний залуустай ойрхон байг гэж зөвшөөрч. Гэтэл 1929 онд дэлхийн эдийн засгийн анхдугаар хямрал болсон. Ер нь уялдаа холбоогүй түүх гэж байдаггүй. Ямар ч юм Монголын түүхтэй холбогдоно. “Намгийн ногоон мэлхий ч бидэнтэй холбогдоно шүү” гэж би хүүхдүүдэд ярьдаг юм. Дэлхийн эдийн засгийн хямралын үеэр бослого тэмцэл өрнөөд байхаар хөрөнгөтнүүд нь ажилчдынхаа цалинг нэмээд өгчихөөр тэмцэл нь зогсчихож байгаа юм. Үйлдвэрчний эвлэлүүд байгуулагдаж, ажилчдынхаа цалинг нэмээд, дэлхийн хувьсгал болохгүй нь харагдаад ирэхээр Герман, Францад сургахаар илгээсэн монголчуудыг буцааж татсан юм. Дэлхий нийтийн хэмжээнд авч үзэж байж Монголын түүхийг бүрэн гүйцэд ойлгоно.

Латин бичиг яг үүнтэй агаар нэг. Одоо ч бид мессэж бичихдээ латинаар бичдэг. Оросууд 1930 онд латин бичиг нэвтрүүлэхдээ хувьсгал мандаад Дундад Азийн улсуудаа харьяандаа оруулчихвал бүгдийг нь латин бичигтэй болгочихвол зовлонгүй нэвтрэлцэнэ гэж ойлгосон. Манайд латин бичигт сурах тогтоол гарсан. Дараа нь шууд болиод, кирилл үсэгт шилжсэн юм. Дэлхийгээр ялах хувьсгал нь биш болсон учраас латинаар явахаа больж, кириллээр барьж байя гээд манайд ч кирилл нэвтэрсэн. Энэ талаар би өөрийн саналаа номондоо бичсэн.

-Монголчууд өрнийн соёлтой, дэлхийн ямар ч эрдэмтэнтэй ном хаялцаж болно гэж та ярьдаг. Гэхдээ язгуур соёлоо ч мартаж орхиж болохгүй юм шиг?

-Язгуур соёл маань бидний тархи, зүрхэнд бий. Өөрийгөө монгол хүн гэж үзэж байгаа хүн бүхэнд язгуур соёл маань бий. Мэдлэгт нь ч мэдэрхүйд нь ч бий. Зан заншил, хөгжим, дуу соёлд нь ч, өмсөх зүүх хувцсанд нь ч шингэсэн байдаг. Тэр битгий хэл Германд явж байхдаа ч азиуд дундаас монголоо ялгаж таньдаг. Монгол хүн Хятад, Солонгосоос өөр шүү дээ. Монгол хүний биеийн бүтэц, тархины багтаамж хүртэл ялгаатай гэдэг. Монгол хүнийг монгол байлгаж байгаа гол зүйл язгуур соёл шүү. Харин монгол хүнийг орчин үеийн хүн гэдгийг харуулах зүйл шинэ соёл.

Саяхан Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн Ардын багш, академич, Ч.Авдайтай ярилцлаа.

-Та “1943 оны хавар хонь хургалах цагаар төрсөн” гэж ярьсан байна лээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны нөлөөгөөр Монголд ч тарчиг байсан үе. Таныг мэндлэх үеийн талаар аав, ээж тань хууч хөөрч байв уу?

-Би долоон хүүхэдтэй айлын дороосоо гурав дахь нь. Одоо миний эгч байна. 85-тай, найм, есөн хүүхэдтэй хүн байдаг. Дараагийн ах, эгч маань байна. Миний дээд талын эгч маань 80-тай. Манайхан гайгүй өндөр насалдаг улсууд. Аавын ах 88 хүрсэн. Би бол 88 хүрэх төлөвлөгөөтэй зүтгээд байгаа. Яах вэ, 1943 онд манайх амины хэдэн малтай байсан. Тэр үед өөр юу байх вэ. Цаг агаар ч хэцүү байж. 1944 оны зуд гэж Монголд том зуд болсон шүү дээ. Намайг уяж орхичихоод цас малтаад явдаг байсан гэдэг. Тиймэрхүү маягтай л байж. Эцэг, эхээс өгсөн жинхэнэ нэр маань Равдандаш. Дүү нар маань “Авдай” гэж дууддаг. Сургуульд ороход “Чамайг хэн гэдэг вэ” гэхээр нь “Авдай” гээд тэр нэрээрээ явчихсан юм.

-Таны ах, эгч нар дөрөвдүгээр анги төгссөн гэсэн. Харин аав тань таныг сургах гэж хөөцөлдсөн гэсэн үү?

-Эгч, ах хоёр дөрөвдүгээр анги төгссөн. Миний дөнгөж дээд талын хоёр бол сургуульд сууж үзээгүй. 1951 онд Увс аймгийн Зүүнхангай сумын бага сургуульд ороод, дөрөвдүгээр ангиа төгсөхөд манай суманд ямар долоон жилийн сургууль байсан биш. Цагаанхайрхан суманд тав, зургадугаар ангидаа сурсан. Би бага сургуульд байхдаа бүх улирлаар онц гардаг. Аравдугаар ангиа ч онц төгссөн шүү дээ. Хичээл номдоо сайн юм гээд аав маань намайг мориор Цагаанхайрхан суманд, дараа нь Баруунтуруунд хүргэж өгч байлаа. Их сургуульд ч онц сурч байсан л даа. Хоёрдугаар курсийнхээ хавар л уушги муудаад, нэг хичээлдээ дунд авч, Сүхбаатарын цалин авч чадаагүй юм.

Жараад оны үед аж үйлдвэрийн салбарууд байгуулагдаж инженер техникийн мэргэжилтний хэрэгцээ өссөн тул 1959 онд МУИС инженерийн салбар нээж барилга, цахилгаан, дулааны салбарыг шат дараатай нээж, оюутан элсүүлж эхэлсэн. 1961 онд Механикч инженерийн ангийг нээхэд би элсэж, 1966 онд дотооддоо бэлтгэсэн анхны 18 хөнгөн аж үйлдвэрийн механикч инженерийн нэг болсон юм. Олон орос багштай. Манай ангийнхан төгсөхдөө дипломоо орос хэл дээр хамгаалж байлаа шүү дээ. МУИС-ийн ректор, академич Н.Содном багш санаачлан, Засгийн газарт тавьж хөөцөлдсөнөөр НҮБ-ын соёл, шинжлэх ухаан, боловсролын байгууллага (ЮНЕСКО) хариуцан Монгол Улсад Политехникийн дээд сургууль байгуулахад туслах болж, 40 багшийг тав, зургаан сарын хугацаагаар ЗХУ-д явуулж мэргэжил дээшлүүлэх болов. Би Киевийн Политехникийн дээд сургуульд мэргэжил дээшлүүлсэн юм.

Нэртэй мундаг багш нарын гараар орж байлаа.

