Author: ТУЯА ТУЯА

Categories
мэдээ нийгэм

Д.Нямаа: Манай сэтгүүлийн захиалагчид бүгдээрээ оюунлаг хөрөнгө оруулагчид

“УЛИРАЛ БА ЗОХИОЛЧ” СЭТГҮҮЛ 2019 ОНЫ ШАГНАЛТНУУДАА ТОДРУУЛАВ-

“Улирал ба зохиолч” сэтгүүлийн ерөнхий эрхлэгч, Дэлхийн урлаг соёлын академийн байнгын гишүүн, Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Д.Нацагдоржийн шагналт яруу найрагч Данзангийн Нямаатай ярилцлаа.

-“улирал ба зохиолч” сэтгүүл долоо дахь жилтэйгээ золгожээ.

-Долоогийн тоо бол миний хэмнэл тоо юм. Тийм ч учраас “Улирал ба Зохиолч” сэтгүүлийнхээ долоо дахь жилтэй золгож байгаадаа баяртай байна. Энэ сэтгүүл гараад нэгэнт долоон жил болжээ. Тасралтгүй 25 улирал дараалан гарч уншигчтайгаа золголоо. Гэгээлэг уншигч, байнгын захиалагчид, уран зохиолыг ивээн тэтгэдэг анд найз нар, оюунлаг хүмүүсийн дэм тусаар “Улирал ба Зохиолч” сэтгүүл минь цаашид ч гарсаар байх болно.

-Урлаг соёл, уран зохиол одоо бол ивээн тэтгэлэг дээр л тогтож байна шүү дээ.

-Тийм гэж хэлж болно. Төр засгаас энэ чиглэлд хийсэн дорвитой бодлого алга, сонгууль ойртоод намуудын мөнгөний том том амлалтууд хэрээс хэтэрлээ. Урлаг соёл, уран зохиолын талаар ямар бодлого дэвшүүлэх юм бол гээд харж л байна. Ганц ч болов үг ганхийх нам гарах юм уу, үгүй юм уу? Бүү мэд. Тийм болохоор уран зохиолд элэгтэй найз нарын минь дэмжлэг л чухал байх юм байна шүү дээ. Нэгэнт ивээн тэтгэлэг гэж ярьсных сэтгүүлийг минь өдий хүртэл дэмжиж ирсэн найзуудынхаа нэрийг хэлж, тэдэндээ үргэлжид баярлаж явдгаа танай сониноор дамжуулж илэрхийлье. Нар-Мон компанийн ерөнхий захирал, яруу найрагч м.Хүрэлсүх, Номин-Холдинг компанийн зөвлөх, худалдааны гавьяат ажилтан, зохиолч а.Шагдарсүрэн, “монос” компанийн Удирдах зөвлөлийн дарга, төрийн шагналт эрдэмтэн, зохиолч л.Хүрэлбаатар, Шинэ Ази компанийн захирал, сэтгүүлч Төрбаяр лувсанвандан сангийн гүйцэтгэх захирал, яруу найрагч Ш.Сүхбаатар, ддУС-ийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор Б.Баяртөр, өдий хүртэл сэтгүүлийг минь хэвлэн тусалж, бас давхар утга зохиолын нарийн бичгийн даргын ажлыг гүйцэтгэж яваа “Өд” сангийн тэргүүн, доктор Д.Ганболд гээд л үргэлжилнэ шүү дээ.

-Дандаа л зохиолч, яруу найрагчид, утга зохиолын шүүмжлэгч нар байна, тэгэхдээ бас нэг онцлог нь тэд бол оюунлаг хөрөнгөтнүүд. Яг үнэндээ өнөөдөр ийм л хүмүүсийн өглөг, ивээн тэтгэлэг дээр урлаг соёл, уран зохиол оршин тогтнож байна шүү дээ, нэг ном гаргахаар зорьсон ч ивээн тэтгэгч хайдаг цаг юм даа, юу ч гэмээр юм. бид мэт нь дэмжье гэсэн ч санаа байгаад сачий хүрэхгүй…

-Чи өөрийгөө тэгж хэлж болохгүй ээ, байнгын захиалагч байна гэдэг чинь л том хөрөнгө оруулалт шүү дээ. Манай сэтгүүлийг захиалагчид бүгдээрээ оюунлаг хөрөнгө оруулагчид.

-Сэтгүүл маань уран зохиолын бүх л төрөл жанрт хуудсаа зориулдаг, аль бүхнийг дурдалтай билээ, тухайлбал надад тууж, нобелийн шагналтнуудын ярилцлага, захидал, яруу найраг гээд уншихаар хүлээдэг дуртай булангууд бий.

-Хорин таван дугаарт 25 тууж, 25 Нобелийн шагналтны ярилцлага, Зохиолчдын бие биедээ бичсэн 25 захидал гарлаа шүү дээ. дэлхийн шилдэг өгүүллэгүүд бас энэ тооны, монгол өгүүллэгүүд гарсан. Энэчлэн “монгол туургатны яруу найраг” буланд Өвөрмонгол, Буриад, Халимаг, Тува, дээд Монголын 50 орчим яруу найрагчдын шүлэг зохиол гарав. Авьяаслаг шүлэгч залуусыг дэмжих зорилготой “Сүүтэй дөрөө” буланд гарагсдын түрүүч “Болор цом “ эзэн боллоо. 2019 оны “Болор цом “ наадмын тэргүүн шүлэгч Б.жамбалдорж манай сэтгүүлийн хуудаснаас уран зохиолын аян замд “Сүүтэй дөрөө”-нд мордсон юм шүү дээ.

-2019 оны шагналтнуудаа тодруулсан уу?

