Author: Мөнх-Эрдэнэ Ууган-Эрдэнэ

-ОЙРЫН ӨДРҮҮДЭД ИХЭНХ НУТГААР ХУР ТУНАДАС ОРЖ, ЦАГ АГААР СЭРҮҮСЭХИЙГ
АНХААРУУЛЖ БАЙНА-

Уржигдар оройноос нутгийн төв хэсэг,
тэр дундаа Улаанбаатар хо­тод хур тунадас орж, цаг агаар сэрүүссэн билээ. Өмнөх
жилүүдийн мөн үетэй харьцуулахад хүйт­ний эрч сул байсан уч­раас орсон цас тэр да­руйдаа
хайлж байсан юм. Харин оройн 22 цагаас хойш автомашины хө­дөл­гөөн сийрэг болохын
хажуугаар зам дээр тогт­сон цасны ус зайрмаг­таж, гулгаа үүсч эхэлсэн юм. Цас орохтой
зэрэгцэн Нийтийн үйлчилгээний “Улаанбаатар нэгтгэл”-ийн ажилчид Баруун бо­лон Зүүн
дөрвөн зам, Энх­тайвны гүүр, Нарны гүүр, Энхтайвны өргөн чөлөө, Тасганы овооны уулзвар
зэрэг хөдөлгөө­ний ачаалал ихтэй хэсгүү­дэд халтиргаа үүсэхээс сэргийлж давс, цас
хай­луулах бодис цацах ажил­даа шуурхайлан орсон байна. Өглөөний найман цагаас хотын
за­хаасаа төв рүүгээ чиглэ­сэн ид түгжрэл эхэлдэг байна. Энэ үед хотын төв хэсгийн
голлох авто­замууд гөлөөн болтлоо хөлдчихөлгүй харин ч шөнөжин машин холхи­сон шалбааг
тогтсон гэр хорооллын гудамж гэл­тэй байв.

Гэсэн хэдий ч хотын төв рүүгээ чиглэсэн хэд хэдэн чиглэл дэх
замуу­­дад хөдөлгөөн эрс удааш­ралтай байсан юм. Тухайлбал Хан-Уул дүүр­гийн
120 мянгатаас хотын төв рүү, Баруун дөрвөн зам дээрх аль аль талаа­саа, Зүүн дөрвөн
замын хотын төв рүү, хотын төв рүү чиглэсэн Нарны гүү­рэн дээрх автомашины хөдөлгөөн
тус тус удааш­ралтай байлаа. Гэсэн хэдий ч Шуурхай удирд­лага мэдээллийн төвөөс
түгжрэлтэй чиглэлийн хөдөл­гөөнийг саадгүй нэвтрүүлж, харин автома­ши­ны урсгал
сийрэг чиг­лэ­лийн хөдөлгөөнийг түр хугацаанд саатуулах мая­гаар зохих арга хэм­жээг
авч ажиллажээ.

Цаг агаар харьцангуй тогтуун дулаан
байсан учраас өглөөгүүр (өчиг­дөр)”Гранд плаза” худал­дааны төвийн арын дөр­вөн
замын уулзварыг эс тооц­вол бага зэргийн гөлөөн үүссэн замууд өдрийн 12 цаг гэхэд
ямар ч халтиргаа гулгаагүй бол­с­он байсан юм. Харин тус хэсэгт “Гранд плаза” худал­дааны
төвийн сүү­дэр нилээн удаан хуга­цаанд уулзварыг халхал­даг уч­раас ийн гөлөөнтэй
уддаг аж. Харин энэ үед хэдхэн цагийн өмнө хотын захаа­саа төв рүү­гээ чиг­лэсэн
автомашины түгж­рэл Боловсролын их сур­гуу­лийн уулзвараас Төв шуудан, 120 мянга­тын
уулзвараас Төв шуу­дан руугаа болон Энх­тайв­ны өргөн чөлөө дагуух Баруун дөрвөн
замаас Бөхийн өргөөний арын дөрвөн замын уулзвар хооронд болж өөрчлөгд­дөг байна.
Өчиг­дөр ч мөн хөдөлгөөн энэ янзаар үргэлжилсэн юм. Замын цагдаагийн газ­рын Жи­жүү­рийн
шуурхай удирд­лага зохицуу­лал­тын төв өчигдрийн 16 цагийн байд­лаар зам тээв­рийн
осол хэргийн 180 гаруй дуудлага хүлээн авсан байна. Тэд­гээ­рээс ес нь гэмт хэргийн
шинжтэй байсан бол бусад нь хурд хэтрүүлэх, эгнээ байр байрлан явах журам зөр­чих
зэрэг зам тээврийн ослын шинжтэй дуудлага байжээ. Энэ нь өмнөх өдрүүдтэй харь­цуу­лахад
өссөн үзүүлэлт гэдгийг Замын цагдаа­гийн газ­рын холбогдох мэргэ­жилт­нүүд хэлж
бай­сан юм. Нийтийн үйлчил­гээ­ний “Улаанбаатар нэгт­­гэл”-ийн олон нийттэй харилцах
мэргэжилтэн э.Азза­яа “Энх тайвны өргөн чөлөө, Их тойруу, Бага тойруу, Нарны зам,
Нарны гүүр, Энх тайвны гүүр орчимд гулгаа үүсэ­хээс сэргийлж нийт 22 тонн давс цацсан.
Мөн шөнийн 03-05 цагийн хооронд Баянзүрхийн тов­­чоо орчимд 1,5 тонн давс цацсан.
Талбайн 60 үйлчлэгч бүхий дөрвөн бригад өглөөний 05 цагаас цас цэвэрлэж эхэл­сэн.
“22-ын товчоо”, Морин­­гийн даваа, Айд­сын даваа, Эмээлт, Баруун турууны даваа руу
хоёр камаз, таван хүний бүрэлдэхүүнтэй бригад гарч давс цацсан” гэсэн юм. 

Хот хоорондын тээ­вэр­лэлт хэвийн
үргэл­жилж байна. Улаан­баа­тараас хойд чиглэл Төв аймгийн Баянчандмань сум хоорондын
болон 52-ын даваа орчимд халтиргаа үүссэн хэдий ч хөдөлгөөн хэвийн үргэл­жилж байлаа.
Харин хойд чиглэлд Улаанбаатар-Дархан-Сэлэнгэ, Дархан-Эрдэнэт-Булган-Мөрөн, баруун
чиглэлд Улаан­баа­тар-Архангай-Зав­хан,Улаанбаатар-Өвөр­хангай, Баянхонгор, урагш
Улаанбаатар-Дунговь-Өмнөговь, зүүн тийш Улаанбаатар-Дорнод-Хэнтий-Сүх­баа­тар чиглэлд
халтиргаа гулгаа үүсээгүй хөдөл­гөөн хэвийн үргэлжилж байна. Цаг агаар хүндэр­сэн
тохиолдолд Архан­гай аймгийн Солонгот, Цагаан даваа, Дорнод аймгийн Баяндаваа, Өвөр­­хангай
аймгийн Жарга­­лантын даваа, урагш Өндөр дов зэрэг хаагдаж болзошгүй даваа­­нууд
дээр тухайн орон нутгийнх нь автозам засвар арчлалтын ком­паниуд анхаарал тавьж
ажиллаж байгаа гэв. Улсын чанартай бүх даваа гүвээний зам дагуу халтиргаа үүссэн
үед хэрэг­­лэх элс шороог бүрэн овоолж дуусчээ. Энэ жилийн өвөлжил­тийн бэлтгэл
ажлын хүрээнд Замын цагдаа­гийн Ерөнхий газар, авто зам засвар арчлалтын компаниудтайгаа
хам­тарч ажиллахаар бэлтгэл ажлууд нь хийгджээ. Ус цаг уур, орчны шинжил­гээний
хүрээлэнгийн мэдээлс­­нээр ойрын өдрүү­­дэд ихэнх нутгаар эрс сэрүүсч, хур тунадас
орох төлөвтэй байгаа учраас холын тээвэрт гарч байгаа тээврийн хэрэгс­лүүддээ замын
нөх­­­цөл байдлынхаа талаар мэдээлж явахыг анхааруулж байгаа гэнэ. Тодруулбал өнөө
мар­гаашдаа Хөвсгөл, Сэлэн­гэ, Завхан аймгийн хойд хэсгээр  16, 17-нд Дорнод хэнтий Сүхбаатар айм­гийн зарим
хэсгээр цас орж, цасан шуурга шуурах төлөвтэй талаар Ус цаг уур орчны шинжил­гээ­ний
хүрээлэнгээс мэдээл­­сэн юм. 

Өчигдөр өглөөний най­­ман цагийн байдлаар
Өмнөговь, Дорноговь, Дорно­дын нутаг, Говь-Алтай, Баянхонгор, Дунд­говийн өмнөд
хэс­гээр цасгүй, бусад нутгаар 0-19 см зузаан цасан бүр­хүүл тогтжээ. Харин Хэн­тийн
Батширээтэд 19 см, Хөвсгөлийн Хатгалд 17 см, Булганы Хутаг-Өндөр, Булганд 15, Говь-Алтайн
Бугатад 11 см, Архангайн Хархорин, Эрдэнэт хот орчмоор 10 см зузаан цасан бүрхүүл
тогтжээ.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ
Гэрэл
зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Шувуун фабрик-Нисэх чиг­лэлийн
22.5 км автозамын нээлт боллоо. Тууз хайчлах ёслолд Га­даад харилцааны сайд Л.Болд,
Нийслэлийн засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат-Үүл, Нийслэлийн автозамын
газрын дарга Д.Нанзаддорж, Нийс­лэлийн Засаг даргын Зам тээвэр, дэд бүтцийн асуудал
ха­риуцсан орлогч Н.Гантөмөр тэр­гүүтэй алба­ныхан оролцсон юм. Тус автозамыг “Тотал
Инж” ком­пани өнгөрсөн дөрөвдүгээр сараас эхлэн улсын төсвийн хөрөнгө оруу­лалтаар
барьж эхэлсэн байна. Өчигдрийн байдлаар суурь хучил­таа бүрэн хийж гүйцэтгэн авто­замын
хөдөл­гөөнийг нээсэн юм. Төсөвт өртөг нь 3.2 тэрбум бөгөөд 15 тэрбум төг­рөгийг
нь энэ оны хөрөнгө оруу­лалтын төлөвлөгөөнд тусгасны дагуу бүтээн байгуу­лалтын
ажил хийгджээ. Харин ирэх онд үлдсэн 15.2 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдэн,
өнгө хучилт, Био комбинат, Шувуун фабрик орчимд явган хүний зам, гэрэлтүүлэг болон
дугуйн зам зэрэг бүтээн байгуу­лалтын ажил нь үргэлжлэх аж.

Хан-Уул дүүргийн арвангурав­дугаар
хороо буюу бидний нэрлэж заншсанаар Шувуун фабрик болон Био комбинат орчимд ойрол­цоо­гоор
60 гаруй мянган иргэн оршин суудгаас гадна гахайн фемер, шувууны аж ахуй, газар
тариалан эрхлэгчид голлон суурьшсан бүс юм. Шинэчлэлийн Засгийн газраас тус хороог
Улаанбаатар хотын дагуул хот болгон хөгжүүлж, улмаар нийслэлчүүдийн хэрэглээний
мал амьтны гаралтай хүнсний бүтээг­дэхүүн, өргөн хэрэглээний хүнсний ногоо бэлтгэлийн
бүс болгохоор төлөвлөжээ. Харин хотын төвтэй хатуу хучилттай автозамаар хол­богдсон
нь Улаанбаатарын дагуул хот болгон хөгжүүлэх суурь ажлын эхлэл болохыг арвангуравдугаар
хорооны засаг дарга Э.Бүрэнтөгс онцолж байсан юм. 

Нийслэлийн автозамын газрын дарга
Д.Нанзаддорж “Нийслэлийн төсвөөс асфальт бетон хучилтын хөрөнгийг нь зээлээр олгуулж,
хучилтын ажлыг нь цаг алдалгүй хийлгүүлсний хүчинд эхний хэсэг нь ийнхүү өнөөдөр
ашиглалтад орж байна. Ирэх оны долдугаар сард зам зураг төслийнхөө дагуу бүрэн ашиглалтад
орно. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хоёроос гурван жил дамнуулан байж хийддэг
ажлыг хагас жилийн хугацаанд амжуулчихсанд нь ихээ­хэн олзуурхаж байна. Өөрөөр хэлбэл
хагас жилийн хугацаанд ес, зарим эргэлтэн дээр 14 хүртэлх метрийн өргөнтэй,
22.5 км замын суурь хучилтын ажлыг бүрэн хийж гүйцэтгэж байгаа нь манай үндэс­ний
бүтээн байгуулагч компаниу­дын хүчин чадлыг харуулсан хэрэг боллоо. Одоогоор 75
хувийн ажил нь бүрэн хийгдчихсэн” гэсэн юм.

Нийслэлийн тээврийн газрын дарга Ч.Энхбатын
хэлснээр зам тавигдахаас өмнө Шувуун фаб­рикаас хотын төв рүү хоёрхон автобусаар
иргэдэд үйлчилдэг байсан гэнэ. Энэ нь иргэд хэрэв автобуснаасаа хоцорвол дараа­гийн
нийтийн тээврийг иртэл хоё­роос гурван цаг хүлээдэг бай­сан байна. Харин шинэ зам
ашиглал­тад орсноор Шувуун фабрикаас хотын төв хүртэлх маршрутыг богиносгож, Нисэх
хүртэл явдаг болгожээ. Ингэснээр иргэд Шувуун фабрик, Нисэхийн чиглэлд 400 төгрөгөө
төлөөд хагас цаг тутамд нийтийн тээврээр үйлчлүүлэх боломжтой болжээ. Энэ долоо
хоногийн хорооны хурлаараа автобусны шугамыг Нисэхээс цааш хотын төв рүү оруулах,
ажил, хичээл сургууль эхлэх болон тарах үеэр үйлчлэх автобусныхаа тоог нэмэгдүүлэх
эсэхийг шийдвэрлэх гэнэ.

Нийслэлийн засаг дарга Э.Бат-Үүл
“Энэ жил нийслэлд 282 км зам тавьсан. Энэ нь урьд өмнө байгаа­гүй өндөр үзүүлэлт.
Бүтээн байгуу­лалт эрчимжихийн хэрээр авто­замын чанар, стандарт дээшилж байгаа.
Үүний нэгэн тод жишээ нь Нисэхээс Шувуун фабрик хүртэлх 22.5 км автозам. Өнөөдөр
(өчигдөр) бид суурь хучилттай хэвээр нь ашиглалтад оруулж, ирэх хавар өнгө хучилтыг
нь хийх хүртлэх хугацаанд эвдрэл гарсан тохиол­долд “Тотал инж” компани өөрийн хөрөнгөөр
засч, янзлах юм. Ингэж хагас жил гаруйн хугацаанд хүй­тэн, халууныг “тэсвэрлэж”,
эвдрэл гарсан хэсгийг нь засч янзалсан сайн суурин дээр өнгө хучилтаа хийвэл үнэхээр
чанартай зам болно. Одоогоор зам доогуурх зарим шугам хоолойн ажил хийг­дэж байгаа
болохоор замын зарим хэсгийн суурь хучилтыг сэтэлсэн.  Үүнийг харчихаад иргэд чанаргүй зам барилаа, энд
тэнд нь хагарч, сэтэрчихэж гэж эндүүрэх тохиол­дол гардаг. Шугам, хоолойг суури­луулчихаад
хэсэг хугацаанд суулт өгч, нягтаршсаных нь дараа хучил­тыг нь хийдэг” гэсэн юм.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

“Hawk” багийн гишүүд зүүн гар талаас Б.Батжаргал, Б.Мөнхжаргал, Б.Төрбат, Э.Өлзийбуян, М.Батмөнх, А.Мөнхболд

-“Windows Vista” ҮЙЛДЛИЙН СИСТЕМТЭЙ, “Pentium Duo” КОМПЮЬТЕРЭЭР МОНГОЛЫН
ХАКЕРИУ ДЭЛХИЙД ДӨРӨВТ ОРЖЭЭ-

Гурав­­ дахь жилдээ зохион бай­гуу­лагдсан
“Cyber olymp” хэмээх дэлхийн ёс зүйт буюу “white hat” хакерийн тэмцээнд Монголын
Үндэсний дата төвийн прог­рам­мист, мэдээллийн технологийн инженерүүдээс бүрдэх
“HAWK” баг амжилттай оролцон дөрөвдүгээр байрт шалгарчээ. Тэд тэмцээнээ амжилттай
дуусгаад өнгөрсөн баасан гаригт эх орондоо иржээ.

