Author: Лхагвасүрэнгийн Батцэнгэл

– “ЭНЭРМЕД” ЭМНЭЛЭГ АШИГЛАЛТАД ОРСНООР ӨДӨРТ500, ЖИЛД 150 МЯНГАН ХҮН АМБУЛАТОРИОР ҮЙЛЧЛҮҮЛНЭ-

“Энэрмед” ХХК-ийн япон стандартын дагуу барьсан хавдрын эмнэлгийн барилгыг 2019 оны тавдугаар сарын сарын 17-ны өдөр улсын комисс хүлээн авч, барилгыг эмнэлгийн зориулалтаар ашиглах боломжтой гэсэн зөвшөөрлийг нь олгосон. Ингэснээр Монгол Улсад ганцхан байгаа 1982 оноос хойш 36 жил үйл ажиллагаа явуулж буй Хавдар судлалын үндэсний төв улсын эмнэлгийн ачааллыг хоёр дахин бууруулах хүчин чадал бүхий шинэ хавдрын эмнэлгийн барилга ашиглалтад орох боломж бүрдсэн.

Барилгыг улсын комисс хүлээж авснаар хавдрын чиглэлээр эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ явуулах оношлогоо, эмчилгээний бүх төрлийн тоног төхөөрөмж, тавилга суурилуулж үйл ажиллагаа явуулах, мэргэжилтнүүдийн багуудтай хамтран ажиллах яриа хэлэлцээний захиалга авах боломж нээгдсэн. “Энэрмед” ХХК-ийн шинэ эмнэлгийн барилга нь нийт 11 мянган метр квадрат талбайтай бөгөөд өдөрт 500, жилд 150 мянган иргэнийг амбулаториор хүлээн авч, оношлогоо, эмчилгээ хийх, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх хүчин чадалтай аж. Шинээр баригдаж буй хавдрын эмнэлэг нь нийтдээ 300 ортой хоёр барилгаас бүтэх бөгөөд энэ сард 120 ортой эхний барилга эмнэлэг нь ашиглалтад орно. Харин 180 ортой эмнэлгийг нь ирэх онд ашиглалтад оруулахаар төлөвлөсөн байна. Эхний ээлжид ашиглалтад орох 120 ортой хавдрын эмнэлгийн бүх систем нь ухаалаг программчлалтай. Тухайлбал, агааржуулалт, халаалт, хөргүүр, гэрэлтүүлэг, камер, галын систем зэргийг нэгдсэн удирдлагын төвд хянана. Ингэснээр өрөө болон ор болгоны дээр тавьсан агааржуулалтын систем нь орчны агаарыг автоматаар мэдэрч, бохирдсон үед агаарын солилцоо явуулж, халсан үед хөргөж, хөрсөн нөхцөлд халаах горимд шилжих юм байна. Мөн агааржуулалтын систем нь гадна агаарыг гурван давхар шүүлтүүрээр шүүх тул өвлийн улиралд утаатай холбоотой асуудал үүсэхгүй. Үүнээс гадна улсын эмнэлэгт хоёрхон байдаг хийн шугамыг хавдрын шинэ эмнэлэгт тав байхаар шийдсэн байна. Агаар, вакум, хүчилтөрөгч, азотын исэл, нүүрсхүчлийн хийн шугамыг холбожээ. Хийн шугам нэмэгдэх тусам бага зардлаар олон төрлийн хагалгаа хийх орчин сайн бүрддэг юм байна. Эмнэлгүүдийн ачаалал ихэссэн өнөө үед ганц ч болтугай эмнэлэг ашиглалтад оруулж улсдаа хувь нэмрээ оруулах гэж зүтгэж яваа УИХ-ын гишүүн М.Билэгттэй уулзаж ярилцлаа.

---

-Та 2010 оноос хойш арав шахам жил өндөр хөгжилтэй орны стандартыг хангах “Эмнэлгийн барилгын цогцолбор барьж байгуулах” төслөө хэрэгжүүлэх зорилгоосоо ухарч шантралгүй олон бэрхшээлийг туулж төслийнхөө эхний хэсэг болох 120 ортой эмнэлгийн барилгаа барьж дуусгаад ашиглалтад орууллаа. Таны эрүүл мэндийн салбарын хөгжилд оруулж байгаа бүтээн байгуулалтаар олон монгол хүн бахархаж байна даа?

-Монгол Улсынхаа ард иргэдийг гадаад руу өндөр хөгжилтэй улсад очиж эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авах гэж аав, ээж, хань ижил, үр хүүхэд гээд ойр дотныхоо хэн нэгнийг дагуулан байр байшин, хашаагаа барьцаалж зээл авч, өр төлбөр тавин явж байгааг харахад үнэхээр сэтгэл эмзэглэдэг. Иргэдийнхээ нэгээхэн хэсгийг ч болтугай Монголдоо өндөр хөгжилтэй орны оношлогоо эмчилгээнд хамрагдах нөхцөлийг бүрдүүлэхэд өөрийн хувь нэмрээ оруулах гэж 2010 онд энэ төслөө санаачилж хэрэгжүүлэхээр эхэлж байлаа. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэн тэр үеэс ханьтайгаа хамт оёдолчин ч хийж, ганзагын наймаа, гахай үүрэх гэх мэт боломж гарц болгоныг хайж шантрахгүй, хөдөлмөрлөсөн зүтгэлийнхээ үр дүнгээр байгуулсан гэр бүлийн компанийнхаа бүх хуримтлалаар дэнчин тавьж Монголдоо өндөр хөгжилтэй орны эрүүл мэндийн салбарын менежмэнтийг нутагшуулахад хамгийн эхэнд тэдний шаардлагыг хангасан сав буюу эмнэлгийн барилгыг барьж байгуулах төсөл хэрэгжүүлэхээр арав шахам жил шантрахгүй ухрахгүй зүтгэлээ. Үүний үр дүнд эмнэлгийн барилгаа барьж дуусгаад барилга байгууламж ашиглалтад оруулах Улсын комисст хүлээлгэж өглөө. Энэ төслөө хэрэгжүүлэх явцад надад олон бэрхшээл учирсаан. Энэ бүхнийг туулж цөхөрч, шаналж явсан тэр бүх агшинд миний төлөө чин сэтгэлээсээ хамт санаа зовниж, дэмжиж байсан олон олон найз, нөхөд, дүү нар болон Монголын ард иргэдийнхээ төлөө гэсэн чин сэтгэлт хүмүүс маань “Орчин үеийн олон улсын стандартаар энэ эмнэлгийн барилгын ажил дуусч улсын комисс хүлээж авлаа” гэсэн мэдээллийг сошиалаар авангуутаа надад урам өгч талархал илэрхийлж байгааг уншаад энэ төслийг гацааж элдэв дарамт учруулж байсан шантаажчингуудаас болж миний сэтгэлд хурсан арав шахам жилийн хямралын соривжилт бүр арилчих шиг боллоо. Монголынхоо эрүүл мэндийн салбарт өөрийн хувь нэмрээ оруулахаар нийгэмд чиглэсэн энэ төсөл маань хэрэгжиж эмнэлгийн барилгыг Улсын комисс хүлээж авсанд миний зүгээс их баяртай байна даа.

-“Энэрмед” эмнэлгийг улс хүлээгээд авчихвал хавдрын гуравдугаар шатлалын эмнэлгийн ачаалал хоёр дахин буурах юм байна. Монголд хавдар гээч аюулын харанга дэлдэж буй үед чухам нүдээ олсон явдал юм даа?

-“Энэрмед” ХХК-ийг үүсгэн байгуулагч нь “Ачлал трейд” компани. “Ачлал трейд” ХХК нь өөрийн зуун хувийн хөрөнгө оруулалтаар энэ эмнэлгийн барилгыг бариад байна. Манай “Ачлал трейд” ХХК нийгмийн хариуцлагынхаа хүрээнд Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбарт хувь нэмрээ оруулахаар дэлхийн өндөр хөгжилтэй орны эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг Монголдоо нутагшуулах гарцыг бий болгох төслийг хэрэгжүүлэх судалгааг 2011 оноос эхлүүлж байлаа. Эмнэлгийн барилга нь нийт 20 гаруй сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтын санхүүжилтээр орчин үеийн өндөр хөгжилтэй олон улсын эмнэлгийн стандартыг хангасан байдлаар баригдсан онцлогтой. Энэ эмнэлгийн барилгын төслийг 2010 онд санаачилснаар өндөр хөгжилтэй орнуудын стандартыг хангасан 120 ортой эмнэлгийн барилгыг ийнхүү ашиглалтад оруулж байгаа юм. Хавдрын шинэ эмнэлгийн барилгын зураг төслийг япон стандартаар боловсруулж, гүйцэтгэлийг нь зуун хувь монгол инженерүүд хийсэн. Барилгын цахилгаан, халаалт, агааржуулалт, хөргөлт, хяналтын систем, газ хийн систем, дотоод холбоо, дохиолол зэрэг нь эмнэлгийн барилгын зориулалтаар бүтээгдсэн юм.

-Монголчууд “Онгироход олон юм орохгүй, орон барихад олон юм орно” гэдэгчлэн эмнэлгийн барилга барих гэж овоо ажил ундрав уу?

-Эмнэлгийн барилгын бүтээн байгуулалтад арав гаруй туслан гүйцэтгэгч компани, нийт 300 гаруй инженер, техник, гүйцэтгэлийн ажилчид оролцсон. Энэ төслийг хэрэгжүүлэх хүрээнд Японы эрүүл мэндийн салбарын эрдэмтэн судлаачид, мэргэжилтнүүдтэй хамтран ажиллаж Японы эрүүл мэндийн салбарт менежмэнтийн үйл ажиллагаа явуулдаг мэргэжлийн компаниар ТЭЗҮ хийлгэж, Японы эмнэлгийн барилгын стандартыг хангасан “300 ортой эмнэлгийн барилгын цогцолбор барьж байгуулах” төслийг хоёр үе шаттай хэрэгжүүлэхээр төлөвлөн ажиллаж эхэлсэн. Төслийн эхний хэсэг болох “Оношлогоо эмчилгээний төв” 120 ортой эмнэлгийн барилга угсралтын ажлыг 2012 оны тавдугаар сард эхлүүлсэн ч эмнэлгийн барилгын ажил энэ оны дөрөвдүгээр сард дуусах үе шатандаа орсон.

-Манайхан барилгыг бол бараг шөнөдөө босгочих шахуу болсон. “Энэрмед” эмнэлгийн барилгын хувьд Японы эмнэлгийн стандартаар барьж буй болохоор гүйцэтгэл чанарын өндөр түвшинд байгаа нь тодорхой байх?

-Эмнэлгийн барилгад суурилагдсан салхивч агааржуулалт, хөргөлтийн систем, газ хийн систем, автомат удирдлага бүхий гэрэлтүүлэг холбоо дохиолол, хүчит төхөөрөмж, автоматик, халаалт, цэвэр бохир ус, сувилагчийн хяналтын систем гэх мэт орчин үеийн өндөр хөгжилтэй орны эмнэлгийн барилгын гол зүрх нь бол инженерийн шугам сүлжээний тоног төхөөрөмжүүд түүний угсралт суурилалт нь инженер техникийн ажилтнуудын өндөр мэдлэг чадвар, туршлага шаардсан ажил юм.

-Агааржуулалтын талаар өрөө бүрийг байнга хянаж, тохируулж байхаар шийдсэн гэсэн. Яг яаж шийдсэн бол?

-Өвөл, зуны туршид халуун болон сэрүүн агаарыг үлээлгэх системийг оператор нэгдсэн байдлаар 24 цаг хянаж, өвчтөнүүдийн байгаа байдал, ачааллаас хамаараад тухайн давхрын температурыг барьж байх боломжтой. Тухайлбал, хагалгаа хийж байгаа давхар өндөр температуртай байх шаардлагагүй бол өвчтөнүүдийн байрлаж буй давхар 20 хэм, агуулахын хэсэг 11 хэм гэх мэт байдлаар тохируулах боломжтой. Мөн зургаагаас дээш давхарт буюу өвчтөнүүдийн байнгын байрлах давхруудад агаарын чанарын удирдлага хийж байгаа. Олон өвчтөн байх тусам агаарын чанар муудах тул дотор агаарыг байнгын сэлгэлт хийнэ. Нөгөөтэйгүүр гаднах агаарыг гурван давхар шүүлтүүрээр шүүж оруулна. Энэ бүхнийг цогцоор нь хэлэхэд монголоор “ухаалаг барилга” гэдэг нэршил бүхий шат руу ахиад байна. Зургийг нь япон инженерүүд хийж, гүйцэтгэлийг ч мөн хянаж байгаа.

-Улсын эмнэлгүүдэд ийм хийн хоолой хоёр л байдаг гэсэн. Харин энэ эмнэлэгт хэдэн хоолой суурилуулж байгаа вэ?

-Байхгүй гэхэд болно. Харин үйлчилгээний төвүүд гэвэл “Бодь” цамхаг, “Улаанбаатар” их дэлгүүр зэрэг барилгуудад ийм агааржуулалтыг шийдэж өгсөн. Харин CO2-ын хувьд нэлээд шинэлэг гэж хэлэхээр байна. Эмнэлэг гэдэг утгаараа агаарын чанарт ихээхэн анхаарч үүнийг шийдэж өгсөн. Хүмүүс гоё цонх, гоё хаалга л хийсэн байвал тагнай ташин шогшроод байдаг. Харин энэ мэт шийдлүүд хүний нүдэнд харагддаггүй ч дандаа оюуны бүтээл байдаг учраас өртөг өндөртэй. Энэ эмнэлгийн хувьд мэс заслын, сэхээн амьдруулах, хэвтэн эмчлүүлэх зэрэг олон өрөөнд таван төрлийн хийн шугам холбож өгч байна. Хоёр төрлийн шугам гарч байгаа бол дараахь давхарт хоёр төрлийн хий, таван төрлийн шугам гарсан байвал таван төрлийн хий тухайн давхар руу шахна гэсэн үг. Хэдэн төрлийн ямар мэс заслын өрөө байна гэдгээс шалтгаалж Б1 давхраас 12 давхар хүртэл суурилуулсан. Тухайлбал, энд агаар, вакум, хүчилтөрөгч, азотын исэл, нүүрсхүчлийн хий гэсэн таван шугам доороосоо дээшээ явна.

-Хавдрын эмнэлгийн шугамын холболт яг юугаараа онцлогтой байдаг юм бэ?

-Хавдар бол хавдар, арьс өнгөний эмнэлэг бол арьс өнгөний чиглэлээр өөр өөрийн гэсэн онцлог бүхий шугам холболттой байх ёстой. Энэ эмнэлгийн хувьд хагалгаа, оношлогоо, эмчилгээ бүгд байх учраас олон төрлийн хий ашиглана. Эмнэлгүүд хийн системтэй байдаг ч таван төрөлтэй тэр бүр байгаад байдаггүй, хоёроос гурав л байдаг. Тухайлбал, Нэгдүгээр төрөх эмнэлэгт хагалгаанд орж байхад хүчилтөрөгч, гараад ирэхэд нь вакум гэх хоёр төрлийн л хий хэрэг болдог. Намхан барилгуудын хийн системийг тооцоолоход хялбар байдаг бол өндөр болох тусам тооцоолол улам нарийсдаг. Энэ бүхнийг япончуудын гаргаж өгсөн зураг, системийн дагуу хийсэн.

-Энэ хийнүүд яг юунд хэрэг болдог талаар яриач?

-Нүүрсхүчлийн хий гэхэд дурангийн хагалгаанд хэрэг болдог. Азотын хий байрын хэсгийг мэдээ алдуулж бага зардлаар жижиг мэс ажилбар хийдэг байх жишээтэй. Шүд авахад соруулаад байдаг жижиг төхөөрөмжийг тогоор биш, хийгээр ажиллуулдаг. Мэс засал хийхэд хүний биеийн доторх хоёр ханыг хийгээр үлээлгэж хөндийрүүлж байж эмч хүн мэс заслаа хийдэг. Тэгэхээр аль болох олон хий орох тусам бага зардлаар, олон төрлийн хагалгаа хийх боломжтой гэсэн үг юм.

-Эрсдэлийг тооцож үзвэл, тог тасрахад энэ бүх систем ажиллах уу?

-Барилга өөрөө нэгдүгээр зэрэглэлийн барилга учраас хоёр талын эх үүсвэртэй, генератортай, серверийн тоног төхөөрөмжүүд өөрсдөө тог баригчтай. Ер нь байнгын ажиллагаатай байхаар зохион байгуулж байна. Хамгийн гол нь барилгын бүх давхрын таазаар агааржуулалт, хөргөлтийн системийн, газ хүчилтөрөгчийн системийг, холбоо дохиоллын цахилгааны гэх мэт маш олон шугамын битүү угсралт хийгдсэн байгаа.

-Эмнэлгийн хүчин чадлын талаар яриач, та?

-Эмнэлгийн амбулаториор өдөртөө 500, жилдээ 150 мянган хүн үйлчлүүлэх, жилд 50 мянган хүн хэвтэн эмчлүүлэх боломжтой. Эмнэлгийн нэг давхарт хүлээн авах, түргэн тусламж, эмийн сан байрлах юм. Хоёроос гурван давхарт амбулатори, үзлэгийн хэсэг, дөрөвдүгээр давхарт шинжилгээ, таван давхарт мэс заслын өрөө, зургаан давхарт ариутгал халдваргүйжүүлэх хэсэг, долдугаар давхарт эрчимт эмчилгээний өрөөнүүд байгаа. Эрчимт эмчилгээний өрөөнд хийн таван систем суурилуулсан. Наймаас аравдугаар давхарт хэвтэн эмчлүүлэгчийн тасаг байх юм. Нэг өрөөнд зургаан хүн хэвтэн эмчлүүлэх боломжтой. Хүсвэл VIP өрөө ч сонгож болно л доо. Орчин цагт хүн бүхний сонголт янз бүр шүү дээ. Зургаан хүн нэг өрөөнд хэвтэхдээ агаар орчны тал дээр ямар нэг санаа зовох шаардлагагүй орчин нөхцөлийг бүрдүүлсэн гэсэн үг. Эмчлүүлэгчдийн өрөө нь 50 м.кв, ор болгоны дээд хэсэгт хүчилтөрөгчийн систем, өрөөнд нь хөргөлтийн систем байрлуулах юм. Эмнэлгийн 11 давхарт ресторан үйлчилгээний газар, 12 давхарт оффис байрлана. Давхар бүрт агаар шүүх төхөөрөмжтэй. Эмнэлэг бүхэлдээ автоматжсан учраас хэн нэгэн эмч, сувилагч дуудах шаардлагагүй. Ердөө ганцхан товчлуур дарахад л хангалттай. Та бүхэн гадаадын кинон дээрээс товчлуур дараад эмч, сувилагчаа дуудахыг өчнөөн харсан даа, яг л тийм зохион байгуулалттай юм. За тэгээд эмнэлэг маань А, В, С гэсэн гурван хэсэгтэй. В,С хэсэгт эмчилгээ, үйлчилгээ байх бол А блок нь эмч, ажиллагсдын сургалт, судалгааны орчин байхаар төлөвлөсөн. Яаралтай үед эмнэлгийн дээр нисдэг тэрэг буух боломжтой. Дотроо усан бассейнтэй, гурван давхар хүртэл урсдаг шаттай. Мөн эмнэлгийн бохир зөөх, ариутгасан эд зүйл зөөх, үйлчлүүлэгч явах зэрэг найман төрлийн лифттэй юм.

