Наадмын олон хоногийн амралтаар монголчууд эх орноороо аялах, амрах сонирхолтой болсныг харлаа. Тав, зургаа хоногийн амралтаараа Хайнань арал, Байгаль нуур руу хошуурдаг байсан бол одоо Хөвсгөл далай, Аварга тосон руу цувдаг болжээ. Баяр наадмын өдрүүдэд Хөвсгөлд албаныхны өгсөн мэдээллээр 60 мянга, албан бус тоогоор 100 мянган машин очсон. Нийслэлийн аялал жуулчлалын газрын мэдээгээр тэдгээр өдрүүдэд 70 мянган жуулчин Хөвсгөлд очсоны ихэнх нь дотоодын аялагчид. Мөрөн-Хатгалын чиглэлийн зам ашиглалтад орж, машин унаатай явахад саадгүй болсноор Монголынхоо “Швецарь”-ийг олноороо зорьсон нь тэр. Дахиад Хөвсгөлд очихоор төлөвлөж байгаа, үзэхийг хүссэн маш олон хүн бий. Хөвсгөлөөс гадна наадмын өдрүүдэд Хэнтийн “Аварга тосон”, Өвөрхангайн “Хужирт” битүү амрагчидтай байна лээ. Цаашлаад Увсын 90 жилийн ойгоор Увс, Хяргас нуурын эрэг хавиар эрээн алаг харагдсан. Ойгоо тааруулаад нуур усандаа шумбах гэж очсон хэдэн мянган дотоодын жуулчин эрээн алаг харагдуулсан нь тэр. За, тэгээд facebook, twitteг-тээ Монголынхоо хаа нэг үзэсгэлэнт газар, уул усанд очоогүй хүний зураг байхгүй. Бүгд аяллынхаа сонин сайхныг гэрэл зурагтайгаа хуваалцжээ. Энэ бүхэн Монгол шиг өргөн уудам нутагтай, бахархмаар үзэсгэлэнт байгальтай улсад дотоодын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, түүгээр дамжиж орон нутаг, тэндхийнхэн баяжих, хөлжих бүрэн боломжтойг харуулж байна. Үүний тулд орон нутгийн зам харгуй, дэд бүтцийг хөгжүүлэх нь хамгийн түрүүний ажил. Хөвсгөлийн зам ашиглалтад орсон даруйд 100 гаруй мянган машин зорчиж байгаагаас харахад л дардан замтай бол монголчууд хөндлөн гулд давхиад байх боломжтой болсныг харуулж байна. Алслагдсан Баян-Өлгий аймаг руу гурван хоног явдаг байсан. Баянхонгорын зам ашиглалтад орсноор хойш хоёр өдөр давхиад орчихдог болсон. Увс руу хоёр, гурван хоног сэгсчүүлдэг байсан бол Завхан аймгийн нутаг Солонготын даваа хүртэл алаг цоог замтай болсноор нэг шөнө, хоёр өдөр яваад оччихдог болжээ. Энхэл донхол ихтэй, даваа гүвээний зам засаагүй цагт фургон, “УАЗ-469” машинаас өөр сонголтгүй байсан бол одоо “Prius”, “Ist” гээд суудлын тэрэгний цуваа тасрахаа больсон. Эрдэнэт, Дарханы чиглэлд нийтийн тээвэрт явдаг тохилог, урт автобус баруун аймгууд руу түвэггүйхэн явж байна. Гэх зэргээр зам тавих, засах ажил орон нутагт урагшилж байгаа. Орон нутгийн хөгжлийн сан, улсын төсвөөр ирэх жилүүдэд ч цөөнгүй зам ашиглалтад өгөхөөр ажил өрнөж байгааг харснаа дотоодын аялагчид ярьж байгаа.