Үндэсний Дата төвийн захирал Д.Энхцогтой ярилцлаа.

-Дэлхийн ёс зүйт хакеруудын тэмцээнд танай байгууллагын
баг тамирчид амжилттай орол­цон дөрөвдүгээр байрт шалгар­санд баяр хүргэе.

-Баярлалаа. Бидэнд бүр дэл­хийн аварга болох боломж
бүрэн байсан гэдгийг давхар хэлэх нь зүйтэй байх.

-Тэгвэл яагаад чадсангүй вэ?

-Унасан бөхөд шалтаг мундах­гүй гэдэг шиг шалтаг
тоочих нь хаашаа юм. Гэхдээ дэлхийн хэм­жээ­ний нэр хүндтэй энэ тэмцээнд манай баг
тамирчид анх удаагаа оролцож байгаа гэх утгаараа турш­лага дутсаныг би үгүйсгэхгүй.
Хам­гийн гол нь компьютер, тоног төхөө­рөмжийн хувьд үнэхээр хоцрогдсон байсан.
Үндэсний Дата төв 2009 онд байгуулагдахад л тусламжаар олгогдсон хэдэн зөөврийн
компью­терээ аваад “Cyber olymp”-д орол­цохоор явсан. Тэдгээр компюьтер чинь
“Windows 7” гарахаас өмнөх “windows Vista” үйлдлийн систем­тэй, i3, i5,
i7,  процессор гарахаас өмнөх “Pentium
Duo” байхгүй юу. Тэдгээрийнхээ рам, CPU зэргийг чадлынхаа хирээр нэмэгдүүлсэн л
дээ. Тэглээ гээд Голландын түрүүл­сэн багийнхны хэрэглэж байсан компюьтер шиг төгс
байж чадахгүй нь мэдээж. Тэдний хэрэглэж байсан тоног, төхөөрөмж нь үнэхээр төгс.  Багийн гишүүн бүр сүүлийн үеийн хүчин чадал сайтай
компьюте­руудтай. Ямарваа өгөгдөл өглөө гэхэд багийн гишүүд нь биш прог­рамм нь
өмнөөс нь хийчихэж байх жишээтэй. Манай тамирчид зарим өгөгдлийг компьютертэй оруулсан
ч гэсэн хүчин чадал нь хүрэхгүй учраас давхар өөрсдөө оролцож байж гүйцэтгэж байлаа.
Хүний гар хичнээн хурдан хөдөллөө ч секун­дэд хэдэн мянган үйлдэл хийхээр програмчлагдсан
компьютерээс хурдан байж чадахгүй нь мэдээж. Ийнхүү манай тамирчид дэлхийн аварга
шалгаруулах сүүлийн шатанд хугацаа алдсан тал бий.

-Уг нь “HAWK” баг Ази тивээс нэгдүгээр байраар
гарч ирсэн гэл үү?

-Тийм ээ. Энэхүү тэмцээний эхний гурван шат нь
онлайнаар бүсчилсэн байдлаар явагдаж сүү­лийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд
орох багуудаа шалга­руулдаг. Монголоос эхний шатанд арваад баг оролцсоноос гурав
нь хоёрдугаар шатанд орох эрхээ авсан. Эхний шатанд дэлхийн хэмжээнд 667 баг оролцсоноос
Ази тивээс 167 баг оролцсон юм. Ийнхүү гуравдугаар шатнаас буюу Ази тивээс Үндэсний
Дата төвийн дэргэдэх “HAWK” баг нэгдүгээр байраар шалгарч гарч ирсэн. Өнөө мэдээллийн
технологийн хөгжлөөр шилдэгт тооцогддог Энэтхэг улсын баг чинь Ази тивдээ хоёрдугаарт
буюу манай багийн дараа гишгэсэн. Ийнхүү тив бүрээс шалгарсан шилдэг зургаан багтай
дэлхийн аваргын төлөө хүч үзэхээр АНУ-ын Атланта хотыг зорьсон юм. Хойд болон өмнөд
Америкийн тус бүр хоёр, Европ тивийг төлөөлж Гол­лан­дын хоёр баг, Ази тивийг төлөөлж
Монгол, Энэтхэгийн болон Австрали тивийн төлөөлөл зэрэг нийт долоон баг оролцон
аваргаа шалгаруулсан. Голландын баг дахин аваргалсан.

-Тэгэхээр мэдээллийн аюул­гүй байдлын тал дээр
Монгол Улс дэлхийн тавцанд гарсан гэж хэлж болох нь ээ?

-Яг тийм. Тэмцээнд дэлхийн мундгуудтай өрсөлдөн
дөрөв­дү­гээр байрт шалгарсан гэдэг бол манайх дотооддоо мэдээллийн аюулгүй байдлын
талаар боловсон хүчнээ богино хугацаанд хэр үр дүнтэй бэлтгэж чадсаны илрэл. Тийм
ч учраас “HAWK” багийн зургаан гишүүний тав нь ШУТИС, МУИС-д тус тус мэдээллийн
аюул­гүй байдлын чиглэлээр суралцаж төгссөн байдаг. Дээр нь өнгөрсөн зун “Мэдээллийн
аюулгүй байд­лын өдөрлөг”-ийг гурав дахь жил­дээ өргөн цар хүрээтэйгээр зохион байгуулсан
бөгөөд үүнд Ази ном­хон далайн бүсийн кибер довтол­гоо­той тэмцэх байгууллага орол­цон
бидэнд өндөр үнэлгээ өгсөн. Дээр нь Үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөл биднийг дэмжин
ажил­ладаг зэрэг нь бид дэлхийн тав­цанд амжилт гаргах үндэс нь бол­сон.

-Мэдээллийн аюулгүй байд­лын төв байгуулах асуудал
ямар шатандаа явж байна вэ?

-Хятадад фейсбүүк, youtube бай­даг­гүй. Оросод
бол зарим цахим сайтыг ажиллуулдаггүй. Энэ мэт­чилэн улс орнууд зарим цахим сайтын
сүлжээг дотооддоо нэвт­рүүлэлгүй хориглож байгаа нь тухайн улс үндэстэн мэдээллийн
аюулгүй байдлын тал дээрээ онц­гой анхаарч байгаагийн илрэл. Өөрөөр хэлбэл орон
болгоны онцлогийг харгалзан ямар мэдээл­лийг нууцлах, ямрыг нь хамгаалах, ямар мэдээллийг
нь өглөө гэхэд хэрхэн хяналт тавих зэргээ шийд­дэг. Энэ тухай тодорхой бодлого хүртэл
боловсруулсан. Энэ бол дэлхийн жишиг. Тиймээс Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн
шийд­­вэ­рээр мэдээллийн аюулгүй байдлын төв байгуулахаар болсон. Тус төв нь төрийн
болон хувийн хэвшлийн нийлсэн байгууллага байх юм. Тэд мэдээллийн аюулгүй байдлыг
хангах тал дээр зөвлөмж, санамж бичиг боловсруулах юм.                

Энэхүү дөрвөн үе шаттай явагд­­даг “Cyber olymp”
дэлхийн ёсзүйт хакерийн тэмцээн хэрхэн явагдсан талаар хүргэе.  Эхний шатанд банкны системийн доголд­лыг шинжлэх
даалгавар өгсөн байна. Баг тус бүр өгөгдсөн хуга­цаанд банкны ажилтны буруутай үйл
ажиллагаанаас ямар мэдээлэл алдагдсан болон тэрхүү системийн алдааг хэрхэн засах
талаар зөвлө­гөө өгсөн байна. Харин хоёрду­гаар шатанд багуудын оношилсны дагуу
серверээ шинэчилсэн байна. Тэгээд тус шинэчлэгдсэн серверт хакерууд ямар “нүх сүв”-ээр
нь нэвтэрч, нууц мэдээлэл авч боло­хыг шинжлээд дахин хамгаа­лал­тын системийг нь
сайжруулах даал­­гавар өгсөн байна. Шалгар­сан багууд   даалгаврыг нь ёсоор гүйцэтгэж, системийн бүрэн
байд­лыг эцсийн байдлаар хангасан байна.

Ийнхүү дараагийн буюу гурав­дугаар шатанд дахин
шинэч­лэн, аюулгүй байдлыг нь хангасан тэр­хүү системээ дахиад “хакердаж” нэвтрэн
орох даал­гавар өгсөн байна. Энэ даал­гаврыг Монголын баг өгөгдсөн гурван цагийн
хуга­цаанд нь гүйцэт­гэл өндөртэй хий­сэн учраас нэгдүгээр байраар буюу Азийн аваргаар
шалгарч шууд дэлхийн аваргын төлөө Европ, Америк, Австрали тивээс шалгар­сан зургаан
багтай хүч үзэхээр болжээ. Дэлхийн авар­гын төлөө эзэнгүй сервер рүү долоон баг
нэгэн зэрэг нэвтрэн орж, нэгнээсээ өрсөн серверүүдийг эзлэх даал­гавар байсан байна.
Нэгэнт эзэл­сэн тохиолдолд бусад багийнханд “хакердуулж” алда­хаас хамгаалах ёстой
байж.  

Дашрамд дуулгахад “Мэдээл­лийн аюулгүй байдал”-ын
тухай хуулийг энэ намрын чуулганаар хэлэлцэх гэнэ. 

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэг­чийн төлөөх
газ­раас өнгөрсөн долоо хо­ногт таксины үнийг эхний км-ийг 1500, дараагийн км бүрийг
1000 төгрөгөөр тооцож байх саналыг гар­гасан. Уг шийдвэрийн дагуу таксинд явлаа.

ХЭДЭЭР Ч ХАМААГҮЙ ЯВЪЯ

Өнгөрсөн баасан га­ри­­гийн үдэш таксинд ява­хаар гарлаа. Авто
маши­ны дугаарын хязгаарлалт үргэлжилж байсан боло­хоор 21 цагаас өмнө за­мын түгжрэл
ерөн­хийдөө байсангүй. Харин 21 цаг­тай уралдан хөдөлгөөн нэмэгдэж байгаа нь мэ­дэгдэж
байв. Таксины зогсоол шинээр байгуу­лагдсан гэж сонссон тул уг зогсоол дээр очих
са­наа­тай төв замаар хэсэг явлаа. Явсаар “Өргөө-II” кино театрын урд гар өргөн
зогсох нэгэн эмэг­тэйн дэргэд очоод зогслоо.

-Хаа
хүрэх вэ?

-“Шинэ
өглөө” орох гэсэн юм.

-Эхний
км-ийг нь 1500-аар явж байгаа шүү. Дараагийнхаас 1000 төгрөгөөр явна.

-Аравдугаар
сарын 1-нээс наад тарифаар чинь явна гээ биз дээ?

-Өчигдрөөс
ингэж яваад эхэлсэн. Суувал суу, боливол боль гэхэд өнөөх эмэгтэй дуртай, дургүй суулаа. Замдаа яриа өдөх гэсэн ч
зогсоо зайгүй утсаар яриад бидэнд боломж олгосонгүй. Очно гэсэн газарт нь хүргээд
өгвөл 5 км гарчээ.

-5500
гарсан байна.

-Юу вэ.
Юу яриад байгаа юм. Гурван мянга л гардаг газар шүү дээ.

-Шинэ
тарифаар явж байгаа гэж сануулсан шүү дээ.

-Тэглээ
ч гэсэн яаж 5500 гардаг юм. Өдөр болгон энэ замаар явдаг. Гурван мянга л гардаг
юм. Үсрээд л 3500 гардаг.

-Таван
км явсан байна. Эхний км нь 1500, дараагийн дөрвөн км-ийг мянгаар тооцоод 5500 төгрөг
болж байна.

-Бензиний
үнэ нэмэгдээгүй байхад та нар ямар балиар шуналтай юм бэ. Таван мянгыг л өгье.

-Юу
яриад байгаа юм бэ. 5500 гээд байхад гэхэд
тэрээр 5500 төгрөг дургүй гэгч нь өөдөөс шид­чихээд хаалга тас саван буулаа. Өмнө
нь гурван мянган төгрөг төлөн гэртээ ирдэг байсан бол “шударга өрсөлдөөнөөр” бараг
хоёр дахин илүү мөнгө төлөх хэрэгтэй болжээ.

Түүнийг
буулгаад “Нарны зам”-аар давхисаар Үндэсний соёл амралтын хүрээлэн буюу паркийн
гадаа хүрээд ирэв. Дотор шоу болж байгаа учраас гадаа нь такси барих гэсэн залуус
зам дагуу дараалан зогсчээ.

-Хаа
хүрэх вэ?

-120-ын
“Бриллиант” баар оръё.

-Шинэ
үнээр явж байгаа шүү.

-Хэд юм
бэ. Хамаагүй хүргээд өг.

-Эхний
км нь 1500. Дараа­гийнхаас нь 1000.

Залуус
багагүй халамцсан болохоор үнэ тоож байгаа ч юм алга. Суулгаад хөдөллөө. Энх­тайвны
гүүр даваад, 19-ын арын замаар явсаар “Бриллиант” баарны гадаа ирэв. Дөрвөн км гаруй
явжээ.

-5500
төгрөг.

-Юу вэ
эгч. 2500 юу?

-4.5
км явжээ. 5500 төгрөг.

-Яая арай
биш шүү. Гэхдээ одоо яахав дээ. Такси олдохгүй алаан болж байхад суусан юм чинь
өгье дөө. Дараа таарвал хоёр нугалсан үнээр явахгүй шүү.

Тэднийг
буулгаад баарны гаднаас хөдлөхдөө ойролцоох байрны гаднаас хижээл насны эрийг суулгалаа.
XIII хорооллын “Натур” худалдааны төв орох юм гэнэ.

-Ахаа,
эхний км-ийг нь 1500 төгрөгөөр явж байгаа шүү. Дараагийнх нь 1000.

-Хүүе тийм
үү. Хоёр дүү зүгээр халтуур хийхгүй яагаад үнээ нэмчихээв?

-Бид
хоёр нэмээгүй ээ. О.Магнай дарга л ийм санал, шийдвэр гаргаад байна лээ. Та мэдээгүй
юмуу?

-Тийм юм
ярих нь ярьж байсан. Гэхдээ тэр чинь стандартын таксины үнэлгээ гээ биз дээ. Уг
нь ч зөв шүү.

-Тийм
шүү. Та шинэ үнийг мэдэж л байгаа юм байна.

-Манайд
таксины үйлчилгээ хэцүү шүү дээ. Би орой үдэш эхнэр, охин хоёроо таксигаар явуулах
үнэн дургүй. Суулгаж аваад хаашаа ч хамаагүй давхихгүй гэх баталгаа байхгүй. Хэцүү
дээ хэцүү. Үнээ нэмж чаддаг шигээ үйлчил­гээгээ сайжруулбал болохгүй юмгүй л дээ.
Ер нь такси гэдэг чинь тансаг унаа юм шүү дээ, уг нь. Би хэдэн жилийн өмнө Япон
руу албаны хүмүүстэй яваад. Тэгээд “Нарита”-гийн онгоцны буудлаас Монголын Элчин
сайдын яам хүртэл таксидахад, 180 ам.доллар буюу 280 гаруй мянган төгрөг гарч байсан.
Ер нь л гадаадад таксинд сууна гэж саналтгүй.

-Тийм
шүү. Ойрхон газар явахад л 10 гаруй ам.доллар нэхдэг дээ.

-Яг тэгнэ.
Манайхаас бусад газар такси гэдэг чинь тансаг, баячуудын унаанд тооцогддог байх
аа. Жирийн хүмүүс метрогоор л явна. Манайд метро байхгүй болохоор л таксиг шүтээд
байх шиг байгаа юм. Гэхдээ гаднаас нь харахад хэнд ч ойлгомжтой тодорхой хаягтай,
эргээд холбоо барих утастай, хүрэх газар нь аюулгүй, найдвартай хүргээд өгдөг, за
тэгээд юм хумаа мартлаа гэхэд олддог байвал ч ийм үнэтэй байхад болохгүй гэх юмгүй.