-Та механикч инженер хүн. Монголчууд хонь, ямааны арьсаа боловсруулах үйлдвэртэй байсан мөртлөө өнөөг хүртэл яагаад арьсаа олигтой боловсруулж чаддаггүй юм бэ. Гутал хийдэг хүмүүс гаднаас түүхий эдээ авдаг гэдэг шүү дээ?

-Аж үйлдвэрийн комбинатыг Улаанбаатарт 1934 онд байгуулсан юм. Энд ноос угаадаг, эсгий бүтээгдэхүүн хийдэг, арьс ширээ боловсруулдаг, арьс ширээрээ гутлын түрий энэ тэрийг хийдэг байсан. 1960-аад онд Чехийн тусламжаар хонь, ямааны арьс боловсруулах үйлдвэр байгуулагдаж, энд боловсруулсан арьсаар чемодан, савхин өмд, цамц, түрийвч, бээлий янз бүрийн юм хийдэг байсан л даа. Энэ хоёр үйлдвэрээс гадна жилд 5 сая гутал хийдэг Гутлын үйлдвэр байгуулж өгсөн юм. Нэг их гоё, мундаг гутал хийхгүй ээ. Оросууд энд “бахиал” хийлгэж, цэргүүддээ өмсүүлдэг байсан. Одоо бол шинэ технологиуд гараад ирж. Арьсыг хромын идээлэгч бодис ашиглаж боловсруулдаг байхгүй юу. Хромын идээлэгч их хортой. Сүүлд манайхны мэргэжлийн улсуудтай хөөцөлдөж байгаад, Голландын нэхий идээлдэг тусгай бодис оруулж ирж, Толгойтод байдаг “Арилдий” үйлдвэрт дөрөв, таван жил туршаад, маш сайхан арьс боловсруулж байна. Дарханд баригдаж байгаа арьс ширний цогцолбор, одоо байгаа арьс ширний үйлдвэрүүд энэ технологийг авч, арьсаа идээлэх байх л даа. Хромын идээлэгч бодис ашигласан арьс ширэн бүтээгдэхүүнийг 2015 оноос худалдаанд гаргахыг хориглосон шүү дээ. Тэгээд л арьс хог дээр хэвтээд байгаа юм. Одоо энэ шинэ технологи үйлдвэрлэлд нэвтрээд ирэхээр арьс үнэтэй болно. Дотооддоо арьсаа сайхан боловсруулдаг болно. Энэ технологийг эзэмшсэн улсууд бий болж байна. Ийм технологийг Голланд, германчууд гаргасан. Хятадууд энэ бодисыг нь хоёр жил аваад, дараа нь өөрсдөө адилхан бодис хийсэн юм билээ. Армяны археологичид хүннүгийн булшнаас дөрвөн ширхэг нэхий бойтог олсон гэдэг. Бойтог огт муудаагүй байж. Ямар учиртай вэ гээд германчуудад хүсэлт тавиад, голландчуудтай хамтарсан эрдэм шинжилгээний төвд уг бойтгийг судлаад идээлгийн бодис гаргаж авсан юм билээ. Хромын идээгээр идээлснээс хоёр дахин бага хугацаанд идээлнэ. 10 000 ширхэг үхрийн арьс боловсруулахад арав гаруй сая төгрөгөөр хямд тусч байгаа.

-Монголоос угшилтай технологи юм биш үү?

-Угшилтай. Ер нь монголчууд арьс шир идээлэхдээ дээр үед шар ус, тараг, хужир ашиглаад дээр нь шар будаа нэмээд идээлдэг байж. Идээлэх үйл явц удаан л даа. Дээр үеийн хурган дотортой дээл үнэртэй байдаг шүү дээ. Манайхан үнэрийг нь арилгаж чаддаггүй байсан юм билээ.

-Та социализмын үед ч чацаргана боловсруулах талаар судалж, эрдмийн зэрэг хамгаалсан юм билээ. Чацаргана судлах болсон нь Увсад төрж өссөнтэй чинь холбоотой юу?

-Увсынхдаа биш л дээ. Би 1972 онд Узбек улсын Ташкентын аспирантурт сурахаар очсон чинь манай удирдагч багш ”Монголдоо хэрэгтэй чиглэлээр ажилла” гэсэн юм. Тэгээд чацаргана хураах боловсруулах чиглэлийг сонгож авч, түүгээрээ ажиллаж дэд докторын зэрэг хамгаалсан. Түүнээс өмнө чацаргана мэддэггүй л байсан. Манай суманд чацаргана байхгүй л дээ. 1964 онд манайхан Барнаулаас чацарганы зургаан сорт авчирч, Б.Лааган гуай ургуулж тарималжуулж байсан юм. Би бол 1990 онд, Ленинградын Ойн техникийн академид чацаргана хураах, боловсруулах техник, технологийн асуудлаар техникийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Бид хөдөө орон нутагт Завхан, Сэлэнгэ, Увс, Шарын гол, Улаанбаатарт чацаргана боловсруулдаг 16 үйлдвэр байгуулсан шүү дээ.

-Та чацарганатай холбоотой 16 патент авсан гэсэн. Энэ дунд чинь чацаргана хураах техник байдаг уу?

-Доргиож хураадаг, соруулж хураадаг хоёр төрлийн машин хийгээд туршсан. Тухайн үед нь манайхан олшруулаад авах ёстой байсан. Тэгж чадаагүй. Одоо бол бутан дээр нь доргиодог юмнууд Хятадад зөндөө гарсан. Тэрийг манайхан авчирч туршсан. Бид ч бас бутан дээр нь доргиодог юмнууд хийсэн л дээ. Тодорхой хугацаанд доргиох учиртай. Наймдугаар сарын 20-доос есдүгээр сарын 10-дын хооронд доргиож хурааж болно. Есдүгээр сарын 15-наас хойш чацаргана зөөлрөөд, доргиохоор хагарчихдаг байхгүй юу. Тийм үед өвлийг хүлээхээс өөр аргагүй. Бид өвөл хураадаг комбайн маягийн юм хийж, Улаангомд туршиж байлаа. Сүүлд миний удирдлагад дөрвөн хүн чацарганаар эрдмийн зэрэг хамгаалж, бид тэр юмнуудаа илүү нарийн боловсруулж гаргасан л даа. Жишээлбэл, доргиоход хоёр тийш хэчнээн хэмжээтэй савлуулах, минутанд хэдэн удаа савлах энэ тэрийг ч нарийн тогтоосон. Соруулж хураахад соруулах агаарын урсгалын хурдыг тогтоосон. Түүгээрээ юм хийгээд туршаад яваа. Улсаас дэмжээд хөрөнгө мөнгийг нь гаргавал бидний бүтээл Хятадынхаас хамаагүй илүү болсон шүү дээ.

-Хятадад бас чацаргана ургадаг уу?