-Тодруулсан, оны шагналтнуудаа жил бүрийн гуравдугаар сарын 21-нд тодруулдаг юм. Энэ өдөр бол “Улирал ба Зохиолч” сэтгүүл гэрчилгээгээ авсан өдөр л дөө. Энэ жилийн тухайд 25 дахь дугаарынхаа баярыг тэмдэглэе, эрдэм шинжилгээний бага хурал хийе, уншигч редакцийн уулзалт энэ тэр зохион байгуулъя гэж төлөвлөж байсан юм. “Ковид-19” гэдэг гайт вирус дэлхий дахиныг нөмөрснөөс энэ ажил биелэлээ олсонгүй. Гэхдээ 2019 оны шагналтнуудаа уламжлал ёсоор сэтгүүлийнхээ уншигчдаас санал авч, сэтгүүлийн зөвлөлийн гишүүдтэйгээ зөвлөн ярилцаж тодрууллаа. ШУа-ийн ХЗХ-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор Б.Мөнхбаярыг Б.явуухулангийн 90, С.Эрдэнийн 90, Ц.Гайтавын 90, л.Бадарчийн 100 жилийн ойд зориулсан цуврал эрдэм шинжилгээний судлал өгүүлэл бичсэний учир, зохиолч Г.аюурзаныг “Уран зохиолын тухай яриа…” буланг бүтэн жил хөтлөн явуулсны учир, “Улирал ба Зохиолч” сэтгүүлийг анхлан гарсан цагаас нь эхлэн эх бэлтгэлийн ажлыг дагнан хийж ирсний учир “жиком пресс” хэвлэлийн газрын ажилтан Б.Баярбаатар нарыг 2019 оныхоо шагналтнаар тодруулж, батламж, 100.000 төгрөгөөр урамшуулж байна. Хүн бүрт өөрийн биеэр очиж гардуулна даа.

-Өмнөх жилүүдийн шагналтнуудаа нэрлэвэл бас л сонин доо?

-Наадах чинь харин гоё санал байна шүү. Тэгье. 2014 оны тэргүүн бичлэгийн шагналтнуудаар соёлын гавьяат зүтгэлтэн, д.Нацагдоржийн шагналт зохиолч С.Пүрэв, ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Нацагдоржийн шагналт яруу найрагч Т.Галсан, залуу орчуулагч, яруу найрагч Г.лхагвадулам нар тодорч байв.

Харин 2015 оны тэргүүн бичлэгийн шагналтнаар Хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Л.Түдэв, 2016 оны тэргүүн бичлэгийн шагналтнаар азийн утга зохиолын шагналт яруу найрагч д.Урианхай, 2017 оны тэргүүн бичлэгийн шагналтнаар Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт зохиолч Б.догмид, 2018 оны тэргүүн бичлэгийн шагналтнаар аНУ-д амьдран суугч, яруу найрагч, орчуулагч Батбаяр нар тодорчээ.

-“улирал ба зохиолч” сэтгүүлээс 25 настангуудын дунд анхны номын уралдаан зарласан, энэ уралдаанд олон ном ирэв үү?

-Уг нь бид уралдаанаа зарлаж байхдаа олон ном ирнэ дээ гэж бодож байсан юм, гэтэл бодсоноос эсрэг үр дүн гарсан шүү. Ердөө нэг л ном ирлээ. 25 настангууд их бүтээлч болжээ. Ихэнх нь энэ насандаа 1-2 номоо хэвлүүлчихсэн байдаг юм байна. Бидний үед ихэнх нь энэ л насандаа л анхны номоо гардаж авч явжээ. анхны ном гэдэг хамгийн том баяр хөөр байдаг болохоор тийм л баяр хөөрийг хэн нэгэн 25 настай авьяаслаг залууд бэлэглэе, Уран зохиолын замд нь шуудруулж өгье, номыг нь санхүүжүүлэн хэвлүүлье гэж бодсон юм. Сэтгүүлийнхээ 25 дахь дугаарыг бэлгэдсэн хэрэг л дээ.

-Хорин тавь дахь дугаар уншигчдадаа нэгэнт хүрчээ. Долоон жилийн дотор туулсан замыг нь багцаалж хэлбэл?

-Багцаалж хэлбэл үү? Эх орноо тойрчээ. Хилийн дээсээ ч алхсан байна. Тухайлбал, Хошууч генерал, доктор, профессор Лхачинжавын дэмжлэгтэйгээр эх орны хилийн застав отрядад хүрч, Соёл урлаг хөгжүүлэх сангийн тэтгэлгээр хөдөөгийн 330 гаруй сумын номын сангуудад түгээгдэж, Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд, доктор Г.Батсүхийн санхүүжилтээр монгол Улсаас гадаад улсад суугаа 30 Элчин сайдын яамдад очжээ. мөн аНУ-д амьдран уран бүтээлээ туурвигч жүжигчин В.Наран-амгалангийн оюунлаг хөрөнгө оруулалтаар Баянхонгор аймгийн бүх сумдын Соёлын төвд хүргэгдсэн билээ. Энэ бүхнийг 25 дахь дугаар уншигчдадаа хүрч, 26 дахь дугаар бэлтгэгдэж байгаа энэ өдрүүдэд дурсахад тун таатай байна.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Дотоод тэнгэр”

“Яруу найрагч Д.Дамдинжавын шинэ ном миний урд байна. Энэ бол шүлгийн ном. Ойрдоо би энэ номын шүлгүүд шиг шүлгүүдтэй нүд харгаж яваагүй санагдана. Их сонин агаад сайхан шүлгүүд байна. Сайн шүлэг гэдэг сайн сэрэл мэдрэмжийн үр дүн байдаг. Сэрэл мэдрэмжийг ямар шүлэг болгох нь яруу найрагчийн сэрэл ухааны, гүйцэтгэлийн, төгс бодомжийн хэр чинээг харуулдаг.

Энэ номон дахь шүлгүүд эзнээ бүдгэрүүлэхгүйгээр бичигджээ. Санаанд оромгүй төсөөлөл, зүйрлэл, шүлгийн доторх утга санааны содон эргэлт, бусгалтууд энэ номын шүлгүүдийг бүүр шинэ болгож байна.