Түүнийг
ийн ярих зуур хүрэх газарт нь ирчихэв. Долоон км явж, 7500 төгрөг гарчээ. Ам нь
халсан ах маань 10 мянган төгрөг өгөөд хариулт хэрэггүй гэв.

-За
баяртай ах аа.

-Зүгээр
дээ, харин та хоёр наад олсон мөнгөөрөө машинаа зориу­лалтын такси шиг болгоорой.
Ядаж дээрээ “Такси” гэсэн тэмдэг олж тавь. Тэгээд бас шараар бу­дуул­чихвал тийм
ээ гэсээр буулаа.

 

“САНДЭЙ”
ПЛАЗА ШАТАЖ БАЙНА. ХОЁУЛАА МӨНГӨӨ ДУНДАА ХИЙГЭЭД ОЧИЖ ҮЗЭХ ҮҮ

Баасан
гаригийн орой 23 цаг өнгөрч байхад X хорооллоос Модны хоёр руу дараагийн зорчигчоо
хүргэж өгөхөөр явж байлаа. Модны хоёрын автобусны буудал дээр буухаар зогсож байтал
утас нь дуугарч ярилаа.

-За миний
дүү цаана чинь “Сандэй” шатаж байна гэнэ. Очиж үзэх үү. Таксиныхаа мөнгийг дундаа
хийчихье тэгэх үү. Яагаав “Жолоочоо чи ч гэсэн хамт яваа биз дээ” гэдэг онигоо шиг.

-Тэр
хүртэл тэгвэл хуучин үнээр буюу 700 төгрөгөөр явчих уу,

-Тэг тэг.

Ингээд
бид “Сандэй” плаза шатаж байна гэдгийг дуулаад “Нарны зам”-аар давхисаар хүрэх газраа
хүрлээ. Очтол цагдаа нар хамгаалалтад гарчээ. Өнөөх ах цагдааг панаалдсаар дотогш
орохоор болов. Очтол гал аль хэдийнэ унтарсан ч гэлээ түрээс­лэгч нар ирчихсэн хөл
ихтэй байсан юм. Ингээд өнөөх ах маань ч хэрэгт дурлаад мөд буцах шинж­гүй болохоор
нь 5000 төгрөгөө аваад явлаа.

БЕНЗИНИЙ
ҮНЭ НЭМЭГДЭЭГҮЙ БАЙХАД ДАВАРЧ БАЙГАА ЮМ БИШ ҮҮ

Баасан
гаригийн үдэш таксинд суусан хүн бүр халамцуухан байсан болохоор бямба гаригийн
18 цагийн үед дахин “таксичин” болохоор гарлаа. “Улаанбаатар” зочид буудлын дэргэдүүр
явж байтал нэгэн залуу гараа өргөлөө. Түүнийг суунгуут нь эхний км нь 1500, хоёр
дахь км-ээсээ 1000 төгрөгөөр явж байгаа гэвэл их л уцаарлангуй “Юугаа солиороод
байгаа юм. Бензиний үнэ нэмэг­дээгүй байхад даварч байгаа юм биш үү. Хэн таксины
үнэ нэм гээд хэлчихсэн юм. Эндээс Зайсан дахь “Green house” руу 4000 төгрөгөөр явдаг,
одоо ч явах болно. Чамд би илүү ч үгүй, дутуу ч үгүй 4000 төгрөгөө л өгдгөөрөө өгнө.
Нэгийгээ битгий ингэж шул л даа” гээд суудлаасаа өндийв.

-Мөнгөө
төлөхгүй гэвэл бууж болно ш дээ.

-Ямбийтай
нь ганцхан чи биш. Чи явдаггүй юм аа гэхэд арын чинь машин явж л таараа. Явах явахдаа
бүр 600 төгрөгөөр явна. Чи харж л байгаарай за.

Тэрээр
ийн хэлээд хаалга саван буув. Хэрхэн такси барихыг нь хүлээн харж зогслоо. Ямар
ч такси гэх бичиггүй, хувиараа халтуур хийж яваа жижиг тэрэг л зогсох ажээ. Тэд
хоорондоо үнээ тохиролцож чадахгүй байгаа бололтой байв. Бараг 20 минут хэртэй зогссон
тул машинаасаа буун түүн дээр очлоо. Түрүүн багтарч үхэх нь холгүй машинаас буусан
тэрээр овоо зөөлөрчээ.

-Танд
хэлээгүй юу. Зөвхөн бид ч биш бусад нь бүгдээрээ үнээ нэмчихсэн байгаа биз дээ?

-Тийм бололтой.
Мэдсэнгүй. Гэхдээ яасан гэж үнээ нэмсэн юм бэ.

-Шударга
өрсөлдөөний О.Маг­най дарга л ийм шийдвэр гаргасан шүү дээ. Дээд дарга нар нь нэм
гээд байхад мань мэт түүнийг нь дагахаас биш яахав.

-За за
ахад нь 4000 төгрөг л байна. Таксидахаар 4000 л гардаг болохоор яг л тулсан мөнгөө
үлдээчихээд байна. Ахыгаа хүргээд өгчих. Угаасаа 5, 6 км л гардаг юм. Ингээд түүнийг
хүргэж өгөхөөр болов. Замдаа бас л ам хуурай байсангүй.

-О.Магнай
муу … (хэвлэлийн бус үг) хийх юмаа олж ядаж байнаа. Дарвагар уруулаа долоогоод
донгосч байгааг нь хараад дургүй хүрсэн гэж яана. Өөрөө таксинд ч сууж үзээгүй байж
жирийн бидний амьдралд гайгаа чирч байх юм. Хувийн тэрэгтэй ч гэлээ ганц нэг пивоны
бөглөө мулталсан үедээ таксигаар явахгүй гээд яах юм. Такси нь үнээ нэмээд байвал
согтуугаар машинаа барих жолоочийн тоо л нэмэгдэх байх даа.

Тэрээр
ийн ярьсаар гэрийнхээ гадаа буулаа.

БАЙГАА
НЬ 4700 ТӨГРӨГ. ДӨРВӨН КМ ГАРАН ЯВААД ЗОГСЧИХООРОЙ

Өнөөх залууг
буулгачихаад буцах замдаа гар өргөн зогсох 50 гаруй насны хоёр хүний дэргэд зогсов.

-Эхний
км нь 1500, дараа­гийнх нь 1000 төгрөг шүү. Суух уу?

-Яасан  задарсан шуналтай хүүхдүүд вэ. Өвөө эмээгээсээ
ялгаагүй хоёр хөгшнөөс илүү мөнгө нэхэж зогсохын оронд хотын төв рүү үнэгүй дөхүүлээд
өгсөн ч яах вэ дээ. Чамд л буян болно. Шуналтай хог вэ гэхэд хамт явсан өвөө нь
“Шөнө орой болсон хойно чи бид хоёрт эндээс унаа олдохгүй. Суучихъя” гэлээ.

-За миний
хүү, ах эгч хоёр нь долоон буудал орох гэсэн юм. 4700 төгрөг л байна. Км-ийг нь
1000 төгрөгөөр явж байгаа юм чинь дөрвөн км гаран яваад л зогсчих. Бид хоёр буугаад
цаашаа алхчихъя. Км-ээ харин нойллосон биз дээ.

Ингээд
бид хөдлөв. Байгаа мөнгөнд нь тааруулж явбал 32-ын тойрог хүрээгүй байхад дөрвөн
км болчихлоо. Гэсэн ч орой үдэш болсон хойно ахмад настай хүмүүсийг буу гээд хэлчихэж
зүрхлэлгүй хүрэх газар нь хүргэж өгөв. Өвөө замдаа бидэнд баярлаж байгаагаа хэлээд
“Авдаг тэтгэвэр нь нэмэгдээгүй байтал автобус унаа нь урьтаад нэмэгдчих юм. Махны
үнэ нэмэгдээд “цагаан хоолтон” болсон шигээ таксины үнэ нэмэгдэхээр явган алхдаг
болох нь ээ” гэж байв.

ХАЛТАР
ЖОЛООЧ, ЗАВААН ТАКСИНД 1000 ТӨГРӨГ ТӨЛӨХГҮЙ

Есдүгээр
сарын 1-ний өглөө мөн л таксинд явлаа. Ихэнх сургуулийн хичээлийн шинэ жилийн нээлт
болж байсан тул гадуур хөл хөдөлгөөн ихтэй байв. Их дэлгүүрийн ойролцоо явж байтал
дунд эргэм насны хоёр хос гар өргөн суулаа. Өмнөхтэй адил нэмэгдсэн үнээр явж байгаагаа
дуулгавал эрэгтэй нь дүрс хийгээд уурлаад явчихав.

-Чи дур
зоргоороо үнээ нэмдэг хэн юм бэ.

-Би
нэмээгүй. О.Магнай дарга ийм санал гаргасан.

-Битгий
солиор. Чиний Магнай чинь бензиний үнийг хэд гэдгийг мэддэг юмуу. Арван км газарт
нэг литр бензин идэж байгаа биз дээ. Нэг ёсондоо 1630 төгрөг зарла­гадаад 10 мянган
төгрөг олж байгаа биз дээ. Тийм байж ашиггүй ажиллаж байна уу та нар гээд бараг
л цохиод авах нь холгүй юм болов. Буугаад өөр таксинд суучих гэхэд “Заавал ч үгүй
чамаар хүр­гүүлнэ. Илүү мөнгө төлж чадахгүй. Ямар таксинд явж үзээгүй биш. Өдөрт
та нар дор хаяж 40, 50 мянган төгрөг олж байгаа шүү дээ” хэмээн бухимдсаар байлаа.
Ингээд явж байтал “Цэцэг” төвийн урд талын гэрлэн дохион дээр зогсож байтал “Муу
сайн хогийн юмнуу­дын машинаас бууя. Шунал нь хамартаа тулсан чамд нэг ч төгрөг
төлж чадахгүй за” гэсээр хаалга саван буусан юм.

Ийнхүү
бид гурван өдөр О.Маг­най даргын саналаар таксинд явж үзэв. Сайн муугаар хэлүүлэн
явсны эцэст 43 мянган төгрөгтэй болжээ. Ер нь таксинд явж байхад хүн олдохгүй байна
гэж барагтай бол байхгүй мэт санагдаж байв. Хотын төвд, хотын захад гээд хаана ч
явсан эхний хүнээ буулгаад дөнгөж хөдлөхөд дараагийнх нь гараа өргөөд зогсож байдаг
юм билээ. Ер нь хүнгүй явна гэж байдаггүй юм болов уу гэсэн бодол төрж байлаа.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ
С.АЛТАНЦЭЦЭГ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Түрүүч нь ¹ 
193 (4520), 194  (4521) дугаарт

Нуурын эргээр сав ганзагалсан мотоцикль­той
хүмүүс нааш цааш хөл­хөлдөнө. Нэг нь “Сүү авах уу” гэсээр ирэх бол нөгөөх нь “Шинэ­хэн
сүү­ний тараг байна шүү” гэх юм. Ер нь Өгий нуурт амра­хаар ирсэн хэн бүхэнд малчид
өөрснөө айраг цагаан идээгээ хүр­гээд өгчих­дөг бололтой. Ихэнх амрагчид ганц хоёр­хон
хонож саатаад явахаасаа илүү дор хаяж долоо хо­но­гоор амра­хаар ирдэг тул малчид
тэр хугацаанд байнгын “ху­далдан авагч”-тай бол­чих­дог бай­на. Тийм ч учраас хүмүүс
сүү цагаан идээгээ гараа гарган боловсруулдаг байна. Тэд “Хэн ч гэсэн гурил амтагд­сан
ааруул, хахар­сан тараг, хатуурсан айр­гийг амсалгүй мэдэлгүй авчих­лаа гэхэд дараа­гийн
удаа авахгүй. Тэ­гээд ч манай эндхийнхэн өрөөлд зарах ч бай, өөрс­дөө хэрэглэх ч
бай цагаан идээгээ уламж­лалт аргаа­раа хийдэг” гэж ам бардам хэлцгээж байв.

Айл болгоны хашаа хороонд төлөг, борлон,
шүдлэн, хязаалан, нас бие гүйцсэн хонь, ямаа зэрэг нас насны бог мал уяатай байх
юм. Шинэ шөл уух гэсэн амрагчид тэд­нээс үнэ тохиролцож ху­далдаж авдаг аж. Ихэнх
тохиолдолд мал­чид нь өөрсдөө амрагчдын ху­дал­­даж авсан малыг муулж, гэдэс дотрыг
нь арьс шир, өлөнтэй нь авч үлддэг байна.

МОРИНД  “ГАРАМГАЙ” ЭР
Үдээс хойхно бараан зүсмийн хөтөлгөө
морь­той цэнхэр тэрлэ­гтэй хүү отоглон буусан амрагч болгонд дээр очно. Бид­ний
хажуу­ханд буудал­ла­сан амрагч дээр ирүүт өнөөх дээрэнгүй өндөр бор залуу хөтөлж
явсан зээрд халзан мориных нь цулбуурыг булааж аван­гуутаа мордоод зүүн урагш давхичихлаа.
Үлд­сэн хэд нь өнөөх хүүгийн унаж ирсэн цавьдар мори­­ны дэргэд зургаа татуулцгаана.
Хэсэг уд­саны эцэст зээрд халзанг унан гүвээ даван хурдлан алга болсон залуу ташуу­раа
газар чирсээр явган ирж яваа харагдав. Цэн­хэр дээлт хүү ч яаравчлан ухасхийн, түүн
дээр очсо­ноо цааш давхичихав. “Гайгүй юу”, “Зүгээр үү” гээд сүйд майд болох олны
дун­даас “Муу адса­га чинь хамар да­ваад булгидаг гэж байна ш дээ. Эмээлийнх нь
бэхэлгээ сул байсныг та нар анзаардаггүй юм уу.

Бэхэлгээ нь сайн байсан бол ч би ч
хичнээн булгисан ч тогтох л бай­сан. Зүүн гар л эвгүй болчих­лоо” гэх түүний дуу
чангаас чанга, тодоос тод сонстож байлаа. Муу хүний дуу чанга аа гэж. Цэнхэр дээлт
хүү өнөөх “алдарт догшин” зээрд халзан морио хөтөлсөөр тэдэн дээр буцаж ирэв. Гурван
залуу түүнийг тойрч зогссоноо нэг хүүгийн өвөр лүү нь нэг юм хий­чихэв. Хүү ч илт
дургүйцэж байгаа бололтой түүнийг нь буцааж өгс­нөө, морио давирсаар тэднээс холдов.
Цэнхэр дээлт хүүг хүмүүст морь унуулдаг байх гэсэн бидний таамаглал үнэн болж хүү
бидэн дээр ирж, морь унахыг санал болголоо. Тэрээр майхны гадаа ирснээ “Морь унах
уу. Нэг цаг нь 20 мянга” гэж байна. Зээрд халзан морь нь улаан галзуу давхиж ирсэн
янзтай хамар ам нь сарталзана. Дарайн хатсан арьс нь усан хулга­на болтлоо хөлөрсөн
гэдгийг нь гэрчилнэ. Хөлс нь хатсан хэдий ч амьсгаа нь дарагдаагүй аж.