-“Энэрмед” эмнэлгийг даруйхан улс хүлээгээд авчихвал олон хүний амь нас аврагдах юм даа?

-Монгол Улсад өдөрт 12, жилд 4300 орчим иргэн хавдрын улмаас амь насаа алддаг гэсэн статистик мэдээлэл бий. Энэ бол 3.2 сая хүн амтай, хөгжиж буй орны хувьд аюулын харанга гэхээс аргагүй. Хавдрын өвчлөл 20-30 жил манай улсад өсөлттэй байхаар судалгаа ч гарсан юм билээ. ХСҮТ-ийн ачааллаас үүдэж, хагалгааны тов хүлээх зуураа хавдартай иргэд нас барах, өвчин нь эдгэрэхгүй түвшинд шилжих харамсалтай тохиолдлууд гарсаар байна даа.

ТӨРИЙН БАРЬЖ ЧАДААГҮЙ ХАВДРЫН ЭМНЭЛГИЙГ М.БИЛЭГТ ГИШҮҮН БҮТЭЭН БОСГОЛОО

ТАЛАРХЛЫН СЭТГЭГДЛҮҮДЭЭС…

“Тавилан муутай хавдар өвчнийг оношлох, эмчлэх бизнесийг ашиг олох гэсэн хүн бүр барьж авдаггүйг дэлхийн болон манай орны туршлага харуулж байна. Энэ санаачилга бол нийгмийн хариуцлагаа ухамсарласан, олон хүүхэдтэй жирийн малчны охин, компанийн эзэн хүний гаргаж чадах хүн ардаа гэсэн сэтгэлийн өргөл гэж би хүндэтгэн дэмжиж байгаа. Тийм ч учраас хавдрын эмнэлэг барьж байхад төрөөс анхаарал тавих хэрэгтэй. Монгол Улс өнөөдөр гурван сая хүн амтай. Гэтэл манай улсын хэмжээнд 200 хүнд үйлчлэх хүчин чадалтай хавдрын эмнэлэг л ажиллаж байна. Статистик баримт сөхөхөд хортой, хоргүй хавдар туссан хүний тоо 300 мянгад хүрсэн харамсалтай мэдээ бий. Үүнээс харвал Монгол Улсад хавдрын 10 эмнэлэг ч байсан илүүдэхгүй. Монголын хүн амын нас баралтын хоёрдахь шалтгаан бол хавдар. Одоо ажиллаж буй хавдрын эмнэлэг ачааллаа даахгүй байгаа үед хувийн хөрөнгөө хавдрын шинэ эмнэлэг барихад зориулсан хүмүүнлэг, нийгмийн хариуцлагын үүргээ тэргүүнд тавьсан эрхэм гишүүний үйлсийг эмч хүний хувьд дэмжиж зөвлөн хамтарч ажиллаж байсны хувьд Улсын комисс эхний ээлжийн барилгыг нь хүлээн авсанд баяр хүргэж цаашдын бүтээн байгуулалтанд амжилт хүсье!”

УИХ-ын гишүүн асан, Эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан Д.Мөнхөө

“Маш их сайхан мэдээ байна. Юуны өмнө гишүүндээ томоос том баяр хүргэе! 2004 оноос Билэгт гишүүнийгээ мэднэ. Хэн хүнд байгаад байдаггүй, зорьсондоо заавал хүрдэг, тууштай хөдөлмөрч, дайчин шаргуу, бүтээлч зан чанар энэ шавилхан эрхэм эмэгтэйд бий. Ямархуу саад бэрхшээлтэй тулгарч, яаж зүтгэж, хичнээн удаагийн шүүх цагдаа болж энэ ТОМ АЖИЛ-ын ард гарсныг би гадарлана. Гэхдээ тэр хэнд ч бууж өгөөгүй, хэнд ч мөнгө өгч хахуульдаагүй. Олон олон нойргүй шөнө, олны тусын тулд гэсэн чин сэтгэлийнхээ хүчинд ард нь гарчээ. Та өнөөдөр зүгээр л уйл. Шүд зуун зүтгэсэн зорилгоо биелүүлснийхээ төлөө өөрийгөө, хань, үр хүүхэд, хамтран зүтгэгчдээ шагнаж уйл. Танд зөвхөн Баянхонгорчууд төдийгүй МОНГОЛТҮМЭН баярлаж байгаа!”

Баянхонгор аймгийн Засаг дарга Г.Батжаргал

“М.Билэгт гишүүний байдаг бүхнээрээ дэнчин тавин байж босгосон эмнэлгийг Улсын комисс хүлээн авчээ. Билэгт танд баяр хүргэе. Та өнгөрч буй дөрвөн жилд эрх барьсан Засгийн газраасаа ч илүү ажиллаж, Монгол Улсад олон улсын стандартад нийцсэн эмнэлэг барьж өгч гавьяа байгууллаа. Ямар ч зөвшөөрөлгүй хэрнээ орон сууц барих гээд суурь тавьчихсан байсан газрыг авч, хулхидуулж, хэл аманд орсон ч ямар ч байсан зориулалтын дагуу эмнэлэг барина гэж арав гаруй жил зүтгэхдээ олон саадтай тулж, ёстой л говийн бүсгүйн гүргэр гүжирмэг зангаар давлаа даа. Бас ЖДҮ-дээгүй, жирийн иргэдийн амсдаг хүнд суртлыг бүгдийг амсаад бизнесийн өндөр хүүтэй зээлээр ажлаа явуулсаар эмнэлгээ барьсантай нь маргах хүн өнөөдөр байхгүй биз ээ!”

Сэтгүүлч Хайдавын Уянга

“Гучин жилд төрийн барьж чадаагүй хавдрын эмнэлгийг М.Билэгт гишүүн бүтээн босголоо”

1939 оны Халхын голын дайнд түүхэн ялалт байгуулсан БНМАУ-ын гарамгай баатар Лодонгийн Дандарын хүү, шатрын спортын мастер Ганбаатартай ярилцлаа.

---

Д.Ганбаатар

-Монгол Улсын отгон баатар Шагдарсүрэн гуай “Монгол тулгатны 100 эрхэм” нэвтрүүлэгт оролцохдоо “Дандар бол сэлэм барих нь барьсан, харин хуйнаас нь сугалаагүй” гэх маягийн юм ярьж байсан даа?

-Шагдарсүрэн гуай маршал Х.Чойбалсангийн туслахаар очсон гэж ярилаа шүү дээ. Тэр ажлыг хийхдээ ширээний ард байна. Тэр гарч явахгүй. Тулааны талбараас бичиг цаас ирнэ, өргөдөл ирнэ. Тэр дотор “Шагдарсүрэнгийн нэр байна уу” гэхээс яс нь хавталзах нь тодорхой шүү дээ. Чойбалсангийн туслах хийх, цэргүүдээ аваад байлдааны офицер хийх энэ хоёр өөр байгаа биз. Аан?

-Өөр өөр, газар тэнгэр шиг л ялгаатай байж таараа?

-Морин цэргийн байлдаан гэдэг чинь байна аа, энэ нэг гүвээ байна, дарга хүн гүвээний дээр нь гарч цаашаа хараагүй бол цаашаагаа яаж цэргээ авч хаагуур нь явах юм бэ? Хаана нь жалга байна, хаана нь далдлах юм байна тэр бүгдийг харж таарна аа даа. Тийм ч учраас аав маань тэр байлдаануудынхаа тухай дандаа дурсдаг байсан. “Та яагаад цэргүүдээ явуулдаггүй байсан юм бэ” гэхэд “Өөрөө харсан нь баттай байхгүй юу. Ямарваа нэг ажлыг хийе гэвэл өөрөө хийсэн нь дээр” гэсэн захиасыг аав маань хэлдэг байлаа.

-Оросын цэргийн даргатай цэргийн хүнсний үхрээс болж муудалцаад буудчихсан. Тэгээд улсын баатар цолоо хураалгасан гэсэн яриа хэр үнэний ортой бол?

-Яахав, тэр талаар ном зохиол, архивын материал дотор тодорхой юм алга. Энэ Дашдэндэв миний дүү учраас Шагдарсүрэн гуайн үг энэ тэрд эмзэглэлгүй яахав. Эд тийм үг хэлэхээр байгаа. Дайны үеийн тэр хүнд үеийн байдлыг хэн ч одоо батлахгүй. Тэрнээс хүнд үеийг баталж амждаггүй гэж байгаа. Монгол цэргүүдийг орос нисгэгч бөмбөгдсөн үү, үгүй юу гэдгийг баталж чадахгүй шүү дээ. Тэр их хэцүү. Ингэхээр Орос, манай хоёрын аль нь ч батлаагүй, хэн нэгэн тэгсэн гээгүй, ял тулгаагүй. Бусад ялуудыг нэмж байгаад ялласан байдаг юм. Аавын минь гарамгай баатар гэсэн үгийн ард домогт баатар гэдэг үг нэмэгдсэн. Бүр амьд байхад нь шүү.

-Ёстой л амьд домог болсон баатар шүү?

-Нөгөө Хатанбаатар Магсаржавыг бүсээ тайлахад сум унаж байлаа гэдэг шиг домогшсон. Нөгөө Сүхбаатар жанжин буцааж болдоггүй бууны сумыг хаагаад байсан гэдэг шиг домогортлоо баатар болсон хүн шүү дээ. Ард түмэн л энэ домогт баатрыг бий болгож байгаа хэрэг шүү дээ. Монгол Улсын баатар цол олго гэсэн тогтоол гарахад маршал Чойбалсан “Үгүй ээ, зүгээр баатар өгөхгүй. Дээр нь чимэг нэм” гэж Богд хаант Монгол Улсын үеийн баатруудад олгож байсан уламжлалыг залгамжилж олгосон байдаг. Богдын үеийн баатрууд чинь дандаа чимэгтэй шүү дээ. Ялгуун баатар, Хатанбаатар гэх мэтээр олгосон байдаг даа.

-Дамдинсүрэнд гэхэд Манлайбаатар зэрэг цол 105 чимэгтэй баатар төрсөн гэдэг байх шүү?

-Тэрэн шиг Халхын голын баатрууд дунд чимэгтэй баатар хоёрхон хүн байдаг юм. Хоёулаа Булганаас төрсөн. Зоригт нисгэгч Дэмбэрэл, гарамгай баатар Лодонгийн Дандар гэсэн хоёр хүн.

-Гарамгай баатрын маань гэр бүлийн байдал ямаршуухан байв?

-Манай аав чинь ЗХУ-д 1934 онд сурч байхдаа орос эмэгтэйтэй танилцаад нэг охинтой болсон. Тэр аавын ууган охин.

-Хэн гэж охин байна?

-П.Д.Марина гэж хүн бий. Эх нь ОХУ-ын иргэн Д.Печникова. Марина эгч хоёр хүүтэй. Д.М.Александр, Д.М.Николай хоёр манайд жаран хэдэн онд ирэхэд аав өөрийн хэмжээнд монгол орноо танилцуулсан. Энэ бүхэн миний охин Г.Гангамөрөний бичсэн “Домогт баатар Дандар” номонд их тодорхой орж байгаа. Дараа нь би байгаа юм. Намид гэж эмэгтэйтэй 1944, 1945 оны үед юм уу даа, дайнд явж ирээд танилцсан байгаа юм. Дорноговь аймгийн хүн. Тэр хүнтэй гэр бүл болж би 1946 онд төрсөн. Дайн дуусгаад иртэл нөгөө “Оросыг буудсан уу, буудаагүй юу” гээд хэргүүд хөвөрнө шүү дээ.

-Япончуудаас Өмнөд Монголыг чөлөөлөхдөө язгууртан угсааны нэг бүсгүйтэй учир ургуулсан гэх зэм ч сонсогддог байх шүү?

-“Оросыг буудсан” энэ тэр гээд хүний санаанд багтахгүй зөндөө л яриа бий. Энэ болгон гүтгэлгийн матаасанд нь байгаа болохоос ялын тогтоол дээр тэдгээр яриа орсон байдаггүй юм.

-Та дүүтэй биз?

-Дандарын Цэдэвсүрэн гэж миний дүү охин байлаа.

-Намид ээжээс тань төрсөн үү?

-Үгүй ээ. Энэ маань манай аавын хоёр дахь дүү Ёндон гээчийн охин. Ёндон ахын маань эхнэр Лхамсүрэн дүүг төрүүлээд нас барчихгүй юу. Сайхан хоолтой ундтай эгч байсан юм. Ёндон ах их ажилч, цахилгаан станцад слесарь хүн байлаа. Ёстой хайр гэдэг л тэр байсан байх, ханиа алдаад авга ах маань дотуураа бэтгэрээд хачин болчихсон юм. Өвчин гүдэг тусаагүй л дээ. Тэгээд аав ээж хоёр маань яриад охиныг нь өргөж авсан. Цэдэвсүрэн дүү маань гучин долооны жил дээрээ бурхан болсон. Ингэж аавын албан ёсны гурван хүүхдийн бүртгэл гарч ирдэг юм. Замын-Үүдэд байдаг аймгийн арслан Дашдэндэв гэж хүү байна. Энэ хүнд аав өөрөө юу ярьсан байдаг юм, мэдэхгүй. Аавын бие тааруу байхад гурван сар гаруй хамт өргөлцөж л байсан даа.

-Та ямар ажил төрөл эрхэлж байв?

-Би армид ажиллаж байсан. Эдийн засгийн дээд сургууль, Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль төгссөн хөдөө аж ахуйн эдийн засагч мэргэжилтэй хүн. Хөдөө аж ахуйн яаманд ажиллаж байгаад ээжийг 1976 онд бурхан болоход аавдаа санал тавиад Сэлэнгэ аймгийн Баруунбүрэн, Алтанбулагийн сангийн аж ахуйд ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан даа.

-Та хэдэн хүүхэдтэй болов?

-Би Чүлтэмийн Цэрэндэжидтэй хань бүл болж Гантөмөр, Ганчимэг, Гантулга, Гангантөгс, Гангантогос, Ганхуяг, Ганхуяг (Миша), Гангамөрөн гэж найман сайхан үр хүүхэд төрүүлж өсгөсөн дөө.

-Одоо та хаана аж төрж байна?

-Хотод, Төв цэнгэлдэхийн хажуу дахь “Хурд” хороололд аж төрж байна. 2004 оноос хүүхдүүдэд шатар заалаа. Намайг наймтай байхад аав минь шатар зааж өгч байлаа. Сэлэнгийн Алтанбулагт байхдаа “Алаг морьт” гэж шатрын клуб байгуулж хүүхдүүд маань гайгүй амжилт гаргаж байсан. Сүүлийн гурван жилд бие өвдөөд саянаас нэг юм босож ирлээ. Зүрх гэдэг ч бас л сүрхий өвддөг эрхтэн юм.

“ДОМОГТ БААТАР ДАНДАР” НОМЫН НЭЭЛТ БОЛОВ

Дандар баатрын хүү Ганбаатарын отгон охин Г.Гангамөрөн өвөөгийнхөө 105 жилийн ой, Халхын голын ялалтын 80 жилийн ойд зориулж “Домогт баатар Дандар” намтар ном бичсэн бөгөөд нээлтийн үйл ажиллагаа “Shangri-La centre”-ийн нэгдүгээр давхарт өчигдөр боллоо. Тавдугаар сарын 28 буюу Халхын голын зарлаагүй дайны анхны ялалтын өдрийг гарамгай баатар маань өөрөө сонгон төрсөн өдрөө болгон албан ёсны бичиг баримтандаа бүртгүүлсэн түүхтэй аж. Номын баярт домогт баатрын хүү Ганбаатар үр хүүхдүүд, төрөл төрөгсөд, ах дүүсийн хамт оролцсоноос гадна залуу жанжин Лхагвасүрэнгийн охин Л.Лхагвадулам, Дандартай үе тэнгийн мэт үерхэж нөхөрлөж, арми сурталчлах ажлаар хөдөө аймгуудаар явахад нь богцыг нь зөөж “морин жолооч” хийж явсан төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Пунцагийн Бадарч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Ш.Гүрбазар, Ай.Төмөр-Очир, “Алаг морьт Дандар баатар” төрийн бус байгууллагын удирдах зөвлөлийн гишүүн Ц.Цэнгэл нар үг хэлж, дэлхийд алдраа дуурсгасан их дуучин Ариунбаатар гавьяат ая дуугаа өргөн, хүндэтгэл үзүүллээ. Номын баярын үеэр домогт гарамгай баатар Л.Дандарын хувцас хэрэглэл болон Халхын голын дайны үед хэрэглэж байсан байлдааны сэлэм, цэргийн хэрэгслүүдээр үзэсгэлэн гаргасан байлаа. Зохиогч номын дээжээсээ УИХ-ын гишүүн Жаргалтулгын Эрдэнэбат, хошууч генерал Ж.Болдбаатар, Сосорбарам нарт гардуулсан юм. Ач охиноос нь баатар өвөөдөө зориулан туурвисан эл ном 21 бүлэгтэй агаад МЗЭ-ийн шагналт зохиолч Бямбаагийн Сарантуяа шүүдэглэсэн байна.