Харин одоо хөдөөг, хөдөөнийхнийг дотоодын жуулчдыг хүлээж авахад бэлтгэх шаардлага байна. Хөвсгөлийн жишгээс харахад л орон нутгийнхан нэг удаагийн ашиг харж увайгүй аашилж байгаа нь харагдлаа. Үүгээрээ дараа дахиад зочлох сэтгэгдлийг унтраачихаж байгаа нь бас анзаарагдлаа. Аялал жуулчлалын салбарт хэзээ ч нэг удаагийн олз, ашиг гэж байдаггүй. Дахиад олон хүнийг ирүүлэхийн тулд найрсаг, алсыг харсан байхыг энэ төрлийн бизнес эрхлэгчдээс шаарддаг. Тийм ч учраас нийслэл “Найрсаг Улаанбаатар” аяныг эхлүүлсэн. Аяны хүрээнд нийслэлийн гудамж, талбайн хаяг, нэршлийг тов тодорхой зааж, жуулчдыг татах урлаг соёлын олон арга хэмжээ зохион байгуулж байна. Цэвэр цэмцгэр байхын тухайд ч олон ажил хийлээ.
Одоо энэ аяныг хөдөөд эхлүүлэх шаардлагатай болжээ. Ингэхдээ хамгийн түрүүнд аль аймгийн аль суманд үзэсгэлэнтэй газар, нуур ус байгаа талаарх тодорхой, ойлгомжтой мэдээлэлтэй тараах хуудас олныг бэлтгэх хэрэгтэй байна. Манайхан сургаар, аяллын нэвтрүүлгээр л энэ тухай тойм төдий мэдээлэлтэй байдаг. Амралтаа аваад гэр бүлээрээ хотоос гараад баруун аймгуудаар явахад л дэлхийн хаана ч байхгүй үзэсгэлэнт байгаль хүлээж байгаа. Төв аймгийн нутагт Манзуширын хийдийн туурь, Хустайн байгалийн цогцолбор, Гүнжийн сүм, Зоргол хайрхан, Цогт хунтайжийн Дуутын хадны бичээс гээд үзүүштэй олон газар бий. Тэр бүхэн хотын төвөөс тэдэн км, тийм замтай гэдгийг тодорхой харуулсан танилцуулах хуудсыг аймаг бүр гаргамаар байна. Цаашлаад Хархорум хот, Эрдэнэзуу хийд хүртэл хэд буудаллаж, яаж очихыг тодорхой болгох хэрэгтэй. Архангайд очиход л Хоргын тогоо, Чулуутын гол, Тэрхийн цагаан нуур, Суварга хайрхан уул, Тайхар чулуу, Билгэ хааны цогцолбороор яаж аялах маршрут тодорхой байвал аялагчид төөрөхгүй, будилахгүй, очих газраасаа зөрөхгүй. Увс аймагт Хэцүү хад гэж гайхамшигтай үзэсгэлэнтэй газар байдгийг жуулчид аяллын нэвтрүүлгээс харснаас очиж үзсэн нь цөөн. Тэгвэл Хяргас нуур дэлхийд хамгийн тааламжтай зөөлөн устай нуурт тооцогддог. Эрдэс давсных нь хэмжээ хүний арьсанд гоо сайхны бүтээгдэхүүнээс илүү нөлөө үзүүлдэг гэдгийг увсынхан өөрсдөө таниулж сурталчлах хэрэгтэй. Хяргас нуурын усанд шумбангаа, урд хэсэгт нь байдаг “Хэцүү хад”-ны үзэсгэлэнг бишрэхийн тулд ямар зам туулж, хэрхэн хүрэхийг ч тодорхой болгох хэрэгтэй. Ховдынхон Цэнхэрийн агуй, хадны сүг зургийнхаа үүх түүх, бэлгэдлийн талаар танилцуулга хийж, Хар-Ус нуурын шагшуурга ямар гайхалтай мэдрэмж төрүүлдгийг хорхой хүртэл сурталчлах хэрэгтэй. Энэ мэтээр Монголын нэг аймагт очиход л сум бүрт дахин давтагдашгүй үзэсгэлэн гоо, тансаг орчин хүлээж байгаа. Нэг сумын иргэд өөр аймгийн нөгөө сумынхаа байгалийн сайхныг мэдрэхийг бас хүсч буй. Энэ хүсэл дээр нь тулгуурлаад сум орон нутаг газар орноо маш сайн сурталчлах хэрэгтэй.