Зээрд халзанг унаад шогших гэтэл баруун
урд хөл нь догол­чихож. Цэнхэр дээлт хүү “Өө хөлд нь цус хурчихаж. Түрүүний унасан
ах цатгалан байхад нь хамаагүй хурдан давхиснаас ингэчихлээ. Аавдаа мэдэгдэхгүй
л эдгээчих юмсан. Мэдвэл ч их уурлана даа. Хурдхан харьж хар цайгаар шав­шъя. Хичээлийн
хэрэглэлийнхээ мөнгийг олно гэдэг ч худлаа боллоо доо” гэсээр гэр рүүгээ уруу царайлан
мориндоо мордлоо. Хүүд мөнгө өгвөл их л гайхан “Та нар морь унаагүй ш дээ” гээд
авсангүй. “Зүгээр ээ. Дараа жил ирэхдээ зээрд халзан морийг чинь үнэгүй унана шүү”
гэвэл “Тэгээрэй” гээд толгой дохиод мишээв. Хөөрхий зээрд халзан эзэндээ хөтлүүлэн
гэрийн зүг алхахдаа өмнөхөөсөө улам ч дойдгонож, доголсон хөл нь гишгэхэд улам ч
хөндүүр болжээ. Зээрд халзангаар нь улаан галзуу давхиж доглуулсан залуу мөнгө өгөөгүй
гэнэ. Харин ч “Наад догшин мориноос чинь унаад гараа эвгүй болгочихлоо. Чи надаас
биш би чамаас мөнгө нэхэх ёстой юм биш үү” гэсэн гэнэ. Тэр бүү хэл гурван залуугийн
түүний өвөр рүү нь хийгээд байсан зүйл нь лаазтай пиво байсан гэнэ. Халамцуу залуус
“Ах нар нь үүгээр мориных нь төлбө­рийг хийчихье” гэснээ хоёр гурван ч лаазтай пиво
өвөрт нь хийж өгсөн ч хүү дургүйцээд аваагүй тухайгаа бидэнд цухас дуулгасан юм.

Эрэг дагуух бидний буу­дал­ласан газрын
ойролцоо хоёр гур­ван ч хадтай эгц довцог байх. Тус бүр дээр нь жижигхэн чулуун
овоо босгожээ. Нууран дээр очсон хүн болгон овоон дээр ёс мэт гарч нар зөв гурав
тойронгоо алгаа хавсран сүслэх. Өгий нуурт жилд хоёроос гурван хүн живж амиа алддагаас
ихэнх нь эрчүүд байдаг гэнэ. Тийм ч учраас Өгий нуурыг эм лус савдаг­тай хэмээн
нутгийнхан хэлэлцдэг бөгөөд амрахаар ирсэн хүн бүр лус савдгийг нь аргадаж, аврал
эрж байг гэсэндээ тэдгээр овоог босго­жээ. 

АХ ДҮҮ ХОЁР “АНЧИН”
Нуурын эрэг дээр төмөр хувин барьсан
хоёр хүү ирлээ. Гэртээ ус авах гэсэн ажилсаг хүүхдүүд гэж бодсон чинь нэг л биш
ээ. Хоёул нуурны уснаас хувиндаа дүүргэн дамналдаж эрэг дээр гаргангуутаа нуруугаар
арай нам сөөсгөр хүү “Ах аа, энэ нүх рүү усаа хийе. Сая ийшээ хоёр том хулгана орчихсон”
гэвэл ах нь ч хувинтай усаа дааж ядан дүүгийнхээ дэргэд очуутаа усаа хулганы нүх
рүү юүлж гарлаа. Хувинтай усаа дуустал хийсэн ч хулгана гарч ирсэнгүй. Ах нь “Чи
одоо ус хутгаад ир. Агаа нь нүхээ манаж байя” гэснээ гартаа модоо барьсан хэвээр
доош бөхийн цохи­ход бэлдлээ. Дүү нь ч “За” гэсээр нуур руу гүйв. Хувингаа дүүртэл
шахуу ус хутгасан дүү нь “Агаа би даахгүй байна” гэвэл “Мангар юм уу. Наадахаасаа
асгаач. Тэг дун­дуур нь байхад л болно” гэвэл дүү нь ч ёсоор болгов. Хоёр дахь хувин
усаа хийсэн ч гарч ирсэнгүй. Ах нь “За би усанд яваад ирье. Энийг хийгээд л яг гарч
ирнэ. Харин чи анхааралтай зогсоорой. Гараад ирж магадгүй шүү” хэмээн аминч­лан
захиад хойш эргэснээ “Нөгөө хулгана чинь энэ нүхнээс гараад явчихлаа” гээд хажуугийн
нүх рүү заав. Дүү нь “Яг мөн үү” гэж лавлан асуувал “Чи сайн хар л даа. Энэ замаар
энд тэндгүй ус дуссан байгаа биз дээ. Энэ хулганын чинь гэр нэг биш хоёр “хаалгатай”
юм байна. Мэдсэн бол нэгийг нь чулуу­гаар тагладаг байж. Нэг хулгана нь гараад явсан
ч нөгөө нь үлдсэн” гэснээ ойр хавийн нүхнүүдийг чулуугаар бөглөж гарав. Тэгснээ
дахин ус хутган ирж нүх рүү цутга­тал өнөөх отсон нүхнээс нь хул­гана гарч гүйтэл
ах дүү хоёр сурмаг гэгч нь цохиод алчихав. Ах нь сүүлнээс нь дээш өргөснөө “Энэ
хулгануудын толгойлогч нь байна. Толгойлогчийг нь устгачихсан юм чинь хоёулаа ялчихсан
гэсэн үг” гэвэл дүү нь “Хоёулаа хулганын армийг ялчихсан юм чинь маргааш лусын хаантай
тулалдана аа” гэсээр гэрийн зүг пээдгэрхэн алхац­гаав. Муур, нохой л нуурын эрэг,
айлын гадуур хаа нэг харагдах үхсэн загасыг бариад ирчихдэг юм байх гэж бодсон тийм
биш юм. Тэдэн шиг шилбүүр унасан улаан хацартай жаалууд загасны жин­хэнэ “эрлэг”
аж. Хурга ишгээ хариу­лах, тугалаа услахдаа л загас­нуудыг “ид бад” хийж зугаагаа
гаргадаг юм байна. Эцэг эх нь “Лус хилэгнүүлнэ. Боль битгий. Амаар чинь дүүрэн яр
гарна даа” гээд ч дийлдэггүй аж.

ДАРАА ЖИЛ ДАХИЖ ИРНЭ ЭЭ
Нар нуурын усан дээгүүр гэр­лэн зам
татуулсаар баруун уулын толгойд хүрч, оройн сэрүүн нэгэнт оржээ. Ногооны униараар
биеэ ороосон уул, тал зүүрмэглээд эхлэх шиг нам гүмхэн. Нуурын мандал дээр загасчлах
ганц хоёр­хон завинаас өөр нүдэнд торох зүйлгүй. Нуурын ус руу чулуу шидэх мэт цүл
хийх чимээ гарган энд тэндгүй жижиг загаснууд дээш цовхчино. Эрэг дагуух дэрсэрхэг
газраар тогоруун сүрэг бусад зүйл төрлийн усны шувууд чуулж, намрын сэрүү оржээ.

Бид ч үдшийн бүрий тасрахаас өмнө
хөдлөхөөр майхан саваа хурааж, гадуур хөглөрсөн элдэв хог сэлтээ цэвэрлэв. Төдхөн
хөдлөхөд бэлэн боллоо. Найзууд маань бүгд “Энэ сайхан хангайд дараа жил дахиж ирнэ
ээ” гэсээр гэрийн зүг жолоо залсан юм.  

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

 

Түрүүч нь (¹193, 4520) дугаарт

Бидний буудалласан эргийн ойролцоох
нуурын ус цааш 200 гаруй метр явж байж сая том хүн давах чинээнд хүрч гүнзгийрэх
тул эрэг хавийн гүехэн хэсэгт сэлж чаддаг ч бай үгүй ч бай хэд л бол хэдэн хүн тоглож
наадаж, боло­хоор юм. Аль хэдийн нар буцсан боловч зуны дунд сарын аагим халуун
өдрүүдийн алилаар нар эгц дээрээс төөнөнө. Гүү малаа саах, хурга ишгээ эргүүлэх,
хонь ямаагаа хариулах гээд хөдөөний нөр их ажлын хажуугаар хүүхдүүд нуурын усанд
шумбахаа мартдаггүй бо­лол­той. Зүүн урд дэнж дээрх саа­халт айлаас дэрсхэн хэдэн
хөвгүүд тарган алаг морин дээр сундалдан нуурын хөвөөнд ирлээ. Хамгийн ард нь мордсон
сөөсгөр бор жаал мориныхоо сүүлнээс чангаасаар доош гулсаад буучихав. Нөгөө хоёр
нь ч ёс мэт түүнийг дуурайн бууц­гаав. Дэл сүүл, цав засаагаар нь оролдон, доогуур
нь шургаж гүйл­дэх багачуудыг юман чинээ тоосон шинжгүй тачирхан ургасан эргийн
өвсийг хазлах тэр алаг морь, ээ мөн номхон буян юм. Хонины цүдгэр алгаараа хэсэг
“наадсаны” эцэст жаалууд ус руу хар эрчээрээ гүйн орлоо. Аргагүй л их усаа тойрон
буурь сэлгэн нүүдэг малчны хүүх­дүүд гэсэндээ усанд сурмаг гэгч нь сэлэх юм. Тэдний
нүдэнд аврах хантааз цээжиндээ өмсч, бэл­хүүсээ хийлдэг цагирагаар ороож, усны шил,
малгайг хосоор нь өмс­сөн би  их л содон харагдсан
бололтой өөр хоорондоо “Тэр ахыг хар даа. Аминдаа ямар хайртай юм бэ” гэж ярилцах
нь бүдэгхэн ч гэсэн сонстов. Тэднээс ичсэндээ ч юм уу яагаад ч юм “Нээрээ аврах
хантааз байхад хийлдаг цаги­рагаар яах билээ” гэсэн бодол толгойд зурс­хийж бушуухан
хийл­дэг цагирагаа тайллаа. Нуурын бүлээн ус руу бэлхүүсээр татах хэсэгт нь очуутаа
“сэлж ” гарлаа. Аврах хантаазтай учраас ус зал­гиж, живэх аюулгүй санаа амар. Гэсэн
ч байн байн хантаазныхаа  түгжээнүүдийг нэг
нэгээр нь сайтар шалгана. Эргээс алгуур ходох тусам нуурын ус хүйтэн болж буй нь
аяндаа мэдрэгдэнэ. Энэ нь эргээс хол­дохгүйг хичээн гараараа даллахдаа даллаж, сарвал­зуу­лахдаа
сар­валзуулан хөвөх хан­таа­зандаа бүхнээ даатган яваа надад бол “Үүнээс цааш холдож
болохгүй”-н дохио байлаа. “Бэлхүү­сээр татсан усанд живдэг эр гэж хаа байхав. Бүр
найз нөхөдтэйгөө явж байж шүү. Гэхдээ усыг басч болох­гүй. Эрэг дээр гарсан хойноо
л хантаазаа тайл” гэсэн өөрөө өөр­төө аман тушаал өгсөн хүн шүү дээ би.   

 Өнөөх шөнөжингөө найрлаж, биднийг унтуулаагүй нөхдүүдийн
майхнаас ганц нэг хүн орж гарч байгаа харагдав. Заримынх нь нойр нь аргагүй ханасан
байх. Гэхдээ ихэнх нь халуун наранд бие нь нозоорч, унтаж чадахгүйдээ дурамжхан,
бас ууртай нь аргагүй саравчлан зогсоно. Эр эмгүй гар­таа пиво барьсаар нуурын ус
руу ганц нэгээрээ уван цуван орж эхлэв. Тэдний эхэнд дөрөв таван залуу “газарчлан”
нуурын гүн рүү алхана. Тэд цээжээр татсан гүн усанд хүрснээ бусдыгаа даллав. Хүүх­нүүд
нь эрчүүдээсээ тас зуурсаар араас нь оров. Гүнзгийрэх тусам орилж, чарлах хүүхнүүдийн
чимээ чихэнд чийртэй гэдэг нь. Гэсэн ч нэг гартаа атгасан пивоо алдах нь бүү хэл
улам ч чанга атгасаар байсанд “Пивоноос хямдхан амь аа” гэсэн шиг бодогдон инээд
ч хүрэх шиг. Усанд тойрч зогсосноо, эрчүүд нь хүүхнүүдээ толгой дээр нь дарж, ус
руу шидэлж гарлаа. Тэгснээ ус залгин хахаж цацаж, чарлалдах хүүхнүүдээ харан эрчүүд
нь арга­гүй бах тав нь ханасан янзтай элгээ хөштөл хөхрөлдөнө. Үс гэзэг нь норж
сэгсийсэн, хэдэн хүүхнүүд ум хумгүй эрэг бараадав. Тэдний эргэн тойрон дахь нуурын
усанд бөөн пивоны лааз хөвнө. Барьсан лааз, базсан цаасаа хаа таа­ралдсан газраа
шидчихдэг тэдэнд энэ бол эмзэглэхээр зүйл биш гэдэг нь тодорхой. Бид өөр хоорондоо
“Лаазнуудаа уснаас гаргаад хая­чих­даг ч болоосой” гэхээс өөрийг хийж чадсангүй.
Эелдгээр гуйсан ч, эгдүүцэн тушаасан ч өмнөхтэй адилаар өөрсдийн “дархлагдсан эрхээ”
тулгах байсныг сайтар мэдэж байсан учраас тоогоогүй юм. Харин үдээс хойш тэднийг
уснаас гарсных нь дараа бид тарьсан хогийг нь цэвэрлэсэн юм шүү. 

Бидний хажууханд зангуу нь эрэгт  шаасан жижиг шонгоос уяатай дөрвөөс таван хүний
баг­таамжтай цагаан төмрөн завь нуурын түрлэгээр өргүүлэн нааш цааш хөдөлнө. Зангууны
уяанд үл ялиг замаг наалдаснаас харвал байнга ашигладаг бололтой. Зави­ны ёроолд
тунарах хөлийн шагай­гаар татах усан дээр хоёр гурван ишгүй шанага, дундуур нь огтолсон
ундааны хуванцар сав харагдав. Бодвол түүгээр ёроолын усаа шавдаг бололтой. Төд
удалгүй сэлүүрээ хөндөлдүүлж барьсан мотоцикльтой залуу биднийг чиг­лэн ирж яваа
харагдав. Дунд зэр­гийн нуруутай, 30 эргэм насны хөрслөг бор залуу мотоциклоосоо
бууснаа бидэнтэй мэнд мэдэлцээд зангуугаа тайлангаа “За, завиар “гулиалах” уу” гэв.
Тэрээр эрэг дагуу завиар хөвөхийг “гулиалах” гэж нэршээд дадчихсан аж. Бид ч уухайн
тас зөвшөөрч, нэгнээсээ өрсөн завиа хөмрүүлчих шахан байж дээр нь гарав. Тэгтэл
завины эзэн “Та нарыг бүгдийг нь даахгүй. Хоёр хуваагдаж л “гулиалах” нь дээ. Эсвэл
энүүхэн хадтай цохионы цаахна мотортой онгоцоор “гулиалуулдаг” найз маань бий. Түүнийг
дуудчихвал та нар дөрөв дөрвөөрөө хуваагдаад суучихаж болно ш дээ” гэсэнд хоёр дахь
саналыг бүгд дэмжив. Моторт онгоцоор цаг аялбал 80 мянга, сэлүүрт завиар бол 50
мянган төгрөгийн ханштай юм байна. Наймуул бүгд л моторт завинд суучих санаатай
байсан нь илт байсан тул 100 мянга төгрөг тө­лөөд моторт завиараа сэлүүрт завиа
чирч нуураар аялахаар тохиролцсон юм. Гэхдээ дундаа хэд хэдэн зогсолт хийнэ. Ийнхүү
сэлүүрт болон мотор завины ялгаа үгүй болсон юм. Нуурын тогтуун усыг үл мэдэг давалгаалуулан
эргээс хөдөллөө. Бидэнд сэлүү­рийн ч хэрэг гарсангүй. Эргээс холдох тусам шаргалтан
тунарах нуурын ус гүн хөх өнгөөр солигдон, энд тэндгүй жижиг загас усны мандал дээр
үсчин гарч ирнэ. Хаа нэг тогоруу, нугас, ангирын сүрэг харагдахаас өөр нүдэнд торох
зүйлгүй ус үнэртсэн сувдан цэнхэр дэвсгэр…