Монгол Улсын гарамгай баатар Лодонгийн Дандар Монголын тусгаар тогтнол бүрэн эрхт байдлын төлөө тэмцэгч, ард түмний дунд “Алаг морьт Дандар баатар” гэх нэрээрээ алдаршсан цэргийн зүтгэлтэн байсан юм. Тэрээр 1914 онд одоогийн Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутаг “Рашаант” хэмээх газар ядуу эмэгтэй Чойдогийн Аюушийн ууган хүү болон мэндэлжээ. Найман нас хүртлээ төрсөн эхийнхээ гар дээр хүмүүжиж байгаад Лодонгийн Лувсан гэгчид үрчлэгдсэн байна. Лувсан бол эхнэр хүүхэдтэй байхыг эгнэгт цээрлэн үздэг, угийн гэлэн санваартан тул Дандарыг өөрийнхөө эцэг Лодонгоор овоглуулжээ. Л.Дандар 1935 онд цэрэгт татагдан, улмаар ЗХУ-ын Тамбов хотын морин цэргийн дунд сургуульд суралцахаар томилогджээ. 1935-1938 онд энэхүү сургуульд суралцан төгсгөөд эх орондоо ирэхэд нь дэслэгч цол олгон Монголын Ардын армийн Зургадугаар морь дивизийн 17-дугаар морьт хорооны захирагчаар томилсон байна. Дандар энэ хорооны захирагч байхад 1939 оны тавдугаар сараас япончуудын өдөөсөн Халхын голын байлдаан эхэлжээ. Тавдугаар сард болсон тулалдаануудад хороогоо онцгой сайн командлан олон удаагийн тулалдаанд ялалт байгуулжээ. 1939 оны тавдугаар сарын нэгэн тулалдаанд Зургадугаар дивизийн захирагч Шаарийбуу баатарлагаар амь үрэгдсэний дараа энэ дивизийн захирагчаар Дандарыг томилсон байна. Халхын голын тулалдаануудад Дандар олон удаагийн морин дайралтыг биечлэн удирдаж байв. Тэрээр сэлмээр гарамгай цавчдаг байсан нь Монгол-Зөвлөлтийн цэргүүдийн дунд төдийгүй япончуудын дунд ихэд алдаршуулж түүнийг унасан мориор нь Алаг морьт баатар гэж нэрлэдэг байжээ. Олон удаагийн тулалдаанд баатарлаг гавьяа байгуулсныг нь үнэлэн 1939 оны тавдугаар сарын 29 -нд Улсын бага хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар Сүхбаатарын одон, Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнасны дээр 1939 оны есдүгээр сарын 27-ны өдөр БНМАУ-ын Бага хурлын Тэргүүлэгчид, Ардын сайд нарын зөвлөлийн гишүүдийн хамтарсан 60 дугаар тогтоолоор БНМАУ-ын Гарамгай баатар цолыг олгосон байна. Гарамгай гэсэн чимгийг маршал Х.Чойбалсан тусгайлан тодотгон олгожээ. 1941 онд ЗХУ-д цэргийн академид суралцахаар очсон боловч фашистын герман довтолж дэлхийн хоёрдугаар дайн эхэлсэнтэй холбогдуулан буцаан татаж ирүүлжээ. 1945 оны Чөлөөлөх дайнд дэд хурандаа цолтойгоор морьт хороо командлан оролцож Хятадын Цагаан хэрэм тултал тулалдсан байна. Дайны сүүлээр ЗХУ-ын цэргийн даргатай цэргийн бэлтгэлийн мал булаалдсан хэрэг үүсгэн, 1946 онд түүнд олгосон БНМАУ-ын гарамгай баатар цол, бусад шагналыг нь хурааж ял эдлүүлж эхэлсэн байдаг. Чухам ямар учир шалтгаанаар түүнийг ингэж хорьсон нь тодорхой бус зөвхөн хүмүүсийн ам дамжсан яриа байдаг. Хоригдол байхад нь тусгайлан гурван удаа Баруун хязгаарт томилон хасгийн дээрэмчдийн толгойлогч Оспаны эсрэг явуулсан тусгай үйл ажиллагаанд оролцуулсан байна. Хоригдол байхдаа сал бэлтгэх, хот хоорондын тээврийн жолооч зэрэг ажил хийж, хөдөлмөрийн өндөр амжилтуудыг тогтоож байж. БНМАУ-ын Дээд шүүхийн Бүгд хурлын 1964 оны есдүгээр сарын 7-ны өдөр Л.Дандарыг урьд шийтгүүлсэн эрүүгийн гэмт хэрэгт нь холбогдолгүй болгон цагаатгасан байна. Үүнээс хойш 22 хоногийн хойно мөн сарын 29-ний өдрийн 172 дугаар зарлигаар Л.Дандарт БНМАУ-ын гарамгай баатар цол, бүх одон медалиудыг буцаан олгожээ. БНМАУ-ын гарамгай баатар Лодонгийн Дандар 1986 оны арванхоёрдугаар сард өвчний улмаас таалал төгсчээ. Монгол Улсын гарамгай баатар Лодонгийн Дандарын хүү болох Ганбаатар, аймгийн арслан Дашдэндэв нартай уулзаж аавынх нь талаар сонирхолтой яриа өрнүүллээ.

---

Зүүн гараас Д.Дашдэндэв, Д.Ганбаатар нар Чин ван Ханддоржийн өргөөнөө

Миний аав 1934 онд хөдөөгийн жинхэнэ монгол ахуйгаас цэрэгт татагдаж ирээд, өөрийн идэвх зүтгэл, авхаалж самбаагаар тэр үеийн СССР буюу ЗХУ-д цэргийн сургуульд хуваарилагдан явсан юм билээ. Энэ бол хүн болгонд тохиолдоод байх аз завшаан бас биш. Хувь хүн болгон өөрийн гэсэн хувь тавилантай байдаг ч аавын хувьд агуу хувь тавилан байж. Гучин найман онд урьдчилсан байдлаар Тамбовын Морин цэргийн дунд сургуулийг төгсөж ирээд Тамсагийн морьт хороонд байлдааны офицероор ажилд орсон байдаг.

-Байлдааны офицер гэсэн албан тушаал байжээ?

-Цэргийн албанд штабын туслахаар орсон гэсэн үг. Дээр үед цэргийн албан тушаал нь байлдааны офицер гэж байсан юм билээ. Энд ажиллаж байгаад Арвандолдугаар морьт хороонд хорооны дарга болсных нь дараа дивизээрээ байлдааны давшилтад орсон байдаг. Байлдааны аянд гарах тушаалыг дивизийн дарга Шаарийбуу нь Дандарт өгсөн юм байна лээ. Дивиз тушаал аваад байлдааны шугам руу хөдөлсөн байдаг. Байлдааны үйл ажиллагаа эхлэхэд тэр олон тулаан дундуур цэргүүдээ авч гарахдаа сэргэлэн цовоо, авхаалжтай, самбаатай ажиллаж байсан нь дайчдынх нь дурсамж ярианаас тодорхой болдог юм. Үеийнхэн нь ч гэсэн, нутгийнхан нь ч гэсэн энэ тодорхойлолтыг өгч дүгнэсэн байдаг. Шөнийн бүслэлтээс 17 дугаар морьт хороогоо авч гарсан нэг тохиолын тухай ярья л даа. Тэр шөнө Шаарийбуу гуай алагдсан байгаа юм. Тэр буудалцааныг найз нөхөд нь их дурсана. Бууны сумны дунд найз нөхөд болсон улс чинь манай гэрт ирээд ганц нэг юмны ард суухдаа ярина шүү дээ. Магтаал ч их гарна. Янз бүрийн л юм ярина. Тэгэхэд аав маань магтаалыг нэг их авдаггүй хүн байсан. Бүр хэзээнээсээ тийм шүү. “Миний сайн гэж юу байх вэ, та нарын л ач шүү дээ” гэдэг байсан.

-Дайчид нь юу гэж ярих вэ?

-Тэр дайчдынх нь үгийг зүгээр сонсож байхад “За, яахав, бид бүгд байсан нь үнэн. Гэвчиг, чи “Ийшээ яв” гээд командалж байсан. Тэгж гарахаа чи яаж тэр харанхуй шөнө мэдэж байсан юм” гэж асууна. Жүгдэрнамжил гэж аавын хорооны улс төрийн орлогч нь байсан юм. Эх оронч Жүгдэрнамжил гэдэг энэ хүн сүүлд Төмөр замд ажиллаж байсан. Манайхаар байнга ирдэг хүн байсан. Хөөрхий тэр Жүгдэрнамжил гуай л “Бие биеэ магтахын тулд биш, дайныг яаж туулж гарснаа зүгээр эргэн дурсахад наад Дандар чинь буу аль талаас цөөхөн буудаж байна, тэр рүү л биднийг чиглүүлээд байсан шүү дээ” гэдэг байсан.

-Хар ухаанаар бодоход л буун дуу цөөхөн гарч байгаа газарт цөөхөн дайсан байна гэсэн үг байна шүү дээ?

-Тэр чинь авхаалж самбаа, зориг гэдэгт чинь орчихно шүү дээ. Эндээс хорин буу дуугарлаа гэхэд тэндээс арав ч дуугардаг юм уу. Тэгсэн энэ талаас нь дөрөв ч дуугардаг юм уу, зургаа ч дуугардаг юм уу, арай цөөхөн байх нь байна шүү дээ. Тэгэхээр л манай хүн чинь “Мориндоо” гээд буун дуу цөөхөн дуугарсан тал руу нь дайрдаг байж.

-Үнэхээр л сэргэлэн, сийрэг ухаантай хүн байж дээ?

-Жүгдэрнамжил гуай мөн ярихдаа “Олзлогдсон хориод япон тууж яваад явахгүй цахдаад байхаар нь “Наадуулыгаа бууд” гэхэд нь аав “Үгүй, байж бай” гээд японууд руу очоод эхний хүн рүү буугаа тулгасан байгаа юм. (Жүгдэрнамжил гуай улс төрийн орлогч болохоор шууд тушааж байхгүй юу.) “Үгүй” гэсэн эхний хүнийг буудсан чинь тэгээд бусад нь гүйсэн байгаа юм. Аав минь тиймэрхүү цуг явсан нөхдүүдээ, хамт явсан дайчдаа байлдааны талбарт амийг нь л хамгаалж явсан байдаг.

-Бид хүүхэд байхдаа “Дандар баатар дайраад ирлээ. Дайсан бүхэн хиараад өглөө. Дандарын сэлэм гялс, дайсны толгой бөндгөс” гэх мэтээр бургасаар дэрсний толгой бөхөлзүүлж өссөн. Харин таны хувьд бол тэр домогт хүний үр хүүхэд гэдгээрээ маш ойрхон өссөн дөө. Түүхэн том хүний хүүхэд байх ямар санагддаг байв. Сүүлчийн баатар Шагдарсүрэн гуай “Монгол тулгатны зуун эрхэм”-д орохдоо бас хөөрхөн чимхээд авч байсан уу даа?

-Би тэр нэвтрүүлгийг үзсээн. Тэр хүнийг аавын тухай ярихад эвгүйцэж л байсан л даа. Эвгүй санагдсан. Өөрөө тэр дайны утааг үнэрлэчихсэн хүн шүү дээ. Тэгэхдээ, тэр Шагдарсүрэн гуай маршал Х.Чойбалсангийн яг гарын дор ажиллаж байсан учраас Дандарыг үзэх үзэл бодлын хувьд нэг юм байсан байгаа байлгүй гэсэн бодол (нэгдэж ирэхэд) надад төрж байгаа юм. Хоёрдож ирэхэд, аавын маань буюу Монголын морьт цэргүүд орчин үеийн байлдааны техникүүдийн эсрэг цээж нүцгэн давшсан эр зоригтнууд шүү дээ. Миний аав чинь үнэнээр яривал Чингисийн хамгийн сүүлчийн морин цэрэг гэж ойлгож болох уу?

Дандар баатар, маршал Чойбалсан, 17 дугаар морьт хорооны комиссар Пэлжээ нар

-Ёстой л жинхэнэ Чингисийн удмын морин цэргийн алдарт жанжин даа! (Ганбаатар гуайтай ийн хөөрөлдөн байтал хажуугаас Дандарын бага хүү хэмээгдэх аймгийн арслан Дашдэндэв гуай орж ирж “Энэ талаар, Шагдарсүрэн гуайн талаар би нэг юм хэлж болох уу?” хэмээв. сур)

-Бололгүй яах вэ?

Д.Дашдэндэв:-Аав Арвандолдугаар морьт хороотойгоо байлдаанд ороод тав зургаа хоног хоол ундгүй, ямар ч сэхээ сэтээгүй байлдсан гэж байгаа. Шагдарсүрэн баатар бол яг тухайн үед “Арвандолдугаар морьт хороо олзлогдож уу, байна уу” гэж шалгах гээд явсан байгаа юм. Тэгээд Арвандолдугаар морьт хороон дээр очиж чадаагүй. Эргээд очиход нь дивиз нь сүйдчихсэн байсан. Зургаан хоног байлдсаны эцэст тавдугаар сарын 30-нд тушаал гараад, 31-нд дивизийн даргаар томилогдоод тулалдаанд орсон байгаа. Одоо Ерэн баатрын хөшөө байдаг орчимд гэж байгаа юм. Зургаа долоон хоног нойргүй хоносон хүн чинь түр дугхийгээд унтчихаж л дээ. Аав өөрөө яриад үлдээчихсэн байгаа юм.

-Аа, за юу гэж байх юм?

-Тэгтэл Пэлжээ комиссар нь хөлнөөс нь чирээд, аавыг алагдчихлаа гэж уйлж явсан байгаа юм. Усан дундуур явсан ч юм уу, нүүр өөд нь ус цалгиут аав сэрсэн гэж байгаа юм. Аав усанд цочоод “Яав” гээд босоод ирсэн байгаа юм. Шагдарсүрэн гуай бол яг үнэндээ дайнд ороогүй хүн байхгүй юу. Арвандолдугаар морьт хороогоо манай аав өгчихсөн чинь (үнэн юм үнэнээрээ үлдэх ёстой) Шагдарсүрэн гуай анхны тулалдаанд ороод, шархтаад, эмнэлэгт хэвтээд, эмнэлгээс гараад Чойбалсангийн дэргэд очсон. Яг бодит байдал бол ийм л юм болсон байдаг.

Үргэлжлэл бий.

М.Батболд аавын хамт

Улсын драмын эрдмийн театр Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, сэтгүүлч Ц.Балдоржийн “Хайрын виз” уянгын драмын жүжгийг шинэ дүр төрх, шинэ тавилттайгаар дахин амилуулах гэж байна. Эл жүжгийг одоогоос арваад жилийн өмнө төрийн шагналт найруулагч Н.Наранбаатар анх найруулж байсан бол энэ удаад ардын жүжигчин Мягмарнарангийн хүү залуу найруулагч М.Батболд найруулан үзэгч олны мэлмийд толилуулахаар болжээ. Түүнтэй ийн ярилцлаа.

---

-“Хайрын виз” жүжгийг шинээр найруулан тайзнаа толилуулах болсонд баяр хүргэе!

-Баярлалаа. Энэ жүжгийг одоогоос арван дөрвөн жилийн өмнө найруулж олны хүртээл болгож байсан. Би ноднин Москвагийн Театр урлагийн академи төгсөхдөө Германы их суут зохиолч И.Гётегийн “Фауст” жүжгээр дипломын ажил хамгаалсан. Ноднин жилийн тавдугаар сарын 2-ны өдөр нээлтээ хийж амжилттай тоглогдсон. Улсын драмын эрдмийн театрт энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс ажилд орсон.

-Театрт ирээд найруулж буй анхны бүтээл тань уу?

-Театрын ерөнхий найруулагч Н.Наранбаатарын “Театрын урын санд байгаа хоёр жүжгийг нөхөн сэргээх ёстой. “Хайрын виз”, “Надаар тоглосон хайр” гэсэн хоёр жүжиг байна” гэсэн тушаал ч гэх юм уу, даалгавраар эл жүжгийг найруулах боллоо. Тиймээс “Хайрын виз” жүжиг найруулах болсон минь театрт орсны анхны даалгавар. Энэ даалгавраа биелүүлэх гээд хичээж байна.

-“Хайрын виз” жүжгийн дүрүүдэд хэн хэн тоглож буй бол?

-Манай театр энэ жилээс СУИС дөнгөж төгссөн шинэ студийн залуу жүжигчид сонгон шалгаруулж авсан. Театрын студи ангийнхан дээр тулгуурлаж энэ жүжиг тавигдаж байгаа. Нэг талаасаа студи ангийн сургалтын жүжиг гэж ойлгож болно. Гол дүр Жаргалд залуу жүжигчин Т.Сэргэлэн, Цэнгэлд О.Майдарравжаа, Сүндэрт П.Мягмарсүрэн, Ануд Ц.Цэлмүүн тоглохоос гадна ээжийн дүрд Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ж.Оюундарь, аавынх нь дүрд соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин М.Түвшинхүү нар тоглож байгаа. Мөн Амгаланбаатар ах тоглож байна.

-Таны аав, ардын жүжигчин Мягмарнаран гуай энэ жүжигт тоглож байсан байх аа?

-Аав энэ жүжгийн аавын дүрд тоглож байсан. Тэр үед би жүжгийг их үздэг байлаа. Тухайн үед соёлын тэргүүний ажилтан Болд-Эрдэнэ ах тоглож байлаа. Мөн Ганцэцэг гэж гоё эгч байсан. Тэр тоглож байсан. Энэ жүжигт дурлаж тав зургаан ч удаа үзсэн. Тухайн үеийн тэр гоё мэдрэмж сэтгэлд бүүр хадагдчихаж. Одоо би энэ жүжгийг өөрөө найруулж байна. Энэ маань надад таалагдахгүй байгаа юм шиг мэдрэмж төрж байна. Тиймээс би найруулах өнцгөө тухайн үеийн сөрөг дүр нь мөнөөх кафедаа өнөөдрийн энэ 2019 онд дурсамжаа ярьж байгаа байдлаар жүжгийг эхлүүлж байгаа. Дурсамжийн хэлбэрээр найруулж байна л даа.

-Тайз заслын хувьд аль хэр шинэлэг зүйл оруулж ирэв?

-Английн алдартай найруулагч Питер Брукийн хоосон орон зайд ертөнцийг бүтээх, жүжигчин хоосон орон зайд ямар ертөнцийг илэрхийлэх вэ гэсэн аргачлалд тулгуурлан найруулж байгаа. Аль болох хүнд тайз дикраци гэхгүйгээр аль болох нүцгэн тайз, улаан дөрвөлжин орон зайд хүн гарч ирээд тоглох байдлаар хийх гэж оролдож л үзэж байгаа юм л даа.

-Оролдлого тань бүтэмжтэй болох байлгүй дээ?

-Энэ бол жүжигчинд тулгуурласан жүжиг. Улсын драмын театр бол жүжигчин төвтэй академик театр. Тиймээс Питер Брукийн жүжигчин төвтэй хоосон орон зай дахь шийдлийг барья гэж бодсон юм. Уг нь миний өөрийн стиль бол найруулагч төвтэй театр буюу пост театр л даа. Жүжигчин төвтэй театр руу орж байна гэдэг бол миний хувьд өөртөө тавьж буй маш том шалгуур. Оюутан байхдаа би Питер Брукийг огт ойшоодоггүй, аргачлал нь их уйтгартай санагддаг байсан юм.

-Амьдрал дээр гараад ирэхээр хүсээгүй юм хүзүүгээр татна гэдэг л болж байна уу?

-Юутай ч өөрөө өөрийгөө чадах нь уу, үгүй юу гэдгийг харъя. Чадвал тэр л биз. Чадахгүй бол тэр л биз. Өмнө нь “Фауст”-ыг тавьсан шигээ найруулагч төвтэй ажиллаж болох байсан л даа. Гэхдээ амар мөртлөө амттай санагдахгүй. Жүжигчний гаргаж байгаа илэрхийлэмжээс тайз үүсэх учиртай.

-Тайзны зураачаар хэн ажиллаж байна?

-Ганхуяг ах ажиллаж байгаа. Өмнөх Наранбаатар ахын найруулсан “Хайрын виз”-эд ч зураачаар ажиллаж байсан хүн шүү дээ. Зөвлөх найруулагчаар урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Найдандорж ажиллаж байна. УДЭТ-ынхан маань бүгдээрээ залуус бидэнд сэтгэлээрээ их тусалж байгаад маш их баяртай байна. Өндөр Түки ах маань байна. Уул шиг түшгээрээ тайзан дээр биднийг нөмөрлөж байгаа.