Шүлгийн доторх шинэ болгон хэтэрвэл тааруухан байдгийг энэ яруу найрагч мэдэрдэг бололтой. Санааг эргүүлж, төгсгөлийг санаандгүй болгохдоо яруу найрагч чадмаг үйлдэх юм. Шүлгэнд ийм зүйл дэндүү ихэдвэл үгийн наадам буюу (каламбур) болдог.

Ямар ч байсан сэтгэл татсан, ухааны гижиг хүргэсэн нэгэн яруу найрагч Монголын уран зохиолд орж ирлээ.

Яруу найргийн өргөө багтаамж ихтэй гэлээ ч муу яруу найрагч багтах зай багатай юм билээ. Их яруу найргийн өргөөнд энэ залуу яруу найрагчийн суух суудал бий. Тэр байтугай баганын дээд хойморт суух байх шүү. Тэр цагийн хожмын уншигчид амсана…” хэмээн Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, Ардын уран зохиолч Бавуугийн Лхагвасүрэн амьд сэрүүндээ Энэхүү номын өмнөтгөлийг бичжээ. Сэрэл мэдрэмж, бодол ухаан, гүйцэтгэлийн үр дүнг өөрийнхөө бүтээлүүдээр олон түмэнд дархалж, мөнхөлж чадсан эл алдартай зохиолч шинэ залуу үеийн найрагчаа ингэж үнэлсэн нь “Дотоод тэнгэр” номын чанар, үнэлэмжийг илтгэнэ. Д.Дамдинжавын шүлгүүд уншихад үнэхээр содон юм. Түүний “Дотоод тэнгэр” номд багтсан зарим шүлгээс хүргэе.

ЗАЛБИРАЛ

Сүмийн булагт яг одоо

Сүрэг дэрс од сүвлэн ургаад

Саргүй шөнийн тэнгэрээс

Саа унжих мэт гэгээ асгаж байгаа.

Сүмийн булагт яг одоо

Сүмэн өвс сүү хөхсөн мэт торниод

Сүүдэр газрын энгэр дээр

Нар зураад дулаацаж байгаа.

Сүмийн булагт яг одоо

Загал уул минь бөхийн суугаад

Сүвэгчийн чинээ ганц өвс

Сүрлийн чинээ бүлэг дэрсийнхээ төлөө

Залбирч байгаа.

ДУРСАМЖ

Энэ их үүл

Өнгөрсөн намар

Үүгээр цувж одсон шувуудын тоос байх.

Энэ их бороо

Өнгөрсөн намар

Түүгээр уйлж ниссэн шувуудын нулимс байх.

Энэ их манан

Өнгөрсөн намар

Тэртээ холд шувуудаа үдсэн нуурын уйтгар байх.

Энэ их өвс ногоо

Өнгөрсөн намар

Тэнгэрт дурлалцсан хоёр шувууны дурсамж байх.


Categories
их-уншсан мэдээ туслах-ангилал цаг-үе

Уул уурхайг ад үздэг аймгууд уутаа гөвж байна даа

Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвөөс аймгуудын өрсөлдөх чадварын дүнг танилцууллаа. Өөрөөр хэлбэл, Монголын 21 аймгийн аль нь өнгөрсөн онд чадал чансаатай байсан бэ гэдгийг гаргасан хэрэг. Өрсөлдөх чадвараараа Орхон аймаг тэргүүлж, Өмнөговь, Дорноговь аймгууд удаалжээ. Эд бол эдийн засгийн хувьд тамир тэнхээтэй, засаглал болон бизнесийн үр ашиг өндөр, дэд бүтэц хамгийн сайтай аймаг. Харин 21 аймгаас өрсөлдөх чадвараараа хамгийн сүүлд Булган, Архангай, Говь-Алтай орсон байна. Эд бол юм юмаараа бусдаасаа хамгийн доогуур үзүүлэлттэй, ядруухан аймаг юм. Өрсөлдөх чадварын энэхүү жагсаалтаас хаана хүмүүс ашиг орлого багатай амьжиргаа тааруу байгааг, ажилгүйдэл, ядуурал аль аймагт их байгааг харж болно. Ажилгүйдэл, ядуурлын ард архидалт, хулгай дээрэм гээд гэмт хэрэг ч өндөр байдаг. Нутаг орон нь уруу дорой байгааг дарга, удирдлагуудынх нь зохион байгуулалт, арга барилтай холбоотой л байх. Хамгийн гол нь өрслдөх чадвараараа сүүл мушгисан аймгууд эдийн засгийн суурь үндсээ буруу ойлгож, попролыг дэмжиж, амьдралаас тасарсны гай юм. Эдийн засгийн суурь нь буруу болохоор яаж хөгжих билээ.

Энд нэг зүйлийг анзаарч, анхаарч байна уу. Уул уурхайтай аймаг л өрсөлдөх чадвараараа дандаа түрүүлж байна. Тэнд амьжиргаа сайн байна. Ард түмэн нь аз жаргалтай амьдарч байна. Харин уул уухайгаа ад үзсэн аймгууд уутаа гөвдөг гэдэг нь бэлээхэн харагдаж байгааг анзаарав уу. Өрсөлдөх чадвараараа сүүл мушгисан дээрх аймгуудын Засаг дарга нар саяхан “Бид уул уурхайгүй жишиг аймаг болно” хэмээн мэдэгдэж байсан. Тэгж хэлснийх нь төлөө попууд эхэр татах нь холгүй нулимс унаган алга ташиж, хаа сайгүй зургийн аппаратны гэрэл гялсхийж, сүйд болон баярлалдаж байв. “Бид анхдагч” гэлцээд л.