Эргээс барагцаагаар хагас км холдоод
тэр хэсэгтээ түр амс­хийхээр зогсов. Хэрэв зогсолтгүй нэг цаг явбал бидний төлсөн
хөл­сөөс илүү шатахуун зарцуулдаг тухайгаа завины эзэн учирласан учраас бид үүнд
нэг их цаар­галсангүй. Сэлүүрт завины эзэн залуу хааяа доороо тунарах усыг нуур
луу шавхарч асгахаас өөр чимээ аниргүй хэсэг зогсов. Нэг найз маань “Ваннтай уснаас
их усанд орж үзээгүй надад хөлгүй их нуурын нэгээхэн хэсэг дээр хөвж явна гэдэгтээ
итгэж өгөхгүй л байна шүү” гээд бусдыгаа хөгжөөв. Зави­ны эзэн залуу “Өгий нуур
шиг гадагшаа урсгалгүй, гол мөрнөөс эх авдаггүй цэнгэг нуур гэдэг бай­галийн бас
нэгэн гайхалтай өвөр­мөц тогтоц юм шүү. Дээр нь загас жараахайгаар элбэг. Энэ жил
хур элбэгтэй болоод ойр хавийн булаг шанд устай байна. Тийм болохоор нуурын эрэг
дагуу мал сүүгээ бор­луулж, амрагчдад хоол унд хийж өгөх гэсэн цөөн хэдэн малчид
л зусч байна. Гантай зун эрэг дагуу битүү айл шавж, мал сүрэг ч багширна шүү дээ.
Уул тал хосолж, ургамал ногоо жигдэрсэн сайхан нутгийн цохилох зүрх нь энэ л нуур
юм шүү дээ” гэсээр нэг захаас нөгөө хүртэл бахтай нь аргагүй хараа гүйлгэв. Нэг
найз маань хөлнийхөө чилээг гаргахаар огцом дээш бостол зав сүрхий дайвалзсанд бид
багагүй сандарцгаав. “Жижиг завь тогтворгүй байдаг юм. Бусад нь сандарч ямар нэгэн
хөдөлгөөн битгий хийгээрэй. Харин босоогоороо байгаа нь алгуур доош суу” гэж завины
эзний “тушаалыг” бид дагасан учраас завь хөмөрчихсөнгүй. Тэрхэн үед толгойд аврах
хантааз зурсхийн орж ирж завин дээр ганц ч аврах хантааз байхгүй байгаагийн учрыг
асуув. “Хантааз асууж байгаа анхны хүн нь та нар боллоо. Монгол хүн амны бэлгээрээ.
Бид живнэ, живүүлнэ гэж боддоггүй. Дандаа л эсэн мэнд эрэг дээр буцаж хүргэж өгнө
гэж боддог, тэгсээр ч ирсэн. Яагаад ч юм аврах хантаазанд бэгнүүлсэн хүн нуурын
мандалд үргэлж айдастай явдаг. Завь гүехэн давалгаанд л үл мэдэг дайвалзахад л сандарч,
зав хөмрүүлчих гээд байдаг зовлонтой. Чөлөөтэй эргэж тойрч ч болохгүй. Гэхдээ удахгүй
хэдэн хантаазтай болно оо. Хот руу захичихсан” гээд мотороо асаан нуурын усан мандал
дээр хоёр тийш шугамдсан мэт ташуу давалгаа үүсгэн хөдөллөө. Түүний хэлдгээр Монгол
хүн амны бэлгээрээ. Магадгүй бид аврах хантаазтай эсэхийг нь лавлалгүй, элдэв муу
зүйл болж магадгүй гэсэн айдасгүй завин дээр суусан учраас эсэн мэнд бүгд эрэг дээр
гишгэсэн болов уу.

Майхны дэргэд мотоцикльтой хоёр залуу
ирчихэж. Бид ч мэндийн зөрөөгүй майхан сав доторх болон гаднахаа нүдээрээ бүртгэж
гарлаа. Бидний хандлагыг ойлгосон өнөөх нутгийн хоёр залуус “Тухтай юм хунараа бүртгэчих.
Дараа нь мэнд­лээрэй” гээд доогтой нь аргагүй инээлээ. Бид ч түгдчин байж тэр даруй
мэнд мэдвэл “Тулам авах уу” гэж асуув. Ойлгосонгүй. “Тарва­ганы боодог авах уу.
Өглөө уна­гаад, саяхан боосон. Тарган шүү” гэдэг юм байна. Миний араас “Тахалтай
байвал яана” гээд найз маань ёвров. Түүнээс аль хэдийн урьтаж би ч энэ тухай бодож
бай­сан учраас сэтгэлд цөвтэй идээ­нээс татгалзсан юм. Тахал тусдаггүй юм аа гэхэд
гэдэс өвдөж юуны магад.

Үргэлжлэл бий>>

  М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Хэсэг нөхдийн хамт хангай нутгийн
үзэсгэлэнт байгалийн өвөрмөц тогт­цыг нүдээр үзэж бая­сангаа Архангай аймгийн Өгий
нуурт хэд хоноод урагш Түрэгийн хөшөө дурсгалаар дайран Өвөр­хангай аймгийн Эрдэнэ
зуу хийд орох төлөв­лө­гөөтэй Улаанбаатараас хөдөллөө. Хаа сайгүй бороо хур элбэг
үед аялал­даа жижиг тэргээр гарч байгаа бидний хувьд сонгосон маршрут маань зам
сайтай нь завшаан­тай хэрэг болсон юм. Учир нь аял­лын 800 гаруй км замын 40 гаруй
км-ийг нь л шо­роон замаар явах юм.

Баруун тийш Мянганы замаар 400-гаад
км яваад урагш буюу зүүн тийш эргэж шороон замаар 20 гаруй км яваад Өгий нуур хүрэхээр
автозамын газ­рын зураг дээр тэмдэг­лэгджээ. Үдээс хойш хо­тоос хөдлөхөд энд тэнд
хонин цагаан үүлс зүүн хойноосоо ташуулдан нүүж байлаа. Баруун тийш довтлох тусам
хо­нин цагаан үүлс бөөн хар үүл болон бөөгнөрч энд тэнд хааяа нэг цахил­гаан цахиж
харагдав. Хон­хор болгонд нуур тогтон цай­валзаж, уулын хор­мой, тал газраар цагаан
утас татсан мэт суваг шуу­дуу бүхнээр ус урсана. Зам дагуу хонь ямаанаас гадна өвсний
соргог, ус­ны тунгалаг тийш идээш­лэн бэлчдэг үхэр, адуу зэрэг урт хөлийн мал гэ­рийнхээ
хаяанд шахуу идээшлэх нь аргагүй л газрын гарц ханаж бороо хур тэгширсний гэрч гэлтэй.
Төв аймгийн Лүн сум хүртэлх зам гурав дөрвөн хэсэгт багагүй эвдэрчээ.

Тэр хэсгээр аль аль талаасаа яваа
машинууд замын бартааг гаргах гэж эсрэг урсгалдаа орж гаран сүлжилдэнэ. Лүнгээс
дөнгөж өнгөртөл аадар бороо асгаж эхлэв. Эргэн тойрон бор саарал өнгөөр будагдан
өмнөх зам харагдахаа болив. Гэрлээ асаасан ч нэмэр болсонгүй тул замын хажууд ос­лын
гэрлээ асаан зогслоо. Төд удалгүй хаа нэгтэйгээс хонь ямаа­ны майлалдах, хүмүүсийн
“хаая, хүүе” гэх дуун сонсогдов. Цонхон­доо жаахан завсар гарган чимээ чагнавал
хажууханд сонсогдох хэдий ч өтгөн саарал манан мэт аадар бороон дундаас торойх бараа
үзэгдсэнгүй. Чимээ нь алсар­саар эргэн тойронд аадар бороон чимээ, аянга цахил­гаанд
уусан алга болов.

Хагас цаг гаруйн дараа аадар бага
зэрэг намжин өмнөх зам саахалтын дайтай харагдаж эхлэв. Гэрлээ асаасан чигтээ алгуур
урагшилтал нэг нь морьтой, нөгөө нь явган хоёр хүн бороонд урууд­сан ус зайлуулах
хоолой руу хонио шахан, тогтоохыг хичээж байлаа. Салхины доор зогсоод элдэв чимээ
гарган биднийг ч анзаарах сөхөө­гүй хоёр тийш зогсоо зайгүй гүйж харагдав. Бороо
ч алгуур намжин, үүлс ч шингэрэх­тэй зэрэгцэн май­лалдан салхи уруудан тэмүүлэх
бог ч тогтов. Тэгтэл бор тэрлэгэн дээлтэй ахимаг насны эр бэлт­гэлийн өмд цамцтай
залууд “Хони­ныхоо хошууг ойр дээр нь эргүүл­чих ээ гээд байхад цаадах бартаа хадгүй
энгэр дээр нь гарангуут мотоцикльтой яваад ирье гээд байсан чинь хаана байна. Уяан
дээр номхон морь байсаар байтал. Мориноосоо айж төмөр сандайл­даг монгол эр байдаг
юм уу. Ядаж хоёулаа морьтой байсан бол энэ хэдийгээ тогтоож дөнгөлгүй яах вэ дээ”
гээд зэмлэж гарлаа. Ганцхан тэдний ч биш, тэр хавийн олон мал хуй урууджээ. Хот
айл болгоноос морьтой, мотоцикльтой хүмүүс уруудсан малаа ойр дээр нь эргүү­лэхээр
яаравчлан хөдөлж байлаа. 

Энд тэндээ энхэл донхолтой, зарим
хэсэгтээ явахын аргагүй болсон замаас бүв бүтэн, толь шиг замтай нийлсэн нь нэгэнт
хүрэх гэсэн газраа очсон мэт сэтгэл тайвширна. Төв аймгийн Лүн су­маас баруун хязгаар
тийш шугамд­сан мэт тэгш “Мянганы зам” эхэлж байгаа нь энэ. Хааяа нэг үхэр сүрэг,
хонь ямаан цуваа, ганц нэг адуу зам хөндлөн гарахад л хурдаа хаса­хаас бусад үед
хөл хурд сааруу­лагчид хүрсэнгүй. Замын турш өнгө өнгийн цэцэгс алаглаж, өвс найга­сан
тал, модоор бүр­хэгдсэн уулс… Аргагүй л өнгөтэй сайхан намрын эхлэл дээ.

Бид цааш явсаар нар жар­гахын алдад
Мянганы замын 360 дугаар шонгийн ойролцоох нутгийн нэгэн айлаас зам асуухаар буугаад
мордсон юм. Гэрийн эзнийг Л.Бат­сүх гэдэг бөгөөд түүнээс бид Ар­хан­гай аймгийн
Хашаат суманд явж байгаа гэдгээ мэдсэн юм. Тэрээр “Цааш арав гаруйхан км яваад замынхаа
зүүн талд нь Майхан уул бий. Майхан хэлбэртэй болохоор нь ингэж нэрлэсэн юм. Зүүн
тийш салаад тэр уулын баруун хормойгоор цааш давсан замаар явбал бартаа бага­тайгаас
гадна тэр зам чинь та нарыг Өгий нуурын урд эрэгт хөтлөөд л аваач­чихна. Хэрэв цааш
хэтрээд Мян­ганы замын төгсгөлөөс урагш салвал нуурынхаа хойд эргээр ордог юм. Нуурын
хойд эрэг нь намгархаг учраас хур ихтэй жил машин тэрэг явах нь бүү хэл хүмүүс ч
нэг их очдоггүй юм. Тэгээд ч урд эрэг нь гүехэн, дороо элстэй” хэмээн бидэнд замчилсан
юм. Үнэхээр ч түүний хэлснээр арав гаруйхан км яваад л Майхан хэл­бэрийн томоо гэгчийн
уулын баруун хормойгоор давсан зам зурайж байв. Мянганы замын 371 дүгээр шон буюу
371 дэх км-ээс зүүн тийш эргэдэг юм билээ. Тэгш өнцөгт хэлбэрийн суурьтай, хоёр
хажуу нь тэг дөр­вөл­жин, нөгөө хоёр хажуу нь гур­валжин ёстой л майхан хэлбэрийн
бусдаас содон уулын бараа үд­шийн гэгээнд бараантан сүүдэртэх нь үнэхээр сүр бараа
ихтэй аж. Багагүй ачаа­тайгаас гадна дөрөв тавуулаа дотор нь чихэж, доош суусан
жижиг тэрэг торолгүй явсаар нэгэн жижиг гүвээн дээр гартал уулсын цэлгэр бэл тэр
чигтээ сүү асгачихав уу гэлтэй цагаан өнгөөр мэлтрэн тунарна. Түүн дээр ганц нэг
гэрэл тусан эргэж ойх нь далай их сүүнд ганц нэг гэрэлт цох уна­чихсан мэт ер бусын
үзэсгэлэнтэй харагдана.

Замаараа хөтлүүлэн нуурын­хаа зүүн  урдах хөвөөгөөр дамжин, урд эрэгт нь хүрсэн юм.
Хавирган сартай шөнө эргэн тойрон дахь уул толгод бараантан, нуурын ус цэлэл­зэн
цайрч үзэгдэнэ. Нуурын эргээр бидний хоёр талд нилээд олон майхан сав, машин тэрэг
сүүдэртэн харагдана. Зарим нь шуугилдан инээлдэж байхад зарим нь машиныхаа хөгжмийг
эцэст нь тултал чангалчихаад бүжиг­лэж байлаа. Бид ч машины­хаа гэрэлд майхнаа дорхноо
босго­чихов. Аян замдаа алжаахаасаа илүүтэйгээр өглөө эртлэн босч нуураа харах хүсэл
бүгдэд нь буцалж байсан учраас оройн хоолоо идчихээд унтацгаахаар хэвтэв. Тэгтэл
нэг талаас хөгжмийн, нөгөө талаас инээлдэн шуугих чимээ бидний нойрыг шөнө дунд
болтол хулжаав. Инээж хөхрөхийг нь хорьдоггүй юм аа гэхэд хөгжмөө унтраахыг аминчлан
гуйхаар гур­вуул тэдэн дээр очив. Арваад майханг тойрог хэлбэрээр засч, дундаа өсгөгч
тавьчихаад хэсэг хүмүүс дуулж, бүжиглэж байна аа. Тэдний нэг нь бид гурвыг харс­наа
бусдыгаа ёврон бидэн лүү гараа­раа заав. Махлагдуу нуруулаг залууд “Хөгжмөө жаахан
сулла­чих” гэж орилох шахам хэлсэн ч огт дуулсангүй. Аргагүйн эрхэнд тэд­ний өсгөгч
рүү зааж, хоёр чихээ дартал сая нэг юм өсгөгчийнхөө дууг намсга гэж байгааг ойлгов
бололтой дууг нь суллав. Тэрээр биднээс “Та нарт юу хэрэг болов” гэж дээ­рэн­гүй
маягаар асуухад нь бид ч хөгжмийнхөө дууг намсгаж өгөхийг хүслээ. Тэгтэл тэрээр
“Энэ газрыг та нарт өмчлөөд өгсөн биш. Хаяанд майхнаа зоочихоод олон юм яриад байлгүй
эндээс холд” гээд агсамнаж гарав. Тэгтэл майх­наас хоёр гурван залуу гарч ирэн биднийг
хэрүүл өдөж явна гэж ташаа ойлгосон бололтой гар зөрүүлэхийг завдав. Бид ч согтуу,
дээрэлхэнгүй тэдгээр хү­мүүс­тэй хэл амаараа учраа олол­цож чадах­гүйгээ мэдээд
бушуухан холдсон юм.

 Өглөө эргэн тойрон манан бүрхсэн мэт ногооны униар
тат­жээ. Гадаа тогтуун хэдий ч нуурын зүгээс ер бусын чийглэг салхи зөөлөн үлээх
нь нэн таатай. Нуурын ус гол хэсгээрээ тогтуун, эрэг хавиараа бидэртэн давалгаал­на.
Эргэн тойрон манан бүрхэж чийглэг агаар хамар цоргин, хаа нэгтээ адуу янцгааж, хонь,
ямаа майлна. Өнөөх шөнөжингөө “цам­на­сан” нөхдүүд гадаа майхан гэлтгүй энд тэндгүй
хоёр гурваараа унтсан харагдана. Эргэн тойронд нь шил, лааз, элдэв гялгар уут хөглөрнө.
Нуурын эргэн тойронд амралт, сувиллын цагаан гэр, дүн­зэн байшингууд торойн харагдана.