-Түки ах гэдэг чинь хэн билээ?

-Түвшин ах.

-Өөрөө хар багаасаа л урлагт дурлаад найруулагчийн мэргэжил эзэмшсэн байх. Жүжигчин аавын нөлөө ч байв уу?

-Аавыг маань ардын жүжигчин Мягмарнаран гэдгээр Монголын ард түмэн мэднэ. Би багаасаа л аавынхаа дотоод ертөнцийг мэдэрч амьдарч ирсэн. Хийж байгаа жүжиг, ажил, амьдралыг дэргэдээс нь харж өссөн. Тэр чинь тэгээд осолтой л байдаг юм билээ.

-За, юу нь осолтой гэж?

-Би уг нь өөр мэргэжилтэй шүү дээ. Эмч болгоно гээд оруулсан. Багаас тэгээд урлагаар өвчилчихсөн болохоор эмчийн мэргэжлээсээ кайф авч чаддаггүй юм байна лээ. Би чинь сэтгэцийн эмч хүн шүү дээ. Би хэзээ ч урлагийн хүн болно гэж боддоггүй байсан. “Амьдрал хэцүү юм чинь том эмч болно” гэж хэчнээн мэрийж зүтгэсэн ч урлагийн өвчин тусчихаар эдгэдэггүй юм байна лээ. Урлагт дуртай “муухай юм” чинь татсаар байгаад найруулагч болсон. Хойно Москвад таван жил сурч өвчнөө бүүр сэдрээгээд ирлээ. (инээв. сур)

“Хайрын виз” жүжигт аав тоглож байв. 2006 он

-“Хайрын виз” хэдийнээс тоглогдож эхлэх бол?

-Ирэх сарын эхээр тавигдана. Хаврын төгсөлт болж байна. Залуусын хайр сэтгэлийг үзүүлэх уянгын мелодрам юм. Би уг нь өөрөө мелодрамд дуртай биш. Мелодрамд би өөрөө итгэдэггүй. “Хайр” гээд уянгалаад байдаг. Жүжгийг анх уншихад таалагдаагүй. Гэвч, олон дургүй зүйлээ даван туулж даалгавар гүйцэтгэх болсондоо таатай байгаа. Ингэснээр надаас ямар нэгэн зүйл гарч магадгүй юм. Энэ мелодрамыг өөрийнхөөрөө юу ч гэсэн хийж үзье гэсэн сонирхол байна. Театр маань, жүжигчид маань, дарга нар маань намайг сорьж байгаа. Тиймээс сорилтыг даван туулахыг л хичээе.

-Аав чинь бас харж байгаа?

-Аав ч сорьж байгаа. Би бас өөрийгөө сорьж байгаа. Бөөн сорилт л байгаад байна.

-Урлагийн хүмүүсийн хүүхдүүд тайз, дэлгэцийн бүтээлд багаасаа дүр амилуулдаг уламжлал байдаг даа?

-Кинонд нэг л удаа тоглож байсан.

-Ямар кино билээ?

-Мэдэхгүй байна аа. Нэрийг нь мартчихжээ. Жаахан байхдаа л тоглож байсан юм. Тэрнээс өөр юманд тоглоогүй ээ. Би аягүй их ичимхий бүрэг шүү дээ. Тийм хаалттай хүн байхгүй юу.

-Найруулагч хүн чинь нийгэмд ч, уран бүтээлчдийнхээ халуун тогоонд ч нээлттэй, тэсрэлттэй байхгүй бол болохгүй байх даа?

-Тийм л байх даа. Нээлттэй л байх хэрэгтэй байх.

-Таны хүндэтгэж хайрладаг найруулагч хэн байна?

-Би “Тамгагүй төр” жүжгийг бараг хорин долоо, хорин найман удаа үзсэн. Аавд загнуулаад, “мэдрэл”-ээрээ дуудуулаад явж байлаа. Тэгж нэг айхавтар өвчилж байлаа. “Шекспирийн Монгол нөхөд” төсөлд “Макбет” гэдэг жүжгээр жижигхэн үзэгдэл бэлдэх гээд театр дээр ирж Цэрэнсамбуу ахаас тусламж гуйсан юм. Тэгэхэд би арван долоотой байсан юм. Түвшин ах тэрийг тайзан дээр өрж өгч байлаа. Тэр тавилтыг би ерөөсөө мартдаггүй. Хүүхэд байхад, оюутан байхад Найдандорж найруулагч, Наранбаатар ахын жүжгүүд үнэхээр шуугиулж байсан. Энэ бүхэн надад их нөлөөлсөн.

Зохиолч, яруу найрагч, орчуулагч Дашийн Оюунчимэгтэй уулзаж ярилцлаа.Тэрээр “Харанхуйн дуулал”, “Гэсгээгдэгсэд”, “Очирт уулын бичиглэл”, “Тэнгэрийн цаг болоогүй” зэрэг яруу найргийн болон тууж, өгүүллэгийн түүврүүд хэвлүүлж, “Ноён солиот” кино зохиол, “Агай” жүжгийн зохиолууд бичсэн. Утга зохиолын хорхойтнууд түүний орчуулгаар Исаак Зингерийн “Шоша”, Хорхе Луис Борхесийн “Зүүдний ном”, Милорад Павичийн “Салхины дотоод тал”, Хулио Кортасарын “Тоглоом дууслаа”, Венедикт Ерофеевийн “Москва-Петушки” зэрэг олон бүтээлтэй уншиж танилцсан. Мөн “Дэлхийн хүүхдийн сонгодог зохиолын дээжис” цувралыг эрхлэн хэвлүүлж, роман, туужийн хэмжээний томоохон 36 зохиол, хүүхдийн үлгэр өгүүллэгийн 300 орчим бүтээл орчуулсан нь Монголын хүүхэд багачуудад оюуны том хөрөнгө оруулалт болсон юм.

---

-Та саяхан гурван ч романаа хэвлүүлсний баяраа тэмдэглэлээ гэв үү?

-“Тунгалаг хөх асар”, “Норгой” хоёр романыхаа нээлтийг “Азхур” номын их дэлгүүрт хийсээн. “Тунгалаг хөх асар” бол 2016 онд анх гарсан “Оройн ганц мод” романы хоёрдугаар дэвтэр юм. Хэдийгээр хоёрдугаар дэвтэр гэж нэрлэсэн ч зохиолын шууд холбоос бараг байхгүй. Хязгаар нутгийн ард түмэн өнгөрсөн зууны эхэн үед Ардын хувьсгалыг хэрхэн хүлээж авсан юм, хувьсгалаас зугтаад хил даваад нүүцгээсэн, эргэж буцаж орж ирсэн тэр амьдралыг үзүүлэх гэсэн санаатай зохиол л доо. Норгойн тухайд нэлээд эртнээс бодож явсан дүр. Өнгөрсөн жил амар хялбар эвлээд, ном болоод бичигдчихлээ.

-Хот гэдэг олон мянган хөлтэй аварга том аалз шиг юманд аж төрж буй Норгой хэмээх хүний дотор гэнэн хонгор, ухаалаг буурьтай зэрэг олон хүн зэрэг амьдарч байгаа нь сонин санагдсан шүү?

-Норгойн дотор зургаан дүр явж байгаа. Хүн гэдэг угаасаа нарийн анзаарч чадвал дотооддоо олон дуу хоолойтой, зөрчил бүхий этгээд. Заримд нь бурханлиг өгөгдөл давамгайлж, заримд нь чөтгөрийн санаа гүн биежсэнээс хүмүүсийг бид сайн, муу хэмээн ялгадаг. Гол баатрынхаа нэрийг би их удаан бодож байж олсон. Хоёр мянганы заагаар намайг сонинд ажиллаж байхад нэг хүн зохиол бичүүлэх санал тавьж байсан юм. Би тэр зохиолыг бичээгүй л дээ. Тэр байр байдлаас ямар ойлголт төрсөн бэ гэхээр уран зохиол, оюуны үнэт зүйл маш их үнэгүйдсэн, зохиолыг дурын хүн дуу хураагуурт хэлээд бичүүлчихэж болно гэж сэтгэж байна шүү дээ. Энэ магадгүй эхлэл нь байсан байх. Түүнээс хойш хэчнээн олон зохиол маш хялбар бичигддэг болов доо. Тэрнээс гадна манай нэг хамаатны яриа нөлөөлсөн. Тэр ах маань Дорнодод байдаг юм. Эрээнцавын Нямсүрэн гэж сайхан найрагч байлаа. Манай утга зохиолын хүрээнийхэн л мэдэхээс энгийн ард олон түүнийг сайн мэдэхгүй. Маш их эгэл даруу нутагтаа амьдарч байгаад тэнгэр болсон хүн шүү дээ. Тэгэхэд манай хамаатны ах надаас “Тэр үнэхээр тийм гайгүй хүн юм уу” гэж асуусан. “Манай урдаа барьдаг яруу найрагч шүү дээ” гэсэн чинь “Бид архи уугаад сууж байсан чинь Нямсүрэн ТВ-ээр “Болор цом” гарахыг хараад “Уг нь ч би очвол энийг нь авчихна даа” гэхэд бид элгээ хөшөөх шахсан” гэж билээ. Энэ ярианаас бараг ургаж боссон дүр. Оюун ухаан, суу заль, бидний эрхэмлэн дээдлэх ёстой үнэт зүйлс маань ямар их хөсөр хаягдаа вэ гэж тэгэхэд бодогдсон. Норгой роман дээр гарч байгаа дүрүүд сүүлийн гуч гаруй жилд бүтээсэн Монголын нийгмийн нүүр царай юм. Санаанаасаа зохиосон дүр байхгүй. Хэн бүхний танил дүрүүд л тэнд харагдана. Өөрийн хар толгойн ая тав тухын төлөө явцгаадаг тийм хэв шинжит дүрүүд олширчихлоо шүү дээ. Мөнгө сайн олж чадсан нь маш мундаг хүн, мөнгө л олж чадахгүй бол хэн ч биш гэсэн сөрөг хандлага нийгэмд тогтож бий болсон. Энийг ярихын тулд “Бид яагаад ийм болчихсон юм бэ” гэдэг асуулт тавьж, уг суурийг нь эрэх ёстой. Юутай ч бидний явж байгаа зам буруу байна гэдэг нь харагдаж байна. Гэтэл монголчууд ийм дорд, үзэл бодолгүй, мөнгөний төлөө юу ч хийхээс буцахгүй, нутаг усаа сэндийлж алт ухах хэмжээний ховдог шунахай явсан юм уу гэвэл үгүй.

-Шунахай явсан юм биш үү?

-Зууны өмнөх түүх судалж явсан хүний хувьд хэзээ ч тийм байгаагүй гэдгийг баттайяа хэлж байна. Хөдөөний малчин хүний яриа нэг өөр, албан ажил хийгээд явж байсан хүмүүсийн яриа бас нэг өөр байгаад байдаг. Өнөөдөр бидний язгуур өв уламжлал зөвхөн люмпенпастухын хэсэгт хадгалагдаж үлдсэн юм бол уу гэж би өөрийн өнцгөөс харж байгаа. Ерээд он гаруут люмпенпастухын утга зохиол гэж баахан шуурцгаалаа шүү дээ. Би явж явж юун дээр ирсэн бэ гэвэл би бол люмпенпастухын уран зохиолч байх эрхэм хувь заяаг олж авсандаа маш их баярлаж байгаа. Сүүлчийн могикан гэдэг шиг монгол хүний мөн чанар сэргэх, үгүйг би мэдэхгүй. Ер нь утга зохиолын үнэт чанар их ташаа болчихсон шүү дээ. “Хүн бол их бэртэгчин, амиа бодсон зүйл юм. Хүний эрхэм дээд чанар бол хар амиа бодох юм” гэсэн либерал онол их орж ирлээ.

-Та Орост сургууль төгссөн. Бас АНУ-д ч ажиллаж амьдран нүд тайлсан уран бүтээлч. Монголынхоо нийгэмтэй харьцуулах зүйл их байна биз?

-Би Эрхүүд хуулийн сургуульд сурч байсан. Шүлэг бичихээс өөр хүсэл сонирхолгүй л хүн байлаа. Хууль сурч базаасан юмгүй, эмгэчүүл өвгөчүүлтэй яриа их өрнүүлнэ. Хожим би АНУ-д очоод эмгэн хардаг ажил хийж байхдаа орос хүмүүсийн оюуны чадвар ямар их өндөр байсан юм бэ гэдгийг олж харсан. Ангар мөрний эрэг дээр зогсож байгаа захын эмгэн надад Есенинийхээ шүлгийг уншиж өгнө. Нэг эмгэн “Манай ангиас 17 хөвгүүн дайнд явсан. Эднээс зөвхөн нэг нь л хөлгүй болж эргэж ирсэн. Аугаа их цаг үеийн төлөө ямар аугаа хүмүүс төрдгийг мэдэх үү, чи” гэж асууж байсан. Ямар ч суутны амнаас сонсоогүй амьдралын үнэнийг би тэр хүнээс сонсож байсан. Америк ээж хүүхдийнхээ өмнө хийсэн ач гавьяаг дурдахдаа хамгийн түрүүн сургуулийнх нь төлбөр төлснөө хэлж байсныг би өөрийн чихээр сонссон. Төрүүлж өсгөсөн эхийн ач дараагийнх нь болох гэж байна. Ийм аливааг мөнгөөр тооцдог үзлийн хаялга Монголд ороод ирчихсэн. Хэдэн жилийн дараа бидний үр хүүхдүүд тэгж ярих биз. Гэтэл язгуурын монголчууд уудам дэлгэр сэтгэлтнүүд байсан. Миний өвөө Радна гэж хүн байлаа. Би сая хоёр романдаа хальт хальт дурдлаа. Домог шиг яригддаг хүмүүсийн нэг л дээ. Миний өвөө мянган хоньтой ч даавуун дээл өмсдөггүй, заргаг гэдэг илгэн цагаан дээлтэй явдаг хүн байж. Материаллаг сонирхолд уягддаггүй. Тэгсэн мөртлөө хэн нэгэн хүн “эхнэр төрлөө” гэхэд шөлний хонь бариад өгч л байдаг, намар шувуу буцахад хонь гаргаж элээн сүрэг хооллон үддэг хүн байсан гэдэг. Намрын наран дор элээ буцахынхаа алдад бөөгнөөд суугаад эхлэхээр “Хол зам туулна хөөрхий” гэж тэнхэл суулгаж байгаа нь тэр юмсанж. Энэ бол монгол хүний араншин.

-Та түрүүн хэллээ. Яагаад ийм болчихсон юм бэ гэдгийнхээ уг суурийг эрэх хэрэгтэй гэж. Таны бодлоор юу нь буруудаад ийм болчихов?

-Товчхондоо бидний оюун санаа уналтанд орсон. Өнөөдөр хүүхдийн хүчирхийлэл гээд л дээр доргүй шуугьцгааж байна. Энэ чинь оюун санааны бохирдлын зүгээр нэг хаялга л шүү дээ. Үндэс суурийг нь ухаад үзвэл ардчилал гэж шуугьж эхлэх үед хэд хэдэн ноцтой зүйл болсон байдаг. Хамгийн түрүүн гадны төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжиж манай сэтгүүл зүйн салбарыг барьж авсан. Данида төсөл, Хэвлэлийн хүрээлэнгийн сургалтууд, Соросын сангийн төсөл зэргийн дараа сэтгүүл зүйн хамгийн том зорилт болох нийгмийн ач холбогдол, ухааруулах, сэхээрүүлэх үүрэг үгүй болж, сенсаци хөөдөг шар хэвлэлүүд мөөг шиг үржсэн. Өнөөдөр манайд хэдэн ТВ байна, гэтэл бидний даган дуурайх дуртай Америкт тав зургаахан суваг байдаг юм билээ. Шуугиан хөөцөлдсөн хэвлэл мэдээллийн “буянд” нийгмийн оюун санаа жинхэнэ утгаараа бохирдож, бас дөжирч, аль ч учраа олохгүй, олоод ч нэмэргүй “чихгүй толгой” болж чадлаа. Дараа нь уран зохиол байна. Аливаа үндэстний уран зохиол үнэт зүйл, үзэл санааг тээж, ард түмнийг араасаа дагуулж явдаг уураг тархи нь. Гэтэл манайд уран зохиолд соён гэгээрүүлэх үүрэг хумсын чинээ ч байхгүй, тэр байсан ч нэмэргүй, байгаагүй ч ялгаагүй ээмэг бөгж шиг дэл сул зүйл гэх суртал ухуулга хүчтэй явагдаж үр дүнд нь бид эрхэмлэх нандигнах юмгүй, ёс суртахуунгүй, өчүүхэн дорой хар амиа бодогчид боллоо. Мөн биднийг талхан дээрээ алалцаж байхад бүх номын сангуудыг хоосолж, хаягдал цаас болгон зөөсөн. За, тэгээд сургалтын хөтөлбөр залгаж байгаа юм даа.

– Та боловсролын салбарыг болохгүй байна гэж хамгийн их шүүмжилдэг хүн?

– Боловсролын хөтөлбөрөөр дамжуулан бидний залуу үеийг хамгийн тэнэг, арчаагүй, дорой болгох бодлого хэрэгжиж байгаа. Би үүн дээр элбэг зуун жишээ татаж чадна. Манай төрийн бодлогыг хэн гаргадаг вэ гэж олон жилийн турш бодож явна. Бас энэ улсын сэхээтний хувьд сэтгэл маш их эмзэглэж байна. Мунхруулаад зогсохгүй үгүйрүүлэх бодлого мэт. Мөнгө угаах хэрэгсэл ч юм уу. Гэтэл манайд дарга мэдэл бүхий суудал дээр очмогцоо үгсэж тохиролцсон юм шиг хүүхдийн ном гэхээр комик ном л ярина.Мунхруулах бодлого явагдаж байгаагийн хамгийн наад захын жишээ энэ. Энэ хэний дохио зангаа вэ. Монголоос өөр ямар ч оронд комик ном санхүүжүүлдэг Ерөнхий сайд, Боловсролын сайд байхгүй шүү. Залуу үеийнхний оюун санааг доромжилсных нь төлөө зүй нь тэр хүмүүст хариуцлага тооцох ёстой. Харамсалтай нь тийм юм алга.

-Хэн нэгэн даалгавар өгч комик ном хийлгэдэг гэх гээд байна уу?