Өөрийнхөө газар нутгийн гайхамшгийг таниулахаас гадна явж очих замыг нь тодорхой заамаар байна. Зүүн аймгууд руу гараад давхилаа гэхэд замын шатахуун түгээх станцын түгээгч, эсвэл цайны газрын тогооч л дараагийн сум хүртэлх зай, очих газрынх нь тухай мэдээлэл өгдөг. Замын тэмдэг байх боловч бас тодорхой бус. Тиймээс замын жуулчны бааз, цайны газрууд зочдоо хаана ирсэн, үүнээс тэдэн км-т тийм газар бий, тэнд тийм буудал байгаа зэрэг тодорхой мэдээлэлтэй байх нь чухал.
00-ынхоо асуудлыг хэрхэн шийдсэнээр нь тухайн улсын соёл, хөгжлийг харчихдаг. Тэгвэл манай хөдөөд аялахад хамгийн том асуудал нь 00. Замын цайны газрын 00 нь ч хүн орохын аргагүй байдаг. Жуулчдыг татахын тулд сумууд өөрийнхөө газар нутагт тодорхой зайтай “Био 00” байрлуулахад тийм ч их зардал гарахгүй. Нэг үеэ бодоход аялагчид тааралдсан газраа хогоо цацахаа больсон. Торонд хийгээд хогийн цэгт үлдээх сэтгэхүйтэй болчихсон. Гэхдээ тортой хог тээгээд, эвгүй үнэр гаргаад олон км явах сайхан биш. Тиймээс сумаас зам дагуух газрууддаа хогийн цэг байрлуулмаар байна.
Үүнээс гадна гадны улсуудад аялагчдын зам дагуу хөнгөн зууш, бургер зардаг цэг олныг байгуулсан байдаг. Аялагчид ч зам зуураа хөнгөн, шинэ хоол идээд явчихдаг. Манай замын цайны газрууд тостой цуйван, гурилтай шөлөөс өөр хоолны сонголт бараг байхгүй. Тэгвэл аймгийн жуулчин хариуцсан байгууллагууд зохион байгуулаад зам зуур хуушуур, шорлог хийдэг хөнгөн хоолны цэгүүд байгуулбал жуулчдын тав тухыг хангах нь гарцаагүй.
Энэ мэт зохион байгуулалтаас гадна дотоодын жуулчдад үйлчилгээ үзүүлдэг иргэдийнхээ сэтгэхүйг найрсаг болгох нь хамгийн чухал байна. Манайхан дов жалганы үзэлтэй, танихгүй хүндээ ёозгүй, таньдаг нэгэндээ саймширдаг муухай зантай. Танихгүй хүнээсээ их мөнгө, гадаадын иргэнээс бүүр их мөнгө нэхэх хандлага хөдөөнийхөнд бий. Нэлээд олон хүн давхиад очвол үйлчилгээнийхээ үнийг бууруулах биш үржүүлчихдэг гэмтэй. Хатгалд таван ортой гэрт 80 мянган төгрөгөөр хонуулдаг байснаа олон хүн цуглангуут нэг ороо 80 мянган төгрөгөөр үнэлчих жишээтэй. Бас зориод, зочлоод очсон үйлчлүүлэгчдэдээ чин сэтгэлээсээ ханддаггүй, мөнгө болгож хардаг нь муухай. Нэг удаа мөнгө олоод өнгөрөөх биш дараа жил, дахиад илүү ашиг олохын тулд чин сэтгэлийн үйлчилгээ үзүүлэх хэрэгтэйг ойлгуулмаар байна. Үүний тулд орон нутагт, цайны газар, жуулчны бааз гээд аялагчдыг хүлээж авдаг байгууллага, айл өрх бүрт нэгдсэн стандарт мөрдүүлэх хэрэгтэй. Гадаад, дотоодын ялгаагүй зочилж очсон хүн бүрт нэг үнээр, ижил төрлийн сэтгэл ханамжтай буцах үйлчилгээ үзүүлдэг бизнес эрхлэгчдэд л зөвшөөрлийг сум, орон нутгийн захиргааны байгууллагаас өгмөөр байна. Учир нь аялагч Батынхан Хатгал суманд очиж, Хатгалын тухай сайн муу сэтгэгдэлтэй буцахаас тэнд гэр гуанз ажиллуулдаг Доржийн тухай төдийлөн бодохгүй. Тиймээс сэтгэлд хүрсэн үйлчилгээ үзүүлдэг, найрсаг хүмүүст л үйлчилгээ эрхлэх зөвшөөрөл олгох хэрэгтэй.