Бидэн дээр арван литрийн төмөр бидон
дүүрсэн өвгөн ирснээ “Өглөөний шинэ сүүгээр хийсэн тараг авах уу. Литр нь 800 төгрөг”
гэж байна. Бид ч таргийг нь олзуур­хан авч айраг, сүү зардаг эсэхийг нь асуухад
“Бүгд бий. Хэрэв хүсвэл хоол унд ч хийж өгч болно. Манай охин сумынхаа сургуульд
тогооч хийдэг юм. Зуны амралтаа­раа гэрээрээ энүүхэн довцог дээр бууж айраг цагаагаа
борлуулж, хоол унд хийж зардаг юм. Хөдөө гарч ирсэн хүмүүс байна даа айраг цагаа
амталж, хорхог боодог идсэн шиг амарвал өвөл ядаж л хамрын ханиад хүрэх­гүй дээ”
гэв. Өвгөний хэлснээр тэр хавийн нутгийн айлууд амралт зугаалгаар яваа хүмүүсийн
хоол ундыг хийж өгч, айраг цагаанаас авахуулаад ямаа­ны хорхог боодог хүртэл хийж
борлуулдаг гэнэ. Ийнхүү тэдний­хээс өглөөний цайн­даа банштай шөл, цуйван, будаа­тай
хуурга “захиалж” идэхээр бол­лоо. Тэр хавьд нэгдүгээр хоол, хоёрдугаар хоол ч бай
ялгаагүй нэг хүний хоол 5000 төгрөг байдаг гэнэ. Өвгөн ч өврөөсөө нямбайлан эвхсэн
жижиг цаас гаргаж ирснээ “Хоёр цуйван” гэснээ хоёр Ц, “Гур­ван банштай шөл” гэснээ
гурван Б үсэг дараал­луулан бичиж, “Гурван хуурга” гэснээ гурван Х үсэг бичив. Түүнд
хоолны нэрүүдийг бүтнээр бичихээс эхнийх нь үсгийг захиал­сан хүнийх нь тоотой бичих
нь амар байдаг гэнэ. Тэрээр ингэж “захиалгаа” аваад бүр дадчихсан аж. Тэрээр “Аан,
та нар олон хоол захиалж байгаа юм чинь өвөө нь халуун сав цай үнэгүй өгчихье” гэв.
Хүү нь сумын төв орохоор маши­наа унаад явчихсан учраас бид­нийг хагас цагийн дараа
гэрт нь очоод захиалсан хоолоо идэхийг санал болго­сон юм. Бид ч настай хүнээр халуун
савтай цай, өчнөөн хоол зөөл­гөхийн оронд очоод идэх саналыг нь уриалгахан зөвшөөрөв.

Нуурын эргээр элдвийг сонир­хож яваад
хагас цаг өнгөрснийг ч сөхөөрсөнгүй. Тэгтэл нэгэн жаахан хүү бидэн дээр гүйж ирснээ
“Өвөө та нарыг хоолоо ирж ид гэнэ ээ” гээд буцаад гүйгээд явчихав. Бид ч өөр хоорондоо
“Ийм хурдан хийчи­х­эж байгаа юм байх даа” гэсээр гэрийнх нь зүг гэлдэрцгээв. Өвгөн
гэрийнхээ гадаа гаансаа нэрж зогссоноо “Хүүхдүүд орцгоо” гээд уриалгахан хаалганы
зүг баруун гараа сарвайв. Бид ч гэрийн хоёр талд орон дээр суутал “Ёс мэдэхгүй хүнд
ёр халдахгүй гэдэг болохоор та нар наанаа сууцгаа даа. Уг нь монгол гэрт орсон гийчин
баруун талаар суухдаа ахмадаа дээд талдаа гар­гаж суулгадаг юм” гэсээр хултай айрагнаас
вааранд тасдав. Бидэнд айраг аягалангаа “Бид та нарт хагас цагийн дараа яваад очоорой
гэж байхад бараг цаг хүлээлээ. Хөдөөд би сүрхий цаг барьдаг амьтан болж жүжиглээд
яах вэ. Хотын та нар уг нь надаас илүү  минут
секундээр нь ягштал барим­талдаг байх ёстой санагдах юм. Өвөө нь цэргийн хүн болохоор
цаг ягштал баримталдаг. Тэгээд ч хоёрхон хоолны халуун савтай болохоор хоолыг нь
халуун дээр хүмүүст нь өгчихөөд дараа­гийнхаа хоолыг хийдэг юм. Тэд ч бас халуу­наар
идэхийг хүсч байгаа нь мэдээж” гэвэл “Та ч мундаг өвгөн байна шүү” гэхээс өөрийг
хэлж чадсангүй. Бүгд айраг амсангуут өвгөн улаан өнгөтэй халуун сав­наас цуйван
аягалснаа ногооноос нь банштай шөл хийж өгөв. Харин будаатай хуургаа хөргөхгүйн
тулд зөөлөн гал дээр болгож байжээ. Хагас цаг гал дээр идэхэд бэлэн бол­чих­сон
хоолыг хуурч зогсоно гэдэг амаргүй л дээ.

Өмнөх өдрүүдэд нь үргэлжил­сэн бороо
орж, эрэг хөвөө, уулс толгод нь үл харагдаж асан нуур маань тэр өглөө усан хөшгөө
цэ­лий­­тэл ярж, өөрийн төрхөө бидэнд тольдуулсан учраас өвгөн биднийг аргагүй
“морьтой явна” гэж магтсан юм.

Нуурын эрэг дагуу жорлонгийн ойролцоо
энд тэндгүй хогийн цэг үүсчээ. Гадуур нь хашаа хороо барьсан зүйлгүй болохоор жаахан
салхи дэгдэх төдийд л гялгар уут чихрийн цаас энд тэндгүй хөг­лөрнө. Бас ил гал
түлсэн гурван чулуу, үнс хаа сайгүй. Тарьсан хогоо уутанд хийгээд хогийн цэг дээр
хаядаг нэгэн байхад цэвэрлэх нь бүү хэл хаяад явчихдаг нь ч байх юм.

Өдөр тийш нуурын ус бүлээ­цэж, бүгд
л усанд оров. Хүүхдүүд нь эрэг хавьцаа тоглох бол томчууд нь эргээс холгүйхэн сэлж,
шум­бана. Зарим нь хийлдэг завь, гудас, хантааз сэлттэйгээ ирсэн байсан юм. Нуурын
эргээр шанаган хор­хой, жижиг загас жараахай сүрэг­лэн сүлжил­дэнэ. Доороо элстэй
учраас эрэг дагуу алхахад тун таатай юм билээ.

Үргэлжлэл бий

  М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

“Жаст”-ын Ш.Бат­хүү өчигдөр
сэтгүүлч­дэд мэдээлэл хийсэн юм. Тэрээр сүүлийн үед өрнөөд буй олон асуу­далд байр
суу­риа илэр­хийллээ. Хэв­лэлийн хурлын үеэр түүний юу ярьсныг хүргэж байна.

“Жаст” группын мэ­дэлд байсан “Хадгаламж”
банкийг Төрийн банктай нэгтгэх болсон талаарх бодитой мэдээллийг өгөх гэсэн юм.
Тэгээд ч өчиг­дөр (уржигдар) “Хадга­ламж” болон Төрийн банкны балансыг нэгтгэж
“Хадгаламж” банкны харил­цагч, хадгаламж эзэмшигчдийн хөрөнгө баталгаажин, эрсдэлээс
хамгаалагдсан учир ал­бан ёсны мэдэгдэл хийж байна. Энд хоёр зүйлийг тодотгож хэлмээр
байна.

Нэгдүгээрт, “Хадга­ламж” банкийг өмнө
нь ямархуу байдалтай бай­хад нь 2009 онд бид өөрийн эзэмшилдээ авч, эцэст нь Төрийн
банкинд хүлээлгэж өгсөн гэд­гийг хэлэх нь зүйтэй байх. “Хадгаламж” банк бол хамгийн
сүүлд хувьчлагд­сан төрийн банк. Оросын компаниуд “Хадгаламж” банкийг хувьчилж авсан
хэдий ч тус банкны ажил­чид 14 тэрбум гаруй төг­рөг хулгайлсан хэрэг гар­сан.

Үүнээс үүдэн Төрийн өмчийн хороо,
хувьчилж авсан Оросын компаниу­дын хооронд маргаан дэгдэж, улмаар банкны үйл ажиллагаа
хоёр жилийн турш зогсонги байдалтай байсан. 2008 оны сүүлчээр “Хадга­ламж” банкийг
худалдаж авах саналыг манайд ирүүлсэн. Тухайн үед “Хадгаламж” банк нийт 80-аад  тэрбумын 
төгрө­гийн активтай 40-өөд салбартай, 200 гаруй ажиллагсадтайгаас гад­на
өөрийн хөрөнгөгүй бай­сан. Хэрэв та бүхэн санаж байгаа бол салба­руудын ихэнх нь
байрны нэг дав­харт байрлах, орон сууц­ны төлбөр ав­даг кассууд л байсан. Энэ бол
орчин үеийн банк хэмээх ойл­голтоос ихээ­хэн зөрүүтэй гэдэг нь мэдээж. “Жаст” групп
2009 оны гуравду­гаар сарын 31-нд “Хадга­ламж” банкийг эзэмшил­дээ авсны дараахан
буюу дөрөвдүгээр сарын 23-нд Монголбанк зээ­лийн ангилал хийснээр тус банк өөрийн
хөрөн­гөгүй болсон. “Хадга­ламж” банкинд 170 тэр­бумын активтай байсан хэдий ч
90 тэрбум нь ча­наргүй актив буюу эр­гэж төлөгдөх найдваргүй зээл байсан. Ийнхүү
“Жаст” группээс 33 тэрбум төг­рөгийг дүрмийн санд нь нэмж байрлуулан 2009 оны сүүлч
гэхэд тус банк­ны актив 200 тэрбум төг­рөгт хүрч банкны бүх үзүүлэлтийг хангасан
бай­сан. Үүний дараа­гаар 2010 оны гуравду­гаар сарын 26-нд дам­пуур­лын ирмэгт
ирчихсэн “Монгол шуудан” банкийг авсан.

Ингээд “Хадга­ламж”, “Мон­гол шуудан”
банкуу­дыг нэгтгэхэд нийт 360 тэрбумын төгрөгийн акти­вын 170 тэрбум нь чанар­гүй
актив байсан. “Хадга­ламж” банкны га­раа ин­гэж л эхэлсэн. “Мон­гол шуудан” банк
ч мөн төл­бөрийн чадвар­гүй болж, зээлийн анги­лал хийхэд өөрийн хө­рөнгө нь хасах
буюу ал­дагдалтай гар­сан. Тий­мээс
27 тэрбумын хөрөн­­гө оруулалт хийж дүр­мийн санг нь 60 тэрбумд хүр­гэ­сэн. Хэрэв
тухайн үед ма­най компани энэ хоёр бан­кны дүрмийн санг өөрийн хөрөн­гөө­рөө нэмэгдүүлээгүй
бол 360 тэрбум төгрөгийн хадга­ламж эзэмшигч, харил­цагч­дын мөнгө эрсдэлд орж,
ачаа нь улсын нуруун дээр  ирэх байсан. Өөрөөр
хэлбэл 360 тэрбум төгрөгийн эрсдлийг “Жаст” групп улсын төсвөөс нэг ч төгрөг гаргуу­лалгүй
өөрийн хөрөнгөөр үүрч гарсан гэсэн үг.

 

МОНГОЛБАНКНЫ СИСТЕМД
БАЙГААГҮЙ ИХ ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫГ “ХАДГАЛАМЖ”-Д ХИЙСЭН

Ер нь банкны алдагдал­гүй,
тогтвортой ажиллах үн­дэс нь өөрийн хөрөнгө бай­даг. Өөрийн хөрөнгө гэдгийг энгийнээр
хэлбэл банк 1000 төгрөгийн зээл өглөө гэхэд 140 төгрөгийг нь өөрийн хөрөн­­гөөс,
үлдсэн 860 төгрө­гийг харилцагчдаасаа татан төвлөрүүлсэн хөрөнгө гарга­хыг хэлээд
байгаа юм. Өөрийн хөрөн­гөний дутаг­далд орно гэдэг зээлээ өсгөж чадахгүй болно
гэсэн үг. Бан­кууд өөрийн хөрөнгөөр дүр­мийн сангаа нэмэгдүүлж явах ёстой байдаг
бол “Хадга­ламж” банк­ны хувьд энэ бо­ломж байгаа­гүй. Банк томорч өргөжөөд ирсэн
үед өөрийн хөрөнгийг нэмэгдүүлэх зүй ёсны шаард­лага урган гарч ирсэн. Тэр үед нь
“Жаст” группээс дахин 84 тэрбумын хөрөнгө оруулалт хийчихсэн учраас нэмж хөрөн­гө
оруулах боломжгүй гэдгээ мэдэгдсэн.

Гадны хөрөн­гө оруулагч­дад
хүсэлт тавихад хүлээж авсан хэдий ч Монголбанкны баримталж буй бодлоготой нийцэхгүй
байсан. Дотоодын хөрөнгө оруулаг­чид олдсон ч шалгуурыг нь хангаагүй учраас хадгаламж
эзэмшигч харилцагчдын хөрөн­­гийг эрс­дэлд оруулах­гүйн тулд Мон­голбанктай нэгтгэсэн.
Учир нь тус банкийг хувьчилж авах үед 170 тэр­бу­мын алдагдал­тай­гаас гадна их
хэмжээний чанаргүй актив­тай байсан тул байнга алдаг­дал­тай ажиллаж ирсэн. Ха­рин
Монгол банк­наас “Хадга­ламж” банкны төлбөрийн чадвар 2011 оноос муудсан хэмээн
ташаа мэдэгдэл хий­сэн. “Хадга­ламж”, “Монгол шуудан” бан­кийг нэгтгэн, сан­хүү­гийн
хувьд эрүүлжүүлэх ажлыг “Хадга­ламж” банк дан­гаар 2010 оноос хийсээр ирсэн. Тийм
учраас л манай групп Монго­лын банкны сис­темд хэзээ ч байгаагүй их хэмжээний буюу
84 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулал­тыг “Хадгаламж” бан­кинд хий­сэн.

Нэгэнт ийм их хэмжээ­ний
хөрөнгө оруулалт хий­чих­сэн учраас дахин хөрөнгөнөөс оруулах боломжгүйгээ илэр­хийл­сэн
учраас Төрийн банк­тай нэгтгэхээр болсон. Ингэж байж тус банкинд итгэн мөн­гөө хадгалуулсан
болон харил­­цагчдын мөнгийг эрсд­лээс хамгаалсан гэсэн үг.

 

ТӨРИЙН БАНК АРИЛГАСАН
СОНГИНО ШИГ БАНК АВЧ БАЙГАА

“Хадгаламж” банк дам­пуурч
байгаа учраас Төрийн банктай нэгтгэлээ гэдэг нь ор үндэсгүй болохыг нотлоё л доо.
Дампуурна гэдэг нь төл­бө­рөө хийж чадахгүй болохыг хэлдэг. Тэгвэл “Хадгаламж” банк
Төрийн банктай нэгдэх­дээ 1.1 их наяд төгрөгийн актив шилжүүлж, Монгол­бан­кин дахь
нөөцийн дансанд 200 тэрбум төгрөг нь байр­шиж байна. Салбаруудад бэлнээр 150 тэрбумаас
гадна 50 гаруй тэрбумын Засгийн газрын болоод Монголбанк­ны үнэт цаас байршиж бай­сан.
Тэр бүү хэл “Хадгаламж” банкны актив 2009 онтой харьцуулахад 12 дахин өссөн бөгөөд
эхний шаардлагаар бүх харилцагчдын төлбөрийг гаргах боломжтой байсан. Энэ нь “Хадгаламж”
банкин дахь хадгаламж эзэмшигч, харилцагчдын хөрөнгө эрс­дэлд ороогүй гэдгийг давхар
баталгаажуулж байгаа хэрэг.