-Дэлхийд 1,6 сая га-д чацаргана ургадаг. Түүний 1,4 сая нь Хятадад ургадаг. Манайд бол байгалийн чацаргана хуучин 27 мянга га гэж байсан. Одоо бол арав гаруй мянган га болсон. “Чацаргана” хөтөлбөр боловсруулж, 2010 онд Засгийн газраар батлуулаад, чацарганын суулгац хүмүүст үнэгүй өгч, сургалт хийсэн. Одоо 8000 га-д чацаргана тарьж байна шүү дээ. 20-иод үйлдвэрт гуч шахам нэрийн бүтээгдэхүүн гаргаж байна. 5000 гаруй хүн чацаргана тойроод амьдарч байна даа. Манай чацарганы цэвэр тос Солонгост болсон 50 гаруй орон оролцсон олон улсын үзэсгэлэнгээс алтан медаль авч байсан шүү дээ. Бидний гаргасан технологиор л энэ тосыг гаргаж авч байгаа. Чацарганын сок, шүүс байна. Өөр жимснүүдтэй холих арга бидний патент дотор байгаа л даа. 16 патент дотор чацаргана хураахтай холбоотой патент, чацарганы суулгац бий. Чацарганы суулгацыг газарт суулгаад, хүлэмжин дотор зунжин битүү манан үүсгэдэг юм, намар дороо үндэслээд, 20-30 см болно. Түүнийгээ ухаж аваад, задгай талбайд нэг жил суулгаад, 40-70 см хүрнэ. Түүнийг нь улсууд зарж худалддаг байхгүй юу. Орост 40-өөд сорт байна. Манайд бол арваадыг тарьж байна. Б.Лааган гуай чацарганы гурван сорт гаргаж аваад, түүнийг нь цаашид үргэлжлүүлж тарьж чадаагүй юм. Тийм л байгаа юм. Жимс, жимсгэний холбоотой хамтарч жил бүр чацарганын сургалт явуулж, номоо бичих ажилтай. Энэ холбоог олон жил даргалсан. Энэ жил ч бүх аймагт цахимаар сургалт явуулсан шүү дээ. Чацаргана тарих, боловсруулж бүтээгдэхүүн хийх талаар заадаг.

-Монголоос чацарганы бүтээгдэхүүн авах сонирхолтой улсууд хэр олон байдаг вэ?

-Япончууд, тайваньчууд, германчууд авч байна. Цаашдаа их хэмжээгээр авъя гэхээр манайхан тийм хэмжээгээр үйлдвэрлэж чадахгүй байгаа юм. Чацарганы тосны онцлог нь хортой туяанаас хамгаалдаг. Атомын цахилгаан станц дэлбэрэхэд манайхан чацарганы тосоо л илгээж байлаа. Чацарганы тос анагаах чадалтайгаас гадна өөр юмнуудтай холиод, янз бүрийн бүтээгдэхүүн гаргаж болдог. Чацарганыг оросууд сайн судалсан. Барнаулд чацарганын олон сорт тариалдаг. Хятадад талбай их ч нэг их нарийн судалгаа хийгээгүй юм билээ. Чацарганы олон улсын холбоо гэж бий. Хоёр жил тутамд их хурал хийдэг. Манайхан өргөн бүрэлдэхүүнтэй оролцдог.

-“Чацаргана” гэж таны ном байдаг. Өөр олон ном бичсэн байх аа?

-Гэр барихаас авахуулаад, хувцас хунар, эмээл хазаар, тэрэг чаргаа хийх тухай бичсэн. “Монголын нүүдэлчдийн үндэсний уламжлалт технологи” номыг С.Төмөржав; Ч.Сонгино нартай хамтарч бичсэн юм. Ч.Сонгино маш олон үзмэртэй “Монголын үндэсний уламжлалт технологийн музей” байгуулсан. Хөдөө, гадааныхан ч сонирхож үздэг, оюутан сурагчдын сургалтад ч ашигладаг музей байгаа юм. “Монгол Улсын орчин үеийн үйлдвэрлэлийн салбаруудын технологи” гээд номыг багш нартайгаа хамтраад бичсэн л дээ. Их дээд сургуулиудад хэрэглэгдээд явж байгаа. “Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй” сурах бичиг гаргасан. Тав дахь удаагаа хэвлэгдээд байна. “Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь” гурван боть номд маань маш сайхан материалууд бий. Л.Түдэв гуайн удирдлагаар наяад онд гаргасан. Түүнийгээ бид бас өөрчилж сайжруулсан.

-Та бас Ю.Цэдэнбалын Академийн тэргүүн дэд ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон гэсэн. Ингэхэд та Ю.Цэдэнбал даргатай уулзаж байв уу?

-1976 онд Политехникийн дээд сургуулийн захирал болохоор Улс төрийн товчооны хурлаар орсон юм. Тэгэхэд манай сургууль 200 гаруй багштай. Гэхдээ дөрөв, таван хүн л эрдмийн зэрэгтэй байв. Техникийн чиглэлийн эрдэмтэн ховор байсан юм. Тэр хуралд ороход Төв хорооны боловсон хүчин намайг “Политехникийн дээд сургуулийн захирал болгох гэж байгаа хүн” гэж танилцуулсан. Ю.Цэдэнбал дарга “Чи техникийн ухаанаар эрдмийн зэрэг хамгаалсан хүн үү, ямар чиглэлээр ажиллаж байна” гэж асууж байсан. “Маш хэрэгтэй чиглэлээр ажиллаж байгаа юм байна. Үүнийгээ сайн хийгээрэй, за батлах уу” гэсэн. Тэгж л уулзсан. Үүнээс өөр биечилж уулзаж үзээгүй. Филатова гуайтай бол зөндөө уулзаж байлаа. Хүмүүс ширүүн л гэдэг байсан. Бидэнд ширүүлэх юм юу байх вэ. Ажил төрөл ярьдаг байсан. Хүүхдийн цэцэрлэг барихад барилгачдаас гадна оюутнууд ажилладаг байв. Оюутан гаргах асуудлаар уулзаж байв.

Ю.Цэдэнбал даргыг хүндэлж явдаг. УИХ-ын гишүүн байхдаа Ц.Нямдорж бид хоёр хөөцөлдөж 60 сая төгрөг төсөвт тусгуулаад, Увс аймгийн Орон нутаг судлах музейн дэргэд Ю.Цэдэнбал даргын музей байгуулсан юм.

МУБИС-ийн түүхийн тэнхимийн багш, доктор Ч.Болдбаатартай ярилцлаа.

-Арваннэгдүгээр сарын 26-ныг улс тунхагласан өдөр гэдэг. Харин түүхчийн хувьд юуг онцлох вэ?

-Энэ өдөр монголчууд анхны гэж яриад байгаа Үндсэн хуулиа батлаад, Бүгд Найрамдах Бүрэн Эрхт Монгол Ард Улс гэж тунхагласан өдөр юм. Энэ өдрийг хүмүүс Улс тунхагласан өдөр гэж ярьдаг, хольж хутгадаг. Монгол Улс 1911 онд тусгаар тогтнолоо олсон. 1924 онд энэ тусгаар тогтнолоо бататган, Бүгд Найрамдах засаглалтай, тусгаар тогтносон улс гэдгээ тунхагласан ийм л өдөр байгаа юм.