Хөвсгөлийн зам дээр портер машин дээрээ майхнаа ачаад давхиж яваа ахтай таарч билээ. Архангайгаас Хөвсгөл далайг үзэх гэж явсан тэр ах хүүд хатгалынхан сайхан сэтгэгдэл төрүүлбэл ирэх зун ах дүүгээ, нутаг усныхныгаа дагуулаад дахиад амарна. Ёозгүй санагдвал хэдэн төгрөгөө цуглуулж байгаад Байгаль нуур руу хөдөлчих вий. Тэгэхээр яалт ч үгүй “Найрсаг хөдөө” аян эхлүүлж дотоодын жуулчдыг татъя.
Б.Цэцэгдэлгэр
Нүднээс далд юу ч үгүй, нууцлах ч боломжгүйг 70 сая төгрөгийн өртөгтэй усан хөшиг харуулчихлаа. Сүр дуулиантайгаар нээсэн усан хөшиг 70 саяын үнэтэйг Шилэн данс харуулчихав. Хийсэн ажлынх нь нүүр царай, татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс зориулсан дүнг нь хүмүүс хараад л “шүүчихлээ”.
Өнгөрсөн амралтын өдрийн түр зуурын борооноор Сонгинохайрхан дүүргийн 30 дугаар хорооны нутаг дахь “Хилчин” хотхоны бохирын шугам бөглөрч, засварынхан тав хоног ноцолдлоо. Шугамын бөглөрлийг гаргахын тулд “Хилчин” хотхоны цэвэр, бохир усыг хааж, 700 гаруй айл уух усгүй хэд хоног зутрав. Гараашиндаа тунасан бохир усаар ариун цэврийн асуудлаа шийдэж, хагас км-ын цаадах худаг руу хувин бариад гүйж байгаа зовлонгоо оршин суугчид ярьсан. “Хилчин” хотхоны 1500 метр урт бохирын шугам хэд, хэдэн хэсэгтээ таг бөглөрсний буруутан нь бороо биш. Ойр орчмынх нь хүмүүс бөглөчихжээ. Тодруулбал, бохирын шугам гэр хорооллын дунд байдаг. Гэр хорооллынхон шугам хоолойн тагийг хулгайлаад авчихдаг. Эсвэл онгойлгож байгаад хог, хаягдлаа асгачихдаг. Өнгөрсөн бямба гаригт орсон борооноор тэндхийн айлууд шуудуу гаргаж байгаад хашаандаа тунасан усыг бохирын шугам руу урсгачихаж. Дөрөв, таван худаг руу урсгасан хайрга, шороотой ус шугам хоолойг бөглөчихсөн хэрэг. Энэ талаар Хилийн цэргийн 0119 дүгээр ангийн захирагч, хурандаа Х.Лхагвасүрэн “Манай цэргийн анги 2010 онд энэ хотхоны барилгыг ашиглалтад оруулснаас хойш хэд, хэдэн удаа ийм тохиолдол гарч байна. 