Тэгвэл одоо хар даа, яг ингэж зарласан Булган, Архангай, Говь-Алтай Монголын бүх аймгийн сүүлд орлоо. Булган аймаг Сайханы айргаа зараад амьдрал нь дээшилж байна уу. Говь-Алтай замбай гурилаа, Архангай цагаан идээгээ зараад эдийн засаг нь өөдлөв үү. Үгүй байна. Хамгийн сүүл мушгисан хэвээрээ байна. Уул уурхай муухай хэмээн мунхарсаар байвал улам л хойно үлдэх нь тодорхой юм.

Хариуцлагатай уул уурхайг хөгжүүлж чадсан нь л дэлхийн хөгжилтэй эн зэрэгцэнэ гэдгийг түрүүлж ойлгосон аймгууд эдийн засаг болон бусад үзүүлэлтээрээ тэргүүлж байна. Өнөө жил Орхон аймаг түрүүллээ. Булган сүүл мушгисан. Энэ хоёр аймаг хоорондоо 70-хан км зайтай. Өрсөлдөх чадварын хоёр туйл болсон аймаг. Нэг нь түрүүнд, нөгөө нь бөгсөнд. Түрүүлж, удаалсан аймгуудын Засаг дарга нарын менежмэнт, удирдан зохион байгуулах чадвар бусдаасаа тэнгэр, газар шиг ялгаатай гэж би огт бодохгүй байна.

Орхон аймаг уул уурхайгаа унагана гэж яваагүй. Эрдэнэт үйлдвэр жамаараа ажиллаж байгаа учраас л Орхон бусдаасаа дээгүүр үзүүлэлттэй байгаа юм. Булган аймаг ч мөн жамаараа, уул уурхайгүй болно гэж зүтгэсээр яваад сүүлдэж хоцорч байна. Уул уурхайтай аймгуудын улсад өгдөг татаасаар л Булган, Архангай, Говь-Алтай өдий зэрэгтэй амьдарч байгаа юм.

Цаашид бид бүгдээрээ зүгээр л жамаараа амьдармаар байна. Завсрын үед бий болсон “уул уурхайг эсэргүүцнэ” гэдэг тэнэг үзлээсээ салах хэрэгтэй болжээ. Улс гүрэн яаж амьдардаг тэр жамаар л амьдрахаас өөр арга байхгүй. Уул уурхай ажиллаж л байдаг, хараа хяналт, дэмжлэг туслалцаа нь хамт явдаг. Ус гол нь урсаж л байдаг, харуул хамгаалалт, арчилгаа тордлого нь нэгэн цогц байдаг. Улс гүрэнд юу хэрэгтэй байна, тэр бүхэн нэг нэгэнтэйгээ харилцан хамааралтай зэрэг хөгжиж байдаг. Дэлхий ертөнц ингэж л хөгжиж байна.


Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Тойргоо зураад эхлэхээр л тойрохоо зуруулчихдаг юм даа

Өнөө жил сонгууль болно. Дөрвөн жил тутамд болдог сонгуулийн жилд эрх баригчид хоёр л ажил хийдэг. Тэдний хувьд амин чухал, дахиж сонгогдох эсэх нь шийдэгдэх жил учраас энэ хоёр ажил бол эрх баригчдын хувьд хамгийн чухал нь. Бүр эртнээс үүнд анхаарал хандуулж, санал санаачилга үүсгэж хийдэг. Энэ бол нэгд, Сонгуулийн хууль өөрчлөх, хоёрт, тойргоо өөрсдөдөө тааруулан зурах ажил юм. Өнөө жилийнхээ сонгуульд зориулсан ажлын талыг нь эрх баригчид хэдийнэ хийчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, он солигдохын өмнөхөн Сонгуулийн хуулиа шинэчлэн баталж, сонгуулийн жилээ хундага тулгасан шигээ маадгархан угтсан юм, тэд. Сонгуулийг өөрсдөдөө таатай, хамгийн боломжтой хувилбараар хийхээр хуульчилж, дахин сонгогдох магадлалаа ихэсгэсэн хэмээн тооцсон болохоор ийн маадгар байгаа хэрэг. Ердөө түрүүчийн сонгуулийн өмнө шинэчлэн өөрчилсөн хуулийг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн дагуу хэмээн тайлбар зүүж засч найруулж байгаа хэрэг шүү. Энэ удаагийн сонгуулийг олон мандаттай, томсгосон мажоритар тогтолцоогоор явагдахаар болгов. Нэг аймаг, нэг дүүрэг нэг тойрог болон хуваагдаж 26 тойрогт намууд, нэр дэвшигчид өрсөлдөхөөр болж байна.

Одоо дараагийн хийх гол ажил нь энэ сардаа багтаан тойргоо зурах. Урьдчилсан хар зургийг нь харвал хотоос мандат хасаж, хөдөөд нэмж байгаа бололтой. Арга ч үгүй юм, хотынхон мэдээлэлд ойр, бас ч гэж улсын нийслэл хойно, юмны учир мэддэг хүмүүс дийлэнх болохоор УИХ-д өнгөрсөн дөрвөн жил хэн ямар үүрэгтэй байв, хэн нь яаж булайгаа дэлгэв гэдгийг мэдэхтэйгээ байгаа. Тиймээс орон нутаг руу мандатын тоо нэмэхээр ярьж байна. Нутагтаа тэд ёстой авралын бурхан мэт залагдаж, арилгасан сонгино шиг цэвэр хүн харагдана гэж тооцжээ. Уг нь олны жишгийг харж байхад газар нутгийн хэмжээгээр биш, хүн амын тоогоор мандат тооцох нь зүйтэй юм. Харин манай хэд “хүн ам яахав ээ, газар нутгийн хэмжээгээр мандаттай байх нь эх орон эзгүйрэхээс хамгаална” гэсэн юм яриад хөдөө рүү зүтгэцгээж байгаагийн цаад зорилго нь ердөө дахин сонгогдох. Өмнөх туршлагаас харж байхад эрх баригчид Сонгуулийн хуулиа өөрчилж, тойргоо зураад эхлэхээр өөрсдөө тойрохоо зуруулдаг гэмтэй. “Тойрох зуруулах” гэдгийг ажлаас халагдсан хүн албан тушаалтан бүр дээр очиж гарын үсэг зуруулдаг хэллэг гэдгийг мэдэх байлгүй.