-Анхны Үндсэн хуулийг арваадхан хоногийн дотор баталсан гэдэг билүү?

-Судлаачдын хувьд өөр өөр байр суурьтай байдаг юм. Манай түүхчид БНМАУ-ын анхны Үндсэн хууль гэж үздэг. Хувь судлаачийн хувьд би үүнийг анхдугаар Үндсэн хууль гэж үздэггүй. Үндсэн хуулийн нэг л үе шат гэж үздэг.

Яагаад ингэж үздэг гэхээр 1921 оны долдугаар сард Ардын хувьсгал ялсны дараа найм, есдүгээр сард Засгийн газрын тогтоол гарсан юм. Ардын эрхт хэмжээт цаазат Засгийн Үндсэн хуулийг боловсруулах тухай тогтоол байсан. 1921-1924 оны хооронд ямар эрх зүйн баримт бичгийг үндэслэн төрийн бүтэц тогтож байсан юм бэ гэдгийг тодруулах ёстой юм. 1921 оны арваннэгдүгээр сарын 1-нд батлагдсан Богд хаан Ардын Засгийн газар хоёрын хооронд байгуулсан Тангарагийн гэрээ гэж баримт бичиг байсан. Үүнийг судлаачид Үндсэн хуулийн чанартай акт, органик хууль гэх мэтээр янз бүрээр тайлбарладаг. Судлаачийнхаа хувьд би үүнийг Монгол Ард Улсын анхны Үндсэн хууль байсан гэж үздэг. Ингэж үзэх хэд хэдэн үндэслэл байгаа юм. Тангарагийн гэрээ бол Д.Бодоогийн боловсруулсан Хэмжээт Засагтай Ард Улсын Үндсэн хуулийн төслөөс нэг бүлгийг тусад нь салгаад, баталж мөрдсөн байгаа юм. Түүнд төрийн гол эрх мэдлийг Засгийн газар барина, Богд хаан улс төрийг хамаарахгүй. Зөвхөн шашныхаа хэргийг дангаараа эрхэлж шийднэ гэж заасан. Засгийн газрыг байгуулахад ямар процедурын шинжтэй үйл явдал болохыг есөн зүйлтэй энэ гэрээнд заасан юм. Энэ бол Үндсэн хууль байсан. Яагаад гэхээр дэлхийн Үндсэн хуультай улсуудад хоёр янзын дүр зураг харагддаг. Нэг нь бичигдмэл Үндсэн хууль, нөгөө хэсэг нь олон хуулиудыг нийлүүлээд, түүнийгээ Үндсэн хууль гэж нэрлэдэг. 1921 онд батлагдсан Тангарагийн гэрээ бичгийг авч үзвэл үүний эхлэл байсан шиг. Яагаад гэхээр Ерөнхий сайд асан Д.Бодоо Английн системийг судалж байсан хүн. Английн тогтолцоог харвал хэд хэдэн хууль, бичиг баримтуудыг нийлүүлээд Үндсэн хууль гэж нэрлэдэг. Тийм учраас түүх бичлэгт явж байгаа Монгол Улсын анхдугаар Үндсэн хууль гэдэгтэй би жаахан санал зөрдөг тал бий.

-Юутай ч анхдугаар Үндсэн хууль гэж олон түүхчдийн үзэж байгаа энэ хууль болон таны яриад байгаа Тангарагийн гэрээнээс өмнө монголчууд Үндсэн хууль маягийн бичиг баримттай байсан юм болов уу?

-Үндсэн хуулийг боловсруулах, Үндсэн хуулийн судалгааг монголчуудад таниулахад Цэвээн Жамсранов гуай их үүрэг гүйцэтгэсэн хүн. Түүний 1914 онд бичсэн “Улсын эрх” гэж зохиол бий. Энд бусад улсуудын төрийн тогтолцоо ямар байгааг дэлгэрэнгүй бичсэн байгаа юм. Үүнийг бичихдээ мань хүн 20-иод улсын Үндсэн хуулийг судалж байж бичжээ. Аль 1914 оноос эхлээд монголчууд Япон маягийн Үндсэн хуульт хаант засаглал руу явах сонирхол байжээ. Түүний улбаа нь 1914 онд нийтээрээ хууль дүрэм журам боловсруулж батлах хурлын байгууллага байгуулсан. Тэр нь улсын дээд, доод хурлын газар гэж 1914-1919 онд ажиллаж байсан байгууллага шүү дээ. Яг Үндсэн хуулийн баримт бичгийг боловсруулж бий болгох ажил 1921 онд эхэлсэн. Ийм үйл явдал болсон юм.

– 1924 оны Үндсэн хуулиас өнөөг хүртэл явж ирсэн зүйл заалт байгаа юу. Бусад улс орнуудад эмэгтэйчүүдийн сонгох эрх хожуу хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдаг. Харин монгол эмэгтэйчүүд 1924 онд сонгох, сонгогдох эрхтэй болсон гэж ойлгоод байгаа л даа?

-1924 оны Үндсэн хуульд хүйс харгалзахгүй байх тухай заалт бий. Сонгуулийн эрхийг эмэгтэйчүүдэд олгодоггүй байсан тогтолцоо саяхныг хүртэл бусад улс орнуудад байсан. 1940-өөд он хүртэл дэлхийн ерөнхий чиг хандлага ийм байсан. 1970-аад он хүртэл Америкт хар арьстнуудыг сонгуульд оролцуулахгүй ялгаварлан гадуурхаж байлаа шүү дээ. Манай Үндсэн хуулиар бол эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдтэй нэгэн адил сонгуулийн эрхтэй болсон. Тухайлбал, 1924 онд хуралдсан Улсын анхдугаар их хуралд эмэгтэй хүн байхгүй. Харин 1925 онд хуралдсан Улсын хоёрдугаар их хуралд тус их хурлаас баталсан Улсын бага хуралд гурван эмэгтэй хүн сонгогдсон. Энэ үйл явц дараа дараагийн Үндсэн хуулиар баталгаажиж явсан. Тухайлбал, 1940 оны Үндсэн хуульд эмэгтэйчүүдтэй холбоотой маш тодорхой заалтууд орсон. Эмэгтэй хүнийг богтлон авахыг хориглосон заалт байдаг. Нийтийн тэгш эрхийг хангах асуудлаар 1924 оны Үндсэн хууль анхдагч үндэс суурийг тавьсан. Гэхдээ мэдээж тухайн үеийнхээ тогтолцоо, үзэл суртлаас хамаараад нийгмийн зарим бүлэгт сонгуулийн эрх олгохгүй хассан зүйл заалтууд орсон.

-Тайж язгууртан, лам нар сонгох эрхгүй байсан гэл үү. Тэд хэзээ сонгох эрхтэй болсон бэ?