-Тийм, надад хардах эрх байна. Хардаад байгаа ч юм биш, энэ бодит явдал. Яагаад гэвэл нам харгалзахгүйгээр сайд болсон хэн бугай ч нэг л ижил юм ярина. Жил болгон сурах бичиг сольж, аманд орсноо ярих боловч тэр нь ямар ч ач холбогдолгүйгээрээ ижилхэн. Үүнийг манай төрийн бодлого гэж нэрлэж арай болохгүй байх.Үзэл санаагүй, тогтворгүй, судалгаагүй, алсын байтугай ойрын хараагүй ийм л үйлдэл. Дарга нарт маань даалгавар өгөөд байгаа нео либерал үзлээр тархи угаагч долларын эзэд, тэдний зарц нарт хандаж хэлэхэд биднийг Африкийн араас оруулах гэвэл ёстой санасны чинь гарз шүү. Монголын заяа их ээ гэж зүгээр ч нэг хэлээгүй юм. Бид үе үеийн түүхэнд толгой дээгүүр байж ирсэн ард түмэн ирээдүйд ч тийм байх болно.

-Та сая бичсэн номынхоо уур амьсгалаас гараагүй байгаа юм бишүү?

-Үгүй дээ, энэ иргэн хүний үг. Би цогт эх оронч Дашбалбар гэдэг хүнээр гурван жил хичээл заалгасных энэ цаг үед дуугүй байх эрх надад байхгүй. Олон сайхан багш нарын залгамж халаа болж үлдлээ шүү дээ, бид. Өөрөө ч гэсэн тэр хүний шавь, бид дор дороо хичээх ёстой.

Түрүүч нь №106(6207) дугаарт

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, МЗЭ-ийн шагналт зохиолч, яруу найрагч, орчуулагч Жигжидсүрэнгийн Нэргүйтэй уулзаж хөөрөлдлөө. Тэрээр Польшийн Фердинанд Оссендовски, АНУ-ын Айн Рэнд, Оросын Эдуард Тополь, Владимир Высоцкий, Михаил Веллер, Владимир Войнович нар болоод Иракийн ерөнхийлөгч агсан Саддам Хусейний бүтээлийг монгол хэлэнд анх удаа орчуулж. “Ялалтын симфони”, “Сэтгэл хазгар биш бол…” яруу найргийн, улс төр, эдийн засгийн нийтлэлийн “Хөшүүрэг”, уран сайхны хөрөг нийтлэлийн “Хүмүүсийн тухай роман”, эссээ нийтлэлийн “Ясан хуягт мэлхий их далайг зоримой”, орчуулга-судалгааны “Осол сүйрлийн бага нэвтэрхий толь”, Барон Унгерны тухай “Од шингэдэггүй” кино зохиол, судалгаа-орчуулгын “Нууц товчоо”-ны Палладий Кафаров” зэрэг ном бүтээлүүдээ уншигч олонд хүргэсэн өнөө цагийн нэрт соён гэгээрүүлэгч юм.

---

-Ээжийнхээ тухай бичсэн юм л хамгийн гоё болох юм даа…

-Тэгэлгүй яахав, ярих ч юм биш. Саяхан би яруу найрагч Доржпаламын Сумъяагийн “Амармагийн ааль” билүү, нэг номонд нь орсон, ижийнхээ тухай бичсэн дурсамжийг уншлаа. Мөн л ээжийн хөрөг юм даа. Бас л мэлмэрүүлэх шахсан. Өөрт нь ч зориуд баяр хүргэсэн, Чойномын “Өд” сан дээр таараад. Эр ч бай, эм ч бай, хүн чинь дандаа сайхан үгээр дутагдаж явдаг юм ш дээ.

-Ер нь хөрөг бичихийн нууц гэж юу байдаг юм бол оо?

-Хөөш нөхөөр, энэ чинь дандаа хөргүүд биш шүү дээ. Хөргөөр л асуултаа дагнаад байх юм.

-Тийм ээ, тийм. Энд чинь дурсамж ч байна лээ, хөрөг ч байна лээ, хэн нэгний уран бүтээлийг задалсан шүүмж судалгааны чиглэлийн юм ч байна лээ. Та ер нь асар их ажигч гярхай, уран зохиолын маш зузаан мэдлэгтэй, тэгээд задгай бичлэгтэй, танхай сэтгэлгээтэй хүн юм. “Чойномын орчуулах авьяас” гээд маш их сонирхолтой нийтлэл байсан шүү?

-Чойномын бэлэн зэлэн шүлэглэх авьяасыг нь л ам булаалдан яриад байдаг болохоос биш, орчуулах эрдэм, чадлынх нь тухай дэлгэрэнгүй байтугай, товч төдий юм ч гараагүй нь үнэн. Ринчен гуайн өнөөх “Марк Твений минь махыг идэж дээ” гэснээс хойш ер нь орчуулгын чанарын талаар олигтойхон чансаатай юм үзэгдээгүй. Ер нь манайд чинь орчуулгын судлал гэдэг юм огт хөгжиж өгөхгүй байгаа юм. Д.Галбаатар доктор ч арваад жилийн өмнө үнэнийг нь хэлсэн, “Манайд даанч гадаад хэл сайтай шүүмжлэгч алга” гэж. Уг нь орчуулгын шүүмж, судлал гэдэг чинь уран зохиол судлалын маш том салбар байхгүй юу. Гэтэл төгс төгөлдөр гадаад хэлтэй, хажуугаар нь өөрөө уран зохиолч хүн манайд их үгүйлэгдэж байна. Чухамхүү тийм л, хос чадвартай хүн орчуулгын шүүмж бичиж, судалгаа хийж чаддаг юм. Тийм “сайн хоточ нохой” байхгүй учраас л орчуулагч бүхэн өөрийгөө өнөөдөр Мишигийн Цэдэндорж гэж боддог болчихсон. Тэрнээс биш, орчуулгын онол гээд сүйдтэй тусдаа юм байдаггүй юм ш дээ. Орчуулгын шүүмж гэдгийг чинь зүгээр л нэг гадаад хэлний багш хүн шүүрч аваад уйдсандаа юм уу, атаархсандаа хийчихдэг эд биш. Харин сүүлийн үед МУИС-ийн хятад хэлний багш Ш.Эгшиг нарын санаачилсан орчуулга зүйн профессорын хамтлагаас ийм ажлын эхлэлийг тавиад эхэлсэн. “Орчуулга зүй” гэсэн сайн сэтгүүл гаргадаг болсон. Одоохондоо яахав, хятад хэлнээс хийгдсэн орчуулгууд дээр голлодог юм шиг байна билээ. Цаашдаа бусад хэлнийхийг үзэж хардаг болно байх гэж найдаж байна. Миний энэ Чойномын орчуулгын талаар бичсэн юм гэвэл эхлэл төдий зүйл. Ирээдүйд чадалтай залуучууд гарч ирээд Чойномын тэр чадварынх нь талаар дагнан судалгаа хийж диссертаци бичих болбол бэлэн хоол болж магадгүй.

-Хөрөг бичихийн нууц гэж тэгээд юу байдаг юм бол оо?

-Би яаж нарийн мэдэхэв дээ, тэгээд ч тэрийн болгоныгоо задлаад байх албагүй. Бичвэрээс нь төдийлөн тайлагддаггүй нууц ч байдаг. Ямар ч байсан зарим эрдэмтдийн энд тэндээс хуулж аваад эмхтгэчихсэн намтар судлал гээч юм биш байх. Намтар судлал гэдэг ч бас уран сайхны чанартай байх ёстой. Зөвлөлтийн алдарт цуврал өнөөх “ЖЗЛ” буюу “Суут хүмүүсийн амьдрал”-ын номнууд ямар тансаг, насан төгөлдөр байдаг билээ, чи лав мэднэ дээ. Цаад хүнээ төгс судалсан, зохиол бүтээлд нь шимтэн дурласан, тэр хүнээ уран бүтээлч талаас нь байтугай хүн талаас нь сэтгэл зүрхээрээ хайрласан байх ёстой болов уу. Хүнд хайртай, сайхан сэтгэлтэй хүн л сайхан хөрөг бүтээдэг. Тэр хүнийхээ сайн чанарыг товойлгож гаргаж ирэхийн тулд өөрийгөө хайр найргүй доош нь чихсэн байсан ч яадаг юм бэ гэж би мунхагладаг. Хүн чанараар нь бүү хэл, гэм согогоор нь доош нь чихсэн ч яадаг юм, өөрийгөө. Өөр хүний муу чанартай харьцуулалтай биш. Тийм нэг цорын ганц алдаа гаргасан нүгэл надад бий.

-Яасан юм?

-Хэлэхгүй ээ, дахин сануулж, уурыг нь хүргээд, бусдад өгөөш болоод яахав. Туршлагагүйтсэнийх. Бас зарим нь “Чи хүний мууг ердөө бичихгүй юм” гэж буруутгахыг оролддог. Хэдийгээр би тэгж бичиж чадах ч зүрх минь зөвшөөрдөггүй. Муулъя гэвэл, гэхдээ энд уран зохиолын шүүмжийн талаар яриагүй, зөвхөн хувь хүний чанар талаас нь ярилаа шүү, газар дор ортол нь муулж чадна. Ичиж үхтэл нь. Гэвч хэзээ ч тэгж үр ач нартаа хараал хурааж үлдээхгүй. Цаагуур чинь дэлхий дүүрэн муухай хүмүүс байгаа, яршиг. Хувь хүн талаас нь, тухайлбал, архичин, харамч, садар самуун гэх мэтээр муулахыг зөвшөөрсөн онол гэж байдаг юм бол тийм онолыг эзэмшсэн нь л муулаг. Ямар ч хүнийг муулах түмэн шалтгаан бий, харин сайлах ганц ч атугай чанар байвал тэрнийг нь гаргая л гэж боддог. Гэтэл дандаа сайныг нь бичихээр зарим нь болохоор бялдуучиллаа гэдэг. Тэгвэл, би, жишээ нь, наана чинь жинхэнэ уран сайхны хөрөг нь орсон “шар” Мягаа (Д.Нацагдоржийн болон МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Ламжавын Мягмарсүрэн. сур)-даа зуйрганаад яах юм бэ. Хүнийг буруутгахын тулд өөрөө асар их уншсан байх ёстой. Бас өөрөө маш сайн хийж чаддаг байх ёстой. Оросын сүүл үеийн сайн хөрөгч Эдуард Лимонов мууг нь гаргаж тавихыг голчилдог бол уран сайхны хөрөг нийтлэлийн үндэс суурийг дэлхийд тавьж өгсөн агуу их Максим Горький ч юм уу, Францын алдарт Андре Моруа бол ихэвчлэн сайн талаас нь бичсэн байдаг. Горькийн тэр Оросын хаант засгийн үеийн нэхмэлийн магнат Савва Морозовын тухай хөргийг уншиж үзсэн үү. Гайхалтай шүү дээ. Энэ атгаг нийгэмд хүмүүс дандаа хайраар өлсөх болсон. Ялангуяа уран бүтээлч эрчүүл. Аргагүй шүү дээ, цаад хүүхнүүд чинь эрчүүлээ “эрс хүйстэн” гэдэг болсон гээ биз дээ. Олигтойхон ажил олоод хийчихгүй, олигтойхон мөнгө олоод ирэхгүй, олигтойхон агсам тавьчихаж чадахгүй, олигтойхон нууц амраг ч байж чадахгүй болсон гэдэг гээ биз дээ. Өөрсдөө тэгвэл ямар юм. Гайгүй хэвтэнэ ээ, но баанууд.

-Ноо баанууд гэж юу гэж байгаа юм?

-Нохойн бааснууд гэж байгаа юм. А-г Б гэж гоёчлоод яахав. Гэтэл өнөөх эрчүүл чинь л хэдэн үрийнхээ төлөө муу хэлэгдэн, хэлэгдэн нуруугаа махийтал зүтгэдэг, хайр энэрлээр дутаад ирэхээрээ архи, тамхи хоёроос л тайтгарал хайдаг биз дээ. Эсвэл амиа хорлоод үхчихдэг. Яахаараа тэднийхээ сэтгэлийг жаахан ч гэсэн засаж болдоггүй юм. Хүнд чинь бас хайрын хэл гэж нэг юм байдаг даа.

-Тийм байх л даа, та жишээ нь номондоо тэнгэр болооч анд Оршихоог маань “хуруугаа ч тасдаад өгөхөд бэлэн хүн” гэсэн байсан. Ёстой нүдээ олсон илэрхий дүгнэлт гэж баярласан шүү. Бас Мэнд-Ооёо гуайг Дашбалбарын шидээд эвдчихсэн утсыг маргааш өглөө нь засаад сууж байхыг нь гайхалтай дүрсэлсэн байна лээ дээ?

-Мэнд-Ооёо бол тийм л түмэн амгалан зантай хүн. Харин манай Базаррагчаагийн Бат-Орших бол “Ах нь энэ хуруугаа цахилгаан хөрөөнд тасдуулчихлаа. Одоо цаад Гэмтлийн эмнэлэг чинь тасдаад хаячихсан хурууг буцаагаад залгадаг болчихсон гэнэ. Ах нь нөгөө тасарсан хуруугаа тэнд нь орхичихсон чинь алга болчихож, нохой зуугаад явчихсан байх. Чи долоовор хуруугаа (Хаалтанд хийгээд анхаарлын тэмдэг тавьчихаарай, бүр хамгийн хэрэгтэй долоовор хуруугаа шүү!) өгчихөөч” гэвэл “За тэгье” гээд л босоод дагаад явах хүн байсан юм. Тэгдэгтээ ч өөрийгөө хохироочихсон юм, хүнд садаа болохгүй гэсэн юм уу, аль эсвэл хажуудахууд нь хайрын хэлийг нь ойлгохгүй болохоор гомдоод явчихсан юм уу, бүү мэд, хөөрхий минь. Жинхэнэ Чойномын бүрэлбаа чинь манай Оршихоо байсан. “Бурхан ээждээ би бурхан болтлоо залбирна” гэж бичсэн хүн чинь өөрөө түрүүлээд бурхан болчихсон, бурхан ээж нь л харин бурхан болсон хүүдээ одоо залбирч суугаа. Хорвоо гээч ийм л маанаг. Мартсанаас, хөрөг хийхэд ганц оновчтой дүгнэлт ч цаад хүнээ алт шиг болгочихдог юм. Тухайлбал, Карл Марксыг энэ гарагаас маханбодио хураахад оршуулган дээр нь Фридрих Энгельс “Хүн төрөлхтөн нэг толгойн хэмжээгээр намхан боллоо” гэсэн байдаг билүү. Мундаг шүү.

-Та өөрийнхөө тухай хөрөг хийж чадах уу?

-Достоевский биш дээ, ямар. Тэр агуу Солиот гуай чинь ч гэсэн өөрөө өөртөө некролог бичсэн байдаг болохоос биш, хөрөг хийснийг нь дуулаагүй юм байна. Тархи гэдэг жаахан эрдэнээ талын нэг тараагаад хаячихсан өөрийнхөө юуг нь гол болгон барьж авах юм. Тийм үү.

-Ийм л танхай бодолтон шүү? (хоёул инээлдэв. сур)

-Намайг тоосонд чинь гялайлаа.

Түрүүч нь №105(6206) дугаарт

Орчуулагч, яруу найрагч Ж.Нэргүйтэй хөөрөлдлөө.

---

-“Хөрөг шүлэг” бичсэн тохиол олон байна уу?

-“Хүмүүсийн тухай роман”-ы хоёрт “Тэр их хүн- Нямбуугийн Нямдорж” гэсэн нэг шүлэг байгаа. Ухаандаа, би тэрүүгээр Нямдорж гуайн тухай хөрөг шүлэг босгочихсон гэж “оодорч” байгаа. Радио, телевизийн хорооны дарга асан Зантав гэдэг хүний тухай бичсэн Бямбажавын Энхтуяагийн нэг шүлэг бий. Агуу даа. Нэрийг нь бас л мартчихаж. Миний энэ муу толгойн судаснуудад улаан цусны оронд прессний төмөр утас шургуулчихсан юм шиг болжээ. Д.Ган-Очирын надад зориулсан нэг шүлэг бий. “Үзэгдэхээ болилоо гэж загнаад байдаг мөртлөө яваад очихоор “ажил ихтэй байхад” гээд уурлаад унадаг” гэсэн мөрүүдтэй. Аль эсвэл Чойномын “Буриад” найраглалыг бол бүхэл бүтэн үндэстний тухай “Хөрөг найраглал” гэмээр байдаг. Би анх тэгж дуугарсан юм шүү, одоо ч батлаад хэлчихье. Түүний өмнө гишгэсэн юм одоохондоо алга. Миний л “онолоор” шүү дээ. Хөрөг хэрхэн бичих тухай албан ёсны онол байдаг эсэхийг нэг муу техникум төгссөн би мэдэхгүй. Элдэв дээдийн уран зохиолын том, том сургууль төгссөн зохиолчид тэр болгон хөрөг хийгээд байдаггүйг бодоход тийм онол байдаггүй юм байлгүй дээ.

-Таны хийсэн хөргүүдээс аль нь хамгийн сайн болсон бэ?

-Тэрийг ч би өөрөө биш, та нар л дүгнэх ёстой байх. Яахав дээ, хөндлөнгийн хүнийх гэвэл Нямсүрэнгийнх, Дашбалбарынх гайгүй болсон байх.

-Та чинь нээрээ Данзангийн Нямсүрэнг нас барснаас нь хойш хамгийн анх тэр хөргөөрөө агуу ихийг нь эргэн тунхагласан хүн дээ. Дашбалбар багшийн тухай амьдад нь жинхэнэ уран сайхны хоёр ч хөрөг хийсэн байдаг. Нэгдүгээр дэвтэрт чинь байдаг шиг санагдах юм?

-Тийм үү, чи нээрээ санаж байгаа юм уу. Баярлалаа. Нямсүрэнгийн тэрэнд чинь, өглөө нь танай сонины шуурхай дээр хэлэлцээд бичлэгийн шагнал гэж хамгийн өндрөөр үнэлэн 20 мянгыг тавьсан байсан, дугаар хариуцсан Ши.Сүхбаатар бас 20 мянгыг нэмсэн байсан, ингээд би чинь тэр хөргөөс нэг өдөр 40 мянгыг хүртэж “гайтаад” хоёр өдөр “савсан” гэж байгаа.

-Балрахыг шахаж. Галсансүхийн хөрөг байна, бас л аатай бичсэн шүү?

-Тэр чинь хөрөг биш ээ, шүлгүүдийг нь задалсан үгүүлэл аятай л юм. Мандуулах нь ч юу байхав дээ. Нэг хөөрхөн юм ярих уу.

-Юу билээ?