2012, 2013 оны зун орсон борооноор гэр хорооллынхон хашаанаасаа шуудуу гаргаж үерийн ус урсгаснаас болж шугам бөглөрч, хотхоны усыг хэд хоногоор хааж байсан. Бороо ороогүй үед ч худгийн таг онгойлгоод хогоо хийчихдэг. Бүр тагийг нь хулгайлаад явчихдаг. Эргээд бөглөрлийг нь гаргах, засч янзлах болохоор хэргийн эзэд хашаанаасаа ч цухуйдаггүй. “Хилчин” хотхоны оршин суугчид ч бөглөрч, тагларсны дараа хэл ам хийдэг болохоос “Энэ тагийг хулгай авчихаж” гээд ганц мэдээлэл өгчихдөггүй. Бид арга ядаад бороо орохоор худгийн тагуудаа манадаг болсон. Манаад байхад л сиймхийгээр нь хог новш, бохироо хийчихээд байна. Шөнө эргүүл хүртэл хийхээс аргагүй байна. Өөрийнхөө эрх ашгийн төлөө бусдын хийж бүтээснийг сүйтгэдэг, үгүйсгэдэг хогийн гэмээр сэтгэхүйтэй нөхдүүдэд хариуцлага тооцож өгөөч гэж цагдаагийн байгууллагад хүртэл хандсан” гэж манай сонинд ярьсан.
Зайсангийн дамжин, хүүхдийн хорих ангиудын газрыг үл хөдлөх хөрөнгөтэй нь дуудлагаар худалдахаар болсон билээ. Тодруулбал, Засгийн газрын 2014 оны 188 дугаар тогтоол, Төрийн өмчийн хорооны 2015 оны 108 дугаар тогтоолоор Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын үндсэн хөрөнгөд бүртгэлтэй хорих 401, 411 дүгээр ангийн үл хөдлөх хөрөнгийг хамгийн өндөр үнэ санал болгосон хуулийн этгээд, хувь хүнд үе шаттай хүлээлгэн өгөх нөхцөлтэйгээр нээлттэй дуудлагын худалдаагаар худалдахаар шийдвэрлэсэн. Уг хорих ангиуд нь Улаанбаатар хотын зүрхэнд буюу Зайсангийн байгалийн сайхан бүрдсэн бүсэд, тансаг хороолол дунд байдаг. Нийт 5.3 га газар, 29 үл хөдлөх хөрөнгөтэй. Тоочвол, дамжин өнгөрөх хорих ангийн спорт заал, эмнэлгийн хоёр давхар барилга, сургуулийн зориулалттай байшин, тэдгээрийг дагалдсан барилга байгууламжууд тэнд бий. 1958 онд ашиглалтад орсон уг барилга, байгууламжуудыг 5.3 га газартай нь хамт худалдах доод үнэ нь 9.75 тэрбум төгрөг. Дуудлага худалдаанд тавих дэнчингийн хэмжээ нь 1.95 тэрбум төгрөг байх шийдвэр гарсан байдаг. Энэ сарын 20-ны өдөр болсон дуудлага худалдаанд оролцогч ирээгүй аж. Тиймээс ТӨХ дахин хуралдаж, дуудлага худалдааны тов зарлахаар болжээ.
Нийслэлийн Баянгол дүүргийн VI хорооны нутагт байдаг 25 дугаар байрны тавдугаар давхрын цонхон дээр өнгөрсөн баасан гаригт бага насны хүүхэд гараад суучихсан нь тэр хавийнхныг сандаргав. 25 дугаар байрныхан болон тэр хавьд явж байсан хүмүүс цуглаж хүүг аврахаар зарим нь онцгой байдлын газрын болон цагдаад дуудлага өгч, нөгөө хэсэг нь дор нь хөнжил барьж байсан тухай хүмүүс ярьсан. Нэг залуу доод давхрын тагтаар дамжиж байрных нь цонхыг хагалж, хүүг аварчээ. 