-Анхдугаар Үндсэн хуулийн дөрөвдүгээр бүлэгт Сонгох, сонгогдох эрхийн тухай бий. Үүгээр таван бүлэг хүмүүсийн сонгох, сонгогдох эрхийг хассан. Урьдын ван гүн, хутагт хувилгаад, сүм хийдэд байнга шавилан суугч лам нар, олз ашиг хичээгч наймаачид, шүүхээр ял эдэлж байгаа болон эдэлсэн хүмүүсийн сонгох, сонгогдох эрхийг хассан. Энэ процесс 1940-өөд он хүртэл үргэлжилж, 1943 онд БНМАУ-ын Бага хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолоор бүх хүнд сонгуулийн эрх олгосон. 1924, 1940 оны Үндсэн хуулиар хассан сонгуулийн эрхийг нээсэн гэсэн үг.

-1924 оны Үндсэн хуульд сайн талууд байжээ. Сөрөг тал нь юу байв, түүхийн сургамж болгож хэлэх зүйл юу байна?

-Нийгмийг хоёр хуваасан. Төрөөс нийгмийн гишүүдээ ялгаварлан гадуурхах эрх зүйн үндэс бүрдсэн.

Та хэрэв сурвалжит хүний үр хүүхэд бол сонгох эрхгүй. Тэгш бус байдал бий болгоно гэдэг тэднийг хэлмэгдүүлэх, хядах боломжийг нээсэн хэрэг. Энэ хортой заалт байсан. Энэ заалтыг 1943 онд байхгүй болгосон.

-Оссендовскийн “Хүн араатан бурхад”-ыг уншихад хувьсгалаас өмнөхөн Богд хаант Монгол Улс, Нийслэл хүрээ ямар гээчийн ороо бусгаа нөхцөлд байсан юм бэ. Улс гэхэд хэцүү, гамин, цагаантан, улаантан бүгд ороод ирчихсэн, монголчуудын өөрсдийнх нь шийдэж чадах юм ховор, хэцүү нөхцөлд байсан санагдсан?

-Монголчууд 1911 онд Манжаас салж, тусгаар тогтнолоо зарласан шүү дээ. Манж гүрэн 1912 оны нэгдүгээр сарын 1-нд унасан. Манжийн суурин дээр Дундад иргэн улс байгуулагдсан. Бүгд Найрамдах Хятад улс байгуулагдсан. Хаант Орос, Дундад иргэн улс хоёр Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан юм. Хоорондоо тохиролцоод 1913 онд тунхаг гаргасан. Түүнийг түүхэнд “Бээжингийн тунхаг” гэж нэрлэдэг. Үүгээр Гадаад Монгол нь тусгаар тогтносон улс биш Хятадын нэг хэсэг. Гэхдээ автономит эрхтэй байна гэдгийг батлаад, 1915 онд Монголд тулган хүлээлгэсэн. Үүнийг бид Хиагтын гэрээ гэдэг. Энэ гэрээний дагуу бол Монгол тусгаар улс биш, болчихож байгаа юм. Явсаар байгаад 1919 онд Орост иргэний дайн, хувьсгал гарсан. Хятадууд цэрэг оруулж ирээд, Монголын автономитыг үгүй болгоод, Хятадын нэг хэсэг болгосон. Үүнийг эсэргүүцсэн ард түмний тэмцэл хөдөлгөөн гарсан. Энийг бид 1921 оны хувьсгал гэж нэрлэдэг шүү дээ. Орос дахь иргэний дайн 1922 онд дууссан. Зөвлөлт Орос улсыг бусад хөрөнгөтөн орнууд хүлээн зөвшөөрөхгүй байсан. Тэгэхээр Зөвлөлт Холбоот Улс гадаад нөхцөл байдлаа бэхжүүлэхийн тулд Хятадтай наймаалцсан. Гадаад Монгол бол Хятадын нэг хэсэг мөн гэж 1924 онд баталсан юм. Үүнийг “Бээжингийн гэрээ” гэж нэрлэдэг. ЗХУ, БНХАУ Бээжинд гарын үсэг зурсан байдаг. Энэ гэрээ тавдугаар сард батлагдсан санагдаж байна. Ийм нөхцөлд Монгол Улс тусгаар тогтносон улс гэдгээ ямар нэгэн байдлаар илэрхийлэх бодит шаардлага гарч ирсэн юм. Дээр нь 1924 оны тавдугаар сарын 20-нд Богд хаан таалал төгссөн. Дээрх гэрээний дагуу Орос, Хятад хоёр дипломат харилцаа тогтоосон. 1924 оны тав, зургадугаар сард Коминтерний зургадугаар хурал болсон. Гадаад нөхцөл Монголыг маш хүнд байдал руу шахсан учраас монголчууд ямар нэг байдлаар бид Хятадын харьяаны улс биш, тусгаар улс гэдгээ баталгаажуулах шаардлагатай болсон. Энэ хүрээнд Үндсэн хуулиа нэн даруй батлах учиртай болсон юм. 1924 оны зургадугаар сард Монгол Ардын Намын Төв Хороо, тэргүүлэгчид хуралдаж, Монгол Бүгд Найрамдах засагтай байх нь зүйтэй, Богд хаан таалал төгссөн учраас Богд хааны орыг залгах Да Жунтан гэдгийг тавихгүйгээр цаашаа явах нь зүйтэй гэж тогтсон. Ингээд арваннэгдүгээр сард Улсын анхдугаар хурал хуралдаж, Үндсэн хуулиа баталсан. Ийм л процесс шүү дээ. Яахав, энэ Үндсэн хуулийг боловсруулахад Зөвлөлтийн нөлөө их байсан. Яагаад гэвэл Коминтерний гүйцэтгэх хорооноос МАХН-ын Төв хорооны дэргэд суугаа суурин төлөөлөгч Т.Рыскулов гэдэг хүн Хүрээнд аравдугаар сарын 6-нд ирсэн. Түүний өмнөхөн П.В.Всесвятский гээд Шүүх яамны зөвлөхөөр ажиллаж байсан мэргэжилтэн байсан. Энэ хоёр хүн л үндсэндээ Үндсэн хуулийн төсөл дээр гардаж ажилласан байдаг. Өөрсдийнхөө гол санааг хийсэн. Бидний судалгаанд нэг зүйл дутуу байгаа нь 1924 оны Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулахад өмнө нь монголчуудын 1922 болон 1924 онд хоёр ч Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулах комисс ажиллаж байсан. Энэ нөхдийн хийж байсан төслөөс юу энэ Үндсэн хуульд орсон юм бэ гэдэг асуудал. Энэ судалгаа явж байгаа. Үндсэндээ Үндсэн хуулийн оршил, нэгдүгээр бүлэг, гурав, зургадугаар бүлэг монголчуудын хийсэн төсөл шиг байгаа юм. Тэгж харагдаад байгаа юм. Анхны гэж нэрлэгддэг 1924 оны Үндсэн хууль зургаан бүлэг, 50 зүйлтэй. Хоёр, дөрөвдүгээр бүлгийг Үндсэндээ Зөвлөлтийн Үндсэн хуулиас авч хийсэн. Тавдугаар бүлгийг Алс дорнодын бүгд найрамдах улсын Үндсэн хуулиас авч хийсэн болов уу гэсэн дүр зураг харагддаг. Энэ бол цэвэр судлаачийн асуудал л даа.