-Тэр үед би Галсансүхийг Хэнтийн Дадалын л хүүхэд гэж сонссоноос биш огт таньдаггүй байлаа. Этгээд шүлэг бичдэг болохоор нь тойрч гүйгээд, ойртож танилцахаасаа жийрхээд явдаг байсан ч юм уу, бүү мэд. Би чинь хөдөөний хөөсөн мантуу байлаа шүү дээ. Одоо харин хуучин зургууд харжээ байхад, уг нь 1993 онд Өндөрхаанд анх удаа болсон Чойномын яруу найргийн наадам дээр тааралдсан юм билээ л дээ. Шүлгийг нь их хачирхдаг, энэ лав франц хэлтэй хүүхэд байх, тэгээд л ингэж бичиж сурсан байх гэж боддог байлаа. 2008 оны хавар тэргүүн дэвтрээ эмхэтгээд дуусгаж суутал нэг өдөр Ган-Очир маань гүйгээд ороод ирлээ. Тэр үед би шадар сайд Энхсайханы хэвлэлийн төлөөлөгч санаатай, Төрийн ордонд суудаг байлаа. Энэ муу Ган-Очир золиг чинь цагтаа миний хөлийг угаах нь холгүй явсан юм. Аль Дорнодод байхын л хар нялхаасаа. Балбарын өнөөх “Царай сайхантай, сэтгэл муухантай хүүхнүүдэд дурлаж явсанд орвол Цагийг эзэлсэн Занабазарынхаа хөлийг угааж явахсан” гэдэг мөрүүдийнх шиг. “За, ах аа, номоо дуусав уу” гэж байна. “Ард нь гарч л байна. Тэр Галсансүх гэдэг пацааны юмыг нарийн үзээд ганц хоёр юм дуугарчих юмсан, даанч танихгүй юм” гэсэн чинь Ган-Очир “Өө, би сая ирж яваад энүүхэн хойно тааралдлаа, байшингийнхаа гадаа хоёр хүүхдээ тэврээд салхилуулж зогсоно лээ, одоохон би очоод таныг хэлээд номыг нь аваад ирье” гэснээ хүүе, хааяын завдалгүй год үсрээд алга болов. Дорхноо хоёр номыг нь бариад ороод ирлээ. Тэр шөнө нь сууж уншаад, маргааш шөнө нь сууж бичээд, шүлгийнх нь өнгө аясад тааруулан зориудаар “Монголын яруу найргийн модернизмын архитекторч” гэсэн гадаад үгсээр зодсон нэр өгөөд, нөгөөдөр нь танай сонинд очоод чулуудчихлаа. Баастын Золбаярт байх аа. Дараа өдөр нь гурван нүүр дамжаад гарчихаж. Улс амьтан утасдаад л, ямар сайн болоо вэ гээд л.

-Дахиад хөөрч савав уу?

-Одоо бол ямар ч сайн юм гарлаа гэсэн хүмүүс чинь бие бие рүүгээ баяр хүргэж утасдахаа больсон цаг шүү дээ. Тийм л атаач нийгэмтэй “суучихсан” юм чинь. Баярласан хүмүүс утасдаад байдаг, харин “гол гэмтэн” Галсансүх нь л өөрөө чимээгүй шүү. Овоо юм хийчихлээ гэж сагсуураад урьд өдөр нь лүүлэгнэчихсэн байсныг хэлэх үү, гэдэс дотор, улаан хоолой гэж үсээр нь буруу харуулаад чихчихсэн зараа шиг л юм байна. Баярлалаа гэж утасдах байлгүй, тэгвэл шараа тайлуулъя гээд хүлээгээд байлаа, байдаггүй дээ. Үд боллоо, байдаггүй ээ. Үдийн хойно боллоо, байдаггүй ээ, Энхсайханаас орж мөнгө гуйлтай биш, шар ч өөрөө нэг юм тайлагдаж байгаа бололтой, горьдлого ч тасарлаа. Ажлаа тараад автобусанд суугаад харихшуу санаатай юм барайж явсан чинь 9911-тэй утаснаас дуудлага орж ирлээ. Энхсайхан даргын утас биш ээ. “Энэ чинь одоо ямар сонин юм бэ” гэж хачирхаад авсан чинь шулгадуу ч юм уу гэмээр нэг нөхөр мэндийн зөрөө ч үгүй “Нэлгүй ах аа, Нэлгүй ах аа, би өөлийнхөө агууг танаас л мэдлээ” гэж хашгирч байх юм. Энэ чинь уншигчийнхаас хамаагүй өндөр үнэлгээ байхгүй юу. “За, өнөөх чинь байна” гэж бодуутаа гэнэт уур хүрээд ямар ч үгийн солиогүй “Завгүй байна аа, харьж явна” гээд утсаа тасалчихлаа. Их гайхсан байх. Ухаандаа, гоморхож байгаа маань тэр. Уг нь надаас “Та завтай байна уу, шарыг чинь тайлж өгөх үү” гэж гуйх нь гэж горьдож л дээ би, улаан туучий чинь. Би л гэж өдөр нь дэмий хүлээснээс биш, жоохон хүүхэд чинь юу л гэж зүс харснаас цаашгүй нутгийн ахмад хүнийг ажлын цагаар, тэгээд бас Төрийн ордонд ажилтай хүнийг шүү, дуудаж гаргаад л архи цутгаж байхав дээ энэ чинь, тийм үү. Нээрээ ч хөөрхий минь, тэр үед чинь мань эрийг хүн бүр л арьсан дээрээ ганц ширхэг үсгүй чоно тайзан дээр гараад дуулахыг харж байгаа юм шиг хачирхдаг байсан юм чинь.

-Үгүй нээрээ та тэгж байгаад их “ааштай” хүн шүү?

-Хэд хоногийн дараа өглөөний долоо дөнгөж өнгөрч байсан чинь мань эр дахин утасдлаа. “Гэрээ заагаад аль. Танайд орж өглөөний цай уухаар Москва рестораны урд ирчихээд байна” гэж. “Үгүй ээ, ирж болохгүй, хадмуудын бие тааруухан” гэсэн чинь “Тэгвэл гараад ир, машин дотроо хүлээж байя” гэж тушаалаа. Эхнэр босоод үсээ самнаж байсан. Дундаа ганц мянган төгрөгтэй гэж байгаа, тэр өглөө. Далиманд нь эхнэрээ тэрүүхэн сургууль руу нь буулгуулчихъя гээд хоёулаа гараад очсон чинь Ломбын Нямаа багштайгаа, урьд нь миний огтоос сууж үзээгүй нээг их том хар жийптэй зогсож байна. Намайг орж суунгуут л тавин мянган төгрөг атгуулчихлаа, “Миний сэтгэлийн бэлэг” гээд.

-За, бүүр баяжихыг шахаж?

-Дургүйлхсэн дүр үзүүлсэн ч авчихаад авгайг сургууль руу нь буулгаж, гучин мянгыг нь өгөөд “Өвгөн чинь өнөөдөр үлдсэнээр нь архидлаа шүү” гэсэн чинь авгай инээгээд “Тэг ээ, тэг” л гэж байна. Гурвуулаа тэгээд ресторан эрээд хамчихав аа. Онгорхой юм алга. Арайхийж “Зоос гоёл”-ын зүүнтээ дөнгөж хаалгаа нээж байсан нэг ресторанд орж үдийн өмнөжингөө юм болов. Га дүү өөрөө уухгүй юм, машин барьж яваа гээд, Нямаа ах зөвхөн шар айраг л уух юм, өнөөх мөнгийг маань ч гаргуулахгүй юм. Би ч согтлоо, “Харимаар байна” гэсэн чинь “Хүргээд өгье” гэж байна. “Тийшээ болохгүй ээ, хадмуудын бие тааруухан” гэсэн чинь “Тэгвэл хаа очих юм” гэж асуулаа. “Яармагт л дүүгийндээ очихоос доо” гэсэн чинь “Заагаад өгөөрэй” гээд, жийпэндээ хийгээд сүнгэнүүлчихлээ. Гадаа нь очоод “Дүү чинь архи уудаг уу, хүүхэдтэй юу” гээд баахан чихэр, набор, 700 граммын нэг том юм аваад оруулж өгөөд буцах нь тэр. Би ч башийгаад үлдсэн. Ийм л сайхан юм болж билээ. Архидуулсанд нь биш, мөнгө өгсөнд нь ч баярласандаа биш, сайхан сэтгэлтэй хүү юм гэдгийг олж харсандаа баярласан. Архи ууж байхад чинь ер нь үнэнч найз нар олон, сэтгэл дандаа ариухнаараа байдаг байж дээ. Одоо ч, хямсайх тал маань дийлдэг болчихож. Архиа хаяад арван жил болчихож шүү дээ. Тэр нийтлэлийн хувьд гэвэл доктор Ч.Билигсайхан гуай надтай Нямаа багшаар гэртээ дуудуулан танилцсаныхаа дараа ч өөрөө хэлдэг байсан, 2011 онд гаргасан “Цагийн салхи асгарсан авьяас” гэдэг номондоо ч оруулсан байгаа, “Чи Галсансүхийг хамгийн анх их нягт, маш сайн задалсан шүү” гэж.

-Таны хамгийн сайн хөрөг юу вэ гэж би түрүүнд асуусан даа?

-Хамгийн сайн уу. “Хүмүүсийн тухай роман”-ы тэргүүн дэвтэрт “Ижий хайлан” гэсэн нэг хөрөг байгаа. Тэрнийгээ л овоо болсон гэж бодсоор яваа шүү. Их эртнийх л дээ. За байз, эргээд эндээс харчихъя. “Засгийн газрын мэдээ”-гийн 1998 оны гуравдугаар сарын 7-ны дугаарт гэхээр, 5-ны шөнө сууж, ээжийгээ санасандаа асгаруулж байж биччихээд маргааш нь аваачаад 7-ны өдрийн дугаарт оруулахаар сониныхоо нэгдүгээр орлогч эрхлэгч байсан Э.Сонинтогосоор хянуулахаар өгсөн чинь гаргаж ирдэггүй ээ. Тэр нүүрийг шивж тавьж байсан Мөнхзул гэдэг бүсгүй “Бушуулаач ээ, Нэргүй ах аа, нөгөө юмаа шивэлтэнд өгөөч” гэж хашгираад салдаггүй, өнөөх дарга нь “Юмаа ав” гэж дууддаггүй. Тэр чинь бурхан минь, чанга ч дарга, сайн ч редактор, хамгийн дээрэнгүй сагсуу би ч өрөө рүү нь орж нэхэх зүрх байхгүй шүү дээ. Хүлээгээд л байлаа, байдаггүй ээ, тэснэ, тэснэ гэхэд ингэж тэснэ гэж яахав гээд очоод хаалгаар нь жаахан завсар гаргаад харсан чинь харин өнөөх “хатуу самар” дарга маань уншаад л, мэлмэрүүлээд л сууж байдаг байгаа. Хаалга чихрангуут намайг харчихаад дуудлаа. “Сайн болж” ч гэсэнгүй. “Чи энэ, Айлын хооронд үүрсэн азай буурал ээжийгээ” гэдгийг яагаад Д.Нацагдоржийнх гэсэн юм бэ, наадхи чинь П.Пүрэвсүрэн гуайн шүлэг шүү дээ, мэддэггүй юм уу, май энийгээ аваачиж шивүүл, битгий бас уучихаарай” гээд л гүйцээ. Хөөрсөн гэж жигтэйхэн, дор нь өнөөх Мөнхзулд чинь өгчихөөд, ээждээ очиж Мартын 8-ны баяр хүргэхээр Багануурын шууданд суучихав аа. Зууртаа нэг нөхөртэй хампаалж, Баян давааны тэндээс нэг шил архи олж уучихаад ээждээ очсон чинь “Бас л гударчихаад ирээ юү” гэж зандарч байна. Заль зохиогоод “Үгүй ээ, ижий ээ, таныхаа тухай аймаар сайхан юм бичиж өгчихөөд тэрэндээ хөөрөөд” гэж аргалчихаад, баярын чихрийг нь гаргаж өгчихөөд буцаад хамчихлаа. Ээж маань хойноос “Сониноо гарахаар нь тэгж байгаад ижийдээ явуулаарай” гэж байна. Маргааш өглөө нь шуурхай дээр өнөөхийг чинь магтаад сүйд ээ, охид нь нүдэндээ нулимстай, “шүд” Ганболд эрхлэгч маань магтаад л.

-Баярласан сэтгэлийн ажнайгаа эмээллэхгүй бол ч алдас болох байлгүй дээ?

-Шуурхайгаас гарангуутаа Готовын Нямаа ах, орчуулагч Цэвэгжавын Цэрэн ахтай гурвуул өнөөх амжилтаа тэмдэглээд, хариуцсан нүүрээ эртхэн шиг буулгачихуутаа, бушуухан шиг ээждээ нөгөө сониноо аваачиж өгөхөөр нэг шил юм сугавчлаад дахиад микрод суучихлаа, авгай, хүүхдүүдтэйгээ. Тийм том юм бүтээчихсэн хүнийг чинь эхнэр юу гэж загнахав дээ. Зууртаа шимсээр яваад ээжийнд очсон чинь “Бас л гударчихаад ирэв үү” гэхээр нь сонингоо гаргаад өргөн барилаа, ижий маань ч дор нь шүүрч авч уншчихаад, мөн л хөөрхий минь, зөөлрөөд явчихлаа. “Миний хүү битгий архи уугаад бай л даа” гэснээс биш загнасангүй, харин ч дүүг явуулж нэг шил архи авчруулаад, хэдүүлээ тэр шөнө Мартын баяр тэмдэглээд л, ижий минь байн байн хошуугаа цорвойлгоод л, гарынхаа хоолыг согтуу хүүдээ халбагадаж өгөөд л. Хоёр хоноод ирсэн. Ижийтэйгээ байхад мөн ч гоё байж дээ. (хоолой нь цахиртан зангирч, нулимс нь цийлээд ирэв. сур)

Үргэлжлэл бий

Ж.Нэргүй эрдэмтэн-зохиолч Ц.Дамдинсүрэнгийн хөшөөний өмнө. 2019.05.06

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, МЗЭ-ийн болон “Алтан-Өд” шагналт орчуулагч, яруу найрагч Жигжидсүрэнгийн Нэргүйтэй уулзаж хөөрөлдлөө. Тэрээр Орос, Америк, Польш, Итали, Герман, Францын зохиолч, яруу найрагч, нийтлэлч, сэтгэгчдийн гуч гаруй томоохон бүтээлийг монгол хэлнээ утга төгөлдөр, уянга яруу хөрвүүлжээ.

-“Хүмүүсийн тухай роман” номын тань хоёрдугаар дэвтрийг мөн ч их хүлээв дээ. Эхнийхийг нь арваад жил болсон байх шүү. Тэргүүн дэвтэр нь их ч шуугиулсан даа?

-Дэд дэвтрийг нь гаргах гэж халгаж ядсаар байтал нэг л мэдэхэд 11 жил болчихсон байна. “Гал шувуу”-г сүүлэн дээрээс нь нэг шүүрч аваад алдчихсан юм.

-Ямар гал шувуу?

-Яагаав, Оросын үлгэрийн өнөөх ид шидийн “Жар-птица”. Грекийн бол феникс шувуу. Алтан нүдтэй, мөнгөн далавчтай, зөвхөн сувдаар хооллодог. Тэрнийг бариад авах юм бол хүн хамаг өвчнөөсөө ангижирчихдаг юм гэсэн. Хэрвээ би тэргүүн дэвтрээ тухайн үед шуугиулаад эхлэхэд нь дахин дахин хэвлүүлээд л, их, дээд сургуулиудын багш нар “тэрнийг заавал уншиж ир” гэж оюутнууддаа даалгавардаж байх үед нь ахин дахин рекламдаад л, их сургуулиудад шахаад л, араас нь энийгээ бас хурдхан дуусгаад үерийн ус шиг давалгаалуулчихсан бол өдийд чинь баяжчихсан, гадаадад явж эмчлүүлээд л, Гачууртад хаус аваад л. (инээв. сур) Даанч муусайн орчуулгын цаас мэрсээр байгаад өдий хүргэчихсэн юм.

-Таны орчуулгууд ч бас л жар-птица шүү дээ. Зөндөө л их нэр алдартай болоо биз дээ?

-Нэр алдар юу юм бэ, нохой долоо. Тэр гавьяатынх нь тэмдгийг ч зүүхээсээ ичээд байдаг юм.

-Та маяглаад л, даруу зантай хүн болох гэж ядаад байгаа юм уу?

-Маяглах ч юу байхав. Намайг угаасаа шоволзоод байх дургүйг түм мэднэ. Ер нь орчуулагчдын нэр үлддэггүй юм ш дээ. Чи тухайлбал, “Морь унасан толгойгүй хүн”-ийг ч юм уу, Алексей Толстойн агуу гайхамшигт “Зовлон туулсан нь” романыг хэн орчуулсныг мэдэх үү?

-Нээрээ ч дав зуур санахгүй юм байна шүү?

-Би ч бас мэдэхгүй байсан юм билээ. Бага байхдаа аль, алиныг нь хоёр, гурав уншчихсан мөртлөө шүү. Эхнийхийг нь Д.Лодойдамба гэдэг хүн, харин Толстойнхыг Ц.Даагаа гэдэг хүн орчуулсан юм билээ. Тэр Д.Лодойдамба гэдэг орчуулагчийн хүү Шинэн гэдэг прокурор залуугийн өмнө улаан нүүрээ ёстой нэг түлсэн ш дээ. Ер нь манай уншигчид чинь, тухайлбал, “Миний Дагестан”-ы тэр сайхан уран тансаг монгол үгсийг Мишигийн Цэдэндорж биш, Расул Гамзатов л өөрөө монголоор биччихсэн юм шиг хүлээн авдаг хүмүүс. Орчуулагчийн нэрийг анзаарахгүй байх бол юу ч биш. Аягүй бол гучин жилийн дараа “Хүн араатан, бурхад”-ыг хэн анх монголчилсныг мартчихсан байж мэднэ. Киноны орчуулагч бол бүр үлдэхгүй гээч. Тухайлбал, чи Оросын өнөөх “Ийм нэгэн явдал” гэдэг инээдмийн сайхан киноны орчуулагчийн нэрийг интернэтээс хайгаад үзээрэй. Хаана ч дурдаагүй байдаг юм. Эльдар Рязанов өөрөө монголоор биччихсэн юм уу, хаашаа юм. Сергей Есенинийг би анх орчуулсан гэхээсээ ч сийхгүй улс. “Доголон хүнгүй айл байдаггүй, хулгайч хүнгүй ард түмэн байдаггүй” гэдэг шиг. Хүн төрөлтний сэтгэлийн алдас угаасаа л ийм юм чинь.

-Ай мөн ч бэрх юм аа. “Хүмүүсийн тухай”-д чинь хичнээн хүн оров?

-Мэдэхгүй ш дээ, гарчгийг нь тоолж үзэх зав хаа байна. Мөн л урьдынхтайгаа адилхан 400-гаад нүүр болсныг бодоход, бас л тавиад хүний юм бий байх. Олон ч хүнийг гомдоож л байгаа байх, бичиж завдаагүй, чадаагүйгээсээ болоод. Зарим нь ч гуйдаг л юм, заримд нь ч би өөрөө ам алдчихсан байдаг л юм. Жишээ нь, чиний “Сэтгэл минь, тэнгэрийн уяхан шат” гэдэг түүврийг тэр үед хачин их тоож “Ах нь нэг алаад өгнө өө” гэж томорсон мөртлөө барсангүй, уучлаарай.