МАН энэ удаа АН-ыг гаргахгүй байх, М.Энхболдын фракцаас бүрмөсөн салах тохироотой тойрог зурж байгаа. Гэтэл М.Энхболдын фракц гэвэл энэ намын бараг тал нь гэхэд болно. Тэд их хуралд нэр дэвших боломжгүй болвол “Би яахав ээ, нам маань ялаг” гээд гараа эвхэн суухгүй нь ойлгомжтой. Харин ч бүр энэ засгийг тэр чигт нь унагаж, ирэх жилийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өөрсдийн хүнээ сойх талаар төлөвлөх нь тодорхой. Өнгөрсөн түүхээс харахад эрх баригчдын энэ мэт хагарал өөрсдөд нь дандаа ялагдал авчирч байв.

1992 оноос 2004 онд явагдсан Улсын Их Хурлын дөрвөн удаагийн сонгуулийг 1992 онд баталсан Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулиар явуулжээ. Мөн 2005, 2011, 2015, 2019 онд Сонгуулийн хуулийг өөрчилж, шинэ хуулиар сонгууль явуулж байсны үр дүнг товч харъя.

Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийг 1992 онд олон мандаттай томсгосон тойрог бүхий мажоритар тогтолцоогоор 1996, 2000 онуудад нэг мандаттай тойрог бүхий мажоритар тогтолцоогоор тус тус явуулсан байна.

1992 онд Улсын Их Хурлын анхдугаар сонгууль нь томсгосон 26 тойрогт явагдаж улс төрийн долоон нам, хоёр эвсэл, бие даагч нийт 293 хүн нэр дэвшжээ. Сонгуулийн үр дүнд МАХН (одоогийн МАН) 70 суудал авч, Ардчилсан хүчин нийтдээ таван суудал авсан байдаг.

1996 онд УИХ-ыг нэг мандаттай тойрог бүхий мажоритар тогтолцоогоор зохион байгууллаа. Жижигсгэсэн мажоритар систем буюу 76 тойрог тус бүрээс нэг хүн сонгогдсон 1996 оны УИХ-ын сонгуульд МҮАН, МСДН-ын “Ардчилсан Холбоо” эвсэл 50 суудал авснаар Засгийн газраа бүрдүүлэх эрхтэй болсон. Харин МАХН түүхэндээ анх удаа сөрөг хүчин болсон тус сонгуулиар 25 суудал авч, үлдсэн нэг суудлыг МУНН-аас Очирбатын Дашбалбар эзэлжээ. Энэ үеэс л Ерөнхий сайдыг ойр ойрхон огцруулдаг жишиг эхэлсэн билээ. М.Энхсайхан хоёр жил, Ц.Элбэгдорж хагас жил, Ж.Наранцацралт, Р.Амаржаргал нар жил хүрэхгүй хугацаанд Ерөнхий сайдаар ажиллав. Хэдийгээр М.Энхсайханы Засгийн газрын үед өмч хувьчилж, үнэ чөлөөлөх зэргээр эдийн засгийн шинэчлэл эхлүүлсэн гэдэг ч төрийн тогтворгүй байдал сонгогчдод таалагдсангүй.

2000 онд өмнөх сонгуультай адил жижигсгэсэн мажоритар систем буюу 76 тойрог тус бүрээс нэг хүн сонгогдсон. 72 суудал авч үнэмлэхүй олонх болсон МАХН-ын Ерөнхий сайд нь Н.Энхбаяр . Нэг нам хэт олонх болсон энэ үеэс л МАХН-ын дарангуйлал, нэг хүний ноёрхол гаарч эхэлсэн гэдэг. “Намбарын Энхбаяр Самбарын Энхбаяр” болтлоо зураг нь гудамж талбайгаар дүүрч байлаа. Хувьсгалт намын сонгуулийн цуглаан дээр хүн нас барахад зөвхөн “Өдрийн сонин” л мэдээлдэг байсан үе. Үүнийхээ төлөө, эрх баригчдыг шүүмжилсэнийхээ шанд шүүх цагдаад өдөр шөнөгүй дуудагдан, байцаагддаг байсан үе юм.

2004 оны сонгуульд МАХН 36, Ардчилсан Нам, Эх Орон Намын “Эх орон-Ардчилал” эвсэл 36, БНН нэг суудал авч, Ардчилсан Намын гурван гишүүн бие даан нэр дэвшиж сонгогдсон юм. МАХН, АН-ын аль нь ч олонхи болоогүй учраас хамтарсан Засгийн газар байгууллаа. Тэд энэ үеэр буюу 2005 онд Сонгуулийн тухай хуулийг өөрчлөн шинэчилсэн юм.

2008 онд шинэ хуулиар зохион байгуулагдсан УИХ-ын сонгуульд МАХН 45, Ардчилсан Нам 28, Ногоон Нам, Иргэний Хөдөлгөөний Намын “Иргэний эвсэл” нэг, ИЗН нэг, бие даагч Зоригийн Алтай сонгогджээ. Энэ сонгуулиар санал луйвардсан хэмээн дургүйцсэн иргэдийн жагсаал цуглаан болж, аймшигт “Долоон сарын 1”-ний гэх хэрэг гарсан билээ. . “Ардчилалд өгсөн ард түмний санал хаачив” хэмээн лоозон барьсан мянга мянган жагсагчид “санал луйвардсан” хэмээн маш их бухимдсан юм. Энэ үеэр таван хүн буудуулж нас барсан бөгөөд Онц байдал зарлаж, жагсагчдыг машин машинаар нь шорон руу ачиж байв. Хэдэн зуун хүн жагсаалд оролцсоныхоо төлөө ял сонссон билээ. Эрх баригчид мөн л сонгууль болохоор нэг жилийн өмнө буюу 2011 онд Сонгуулийн хуулийг өөрчлөн шинэчилсэн байдаг.