Энэ Үндсэн хуулиар Монгол Улс тусгаар тогтнолоо бататгаад, Бүгд Найрамдах, Бүрэн Эрхт Монгол Ард Улсыг тунхаглан баталсан гэдэг нь нийт иргэдийн хувьд чухал. Аливаа зүйл эерэг, сөрөг хоёр талтай учраас энэ Үндсэн хууль нэгдүгээрт нийгмийн хөгжлийн дэвшилтэт талыг шингээсэн гэдэг агуулгаараа чухал. Нөгөөтэйгүүр нийгмийг хагалсан эрх зүйн үндсийг тавьснаараа бас сөрөг нөлөө үзүүлсэн онцлогтой.

-Нийгмийг хагалсан гэдгээ ангийн ялгаа гаргасныг хэлээд байна уу?

-Тийм, өөрөөр хэлбэл оросуудын ангич үзлийг тулгасан юм. 1921 оны хувьсгалыг Ардын хувьсгал гэж анхнаас нь нэрлэсэн нь ардууд л энэ хувьсгалыг хийсэн гэж ойлголт төрүүлэх зорилготой байсан. Гэтэл 1921 оны хувьсгал хийхэд түшмэд, лам нар оролцсон. Хатанбаатар гэхэд л ван хүн шүү дээ. Ардууд, малчид гээд бүгд оролцсон учраас энэ үндэсний шинжтэй хувьсгал байсан. 1921-1924 онд явуулсан монголчуудын бодлого нийгмийн бүх бүлгийг хамарсан, тэдний эрх ашгийг хангасан, тэгш нийгэм байгуулахыг зорьж байсан нь харагддаг. Гэтэл большивекүүд тулгаснаар ангиар ялгаварлаж, нэг нь нөгөөгийнхөө эсрэг босох замаар асуудлыг шийдэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, ангич үзлийг тулгасан, тэр нь Үндсэн хуульд суусан нь дөрөвдүгээр бүлэг юм.

Боловсрол судлалын доктор Д.Мөнхжаргалтай Боловсролын багц хуулинд орж байгаа олон нийтийн анхаарал татсан зарим өөрчлөлтийн талаар ярилцлаа.

-“Багшийн ажлыг сурагчдын сурлагын амжилтын ахицад үндэслэн үнэлнэ” гэж БШУЯ-ны удирдлагууд ярьж байна. Тэгвэл багш нарын ажлыг хэн, яаж үнэлэх вэ. Хөтөлбөрийн хэрэгжилтээр үү. ЭЕШ-ын оноогоор уу. Улсын шалгалтын дүнгээр үү. Муу ажилласан багшийн цалинг хасна гэвэл үнэлгээ нь бодитой байх шаардлагатай. Таны хувьд энэ талаар ямар байр суурьтай байна вэ?

-Зөвхөн боловсролын салбар биш, манай улсын ихэнх салбаруудад аливаа ажил, үйлийн гүйцэтгэлийн үнэлгээний соёл төлөвшөөгүй гэж хэлж болно. 2020 онд явуулсан “АХБ-ны Хямралын үеийн боловсролын чанар, үр ашгийг дээшлүүлэх төсөл”-ийн судалгаагаар сургууль, цэцэрлэгийн багш нарын дийлэнх нь өөрсдийнх нь ажлын гүйцэтгэлийг бодитой үнэлдэггүй, захирал, эрхлэгчийн үзэмжээс ихээхэн хамаардаг гэсэн дүгнэлт гарсан. Энэхүү судалгаагаар идэвхтэй сургалтын арга зүй, технологи нэвтрүүлэн сурагчидтайгаа сэтгэл гарган тулж ажиллан, тэдний гарааны түвшинг ахиулж чаддаг багш нар сурлагын ахицын хэмжээг 2013 оны журмаар үнэлдэг боловч энэ нь санхүүгийн урамшуулалтай холбогдохгүй байгааг илэрхийлсэн. Яамны удирдлагуудын яриад байгаа багшийн ажлын гүйцэтгэлийг үнэлэх Ахицад суурилсан үнэлгээний загвар (Value-add­ed modeling) бол хэрэгжүүлэхэд нэлээд ажиллагаа шаарддаг. Хичээлийн жилийн эхэнд сурагчдын сурлагын амжилтын гарааны түвшинг хэрхэн үнэн зөв тогтоох вэ гэдэг нь хамгийн ярвигтай асуудал юм. Үүнийг сурагчдын өмнөх хичээлийн жилүүдийн амжилтын түвшин, оюун ухааны хөгжлийн түвшин, шилжилт хөдөлгөөн, хичээл таслалтын байдал, бүлэг дүүргэлт, тухайн насандаа суралцаж буй эсэх, сургуулийн болон сургуулиас гадуур ижил төстэй хичээл сонгон судалж буй байдал, тухайн боловсролын түвшинд элсэн суралцах үеийн сурлагын амжилтын байдал зэрэг хүчин зүйлүүдийг тооцсон регрессийн загвараар бодож гаргадаг. Зарим орнуудад багш мэргэжлийн стандартад суурилсан үнэлгээний загвар (standard-based modeling)-ын дагуу үнэлгээ хийдэг. Харин сүүлийн жилүүдэд Стандартад суурилсан нэгдмэл үнэлгээний загвар (Holistic standards-based approach) болон Олон талт үнэлгээний загвар (Multi-faceted approach) нэлээд түгээмэл хэрэглэгдэж байна. Ахицад суурилсан үнэлгээний загварыг сурагчид нь ахиц муутай байгаа багш нарыг сул тал гэж үзэхээсээ илүүтэйгээр ахиц амжилтад хүргэдэг багш нарын гүйцэтгэлийг үнэлж олж хардаг, тэрхүү амжилтад нь нийцэхүйц санхүүгийн болон санхүүгийн бус урамшуулал заавал олгодог механизм нэвтрүүлэх нь зүйтэй. Тэгэхээр М.Армстронг “Та гүйцэтгэлийг хэмжиж чаддаг бол гүйцэтгэлийн урамшууллыг олгох боломжтой” гэж хэлсэнчлэн боловсролын салбарт үнэлгээний нэгдсэн тогтолцоо бүрдүүлэх, шударга үнэлгээчдийг бэлтгэх, түүгээр дамжуулан үнэлгээний зөв соёлыг нэвтрүүлэх том зорилт бидний өмнө тулгарч байна.

-Ажлын хэсэг ахалсан зарим гишүүн “Захирал сайн багшаа цалингаар нь тогтоох боломж олгоё” гэж яриад байгаа. Гэтэл захирал гэдэг нэг л хувь хүн шүү дээ. Захиралд таалагддаггүй багшийн үнэлгээ буурах эрсдэл бий?