-Тэр яах вэ, цагийн юм цагтаа сайхан. Би ч таны өргөмжлөлд өртчихөөр ланжгар амьтан биш?

-Том, жижигтээ байдаггүй юм аа, сэтгэл гэж нэг нарийхаан ширхэгтэй юм байдаг юм. Харин чи яагаад номны маань нэрийг бүтнээр нь хэлэхгүй, “Хүмүүсийн тухай”-гийн гээд байгаа юм. Би ч гадарлаж л байна л даа.

-Товчилж л байна шүү дээ, ах минь. Их сайхан нэр шүү. Гэхдээ зарим нь роман гэж ийм богино бичлэгүүдийг хэлдэггүй юм гэж цэцэрхдэгийг та мэдэх үү?

-Мэдэлгүй яах юм. Анх энийг чинь төрийн соёрхолт Дармын Батбаяр гуай тэгж буруутгасан. Хөөрхий минь, ямар ч хар санаагүйгээр, зүгээр л надад ганцаарчлан зөвлөсөн. Нууж муулснаас шууд хэлэх нь гоё. Харин бусад нь болохоор яагаад энэ нэрэнд дасдаггүйг би мэдэхгүй. Бодоход, социалист реализмаасаа салж чаддаггүйнх байх. Хуучин ороо л хяхтнуулан дэвхцээд байгаа юм чинь. Тэгж л байна биз. “Адуутай хүн адуугаа тойроод исгэрч явдаг, адуугүй хүн айлын адуунаас алиныг нь алж идье дээ гээд хутгаа ирлээд сууж байдаг” гэж агуу их “Дэрэнгийн хар азарга” Цэндийн Чимиддорж аль тэртээ 90-ээд оны үед аргаа ядаад амнаасаа унагасан юм. Номын нэрийн хувьд гэвэл анхлан би 2007 онд бичиж, эмхэтгэж эхлэхдээ “Нөхөд хэмээх ноход” гэж нэрлэх гээд байсан чинь зохиолч Готовын Нямаа ах маань амьд сэрүүн байлаа тэгэхэд, “Яах юм бэ, ноход гэхээр цаадуул чинь хотны муусайн нохос л гэж ойлгохоос, Чингисийн өрлөгүүдийн өргөмж нэрийн дайтай ойлгохгүй ш дээ” гээд болж өгдөггүй, тэгэхээр нь бодоод л, шаналаад л явлаа, үгийн эрэлд хатаад үйлээ үзэх ч сайхан шүү. Бүр 2008 онд байх аа, нэг шөнө “Хүмүүсийн тухай роман” гэж зүүдэлсэн юм. Хар багаасаа би зүүдний тийм өвчтэй юм. Зүүдээ манах гоё ш дээ. Тэр шөнө бүр оросоор зүүдэллээ шүү, “Роман о простых, к тому же великих людях” (Эгэл мөртлөө их хүмүүсийн тухай роман) гээд яриад байх юм.

-За, тэгээд зүүднээсээ номынхоо нэрийг олоод авдаг байж…

-Газарзүйч О.Намнандорж гуайг л бодоод байх шиг байна. Тэгээд өглөө нь сэрүүтээ шууд шийдчихсэн, олон хүний тухай хүүрнэл нийлэхээрээ яагаад роман байж болдоггүй юм гэж. Тэр бүхний баяр баясгалан, зовлон шаналан, туулсан зам, хүрсэн өндөрлөг чинь романы дайтай л ертөнц юм шүү дээ. Утга зохиол, уран зохиол хоёроо ялгаж салгахаа байсан өнөөгийн энэ хатсан талхны булан шиг нийгэмд чинь тэр сэтгүүл зүйн онол монол нь надад падлий байсангүй. Их сайхан таарсан нэр байна гэдгийг анх яруу найрагч Бадарчийн Хишиг-Ундрал анзаараад, их олзуурхаад, Гэмтлийн эмнэлэгт хэвтэж байсан чинь хүрч очиж ярилцлага аваад, “ТВ-9” телевизээрээ олонд дуулгаж өгсөн. Горькийн сургууль төгссөн хүн гэдэг чинь эргэцүүлэл нь ч арай онцгой байдаг юм билээ. Бас Баастын Золбаяр танай сонинд байхдаа дуу алдаад нэг их магтсан юм бичсэн. Ер нь роман гэдгийг манайхан үргэлжилсэн үгийн ч юм уу, яруу найргийн том хэмжээний бүтээл гэсэн ганцхан утгаар нь ойлгодог. Гэтэл цаана нь паян, холбоо, явдал, түүх гээд олон салаа утга байдаг. Жишээ нь, Э.Оюун гуайн орчуулгаар гарсан шиг санагдана, Оросын телевизийн “Служебный роман” гэдэг киног “Ийм нэгэн явдал” гэж орчуулсан байдаг. Тойруулж, тааруулсан нэр. Яс утга нь бол “Ажил дээр үүссэн хайрын холбоо” хавьцаа л даа. Чамд зүгээр сонирхуулахад, хоёр сарын өмнө урлагийн нэг том зүтгэлтэн утасдаж байна аа, “Тэр нэрээ надад өгчих, эсвэл зарчих, би телевизийн нэг том төсөл санаачлах гээд байна” гэж. Урьд нь Палладий Кафаровын Харчин өртөөнүүдийн замын хүүрнэлийг үндэсний телевизийн нэг том төсөлд хулгайлуулчихсанаа санаж уур хүрээд “Өгөхгүй ээ, монгол хэл баялаг шүү дээ, өөрсдөө бодож олохгүй юу” л гэсэн. Хүнд чинь гайгүй юм хийхийн тулд сэтгэлийн шаналан хэрэгтэй байдаг юм, тэрнийгээ давж байж өөртөө баярладаг юм. Өөрөө л өөрийгөө баярлуулахгүй бол хөндлөнгийн хэн ч чамайг баярлуулахгүй болсон нийгэм. Тэр бол өөрөө гайхалтай сайхан нэр бодоод олчих дайны хүн л дээ, уг нь. Дэд дэвтрээ бэлтгэж байгааг минь дуулаад л надад урам өгөх гэсэн байх гэж андыгаа цагаатгая.

-Хөрөг хийнэ гэдэг, ялангуяа уран бүтээлчийн тухай уран сайхны хөрөг босгоно гэдэг маш хэцүү. Гэтэл та бол ганц чаддаг хүн нь болж дээ?

-“Тийм шүү, хэцүү” гээд хэлчихвэл биеэ тоосон болчихно. Ганц чаддаг нь намайг гэж хэлж болохгүй ээ, алдас болно, яахав, анх удаа бие даасан ном болгож чадсан нь л би юм байгаа биз.

-Таны тэргүүн дэвтрээс хойш хүмүүс иймэрхүү номнууд их гаргах болсон. Таных бол яах аргагүй анхдагч нь биз?

-Мэдэхгүй ээ, мэдэхгүй, гайгүй цагаан сэтгэлтнүүд нь л тэгдэг юм шив дээ. Одоо чинь, бурхан минь, атаач нийгэм. Эргээд эв хамтын нийгмээ байгуулж, эвдрээгүй монгол сэтгэлээ эртхэн дээр нь сэргээвэл таарна.

-Та ардчиллын хүн байж ингэж болохгүй дээ. Тэгэхээр таны бодлоор, хэн ер нь гайгүй хөргүүд хийж байна?

-Зөндөө л сайхан их бичгийн хүмүүс бий шүү дээ. Хуучцуулаас гэвэл, Дөнгөтийн Цоодол гуайнх их гоё, жинхэнээсээ сэтгэлд хүрсэн юмнууд байдаг. Хүнд хайртай хүн л тийм юм хийж чадна. Ноднин байх аа, нэг өглөө Цоодол гуайн хөрөг, дурсамжийн номыг уншиж байтал нутгийнхаа нэг өвгөний тухай бичсэн нь тааралдлаа. Аймаар гоё. “Аймаар мөртлөө гоё” гэж юу байсан юм гэж загнадаг л даа, хүмүүс. “Аймаар” гэдэг үг чинь энд “гайхамшигтай” гэсэн утгаар орж ирж байгаа байхгүй юу. Монголчууд юуг яаж нэрлэхээ эрдэмтдээрээ, эсвэл хэтэрхий мэргэн жараахайнуудаараа заалгахгүй шүү дээ. “Малаа яаж маллахаа марксизмаар заалгахгүй” гэдэг шиг. За, энэ ч яахав, тэгээд Цоодол гуайн тэрнийг уншаад нутгийнх нь тэр өвгөнд хайр хүрсэндээ болоод нулимс гарчих гээд болдоггүй шүү. Утасдаж “Ийм сайхан юм бичиж өгсөн танд баярлалаа” гэж заавал хэлмээр санагдаад болдоггүй, уг нь ч Цоодол гуай шиг том хүн миний урмаар л дутав гэж, гар утасных нь дугаар байх боловч тэрнийгээ бараг авдаггүй юм чинь, “за, яршиг, яршиг” гэж бодлоо. Тэгээд бүр тэсдэггүй шүү. Утасдлаа, үгүй ээ, тэгсэн чинь өнөөх, барагтай л бол утсаа авдаггүй хүн чинь тэр өглөө шууд л авчихлаа, зөөлхөн намуухнаар мяраагаад, үл мэдэг гуншаатаад “Хэн бэ, хүү минь” гэж байна. Би чинь ааваасаа арав гаруйхан настайдаа өнчирсөн хүн, аав минь л ингэж ханддагсан даа. “Нэргүй байна аа, таны (нэрийг нь мартчихаж) хөргийг уншаад баяр хүргэх гэсэн юм аа, ямар сайхан юм бэ” гэсэн чинь Цо гуай өөдөөс “Ай даа, мөн ч сайхан өвгөн байж билээ” гэнгүүт нь л нулимс асгараад явчихсан. Бүр эхэр татаж байгаад уйлсныг минь Цо ах одоо ч санаж л байгаа байх. Хөрөг дурсамжийг тэгж л хийх ёстой юм билээ. “Ингэж хийх ёстой” гэж сурах арга байхгүй, хичнээн Горький төгсөөд ч нэмэргүй, тэрнийг чинь гагцхүү ээжийн сүү, аавын хайр л элэг, тархи хоёрт нь суулгаад өгчихдөг байх. Готовын Нямаа ахын бичсэн Норовбанзад гуайн тухай “Уяхан замбуутивийн наран” гэж нэг хөрөг байдаг. Гүн рүү нь шингэж уншсан хүнд бол Норовбанзад гуайн тухай биш, нарны тухай хөрөг болчихсон юм шиг агуу санагддаг. Бас, хөрөг гэхээр заавал сунжралдсан урт, үргэлжилсэн үгээр бичсэн нийтлэл байх албагүй. Үргэлжилсэн үгээр бичиж болохгүйг шүлгээр хийдэг, шүлгээр хийж болохгүй юмыг үргэлжилсэн үгээр хийдэг арга бий. Дурсамжаа хүмүүс хөрөг гэж андуураад байдаг тал бий. “Хүмүүсийн тухай роман” гарснаас хойш дурсамжуудаа эвлүүлж дэвлүүлээд хөрөг гэж нэрлэх гээд байдаг болсон юм.

-Дараа үеийнхнээсээ хөрөг бичдгүүдийг олж харах юм уу?

-Таримал цэцэг бариад автобусанд явж байгаа нэг халамцуухан зураачийн тухай Өлзийтөгсийн бичсэн эссээ байдаг. Гэхдээ эссээ ч гэх юм уу, үгүүлэл ч гэх юм уу, би мэдэхгүй. Яахын аргагүй л хөрөг. Тэр зураачийн нэрийг Өлзийтөгс ч өөрөө мэдэлгүй чигээрээ өнгөрсөн байгаа боловч миний нүдэнд тэр зураач нь харагдаад байсан. Сонгинын булангаас хааяа орж ирдэг байсан, урт үстэй, монгол дээлтэй голдуу явдаг, миний л анзааны насны нэг тийм зураач, яндан хар хүн байсан юм. Гэхдээ тэр хүний тухай биш, ерөөс л уран бүтээлч хүний ариухан сайхан сэтгэлийн хөрөг гэмээр байна билээ. Их гоё, бас л нулимс гармаар.

-Та ч их л уяхан болж байгаа хүн юм байна даа. Юм л болбол “нулимс гаргаад”?

-Ер нь ч нас яваад ирэхээр сайхан бүтээл уншихад нулимс урсчих гээд байдаг болж. Яагаав дээ, автобуснаас буун буутлаа “Хүмүүс ээ, холдоорой, миний цэцэгний навчийг битгий хөндчихөөрэй” гэж гуйгаад л, өнөөх савтай цэцгээ энхрийхнээр элгэндээ тэврээд яваа нэг зураачийн тухай. Ерөөс, аливаа хүмүүсийг элэг, зүрхээрээ хайрлаж чаддаг хүн л тийм энхрийхнээр хөрөглөж чаддаг юм. Яруу найргаар ч хөрөг босгож болдог гэж түрүүнд хэлсэн дээ. Цоодол гуайн “Миний муусайн найз нар” гэсэн шүлэг ч гэсэн бас л хөрөг шүү дээ.

Үргэлжлэл бий

Түрүүч нь №99,100 (6200,6201) дугаарт

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, эрдэмтэн зохиолч, С.Лочинтой хөөрөлдлөө.

---

-Та шавь олонтой юу?

-Дэд эрдэмтэн болсон 1981 оноос хойш ажлынхаа хажуугаар багшилж байлаа. Одоо тэтгэврийн өвгөн ч гэсэн багшилсаар, хичээл заалгасан шавь нар маань жилээс жилд нэмэгдсээр мянгаар тогтохгүй байх. Эрдмийн ажлын шавь нарын тухайд гэхэд хэд хэдэн шавь бий. Юуны түрүүн гавьяат тамирчин Доржсүрэнгийн охин, доктор Болормаа, Чулууны Жаргалсайхан гээд эрдэмтэн шавь хэд буй. Уран бүтээлчийн хувьд шавь гэдэг их л төвөгтэй асуудал шүү. Нэг биш хүн намайг багш гэдэг л юм. Үнэн худлыг нь мэдэхгүй. Тэд хожим өөрсдөө хэлнэ биз ээ.

-Өнөөдрийн сэтгүүл зүйн талаар санаа бодлыг чинь сонсмоор байна. Сэтгүүлзүй хэр хөгжиж байна?

-Миний залуу цагийнхаас өнөөгийн сэтгүүл зүй ихэд өөрчлөгдөн хөгжиж байна. Үүнийг үгүйсгэх нь нүгэл болно. Манай өнөөдрийн сэтгүүлчдийн бичлэгийн арга барил, уран чадвар ч их хөгжиж орчин үетэйгээ хамт урагшилж байна.

Санхүүгийн хувьд хэнээс ч хараат биш байх хэрэгтэй. Дэлхий ийм л жишигтэй байдаг. Өнөөдөр Монголд санхүүгийн хувьд хөл дээрээ босчихсон хэвлэл танай сониноос өөр байна уу. Ж.Мягмарсүрэн “Ардын эрх”-ээс өрх тусгаарлан “Өдрийн сонин”-ыг өнөөг хүртэл нэр төртэй авч яваа учраас би “Өдрийн сонин”-ыг тогтмол захиалан уншдаг. Үнэмшихгүй байгаа бол Холбооны 24дүгээр салбарт очоод шалгаарай. (хоёул инээлдэв. сур)

-Үзэг нэгтэй сэтгүүлчдийнхээ талаар хэлэх юм алга уу?

-Хамгийн хатуу асуулт байна даа. Архичид найз архичдаа “Хундага нэгтэн” гэдэг шиг “үзэг нэгтэй” гэж болохуйц залуу сэтгүүлчид намайг мэддэггүй ч гэсэн ходоод хагаравч тогоон дотроо байдаг гэдэг шигээр нэр заалгүй ерөнхий зүйл хэлээд өнгөрье. Цөөнгүй сэтгүүлчид өөрийнхөө биш бусдын амаар дуугарч, бусармаг явдалтнуудыг хаацайлж, тэдэнд худалдагджээ. Ийм сэтгүүлчдийг шууд буруутгах хэцүү. Тэд цалин гэж санаа зовмоор юм авдаг шүү дээ. Баян сэтгүүлч энэ Монголд байдаг юм уу. Байдаг бол хуруу дарам цөөхөн биз. Сэтгүүлчид маань ядуу учраас л мөнгөтэй хүмүүсийн аманд багтаж байна. Нөгөө талаар энэ нь өнөөгийн нийгэмтэй холбогдоод явчихаж байгаа юм. Соц нийгмийн үед сэтгүүлзүйд үзэл суртлын цензур ноёрхож байсан бол өнөөдрийн сэтгүүл зүйд мөнгөний цензур ноёрхлоо тогтоочихоод байгааг харахгүй, мэдрэхгүй байхын арга алга. Энэ талаар би “Хэвлэлийн цензурын мөрөөр бэдэрхүй” гэдэг ном бичиж 2014 онд хэвлүүлсэн.

-Хэвлэлд анхны мэдээ, сурвалжлагаа хэзээ нийтлүүлэв?

-Жаран тав билүү, жаран зургаан онд Л.Содов зохиолч “Улаан од” сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга байхдаа Налайхад ирэхэд нь “Уулын хаан” гэсэн нэртэй бяцхан зүйл бичиж өгч “Улаан од” сонинд нийтлүүлсэн минь юм уу даа. Мөн энэ үеэс “Хөдөлмөр” сонинд юм юм л бичиж нийтлүүлж байлаа.

-Сонинд нийтлүүлсэн зүйлсээ тоолж байв уу?

-Зарим хүмүүсийн бичсэнээр бол мянга гаруй зүйл нийтүүүлсэн гэсэн байсан. Ямартаа ч мянгаас дутахгүй.

-Сэтгүүлчдийн байгууллагаас нийтэлж буй “Монголын шилдэг нийтлэл” 99 ботийн хоёр боть нь таны нийтлэлүүдээр бүтсэн. Ямар арын хаалгаар хоёр боть болгочихов?

-Хоёр ботийг нь эзлээгүй шүү. Даланнэгдүгээр боть гэж ганцхан боть л “миний юм”. Энэ боть дотроо хоёр дэвтэртэй. Энэ хоёр маань “Нүгэл нь нүдээрээ гоожсон ээдрээт цагийн сурвалжлага” гэсэн ерөнхий нэртэй, нэгдүгээрт нь 88 зүйл, хоёрдугаарт нь 73 зүйл багтсан. Сэтгүүл зүйн төрөл зүйлээр бичсэн зүйлсээ нэлээд шигшиж байж л оруулсан ухаантай.

-Залуу сэтгүүлчдэд зориулсан нэг ном бичсэн сураг байсан?

-“Сонины нийтлэл дэх алдаа ташаарлын тухай. Шинэхэн цагийн нийтлэлээр үлгэрлэбэсү” гэдэг нэг зүйлийг 2014 онд цензурын тухай номтойгоо нэг хавтсанд боогоод хэвлүүлсэн юм. Хоёр өөр сэдэвтэй номыг нэг хавтсанд “өлгийдсөн”-ий учир нь маш энгийн. Кино урлагийн дээд сургууль нийтлэлийн тухай номыг минь ивээн тэтгэсэн учир мөнгө төгрөггүй ядмаг би бяцхан заль гаргаад цензурын тухай номоо араас нь “наачихсан”.