Энд чанаргүй зээлийн
асууд­лыг ярих нь зүйтэй бо­лов уу. Гадуур “Батхүү гэгч нөхөр “Хадгаламж” банкнаас
өөрийн компаниудаар дам­жуу­лан 160 тэрбум төгрөгийн зээл авчихаад эргэж төлөөгүй
болохоор “Хадгаламж” банк дампуурч байна” гэсэн ор үндэсгүй яриа гарсан. Тэр чанаргүй
160 тэрбум дотор 60 гаруй тэрбум нь хоёр, гурван банк дампууруулсан “Олон овоот”
компанийн зээлийг “Зоос”, “Анод”-оос шилжүүлж авчирсан хөрөнгө. Түүнээс гадна “Хадгаламж”
банкнаас Засгийн газрын мах болон шатахууны хөтөлбөрт оролц­дог компаниуд зээл авсан.
Зарим хэвлэл мэ­дээл­лийн байгууллагуудын хэлээд бай­гаа шиг нууцаар тэдэнд өгөө­гүй.
Энэ зээлийн хугацаа нь болоогүй, хэрэг­жээд явж бай­гаа тул эргэж төлөгдөхгүй гэдэг
бол ор үндэс­гүй.

“Хадгаламж” гэдэг
улсын хэмжээнд сүлжээтэй, шилдэг менежменттэй, 600 гаруй тэрбум эрүүл зээлтэй,
3300 ажиллагсадтай, үйлчилгээ­ний доголдолгүй, төлбөрийн бүрэн чадвартай банкийг
Төрийн банкинд нэгтгэлээ. Төрийн банкныхан “Арилга­сан сонгино” шиг банк авч байгаа
шүү. Учир нь эрсдэл­тэй бүх зээлийг банкны дүр­мийн сангаар хаасан учраас их өрийг
улсын хөрөнгөөр дарсан, улс хохирсон гэдэг нь ор үндэсгүй. Төрийн банкинд “Хадгаламж”
банкийг нэгтгэнэ гэдэг маань өөрөөс нь гурав, дөрөв дахин том банкийг нэгт­­гэж
байна гэсэн үг. Энэ хугацаанд “Хадгаламж” бан­кинд 84 тэрбумын хөрөнгө оруулалт
хийснээс гадна, 40-өөд тэрбумын алдагдлыг бараг­­дуулсан. Миний эрхэл­дэг бизнес
энэ их хөрөнгийг гаргаж чадахгүй тул “Стан­дарт” банкнаас авсан зээ­лийн­хээ 97
сая долларыг “Хадгаламж” банкны дүрмийн санг нэмэгдүүлэх, үйл ажил­ла­гааг нь шинэчлэхэд
зар­цуул­сан.

БИ БИЗНЕСМЕН БИШ
ЖИРИЙН ИРГЭН БОЛЛОО

Өчигдрөөс (уржигдраас)
эхлэн би бизнесмэн бус жирийн иргэн болсон. Банкаа Төрийн банкинд тушаасан, “Жаст
ойл” компаниа “Магнай трейд”-д банкны зээлийг нь төлүүлөх нөхцөлтэйгөөр өгчих­­сөн.
“Жаст Агро” компа­ниа татан буулгаад 11 үйлд­вэ­рийг нь “Хадгаламж” банк­ны гүйцэтгэл
хангуулах үүрэгт өгчихсөн. “Олон Овоот” ком­па­ниа хамтрагч болох Г.Алтанд шилжүүлчихсэн.
Би энэ бүхнийг бий болгохын тулд өдөрт 12-14 цаг ажиллаж ирсэн. 1991 оноос хойш
ин­гэж зүтгэсний хүчинд 5000 хүнийг ажлын байраар ханга­сан юм шүү.

“ЭРДЭНЭТ” ҮЙЛДВЭР
БАТАЛГАА ГАРГАСАН Ч ХОХИРООГҮЙ

Манай компани
2008 онд “Стандарт” банкнаас 20 сая долларын зээл авахын тулд “Эрдэнэт” үйлдвэрээс
батал­гаа гаргуулсан нь үнэн. Ту­хайн үеийн “Эрдэнэт” үйлдвэ­рийн хоёр талын дарга
нар зээлийн батлан даагч болох хүсэлт гаргасныг хуулийн дагуу хянаж шалгаад, бо­ломж­­той
бол хуулийн батал­­гааг нь гаргаад өгчих гэх цохолт хийж өгсөн. Гэхдээ авсан зээлээ
хугацаанд нь төлөөд барагдуулчихсан тул “Эрдэнэт” үйлдвэр Ш.Батхүү­гийн өмнөөс зээлийг
нь төлөөд, алдагдалд орчихсон зүйлгүй. Манай компани “Эрдэ­­нэт” үйлдвэрт 1997 оноос
шатахуун нийлүүлж, цахилгааныг нь хангаж өгдөг учраас надад баталгаа гар­гаж өгсөн.
Сүүлд авсан зээ­лүү­дийн 97 сая ам.доллар нь “Хадгаламж” банкинд орсон.

ЗЭЭЛЭЭ ЗОРИУЛАЛТЫН
ДАГУУ АШИГЛААГҮЙ НЬ МИНИЙ АЛДАА

“Стандарт” банкнаас
хэд хэдэн удаа зээл авсан. Одоо хүртэл “Стандарт” банкинд төлөх ёстой зээл бий.
Зээлээ зориулалтын дагуу ашиглаа­гүй буюу “Хадгаламж” банк болон Олон Овоотын төсөл
зэрэгт хөрөнгө оруулсан. Уг нь би энэ зээлээ зэсийн баяжма­лын наймаандаа зарцуулах
гэж авсан. Өөрөөр хэлбэл зээлийнхээ тодорхой хэсгийг  зориулалтын бус ашигласан. “Хадгаламж” банк болон
Олон овоотын үйл ажиллагаа амжилттай явна гэдэгт итгэж байсан учраас хувийн батлан
даалт гаргаж зээлээ авсан. Ашигт малтмалын газраас Олон овоотын “А” лицензэн дээр
18.5 тоннын алт нөөц­тэй, Ц.Мянганбаяр захирал ч 25 тонн байгаа гээд баталгаа гаргаад
өгчихсөн. Бид хоёр жил Олон Овоотыг ухсан. Одоо тэр газарт ихээр бодо­ход гурван
тонн л алттай болох дүгнэлт гарсан. Олон Овоотын асуудал ч хууль хяналтынханд шилжих
байх. Нэг талаас ашигт малтмалын шинэ хүмүүс нь “Батхүү энд байх ёстой 20-иод тонн
алт хаана байна” гэхэд нөгөө талаас “Алтаа олборлож зээ­лээ төлөөч ээ” гээд байдаг.
Учир нь яагаад улсын фондод бүртгэгдэж, ашигт малтмалын нөөцийн газраас баталсан
нөөц ингэж дутсан гэдэг нь сонин. Өнгөрсөн оны тайлан­гаар Олон Овоот 97 тэрбумын
алдагдалтай ажилласан. Хараат бус өндөр зэрэглэ­лийн шинжээчдээр хувийн зардлаар
нөөцийг тогтоолго­ход 18.5 тонн байх ёстой газар дээр дөрөв ч хүрэхгүй тонн алттай
гэж батлагдаж байх шиг байна.

Зээлээ зориулалтын
бус ашигласнаас төлбөр дутсан, хугацаа хэтэрсэн, хоёроос гурван сарын хүүгийн зөр­чилд
орсон. Хэрэв Олон овоо­тын төсөл амжилттай болж, банкаа шинэ хөрөнгө оруу­лагч­дад
зарчихсан бол энэ бүх зээл төлөгдчих байсан.

“Стандарт” банкинд
120 гаруй сая ам.долларын зээл үлдэж байгаа. Монголчуудын хэлдгээр амьд хүн аргатай
гэдэг шиг арга нь олдох байл­гүй дээ.

БИ АЛЬ Ч НАМЫН
ГИШҮҮН БИШ

Би аль ч намын гишүүн
биш. Бизнесийг жинхэнэ ут­гаар нь хийе гэвэл улс төрөөс ангид байх ёстой гэж бод­дог.
Тиймээс “Хадгаламж” банкны асуудал дээр төрөөс ямар нэгэн дарамт ирээгүй юм шүү.
Ийм их хэмжээний актив­тай, олон мянган ажиллаг­сад­тай банкийг хоёр талаас 200
га­руй хүн ажиллаад нэг өдрийн дотор амжилттай нэгтгэсэн.

“Хадгаламж”, “Монгол
шуу­­дан” банкуудыг авсны дараагаар байдал ийм хүнд байхыг тооцоогүй нь миний судалгааны
алдаа л даа.

“Зоос” банкийг дампуура­хад
“Монгол газар” компа­нийн зээл голлох үүрэг гүй­цэт­гэ­сэн. “Анод” банкийг дам­пуу­рахад
ч “Монгол газар”-ын оролцоо байсан. Олон Овоо­тын уурхайг эзэмших болсон нь “Монгол
газар” компанийн харьяа компаниуд манайхаас авсан шатахууныхаа төлбө­рийг барагдуулахгүй,
10 гаруй тэрбумын өртэй болчи­хоор нь бизнест нь авлагын­хаа хэмжээнд оролцсон.
Ту­хайн үед “Анод”, “Зоос” банк­ны­хантай уулзахад “Мянган­баяр баахан зээл авчихсан.
Зээлээ “Голден санс” компа­ниас зээл авахаараа төлнө гээд таг чиг” гэсэн. Тэгээд
ч тэдгээр зээл нь ямар нэгэн барьцаагүй байсан. Учир нь “Зоос”, “Анод” банкинд бай­сан
хоёр гурван “А” лицен­зийг “Голден санс”-д өгчих­сөн. “Зоос” банкнаас 60-аад тэрбумын
зээл авсан хэрнээ барьцаагүй. “Монгол газар” нь “Голден санс”-аасаа зээ­лээ аваад
өрөө төлөлгүй, өөр үйл ажиллагаанд зарцуул­чих­сан байсан. “Монгол га­зар” компаниас
180 гаруй тэрбумын авлагатай банк, байгууллагууд нь мөнгөө авч чадахгүй байхад
10 гаруй тэрбум төгрөгийн авлагатай “Голден санс” барьцаатай, үндсэн зээлээ хүүгийн
хамт авахаас гадна торгуулиа авдаг учраас барьцаагаа дундын өмч болгох саналыг тавихад
хүлээж аваагүй. “Гол­ден санс” нь эдгээр лицен­зийг хууль бусаар эзэмшил­дээ шилжүүлсэн
байсан учраас 13 лицензийг авч санхүүгийн байдал нь хүндэр­чих­сэн “Зоос”, “Анод”,
“Го­ломт”, “Хадгаламж”, “Монгол шуудан”, “Капитрон” банкнуу­дын дундын өмчид шилжүүл­чихсэн.
Миний хийсэн хам­гийн том алдаа бол “Монгол газар” компанитай  орооцолд­сон явдал л гэж бодож байна.

Тэмдэглэсэн

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Сүхбаатарын тал­байд хэд хоногийн
өм­нөөс үндэснийхээ хувц­саар жигдэрсэн 5000 биел­гээч хүүхэд өглөө­гүүр болон үдээс
хойш­доо цугларч, гар хөлөө жигдрүүлэх хө­дөлгөөн хийх нь хэн бү­хэнд сонь­хон.
21 аймгаас ирсэн 5000 хүүхэд гэдэг бол их тоо. Ахлах ан­гийн болол­той тэдэн дун­даа
биеэр том нь бага­чуудынхаа гар хөлийг жигдрүүлж, хөдөл­гөөнөө цэвэр хийхийг сануулж,
зарим тохиол­долд өөрс­дөө ч хийж үзүүлнэ. Багш нар нь ч ам хуурайгүй байж “Чи наад
гараа жаа­хан дээш нь өргөөч, зүүн биш баруун хөлөө урдаа тавиач, тэр хоёрдугаар
эгнээний улаан дээлтэй хүү үймүү­лэхээ боль, ягаан тоор­цогтой охин гараа эгцээр
биш бага зэрэг махирал­дуулаад дээш өргө” гэх­чилэн занд­рах зааварч­лахыг зэрэг­цүүлнэ.
Өг­лөө­ний най­ман цагаас хойш хоёр цаг гаруй зог­соо зайгүй биел­гээний элдэв хөдөлгөөн
хийсэн хүүхдүүд халуунд но­зоо­рохын сацуу ядарч бай­гаа нь илт харагдана. Төд удалгүй
11.00 цаг болох­той зэрэгцэн хүүхдүүд хоёр хуваагдан нэг хэсэг нь Төв цэнгэлдэх
рүү, нөгөө нь байр­лаж буй сургууль руугаа хөдөл­­лөө. Тэгтэл нэг охин үе тэнгийнхнээсээ
хоцорч үл­дээд, Чингисийн хөшөөний шатан дээр уйлаад суугаад байх юм. Учир явдлыг
тод­руул­бал Баясгалан охин цүнх­­тэй хувцсаа гээчихэж. Ихэр татан уйлах тэрээр
“Шат­­­ны хажууханд тавьчих­сан юм. Дотор нь 
миний сольж өмсөх хувцас байсан юм” гэснээс өөрийг хэлсэнгүй. Дагуулж явсан
багш нь түүний ойр дотнынх нь бололтой нэгэн рүү залгаснаа “Бага насны хүүхдээ харж
хандах хүнгүй явуулдаг, та нар чинь яасан сонин хүмүүс вэ. Одоо байрлаж байгаа сургууль
дээр хурдан ир” гэв. Тэрээр Баясгаланд “Хэн нэг нь андуу­раад аваад явчихсан байлгүй.
Одоо битгий уйл” хэмээн аргадав.

 Энэ сарын таванд Дорно­говь аймгийн арав гаруй
су­маас 200 гаруй биелгээч хүүхэд ирсэн аж. Тэд Сонги­но­хайрхан дүүргийн 36 ду­гаар
сургууль дээр байрлаж байгаа бөгөөд тэдгээр хүүх­дүү­дийг ахалж таван багш хамт
иржээ. Хүүхдүүдийнх нь ихэнх нь хөнжил гудасгүй ирсэн бөгөөд биеийн тами­рын зааланд
нь матрас буюу сургалтанд хэрэглэгддэг хир­тэж урагдсан гудсан дээр хоног төөрүүлж
байгаа тухай­гаа Дорноговь аймгийн хоёр­ду­гаар сургуулийн нийгмийн ажилтан Д.Мөнгөнтуяа
хэл­сэн юм. Тэрээр “Бид Генни­сийн номонд бичигдэж дэл­хийн дээд амжилтыг тогтооно
гэж сэтгэгдэл маш өндөр ир­сэн ч биднийг засвар хийгдэж байгаа будаг нь ханхалж,
шороо тоос болсон сургуульд хоноглуулж, нэгдсэн дорви­той бэлтгэл сургуулилт ч хийх­гүй
байсаар хугацаа нь тул­чих­лаа. Хэрэв үнэхээр Мон­гол үндэснийхээ гайхамшгийг дэлхий
дахинд харуулъя гэж байгаа юм бол тэрхүү гай­хамшгийг нь өөрсдийн биеэр үзүүлэх
гэж байгаа хүүхдүү­дийн­хээ ходоодыг өлсгөөх­гүй, будгийнх нь үнэрт толгойг нь өвтгүүлэхгүй
тохилог бай­ранд хүлээгээд авч болно оо доо. Өдөрт хоёр удаа Гурвал­жин­гийн гүүрний
араас хотын төв рүү нийтийн тээврээр амьтны олон хүүхдийг элдэв осолд өртүүлчихэлгүй
авч ирнэ гэдэг амаргүй л байна” хэмээн санаа алдсан юм.