-Ихэнх улс орнууд сургуульд суурилсан боловсролын шинэчлэлийг өрнүүлж, сургуулийн ажлыг чанаржуулснаар багш, сурагч, эцэг эх, асран хамгаалагчийн хамтын ажиллагааг өндөр түвшинд хүргэж, боловсролын чанарыг дээшлүүлж, нийгмийн хэрэгцээг хангаж байгаа нийтлэг хандлага юм. Үүнийг сургуулийн удирдах ажилтны мэргэжлийн болон манлайллын ур чадвар, нийтийн өмнө хүлээсэн өндөр ёс зүйтэй холбон тайлбарлаж байгаа. Тэгвэл манай улсад сургуулийн удирдлагын улс төрөөс шууд хамааралтай томилгоо нь ёс зүй, мэргэжлийн ур чадварын шаардлага хангахгүй сургуулийн удирдах ажилтнуудын эзлэх хувь нэмэгдэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн.

Дэлхийн банкнаас 2019 онд хийсэн судалгааны дүнгээс харвал сургуулийн захирлуудын 10,6 хувь нь бакалаврын түвшний боловсролгүй, дипломын дээд боловсролтой, өөрөөр хэлбэл дээд сургуулиа бүрэн дүүргээгүй нөхөд сургуулийг удирдаж байгаа бөгөөд сүүлийн жилүүдэд энэ хувь өсч байгааг дурдсан байдаг. Сургалтын менежерүүдийн 9,5 хувь нь мөн л дипломын дээд боловсролтой хүмүүс байна. Мэргэжлийн зэрэггүй захирал 80 хувь, сургалтын менежер 38 хувьд хүрчээ. 2019 оны “Бага, дунд боловсролын дэд салбарын судалгааны тайлан”-д “Бүх шатны боловсролын удирдлага, багш, ажилтнуудын томилгоо нь улс, орон нутгийн сонгуулийн дараа өөрчлөгдөн солигдож, мэргэжлийн бус удирдлагууд олноор бий болж байгаа нь боловсролын чанар, боловсролын үйлчилгээг авагчдын эрх ашигт маш сөргөөр нөлөөлж байгаа” нь боловсролын салбарын тулгамдсан асуудлуудын дээгүүрт эрэмбэлэгдсэн бөгөөд судалгаанд оролцогчдын 69,5 хувь нь үүнд санал нэгджээ. Нэг сонгуулийн хугацаанд 300 шахам сургуулийн захирал өөрчлөгддөг гэсэн статистик үзүүлэлт бий. Дорноговь аймгийн Эрдэнэ сумын сургууль дөрвөн жилд зургаан захирлын нүүр үзсэн. Үүн дотор цэцэрлэгийн багш мэргэжилтэй хүн ч байсан гэдэг. Сургуулийн удирдах ажилтнуудын зарим нь ийм дүр төрхтэй, тогтвор суурьшилтай ажиллаж чадахгүй байхад тэдний гарт багшийн ажлын үр дүнг гүйцэтгэлд суурилан урамшуулах санхүүгийн эрх мэдлийг өгөх нь эрсдэл дагуулах магадлалтай.

-Сурагчдын хувьсах зардлын асуудлыг дахин авч үзнэ гэж байгаа. Олон нийтийн хувьд өндөр төлбөртэй хувийн сургуулиудад төрөөс хувьсах зардал олгохгүй байхыг дэмжих хандлагатай байгаа. Гэтэл хувийн сургуулийн эздийн хувьд сурагчийг улсын, эсвэл хувийн хэвшилд суралцаж байгаагаар нь ялгаварлаж байна гэж үздэг. Хувьсах зардлыг сургуульд нь бус сурагчид нь өгөх ёстой гэсэн санал явна. Үүнийг та хэрхэн хүлээж авч байна вэ?

-Сургуулийн бие даасан байдлыг сайжруулах оролдлогын дунд төр, хувийн хэвшлийн түншлэл чухал байрыг эзлэх хандлагатай байна. АНУ-ын төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хэлбэр нь “Холимог өмчийн сургууль”-иас эхтэй, Япон дээд сургуулиа бие даасан хуулийн этгээдийн (Gakkoo hoojin) статустай болгож байгаа болон Их Британийн “Чөлөөт сургууль”-ийн хувилбар сургуулийн удирдлага, хяналт, хариуцлагыг зөвхөн төр засаг үүрэх бус эцэг, эх, багш, оролцогч этгээдүүдтэй хамтран хариуцах, тэдний үүргийг нэмэгдүүлэх, ингэснээр боловсролын чанарыг дээшлүүлэх нэгэн алхам юм. Хэдийгээр улсаас төсөв, зардлыг нь даадаг ч хяналт, хариуцлагыг өөр субьектүүд үүрч болдог гэсэн санаа явж байна. Нөгөө талаас төрийн бус өмчийн сургуулиуд нь олсон орлогоо сургуулийнхаа хөгжилд зарцуулах ашгийн төлөө бус гэсэн статусаар ажиллах нь нийтлэг байдаг. Дээрх хөгжлийн зүй тогтлыг харвал өмчийн хэлбэр харгалзахгүйгээр сургууль гэдэг хуулийн этгээд улам л нийтийн шинжтэй болон хувирч буйг харж болно. Сургалтын цөм хөтөлбөр хэрэгжүүлэх хүрээнд төрийн өмчийн болон төрийн бус өмчийн сургуулийг эрх зүйн орчинд алагчилж болохгүй. Тээврийн, эрүүл мэндийн, Үдийн хоолны, хувьсах зардлын үйлчилгээг сургуульд зориулагдсан зүйл бус харин сургалтын цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх гол субьект болох суралцагчийн эрхийг хангахад зориулагдсан зүйл гэдгээр нь ойлгох хэрэгтэй юм. Харин сургалтын цөм хөтөлбөрөөс давсан суралцагчдын ялгаатай хэрэгцээг хангах, хөгжлийн онцлогт нь тохирсон агуулга, арга зүйг хэрэгжүүлж буй үйлчилгээний хувьд чанарын ялгаа үүсэх бөгөөд үүнийг алагчлал гэж үзэх нь зохимжгүй. Тэгэхээр “Үйл үйлээ дагна, үнээ тугалаа дагана” гэдэг шиг хувьсах зардал бол ваучерийн системээр суралцагчаа дагах нь дэлхий нийтийн жишиг юм.

-Багшийн нийгмийн асуудлыг анхаарах ёстой гэдэг дээр олон хүн санал нийлэх болов уу. Цалинг нь өндөр тогтоож чаддаггүй юм аа гэхэд бусад урамшуулал, дэмжлэгийг суулгах хэрэгтэй гэж зарим багш ярьж байна лээ. Багшийг дэмжих ямар дэмжлэг байж болох вэ?