2012 онд шинэчилсэн Сонгуулийн хуулинд зааснаар УИХ-ын сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явууллаа. Ардчилсан Нам 34, МАН 26, МАХН-МҮАН-ы Шударга ёс эвсэл 11, Иргэний Зориг Ногоон Нам хоёр суудал авч, гурван бие даагч сонгогдсон юм. Эрх баригчид Засгийн газраа унагаж, хоорондоо хэрхэн өрсөлдөж, дээр дороо орж байсныг хүмүүс мартаагүй байгаа байх. 2016 оны сонгуулийн өмнөхөн АН мөн л Сонгуулийн хуулийг өөрчилж, жижиг мажоритар буюу нэг тойрог 1-6 мандаттайгаар сонгууль явуулахаар болов. Эрх баригчид ингэж сонгууль явуулахад өөрсдийгөө ялна гэж тооцсон болохоор эсэргүүцсэн лийдэрүүдийнхээ үгийг тоогоогүй юм.

2016 оны УИХ-ын энэ сонгуульд МАН 65 суудал авч үнэмлэхүй ялалт байгуулсан. АН дөнгөж бүлэг байгуулах хэмжээний санал авсан юм. Тэдний шинэчилсэн хууль өөрсдөд нь ийм үр дүн авчиржээ. Өдгөө МАН нэг гишүүнээ шоронд илгээж одоо 64 суудалтай болсон. АН хоёр гишүүнээ хөөж бүлэггүй болсон. Харин их хуралд дахин нэг нам бий болжээ. Хэт олонх болсон МАН сонгуулийн дараагийн жил УИХ-ын дарга М.Энхболдыгоо огцруулж Г.Занданшатарыг дарга болгов. Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатыг мөн л огцруулж У.Хүрэлсүх засаг тэргүүлж байна. Ялсан баатрууд Сонгуулийн хуулиа баталчихаад одоо тойргоо зурж байна. Яг л өмнөх дөрвөн жилийн дүр зураг харагдаж байгаа биз.

Дээр дурдсан сонгуулийн мажоритар тогтолцоо нь сонгогчдод ойлгомжтой, сонгогч болон нэр дэвшигч нүүр тулан уулздаг сайн талтай боловч түүнээс дутахгүй сөрөг үр дагавартай. Жишээ нь, нэг мандаттай тойрогт сонгогчдын өгсөн саналын харьцаа алдагдсан үр дүн гарах, сонгогчдын санал гээгддэг сул талтай. Өөрөөр хэлбэл, 40 гаруй хувийн санал авсан нэр дэвшигч ялагдаж байхад өөр нэг тойрогт 30 гаруй хувийн санал авсан нэр дэвшигч сонгогдож болдог. Мөн нийслэлийн тойргуудад нэр дэвшигч нь аймгуудын тойрогт нэр дэвшигчээс хэд дахин илүү сонгогчдын санал авч сонгогддог. Олон мандаттай томсгосон тойрогт явуулдаг мажоритар тогтолцооны хувьд сонгогчийн тэгш эрхийн зарчим алдагдахад хүргэдэг үр дагавартай. Тухайлбал, зарим тойрогт сонгогч 3-4 нэр дэвшигчийн төлөө санал өгч байхад өөр нэг тойрогт сонгогч 1-2 нэр дэвшигчийн төлөө санал өгч байх жишээтэй.

Уг нь улстөрчид маань Үндсэн хууль, өөрийн орны онцлог, улс төрийн намуудын төлөвшил зэрэгтээ анхаарч, сонгуулийн тогтолцооны сул тал, сөрөг үр дагаврыг нь багасган боловсронгуй болгох, засч залруулах, сайжруулах ажлыг хийж байх ёстойсон. Гэтэл манай хэд “хэн хаана нэр дэвшвэл ялах боломжтой вэ. Энийг энд дэвшүүлье, тэрийг тэндээс хасъя” гэдэгт толгойгоо гашилгаж байна. Яаж ч хамаагүй ялах тухай бодож, сонгогчдод таалагдах ажлуудыг л хийж байна. Олон жил энэ байдал давтагдаж байгаа учраас сонгогчид тойрохыг нь зурж чаддаг болжээ. Тойргоо зурж байгаа эрх баригчид маань тойрохоо зуруулчих вий дээ.

Categories
мэдээ нийгэм

Улс төрийн дахин хуваарилалт хийх боломжтой юу

Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр МАНАН-г байнга шүүмжилдэг хүмүүсийн нэг. Энэ бол Ардчилсан нам, Монгол ардын нам гаднаас нь харахад өөр өөрийн чиг, бодлого хөтөлбөртэй юм шиг боловч ачир дээрээ хоорондоо сүлэлдэн нэгдэж нэг нам болсон тухай шүүмж юм. Экс Ерөнхийлөгч маань өөрийнхөө намыг “Шинэ нам” гэж хэлдгийн цаад учир нь бид төр засгийг тэр чинээгээрээ сайн барина гэсэн давхар санаа агуулж байгаа хэрэг. МАХН-ын зүтгэлтнүүдийг харахад түүний хэлсэн шиг улстөрд шинээр орж ирж буй цэвэр хүмүүс биш юм. Ц.Шаравдорж, Ж.Сүхбаатар болон хоёр намын хооронд жороолж байдаг Ч.Улаан, Д.Тэрбишдагва гээд харахад өнөө л МАНАН-гийн хүмүүс. Үүнээс улбаалаад Монголын улстөрийн намууд болон тэдгээрийн голлох зүтгэлтнүүдийг ч харах хэрэгтэй болно.