Энгэрээрээ дүүрэн одон медальтай,
нэг гартаа таягаа, нөгөө гараа охиндоо сугавч­луулсан өндөр настан зохион байгуулагчдын
зүг алхалж харагдав. 85 настай Т.Хор­лоо гуай энэхүү арга хэм­жээнд оролцохоор хоёр
мян­гаад км-ийн алс дахь Ховдын хязгаар нутгаас хоёр хоног автобусаар явж өнөө өглөө
(өчигдөр өглөө) хотод иржээ. Тэрээр хүүхдүүдийг бэлтгэл хийж байхад нь амжиж ирсэн­гүйдээ
сэтгэл гонсгор байсан хэдий ч үдээс хойш таван цагаас дахин цугларахыг мэдээд хөл
нь хөнгөрч “Хамаг монгол жороо”-гоо олноороо бүжиглээд тэр мундгуудыг бүртгэдэг
зүйлд нь бичигдчих юм бол эмээгийнх нь нар нь гарах нь 13 наснаасаа өтөл буурал
болтлоо биелсний минь хэрэг бүтэх нь тэр” хэ­мээн нэг чих нь л үл ялиг хатуурснаас
өөр хэлэх шана­лал, зовиурлах өвчингүй тэрээр захчин ардын биел­гээний хэсгээс сонирхуулав.

Гэтэл түүнийг зохион бай­гуу­лагчид
“Ховдынхныг Сүх­баатар дүүргийн зургадугаар сургууль дээр байрлуулж байгаа. Өнөөдөртөө
сургууль дээрээ очоод амарчих. Харин маргааш (өнөөдөр) талбай дээр өглөөний найман
цаг гэхэд бэлэн байгаарай гэж хэлтэл саяхан хөөрч баясан, хүүхэд мэт сэргэлэн цовоо
байсан тэрээр гэв гэнэт бод­ло­гошрон, санаа алдав. “Нас өндөр гараад эмээ нь буруу
зөрүү бодож байж магад. Гэхдээ ганцхан өдөр хүүхэд хөгшид нийлсэн мянга түмэн хүн
цуглаж, үйл хөдлөлөө нийлүүлнэ гэдэг миний са­наад л лав багтахгүй юм. Тэгээд ч
тэр олон хүүхдүүд дунд чинь “Хамаг Монгол жороо” биелгээг хийх нь бүү хэл хийж байгааг
нь ч хараа­гүй өчнөө хүүхдүүд байж таа­раа. Уг нь энэ олон жил хад­галж ирсэн биелгээгээ
жинхэ­нэ утгаар нь гайхамшиг бол­гон үр хойчдоо үлдээвэл би их баярлахсан. Ямар
ч л байсан эхлээд бүртгүүлдэг хэрэг ээ” гээд 
Төрийн ордны баруун хойно байрлах Түшээ дээд сургуулийн байр руу явав. Тус
байрны гуравду­гаар давхарт байрлах “Хөг­сүү” чуулгаас мандат буюу оролцогчийн үнэмлэхээ
авах юм байна.

Бүгчим агаад жижигхэн үүдний өрөөнд
нь орон нут­гаас ирсэн багш нар болон сурагчид багталцаж ядна. Мандатаа авах сүүлийн
өдөр хэмээн зарласан тул ийнхүү хөл хөдөлгөөн их байсан юм. Оролцогч хүүхдүүд биелгээ­нийхээ
хувцсыг үүдэнд сольж өмсөн, гэрэл зурагчны өрөө рүү орж нэг нэгээрээ зургаа авахуулж
байгаа харагдав. Мандатын үнэ зургаан мян­ган төгрөг бөгөөд үүнд нь дөрвөн хувь
цээж зураг, анг­ли монгол хэл дээрх бүртгэ­лийн хуудас, батламжийн үнэ зэрэг багтаж
байгаа аж. Үдээс өмнө тараагдсан мандатаа цээж зургийн хамт олгож байс­наа үдээс
хойш зураг­гүй­гээр олгосон юм. Гэрэл зургаа хэсэг хэсгээр нь гэрэл зургийн газарт
угааж байгаа тул орой­доо эсвэл маргааш өглөөдөө ирээд зургаа авчихаж болно хэмээн
зурагчин залуу учир­лаж байлаа.

Хөвсгөлийн Эрдэнэбул­ган сумаас ирсэн
арав гаруй хүүхдүүд 22 дугаар сургууль дээр байрлаж байгаа аж. Тэдний зарим нь болох
П.Бэр­цэцэг, Д.Нямжаргал, Н.Хонгорзул зэрэг охид хоорондоо “Надад хөнжил гудсаа
ав гэж хэлээгүй ш дээ. Өчигдөр Түвшээ эгчийн гуд­сан дээр, Булгаа ахын  дээ­лийг нөмөрч унтсан. Харин өнөө орой хоёулаа
хөнжлөө хувааж нөмрөөд унтъя. Тэгэх үү” гэтэл нөгөөх нь “Надтай 6-ийн “в”-ийн Халиунаа
унтана гэсэн. Бас хөнжил гудасгүй ирсэн гэсэн. Багталцвал гур­вуу­лаа л унтчихъя.
Харин чи бэлэн хоолноосоо хуваал­цана шүү. Миний мөнгө дуу­сах гэж байгаа” хэмээн
ярил­цана. Тэд ихэвчлэн хямдыг нь бодож бэлэн гоймон, хар талх­тай авч иддэг гэнэ.
Хэрэв гуанзанд орвол өдөрт арван мянган төгрөг өлхөн үрчихдэг гэнэ. Тэдний замын
зардлыг нь Аймгийнх нь Засаг дарга даасан бол хоол ундныхаа мөн­гийг өөрсдөө гаргаж
бай­гаа аж.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-СУУДЛЫН ХУВААРЬ, БҮРТГЭЛИЙН ХУУДСААС ӨӨР БИЧИГ БАРИМТГҮЙ ИРСЭН ШАЛГУУЛАГЧ БАЙЛАА-

Өчигдөр 10.00 цагт орос хэлний хичээлээр элсэлтийн ерөнхий шал­галт улс орон даяар эхэл­сэн билээ. Улаанбаатар хотын хэмжээнд ШУТИС-ийн хичээлийн хоёр­ду­гаар байр, Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль, “Чин­гэс хаан” дээд сургууль, “Соёмбо” дээд сургууль зэрэг 30 хэсэгт ЭЕШ-ыг зохион байгуулж байгаа аж.

МУИС-ийн эдийн засгийн сургуулийн өмнө нимгэн хавтас барьсан залуус эцэг, эх, ах эгчийн хамтаар өглөөний есөн цагаас уван цуван ирж эхлэв. Төд удалгүй эл­сэл­тийн ерөнхий шалгалтад оролцохоор бүртгүүл­сэн сурагчдыг нэг цу­ваанд оруулан эхнээс нь бүрт­гэлийн хуудас, иргэ­ний үнэмлэх, сууд­лын ху­ваарь буюу шар хуу­дас, бүрэн дунд боловс­ролын үнэмлэх зэргийг шалган дотогш оруулж эхэлтэл цувааны дунд хэсгээс нэгэн залуу гараад гүй­чихэв. Зохион байгуулагч нар “Тэр хүү яагаад цу­ваа­­наас гараад гүйчихэв” хэмээн нэг­нээсээ асуу­саар үлдэв. Орос хэлний хичээлээр “конкурсдах” 30 гаруй залуус байсан тул есөн цаг 30 минут гэхэд бүгд дотогш орж өөр өөрсдийн суудлаа эзэл­чихэв. Үүнээс арав гаруй мину­тын дараа өнөөх шал­гуулагчдын цуваа­наас гарч гүйсэн залуу  жижиг хавтас барьсаар гүйн ирс­нээ сургуулийн хаалга тогшив. Юм ярих ч сөхөөгүй амьсгаадах тэрээр бичиг ба­римтаа хийсэн бололтой жижиг хавтсаа зохион байгуу­лагч нар руу сар­вайлаа. Суудлын хуваарь, иргэ­ний үнэмлэх зэрэг бичиг баримтуудыг нь шалгах зуураа яагаад гэр рүүгээ буцаж гүйснийг нь асуу­вал тэрээр “Таныг бичиг баримтуудаа шал­гуу­ла­хад бэлтгээрэй” гэхээр чинь хавтсан дахь бичиг баримтаа бүртгэтэл бү­рэн дунд боловсролын гэрчилгээ маань байдаг­гүй. Тэгээд гэрээсээ авчир­­сан” гэв.

Боловсролын үнэлгээний төвийн мэргэжилтэн Д.Энхжаргал “Хэрэв гэр чинь хол байсан бол шалгалтдаа орж чадахгүй нь байна ш дээ. Ганц хормын санам­саргүй алхам 12 жилийн чинь хөдөл­мөрийг үнэгүйдүүлж мэдэ­хээр л байлаа. За хурдхан анги руугаа ор. Хоёрдугаар дав­харт баруун гар талд чинь шүү” гэж хэлж дуусахтай нь зэрэгцэн шат өөд сум шиг харван гарлаа. Тэрээр байн байн бугуйн цагаа харах зуураа “Одоо шалгалт эхлэхэд арав гаруй минутын хугацаа үлд­чихлээ. Нэг хүүхэд шалгалтандаа орж чадах­гүй нь бололтой. Уг нь манай энэ хэсэг дээр орос хэлний шал­галт өгөхөөр 37 хүүхэд бүрт­гүүлсэн ч 36 нь ирсэн. Шалгалтын битүүмжил­сэн материалыг задлахаас өмнө ороод ирчихдэггүй л юм байх даа. Шалгуулагч бүрт багш нар болон хэвлэл мэдээллийн бүхий л хэрэгс­лээр дамжуулан шал­галт эхлэхээс цаг 30 минутын өмнө ирсэн байх ёстой гэдгийг албан ёсоор анхаа­руулсаар байтал хоцор­чих юм. Зарим нь ч яахав “Шалгалтын цочроогоо” гаргах гэж бүртгүүлдэг юм шиг байна лээ. Хэдэн оноо авах нь чухал биш. Элсэлтийн ерөнхий шалгалтаа зүгээр л өгөөд үзье. Эхний удаад ямар ч хамаагүй хичээлээр шалгалт өгчихсөн бай­хад дараа­гийн буюу өөрийн бэлт­гэсэн хичээл дээрээ харьцангуй бага сандарч, турш­лагаждаг гэж боддог хүүхэд ч бий. Одоо ч шал­галтын материа­лаа тараах цаг нь боллоо” гээд хаалга руу дахин дахин эргэж харсаар битүүмжил­сэн шалгалтын мате­риалаа авахаар явав.

Ийнхүү есөн цаг 50 минутад шалгалтын комиссынхон шалгал­тын материалыг хийсэн дугтуйн битүүмжлэлийг бүгдэнд нь харуулс­ны дараагаар задалж, шалгуулагч нэг бүрийн урд тавив. Хугацаандаа буюу 10 цагт эхэлсэн шалгалт 11 цаг 20 минут хүртэл үргэлжлэв. Шалгуулагчид 11 цаг 40 минутын үед МУИС-ийн Эдийн засгийн их сургуулийн арын хаал­гаар нэгэн зэрэг гарч ирэв. Гурван шалгуулагч тутмын нэг нь “Галакси” бүрэн дунд сургуулийн төгсөгчид байсан юм. Тэдний нэг болох Д.Дашмягмараас шалгалтын материал хэр хүнд байсан талаар тодруулахад “Даалгавруудаа бүгдийг нь хийлээ. Сүүлийн хоёр тест дутуу байхад хянагч багш 10 минут дутуу байгааг анхааруулсан. Би эргэлзээтэй санагдсан гурван тестээ үлдээчих­сэн байсан болохоор 10 минутад таван тест бөглөх болсон гэсэн үг. Тэгээд л хурдлах хэрэгтэй юм байна гэж бодсон. “Таван минут үлдсэн байна шүү. Тестүүдээ эхнээс нь нягталж хараад, дуус­гаарай” гэж анхааруу­лахад нь бага зэрэг сандарч хугацаанд нь бүх даалгавраа хийж амжлаа. Тэгэхээр нэг тестийг багцаагаар хэдэн минутад багтааж бөглөх ёстойгоо тооцоолох хэрэг­­тэй юм шиг санагд­сан” гэв. Д.Дашмягмар хариугаа тулгаж байсан шалгалт өгсөн ангийнхан дээрээ очсоноо “За эхнээс нь тулгая” гэх нь тэр. Найзууд нь ч төвөгшөөлгүй “За тэгье. Чи эхнийхээ тестийн алиныг нь дугуйлсан бэ” гэсээр хариугаа тулгаж эхлэв. Хоёр гуравхан тес­т дээр хариунууд нь зөр­снөөс бус бусад нь ангийн нөхөд­тэй нь яв цав тохирч байсанд тэрээр сэтгэл хангалуун байгаа бололтой инээмсэглэн суув. Тэрээр ОХУ-ын их сургуульд тэтгэлгээр суралца­хаар материалаа бүрдүү­лээд өгчихсөн аж. Ямар ч хариу өгсөн бай МУИС-ийн эдийн засгийн ангид элсэн суралцаж магадгүй гэдгээ ч нуугаагүй юм.

“Чингэс хаан” дээд сургууль дээр хоёр дахь ЭЕШ болох химийн шал­галт эхлэхийн өмнөхөн очив. Шал­галт авах ангийнх нь дугаарыг барьсан дөрөв таван зохион бай­гуулагч нарын араас шалгуулагч нар цувран зогсчээ. Дарааллын дагуу нэг нэг цуваагаараа дотогш оров. Тэгтэл нэг шалгуулагч ямар ч бичиг баримтгүй ирчихэж. Гар утсаар нэлээд удаан ярьсны эцэст “Манай эгч бичиг баримтыг маань аваад ирье гэнэ” гэх нь тэр. Шал­галт эхэлтэл хүлээсэн боловч бичиг баримтуудыг нь авчирч өгөө­гүй тул шалгалтын комисс “Бичиг барим­таа гэртээ орхисон нь үнэн. Бичиг баримтгүйгээр дараагийн шал­галтад орохгүй” гэх утга бүхий өргөдөл бичүүлэн шалгалтад нь оруулсан юм. Дотогш орсон зарим шалгуулагчид “Гараад иргэний үнэмлэхээ аваадахъя, Бүртгэлийн хуудсыг маань ааваас аваад өгөөч, тэнд сууж байна” гэхчилэн сур­гуу­лийн үүдэн дээр үе үе овоорч харагдав.

“Соёмбо” дээд сургуулийн ойрол­цоо англи хэлний шалгал­тад бүртгүүлэн, цагаа хүлээн зогсох хэсэг залуус “Мань чинь орос хэлний шалгалтдаа огт бэлт­гээгүй. Харин англи хэлээ бол хэрэндээ л сайн давтсан. Ах шигээ азгүйтэхгүй байх гэж бодож байна. Манай ах конкурсэд орохдоо мате­ма­тикаа галзуу сайн бэлдчихээд, химийн хичээлээ огт давтаагүй хэрнээ математик дээр 610-хан оноо авсан гээд бод л доо. Тэгсэн хими дээрээ 700 гаргаж авсан. Дэндүү сайн бэлтгэхээр заримдаа ингэж азгүйтдэг юм шиг байна лээ” гэв. Гэтэл нөгөө нь хажуугаас нь “Тийм аз гэж байдаг юм уу. Чинийхээр бол сайн хичээл дээрээ муу, огт дав­таагүй хичээл дээрээ сайн өндөр оноо авна гэдэг байж болох уу” гэж үл итгэсэн янзтай харав. Тэдний хажууханд англи монгол зузаан гэгчийн толь бичиг, дүрмийн ном барьчихаад мэдлэгээ бататгах нэгэн байхад ямар нэгэн юм цээж­лэх аятай үй зайгүй амандаа тарни бувтнах нөгөө нь ч байлаа.

Боловсролын үнэлгээний тө­вийн мэргэжилтнүүдийн хэлснээр шалгуулагчид ЭЕШ-ын хоёр болон гурав дахь өдөр иргэний үнэмлэхээ алга болгох, гээж үрэгдүү­лэх явдал гардаг учраас шалгуулагч нарт бичиг баримтан­даа хямгатай хан­дахыг анхаа­руулж байсан юм. Амралтын өд­рүүд тохиодог тул Иргэний бүртгэл мэдээллийн төвөөс лавлагаа авах боломжгүй гэдгийг давхар сануу­лав. Ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчид ихэвчлэн англи хэл, математик, нийгмийн ухааны хичээлээр шалгалт өгдөг байна.

М.УУГАН–ЭРДЭНЭ