Өчигдөр 25 дугаар байранд очиход хэрэг тарих шахсан хүүгийн гэр эзэнгүй байлаа. Хөрш эмэгтэй нь “Сүрхий юм болох шахлаа. Өнгөрсөн баасан гаригт ажлаа тараад иртэл байрны өмнө олон хүн цуглачихсан хашгиралдаад байсан. Дээшээ хартал жаахан хүүхэд цонхны ирмэг дээр суучихсан, уйлж байсан. Тэнд байсан хүмүүс сандарч, хашгиралдаад байхаар хүүхэд айж, улам чанга орилоод болдоггүй. Тэнд байсан залуучууд дор нь хөнжил барьчихаад “Миний хүү хөдөлж болохгүй шүү” гээд л орилоод байлаа. Унавал тосч авах гэж байгаа нь тэр. Хүү хөдөлсөн л бол унах гээд байсан. Тэгтэл азаар нэг залуу дөрөвдүгээр давхрын тагтаар дамжиж, нөгөө айлын цонхыг хагалж ороод хүүг дотроос нь татаж авсан. Сэтгэл цэлмэх шиг л болсон шүү. Тэр хүүхэд цонхныхоо салхивчаар гараад ирмэг дээр нь суучихсан байгаа юм. Дүү нь цонхоор харчихсан зогсч байсан. Аав, ээж нь нэлээд хожуу ирэх шиг болсон” гэлээ. 
Ингээд хүүгийн амийг аварсан залуутай ярилцлаа. Түүнийг Б.Лхагвадорж гэдэг. “Тохилог гэр” сэтгүүлийн эрхлэгчээр ажилладаг юм байна.
Танил маань сонгосон мэргэжлээрээ гадаадад эрдмийн зэрэг хамгаалж ирээд удаагүй ч гурван ажил сольчихов. Эхний удаад удирдлагууд нь таагүй хандсан гэнэ. Дараагийн ажлынх нь орчин таалагдаагүй юм байх. Сүүлд орсон байгууллагын ажилтнууд өөртэй нь хүндэтгэлгүй харилцаж байснаас ажлаа сольжээ. Одоо тэр дөрөв дэх ажилдаа орох гэж байгаа. Сурсан сургуулийн дипломыг нь хараад, мэдлэгийг сориход танил маань хаана ч гологдохгүйг дөрөв дэх ажилдаа саадгүй орж байгаагаас харчихаж болно. Гэхдээ түүнд ажлынх нь дарга, хамт олон эсвэл офисс нь таалагдахгүй болмогц дараагийн ажлаа бодож эхэлдэг гэмтэй. Мань хүн тогтвортой ажил хийхэд мэдлэг нь бус, зан хандлага нь саад болоод байгаа харагддаг.
-ТАЙЗАН ДЭЭР ГАРАХАД ХҮМҮҮС НАМАЙГ ЯАЖ ХҮЛЭЭЖ АВАХ БОЛ ГЭСЭН АЙДАС ЭРГЭЛЗЭЭ ОДОО Ч БИЙ-
-Монголдоо эмчлүүлэх боломж байгаагүй юм уу гэх хандлага бас байсан. Гадаадад өндөр үнэтэй эмчилгээ хийлгэсэн гэдэг утгаараа зарим хүн шүүмжилсэн байж болох талтай.
-ТУХАЙН ҮЕД ХЭРГИЙГ ШАЛГАЖ БАЙХАД ЭНЭ ТУХАЙ МЭДЭЭЛЭЛ ШИНЖЭЭЧДЭД ИРСЭН ГЭВ ҮҮ-