1989 оноос хойш буюу сүүлийн 30 шахам жил Монголын улстөрд цөөн хэдхэн хүн л ээлжлэн тодорч, төрийн хамгийн том албан тушаалуудыг ээлжлэн хашиж байна. Барагцаагаар 250-300 хүн л энэ тойрогт эргэлдэн ээлжлэн хамгийн том гэж хэлж болох бүхий л албан тушаалд сууж байгаа. Тиймдээ ч Монголын баялгийг 200 гаруй айл л цөлмөж, баяжиж байгаа тухай шүүмжлэл гарах болсон биз ээ. Манай улстөрчид мэдээлэлд хамгийн ойр байдаг давуу талаа ашиглан бизнес хийдэг. Тэдний бизнесийг цэвэр гэж хэлэхэд хэцүү бөгөөд ард түмэн тэднийг төрөөс төрсөн тэрбумтанууд хэмээн нэрлэдэг. Тендер авах, ажилд зуучлах, хуулинд өөрчлөлт оруулах гэх мэт түмэн зүйлийн аргаар төрсөн тэрбумтанууд Монголд олон. Мөн бизнесмэнүүд өөрийн олсон жаахан хөрөнгөө хамгаалах, улам арвижуулан өсгөхийн тулд хүссэн хүсээгүй улстөрд ордог. Ийм сүлжээ дамжлагаар бизнесмэнүүд улстөрд орж, улстөрчид бизнес хийдэг бөгөөд хэн хэнээсээ харилцан хамаарал, уялдаатай болдог. Энэ бол Монголын улстөрийн нэг гажиг онцлог гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл, аль ч намын гишүүн нөгөө намынхантайгаа бизнесийн холбоотой байдаг гэсэн үг. Мөнгөтэй хөрөнгөтэй ийм нэгэн бүлэглэл хоёр гурав хуваагдан нам болж, Монголын улстөрд гарч, төр удирдаж байгаа бөгөөд одоо тэдний үр хүүхэд удам дамжин улстөрд орж ирж байна. Үе залгамжилсан хунтайжууд гэдэг шиг улстөрч аавынхаа араас хүүхдүүд нь гарч ирлээ.

“Энэ л арай дээр юм хийчих болов уу” гэж хоёр намд итгэж ээлжлэн сонгосоор 30 жил өнгөрчээ. Байдал дээрдэх биш улам л муудсаар. Сонгогчдын итгэл ч багассаар байна. Тиймээс сүүлийн жилүүдэд улстөрийн нам шиг хэрэггүй зүйл алга гэсэн ойлголт, итгэл үнэмшилтэй хүмүүс олширсоор байгааг олон зүйлээс харж болно. Ер нь намын нэр хүнд урд байгаагүйгээр ард түмний дунд унасныг судалгааны байгууллагын үзүүлэлүүлтүүд хэлээд өгнө. 2016 оны УИХ-ын сонгуулийн өмнө Философийн хүрээлэнгийн судлаачдын багаас зохион байгуулсан “УИХ-ын сонгууль ба сонгогчид” социологийн судалгааны дүнгээс үзэхэд улс төрийн намд хандах иргэдийн хандлага бүхэлдээ тааруухан гарчээ. Намд итгэхээ больсон, ямар нэг намыг дэмждэггүй, дэмжихгүй гэж байгаа нь хотод 53,3 хувь, хөдөөд 33,4 хувь байв.

Нам шиг хэрэггүй зүйл алга хэмээн итгэгсэд нийгмийн аль ч давхаргынхан дунд нэмэгдсээр байгаа ч улстөрийн шинжлэх ухаанд намгүйгээр төр барих боломж одоохондоо алга. Арга ядаад Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болъё гэхэд ямар ч дарангуйлагчийг намаар дамжуулан гаргаж ирэх ёстой. Тиймээс хүмүүс шинэ нам байгуулж, шинэ хүмүүсийг улстөрд гаргах ёстой хэмээн үзэж байна. Энэ бол ердөө горьдлого төдий зүйл бөгөөд шинэ нам байгуулахад өнөө л МАНАН-гийн гар хөл, 300 гэр бүлийн үр хүүхдүүд нь гарч ирэх нь тодорхой, Намыг огт үгүйсгээд баахан бие даагчид гаргалаа гэхэд хэнийх нь мөрийн хөтөлбөрөөр явах, тэд нэгдэж нэг чигтээ явж чадах эсэх гээд боломжгүй зүйлс дэндүү их.

Монголчууд тэвчээртэй ард түмэн гэж сүүлийн үед маш их бичиж ярьж байна. Өөрсдийг нь яаж ч дээрэлхэж, доромжилж байсан хүлцэн тэвчсээр байгаад өдий хүргэлээ хэмээн бие биесээ шүүмжилж байна. Арга ч үгүй юм, энэ ч юм хийчих болов уу, тэр нь гайгүй юм уу гэж сонгосоор чилийсэн 30 жил нүдээ цөхөртөл хүлээжээ, хөөрхийс.