-Үндсэн хуулинд суралцагчийг алагчлахгүй, сургуулийг бас алагчлахгүй гэдгийг тов тодорхой зааж өгсөн. Харин ардын багшийг алагчлахгүй гэсэн заалт оруулж өгсөн бол суралцагч, багш, сургуулийг алагчлахгүй гэсэн гурвалсан давхцал үүсэхээр байв. Багшаа алагчлахгүй байх нь нийгмийн хөгжил, дэвшлийн бас нэгэн үзүүлэлт болдог. Боловсролын ерөнхий хуулинд багш, ажилтны нийгмийн баталгаа гэсэн зүйл оруулж багшид үзүүлэх олон талын дэмжлэгийг сайтар тусгаж өгсөн нь ажиглагдаж байна. Харин багшийн нийгмийн баталгаа гэхээсээ илүүтэйгээр багшийн цалин хөлсний хамгааллын тогтолцоо гэдгийг оруулж өгөх нь зүйтэй юм. Олон улсын багшийн статусын тунхаглалд багш ажил хөдөлмөртөө тохирсон цалин хөлс авах эрхтэй гэсэн заалтыг хэрэгжүүлэхэд өнөөгийн өртгөөр, цалин хөлсөөр хөдөлмөрөө үнэлүүлж чадахгүй байгаа тохиолдолд багшийн цалин хөлс, хөдөлмөрийн үнэлгээг хамгаалдаг хамгааллын тогтолцоог хуулинд тусган оруулж өгөх шаардлагатай байгаа юм.

-Хүмүүнлэг боловсролыг дэмжих хуулийн тухай яриад байна лээ. Хүмүүнлэг боловсрол гэж юугаа хэлж байна вэ?

-Эдүгээ дэлхий нийтээрээ сайн хүний эрэлд мордож, төрийн байгууллагаас эхлээд хувийн хэвшил хүртэл мэргэжлийн мэдлэг, чадвар өндөртэй хүнээс илүүтэйгээр сэтгэл зүтгэлтэй, итгэл даах хүнийг ажилд авахаар хайдаг болжээ. Сайн хүн ховордсон нь боловсролыг өрсөлдөөний хэрэгсэл болгон ашиглахад илүүтэй анхаарч хүний эрхэм зан чанарууд, түүний үнэ цэнэтэй талыг орхигдуулж ирсэн орчин үеийн боловсролын өрөөсгөл байдалтай холбоотой болохыг дэлхий нийтээрээ ойлгож эхэлсэн.

Оросын яруу найрагч А.С.Пушкин “Халимаг бүсгүй” шүлэгтээ монгол хүний халуун дулаан сайхан сэтгэл, нүүдэлчдийн мөс чанарыг магтан дуулсан байдаг. Өнөөдөр ийм л төлөвшилтэй, хүний мөс чанартай иргэн хамгийн үнэт капитал болох цаг ирсэн. Монголчуудын хүнээр хүн хийдэг, хүний мөс чанар суулгадаг уламжлалт ардын сурган хүмүүжүүлэх ухаан эдүгээ цагт яригдаж буй тогтвортой хөгжлийн боловсролын үзэл баримтлалтай сайтар нийцэж байгаа. Дэлхий дахинаа энэ талаар судлах, амьдрал ахуйдаа хэрэглэх сонирхол, хэрэгцээ нэмэгдэж байна. Уламжлалдаа суурилан хүний мөстэй монгол хүмүүнийг төлөвшүүлж чадвал дэлхий дахинаараа эрэн хайж буй тэрхүү “сайн хүн”-ийг монголчууд бид нийлүүлэх магадлал өндөр байгаа юм.

Харин А.С. Пушкины тодорхойлсон халуун дулаан сэтгэлтэй, хүний мөстэй монгол хүн цөөрсөөр байна. Манжийн эрхшээл, коммунизм болон зах зээлийн нийгмийн үзэл суртлын нөлөөнд монголчуудын язгуурын сэтгэлгээ, хандлага ихээхэн өөрчлөгдсөн. Өнөөдөр бид аливаа ажлыг хэлбэрддэг, аргацаадаг, оромддог, өнгө, хэлбэр хөөдөг, отго жинс, одон медальд донтсон, хэрэгтэй хэрэггүй цол гуншин, зэрэг дэв горьдсон, өөрт нь байгаа, өөрийнхөө хувьд үнэ цэнэтэй байх зүйлээ огоорсон, өрөөлийн хувьд үнэ цэнэтэй байх зүйлд хэтэрхий автсан “Муухай монгол хүн” болоод байна. Финляндууд өөрийгөө гоёж гоодохыг мартах тохиолдол байдаг ч өвлийн улиралд явган хүний зам дээр буталсан хайрга дэвсэхээ хэзээ ч мартдаггүй. Харин монголчууд бид барилгынхаа үүдийг гялгар хавтангаар бүрж гангардаг ч өвлийн хүйтэнд хүмүүс халтирч унана гэдгийг мартдаг. Энэ бол хүний сэтгэлгээ, хандлагын ялгаа. Боловсролын багц хуулийн шинэчлэл, түүн дотроо хүмүүнлэг боловсролын хуулийн амин сүнс нь монголчуудын сэтгэлгээний шинэ төлөвт шилжих, хандлагын өөрчлөлт хийх эрх зүйн орчин бүрдүүлэхэд орших болов уу.

Дээр дурдсан “Муухай монгол хүн”-ийг “Сайхан монгол хүн” болон өөрчлөгдөхөд дэм болохуйц дээр дэвшүүлсэн боловсролын зорилгыг монголчуудын язгуурын шинж чанарт тулгуурлан дараах байдлаар задлан тайлбарлаж болох юм: “Хүний мөс чанар, төлөвшлийн хувьд чин итгэлт чанартай, чин шударга зантай, чин үнэнч сэтгэлтэй, өөрөө урган төлжсөн, амьгүй хийгээд амьд бүхний оршихуйн үндэс болсон эх ундаргад хүндэтгэлтэй ханддаг, эх байгалиа хайрладаг, эх орноороо бахардаг, эх эцгээ хүндэтгэдэг, эх хэлээ эрхэмлэдэг, бусад улс орнуудтай зэрэгцэн орших, дэлхийн дайдад өрсөлдөхийн тулд амь биеэ тэжээх тэтгэх, амьд үлдэх (тэсэж үлдэх), амьдрах ухааны (зөөлөн) чадвартай иргэн төлөвших боломжийг нээх, дэмжихэд хүмүүнлэг боловсролын зорилго оршино.

Дэлхий дахинаа хүмүүнлэг боловсролын гол зарчим бол уламжлал шинэчлэлийг хослуулах хэмээн үзэж байна. Европын холбооны улсууд Боолоны процессын дагуу боловсролын нэгдмэл стандарттай болох явц өрнөж байгаа ч гэсэн ХБНГУ-ын Боннийн их сургууль “Уламжлал шинэчлэлийг хослуулна”, Унгарын Өтвөш Лорандийн их сургууль “Уламжлалт соёл, Шинэ хандлага” (Traditional Values, Modern Approaches) хэмээн сургуулийнхаа алсын харааг илэрхийлсэн жишээг дурдаж болно.

Эцэст нь ёс зүй, ёс суртахууныг хуульчлах ёстой эсэх талаар Монтескъёгоос “Ёс суртахууныг сайжруулаад хүрч очих түвшинг заавал хуульчлан тогтоох хэрэггүй” гэсэн эшлэл авах нь зүйтэй болов уу.