Одоо яах билээ. Улстөрийн дахин хуваарилалт хийх боломжтой юу. Олон хүний бодож байгаачлан намуудыг тарааж, бүгдийг нэг ижил гараанаас эхлэх, өмнөх нэрүүдийг ашиглуулахгүй байх, намын өмч хөрөнгийг ч хурааж дахин хуваах уу. Ингэх боломж маш бага. Гэхдээ нам дамжсан, нэг ашиг сонирхолтой бүлэглэлүүд нэгдэж нэг нам байгуулаад тус тусдаа гарах нь хаана хаанаа туйлын хэрэгтэйсэн. Манайд аль ч нам сонгуульд ялсан тал алдахгүйгээр, засагт ороод дажгүй яваад байдаг том компаниуд байдаг. Ерөнхий захирал нь МАН, гүйцэтгэх захирал нь АН, ерөнхий нягтлан нь МАХН-ын гэх мэт бодлогоор гишүүн болдог. Яг үүнтэй адил жишээ хөдөөгийн жижиг суманд тод харагддаг. Сумын нэг өрхийн аав нь АН-ын гишүүн бол ээж нь МАН, хүүхэд нь МАХН-ын гишүүн байх жишээтэй. Энэ гурван намын аль нь ч ялсан эдний гэр бүлийн нэг гишүүн сумын удирдах ажил хийх боломж нээлттэй гэсэн үг. Дэлхийн олон сая хүн амтай улс оронд яв цав таардаг сонгодог зарчимууд байдаг. Ардчилал, хүний эрх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх гэх мэт энэ зүйлс хүний амьдралд зайлшгүй хэрэгтэй. Гэхдээ манайх шиг цөөн хүн амтай улсад арай жаахан өөрчилж буулгахгүй бол нэг нь нөгөөгөө хуурсан, арга ядсан заль болж хувираад болохгүй нь. Аль ч нам сонгуульд ялсан даргаас буудаггүй гэр бүл, компаниуд байх юм. Үүнээс л үүдэн толгой баян 200 гэр бүлийн тухай яриа гарч байна. Хэрэв намууд гишүүн элсүүлэхдээ аав, ээж, ах дүүгийн нь намын харъяаллыг сонирхож , хэм хэмжээ тогтоож эхэлбэл ийм байдал арилна.

Мөн намын мөрийн хөтөлбөрийг ч өөрчлөх хэрэгтэй. Сонгууль болохоор боть ботиор зузаан зузаан мөрийн хөтөлбөрүүд гаргаад ирдэг. Хаана нь юу гээд бичсэнийг олж уншихыг аргагүй. Түүний оронд тодорхой дөрөв таван зүйл амлаад түүнийгээ биелүүлдэг болох хэрэгтэй. Хотын түгжрэлийг алга болгохын тулд дагуул хот байгуулна. Нефтийн үйлдвэр барина гэх мэтээр тодорхой ажил амла. Бусдаар нийгмийн халамж, цалин тэтгэвэрийг нэмнэ, сургууль цэцэрлэгийг олон болгоно гэдэг бол төрийн хийх үндсэн ажлын нэг хэсэг нь. Түүнийг хийсэн болж мөрийн хөтөлбөртөө оруулах хэрэггүй. Иймэрхүү зүйлийг л ард түмэн хүсч байна. Түүнээс биш улаан цэнхэр, баруун зүүнээрээ холилдсон одоогийн нам нэртэй бүлэглэлүүдээс залхжээ. Үүнийг улстөрчид, судлаачид, эрдэмтэн мэргэд бүгд хэлж сануулж байна. Улстөр судлаач Д.Баасансүрэн “Олигархжсан улстөрийн намаас намгүй нийгэмд шилжиж цаг бидний төсөөлж байснаас ойрхон ч байж мэднэ” хэмээн дүгнэжээ.

Тэрбээр “манай намуудад язгуур үндсээр нь шинэчлэлт зайлшгүй шаардлагатай. “Монголын намууд үйл ажиллагааны хөтөлбөр, хөтөлбөрөөс үүдсэн бодлого, бодлогоос үүдсэн шийдвэр, шийдвэрээс үүдсэн байр сууриа нэн тодорхой болгож, түүнийгээ цаг тухайд нь прагматик агуулгаар ягштал хэрэгжүүлж чадаж байж гэмээн томоохон суурь шинэчлэлийг хийж чадах юм. Улстөрийн намууд бүтэц, зохион байгуулалт, намын ажлын арга барил,үйл ажиллагаагаа шинэчилж байж олон нийтийн алдагдсан итгэлийг олж авна. Олон түмний намаас татгалзаж, хатуу гишүүнчлэлгүй баруун Европын улс орнуудын намыг илүүд үзэх болсон орчин цагийн чиг хандлагад нийцэх шаардлагатай” хэмээжээ.

Судлаачийн өгүүлж буйгаар “нийгмийн тодорхой бүлэг, давхрагын эрх ашгийг илэрхийлэн хамгаалах улс төрийн намуудын үүрэг манайд төдийгүй дэлхий дахинд багасах бодит хандлага ажиглагдаж байна. Нийгмийн янз бүрийн бүлэг давхаргын ашиг сонирхлыг илэрхийлэгч иргэний нийгмийн байгууллагууд улс төрийн намуудын уламжлалт үүргүүдийн орлон гүйцэтгэх болсон нь шинэ зууны шинэ хандлага болж байна. Хүний эрхийг хамгаалдаг байгууллага, байгаль орчныг хамгаалахын төлөөх экологийн байгууллага, цахим ертөнц дэх олон төрлийн бүлэг, групп зэргийн нийгмийн харилцаан дахь идэвхт оролцоо улам өсөн нэмэгдэж байгаа нь улс төрийн намуудыг улс төрийн амьдралаас шахан түрэн гаргах үйл явц улам өсөн нэмэгдэх төлөв хандлагатай болж буйг нотолж байгаа хэрэг юм”.

Нээрэн ч хоёр хоногийн өмнө фэйсбүүк дэх Утааны эсрэг ээж, аавуудын группээс эрх баригчдад хандан хэвтээ жагсаал зохион байгууллаа. Хуучин бол аль нэг нам, эвслээс л ийм жагсаал цуглааныг зохион байгуулдаг байсан бол одоо эрхийнхээ төлөө эвлэлдэн нэгдэх хэн ч бай улстөрийн намуудыг царайчлахгүйгээр ажиллаад эхэлжээ. Үүнийг жам ёсны үзэгдэл гэж судлаачид дүгнэж байна.