-Зохиолч хүн ямар төөргөөр сэтгүүлчийн ажилд этэгдчихэв. Яаж яваад Нацагдорж судлаач болчихов?

-Төрсөн өдрийн төөрөг, гарсан өдрийн гариг л хөтөлсөн юм болов уу. Анх эхлээд “Учиртай гурван толгой” зохиолыг маш анхааралтай уншсан чинь ядмаг миний сэтгэлд багтахааргүй авцалдаагүй зүйлс олон тааралдав. Үүнийг тайлбарлахын тулд урьд өмнийн ганц түүх сөхөх хэрэгтэй юм. Христийн ертөнцөд Библи судрыг хэсүүлч номлогчид өөр өөрийнхөөрөө тогтоож аван бусдад сурталчилдаг болсноос жинхэнэ Библийг гуйвуулж олон хувилбар бий болсон тул нэг мөрд оруулах үүднээс мянган жилийн өмнө Библи судрын “канонический текст” гэдгийг бий болгож, тэр нь яван явсаар зохиолчийн нэг зохиолын олон бичвэрийг харьцуулан судалж, жинхэнэ бичвэрийг тогтоодог “текстология” гэдэг салбар ухаан буй болсон түүхийг би гадарладаг байсан учраас, Хэл зохиолын хүрээлэн дээр очиж Нацагдоржийн гар бичвэрийг алдаа гажигтай хэвлүүлснийг өөрийн нүдээр үзсэнээр текстологийн ухааныг гүнзгийрүүлэн судалж эрдэм судлалын замд орсон юм. Хэд хэдэн эрдэмтэн намайг Монголын шинжлэх ухаанд бичвэр судлалыг анх бий болгосон гэж бичсэн байдаг юм шүү.

-Текстологийн ухаан манайд хэр хөгжиж байна. “Текстология” гэдгийг өөрөө орчуулж хэрэглэсэн байсан байх аа?

-Би орчуулж сүйд болсон юм байхгүй. Махчлаад буулгачихсан юм. “Бичвэр судлал” гээд байгаа маань уг үгийн утгаа илэрхийлж чадаад байгаа юм. Ямарч гэсэн “Эх бичиг” гэдгээс дээрдсэн. Бичвэр судлал хөгжсөн юм алга. “Эх бичгийн судлал” гэдэг буруу нэр томьёоноосоо ч салж чадаагүй л байна. Эх бичвэр, гар бичвэр, ноорог бичвэр, хар бичвэр, цагаан бичвэр, зассан бичвэр, зассаныг зассан бичвэр гээд олон янзын бичвэр байдаг бөгөөөд тэд чинь хоорондоо ялгавартай, тус тусдаа ойлголт. Эдгээрийг “эх бичиг” гэж ерөнхийлж ойлгоод байна. Өнөөдөр манай мэргэшлийн их дээд сургуулиудад бичвэр судлалын хичээл ордоггүй нь фундаментгүй хорь гучин давхар байшин барьж байгаатай адил. Яагаад гэвэл судалгааныхаа объект болсон бичвэрээ эхлээд алдаа мадаггүй болгож зөв тогтоочихоод, зөв бичвэр дээрээ ажилладаг нь нийт судлаачдын жишиг болсон зүйл. Гэтэл манайд жинхэнэ бичвэрийг тогтоогоогүй байхдаа “судалж” эхэлдэг тул манайхны ихэнх судалгаа уг судалж буй зохиолынхоо талаар элдэв буруу зөрүү дүгнэлт, үнэлэмж гаргадаг, эсвэл уг зохиолын “тухай” зүйл л бичихээс өөр замгүй болдог. Манайхны “судалгаа” гэж нэрлээд байгаа зүйлс бол ихэнх нь цаасыг дахин боловсруулдаг үйлдвэрийн “түүхий эд” буюу маклатур болох ёстой барак юм шүү. Их, дээд сургуулиудад “Эх бичиг” гэнэ үү нэг хичээл ордог юм гэсэн. Тэр нь бараг л уйгур-монголжин бичиг заасаар өнгөрдөг гэж би ойлгосон. Харин зохиолч Лувсандамбын Дашням маань юм юм мэддэг хүн учраас “Монгол мэдлэгийн их сургууль”-даа бичвэр судлалын хичээлийг оруулдаг байсан юм шүү.

-Эрдэм шинжилгээний номнууд ч тамтаггүй олныг гаргаа даа?

-Эрдмийн хуралд тавьсан илтгэл, эрдмийн болон бусад хэвлэлүүдэд нийтлэгдсэн өгүүллүүдийнхээ тоог мэдэхгүй. Бие даасан ном, ганц сэдэвт бүтээлүүд гэвэл бас л цөөн биш тоо гарна. “Бичвэр судлал” гэдэг номоо 1986 онд хэвлүүлсэн минь Монголдоо л анхных болсон юм даг. Түүнийгээ баяжуулаад бичвэр судлалын талаарх өөрийн бодлоо бараг цөмийг багтаан “Бичвэр судлалын үндэс” гэдэг томоохон номоо хэвлүүлсэн. “Д.Нацагдоржийн зохиолын эх бичгийн судлалын асуудал”, “Дашдоржийн Нацагдорж”, “Цэндийн Дамдинсүрэн”, “Жамсраны Цэвээн” номуудыг минь Баабарын “NEPKO”-д хэвлэсэн. “Хорьдугаар зууны Монголын журамлагдсан уран зохиол”, “Оросын уран зохиолын цоохор тэмдэглэл”, “Монголын үнэн гуйвсан түүхийн товчоон”, “Хэвлэлийн цензүүрийн мөрөөр бэдрэхүй”, “Юндэн дурласан уу, Нансалмаа хардсан уу болон бас бусын тухай”, “Шар тууж”-ийн түүхэн тойм” гэдэг бүтээлүүд бий. ШУА-иас эрхлэн “Монголын шинжлэх ухаан” 108 ботийн зарим бүтээлийг бие дааж, мөн бусад эрдэмтэдтэй хамтран бичсэн. Тухайлбал “Монголын орчин үеийн уран зохиол судлал”-ыг бие даан бичлээ. Академич Х.Сампилдэндэв, доктор Л.Хүрэлбаатартай хамтарч “Монголын уран зохиол судлал”, академич Д.Цэрэнсодном, доктор Д.Наранцэцэг нартай хамтарч “Монгол утга зохиолын бичвэр судлал” гэсэн судалгааны бүтээлүүд хийсэн. Хэл зохиолын хүрээлэнгээс эрхлэн гаргаж буй “Монгол зохиолч” цувралд найман хүний уран бүтээлийн тухай товхимол бичсэн. Иран дахь Ил хаант Монгол Улсын хаадын тухай гурван дэвтэр, Орос дахь Алтан ордны улсын хаадын тухай нэг дэвтэр зохиол бичиж шинэ мянганы эхээр хэвлүүлж байсан минь монгол зохиогчтой бараг анхны ном байх. Ингээд тоолбол хэд хэдэн ном цаана нь бий.

-Шинээр эрдэм судлалын ямар бүтээл хийж байна?

-Төлөвлөсөн зүйлс бий. Жишээлэхэд, Монголын зохиолчид маань дэлхийн болоод Орос-Зөвлөлт-Оросын уран зохиолоос хэрхэн хуулбарлаж, хулгайлж ирсэн “туршлага”-ыг илчилсэн юм хийх бодол буй. Манай Говь-Алтай аймаг чинь уран бүтээлчид зохиолчдоороо халгиж цалгисан газар. Ямар сайндаа би нэг хурал дээр Говь-Алтай гурван гайгүй зохиолчтой, гучин муу зохиолчтой гээд хэлчихсэн чинь “гучин муу”-д багтах гэсэн хүмүүс хэл ам хийгээд Говь-Алтай чинь Ч.Лодойдамба, Л.Түдэв, М.Цэдэндож гэсэн гурван гайгүй (сайн биш шүү гэж онцлов.сур), С.Пүрэв, С.Лочин, Ж.Гал, Т.Юмсүрэн, Ш.Шажинбат, Д.Норов гээд гурван зуун муу зохиолчтой гэж залруулахад хүрч байх билээ дээ. Манай нутгаас алдарт дуучин Поврон, хосгүй авьяаст “Марзан” хэмээгдэх Шарав, за тэгээд Цэдэнбалыг чичрүүлдэг байсан Цогт-Очирын Лоохууз, мэдлэгийн далай-Пунцагийн Жасрай гээд тоочвол ижилгүй алдартнууд олон доо олон. Лодойдамба гуайн тухай нэг ном бичихээр бодож материалаа цуглуулж бараг дуусаад байна. “ Хундага нэгтэй” анд М.Цэдэндоржийнхоо тухай нэг номыг шүүдэглэсэн. Би М.Ц-гийн талаар одоохондоо хэн ч мэдэхгүй зарим зүйлсийг мэддэг, өөрөө оролцож байсныгаа “юм” болгох хэтийн санаа бий.

-Хэвлүүлж амжаагүй ч бэлэн болчихсон ном байна уу?

-Байлгүй яах вэ дээ. Хийсэн юмаа мөнгөнд баригдаад хэвлүүлж чадахгүйн зовлон байх юм. Бичиж дуусаад хэдэн жил болсон ч гэлээ хэвлүүлж чадаагүй юмс бий бий. Чингис хааны тухай аман зохиолд байдгаас эхлээд өнөөгийхний бичсэн зүйлсийн талаар “Чингис хааны дүрийн хувьсал. ХIII-ХХ зуун” гэсэн томоохон ном бэлэн байна. Орчин үеийн уран зохиолын туужийг задлан шинжилсэн “Монгол туужис” ном бэлэн байна. Бас “Өөрийгөө өрөөлийн өчлөөр өөнтөглөбэсү, өмөөрбэсү”. “Магтаал матаасын ойллого” гэдэг хэдэн зуун хуудас номыг шавь Д.Болормаа минь ихээхэн цаг заваа үрж байж, бэлтгэж бэлэн болгосон. Энэ бол миний өөрийн бичсэн зүйлс биш, харин бусад хүмүүс миний тухай бичсэн зүйлс. 1975 оноос эхлэн намайг харааж зүхэж байсан бүхнийг оруулсан ном.

-Өөрийг чинь элдвээр л хэлсэн байдаг. Хэрхэн хүлээж авдаг вэ?

-Өөрийгөө цагаатгаад “жингэр нохой хуцаж л байг. Жингийн цуваа явдгаараа л явна” гээд улиг болсон үгээр хариулахад амархан л байна. Гэвч “А” үсэг мэддэггүй хэрнээ “А-гаас Я” хүртэл мэддэг гэж боддог тэр хүмүүсийг өрөвддөг. Тоотой хэдхэн улангасагч л цаана нь байгаа юм. Бурхан л биеэрээ буугаад ирээгүй болохоор энэ тоост хорвоод “Бурхан-хүн” гэсэн юм байдаггүй. Тэр “Бурхан-хүн” чинь хүндрэхдээ сүрчиг сэнгэнүүлдэггүй, бидэн шиг л үмхий ялгадас гаргадаг даа. За энэ сэдвийг орхиё. Харин С.Пүрэв минь надад зориулж

“Энэ төрдөө элэг дотно явсаар

Эсэргүүн нэр зүүсэн байх юм.

Элдэв нэгэнд хавцар болоогүй

Энгийн араншин буруудсан байх юм.

Зөн зоргоороо бэдэрсэн дорд хүн

Зөв нь буруудахын алийг гэхэв.

Тэргүүн гудайж элгээ эвхэлгүй

Түвшин явбал жаргал чинь тэр.

Хэлсэн үг, хийсэн нүгэлгүй

Хээ шаагүй энэ бодь санваартан

Алдар нэрээрээ амьтан хооллож

Амьд л явж байвал болоо, эрхэм ээ” хэмээн Гачууртдаа 2014 онд бичсэн байна лээ. Намайг нэвт мэддэг, ойлгодог хүн л ингэж бичнэ дээ.

-Таны орчуулгын бүтээлүүд одноос ч олшроо байлгүй?

-Нийгэм улс төр, уран зохиол, танин мэдэхүйн 18 ном орчуулсан нэр зүүж халтуурдсан ухаантай. Би “имперализмын хэл” сураагүй хүн. Орос хэлнээс л орчуулсан нэр зүүж оронцоглосон ном нэлээд бий дээ. Би нэг ном халтуурдаад тун зав зай муутай байсан чинь англи хэлний дугуйланд суу гэхээр нь “Империализмын хэл сураад яах юм, эзнийхээ хэл мэддэг нохой байя” гээд хэлчихсэнээс болоод бөөн хэл ам дэгдэж намын үүрийн хурлаар орж донго авч байж салсан юм. ЗХУ-д гардаг байсан “Сод хүмүүсийн амьдрал” цувралаар гарсан “Эрнесто Че Гевара”, “Сальвадор Альенда”, Лениний шагналт зохиолч Й.Авижюсын “Орох орон ч үгүй” роман, И.С.Тургеневийн “Хаврын цасны ус” тууж, Е.Мезенцевийн “Гайхамшигийн нэвтэрхий толь” гээд олон юм бий. Завсар зайндаа алдарт А.А.Ахматова, түүний нөхөр болж байсан Н.С.Гумилёв, золгүй заяанд төрсөн М.Цветаева нарын шүлгүүдээс ч “халтуурдсан”. Өмнөх үед тооцдог байснаар 200 илүү хэвлэлийн хуудас элдэв юм бий.

-Та яаж яваад орос хэлийг сайн сурсан юм бэ. Таныг орос хэлэнд маш сайн гэж Л.Дашням зэрэг хүн бичсэнийг уншиж байлаа?

-Чёрт гэдгийг “чооорт” гэж гурван “о”-той бичихгүй л хэмжээний хүн дээ. Намайг Говь-Алтай аймгийн Тонхил сумын дунд сургуулийн зургадугаар ангид сурч байхад “Орос хэлний” гэдгээр нь мэддэг С.Галсан багш манай сургуульд багшаар ирж, манай ангийн багш болж байсан юм. Сэрээнэнгийн Галсан багш л орос хэл гадарлах суурийг тавьсан. Аймгийн төвийн дунд сургуулийн есдүгээр ангид байхад УБДС-ийг тэр жил төгссөн Л.Түдэв багш аймагтаа багшаар ирж бидэнд орос хэлний хичээл заахдаа хичээл дээр нэг ч монгол үг хэлэхгүйгээр оросоор ярьдаг байсан. Энэ хоёр буянтай багшийн ачаар орос хэлний суурь мэдлэгийг ганцхан би ч биш, манай ангийнхан овоо эзэмшсэн. Орос хэлний дөртэй гэдгээ Москвад хоёр жил болохдоо л ойлгосон доо. Тэнд л би дэлхийн болон Оросын сонгодгуудын бүтээлийг бараг цөмийг нь оросоор уншсан даа.

-Та КУДС-д олон жил багшилж байна уу?

-КУДС-ийг анх байгуулагдсан 1997 оноос хойш багшилжээ. Жамбын Солонго захирлын үед л энэ сургууль хөл дээрээ зогссон юм шүү. Манай сургуулиас нэртэй уран бүтээлчид цөөнгүй төрж гарсан. Энэ сургуульд ардын жүжигчин Цэрэндагва, Мэндбаяр, Б.Мөнхдорж, зураач П.Цогзол, О.Мягмар, алдарт найруулагч Б.Сумхүү гээд шилдэг уран бүтээлчид багшилж байлаа. Одоо ардын жүжигчин Н.Сувд, Г.Жигжидсүрэн болон Ш.Ооёо, О.Лхагвамаа гээд туршлагатай уран бүтээлчид, манай сургуулийг төгссөн болон мэргэшлийн залуу багш нар багшилж байна.

-Багш хүн ямар байх ёстой вэ?

-Багш байхын тулд олон шалгуур давах хэрэгтэй. Юуны урьд багшийн мэдлэг тэргүүлэх байранд байх ойлгомжтой. Багш хүн байнга шинэ мэдлэгээр өөрийгөө цэнэглэж байх хэрэгтэй гэж боддог. Арван хэдэн жилийн өмнө уншсан лекцээ олон жил дараалан давтаад, үглээд байж болохгүй.

-Нас сүүдэр хэд хүрч байна даа?

-Насыг нь асуухаар ясыг нь хугал гэсэн үг байдаг юм. Энэ үг өнөө цагийн зарим эмэгтэйчүүдэд зориулагдсан мэт санагддаг. Гэхдээ энэ бол тэр эмэгтэйчүүдийн буруу биш. Монголчууд дээр цагаас захын тааралдсан хүн болгонд насаа хэлээд байдаггүй, эсвэл “өтөлдөг”, эсвэл “залуужиж” насаа нууцалдаг байсан юм. Хэл ам, хараал зүхлээс айсан хэрэг л дээ. Гэхдээ монголчууд шиг дэлхийд насаа зөв тоолдог үндэстэн байхгүй. Бусдууд чинь төрсөн өдрөөсөө эхэлж насаа тоолдог доо. Гэтэл монголчууд ганцаархнаа л эхийн хэвлийд бүрэлдэж эхэлснээсээ насаа тоолдог цорын ганц үндэстэн. Их мэдэгчид монголчуудын энэ тоолдог насыг “хий нас” гэх мэтээр донгоддог. Гэтэл энэ чинь хамгийн бодитой нас юм шүү дээ. Мөн чанартаа монголчуудын насаа тоолдог шиг үнэн юм алга. Бусдууд арван сартай буюу аль хэдийнэ нэг ойдоо хүрсэн “хөгшин” хүнийг “шинэ хүн” гэж үздэг нь тэнэг хэрэг. Одоо ч бид “дэлхийжээд” бусдын буруу ухаанаар насаа тоолдог болсон учир миний хэдэн настай гэж явдаг нь хэнд хэрэгтэй юм. Тэртэй тэргүй дэлхий даяараа насаа буруу тоолж байхад ганц би зөв тоолж гаргах гээд яах юм.

-Та аавынхаа тухай яриач!

-Миний эцэг Соном, намайг дагуулахгүй номтой хүн байсан юм. Өнөө цагт хүн бүр л номтой лам эцэгтэй байсан гэж алба юм шиг ярьдаг болсон байна. Миний эцэг Бадрангуйн Соном бага наснаасаа гуч гаруй жил Усан Зүйлийн хүрээнд шавилан сууж, чойрын ухаан, анагаахын ухаанд мэргэшсэн хүн байсан юм. Цөвүүн цагт уул хаданд ном судар, бурхан тахилаа хэд хэдэн удаа тавьсан ч гэлээ одоо манайд нэг авдар дүүрэн ном нь байна. Голдуу анагаахын чиглэлийнх гэсэн. Аав минь миний эхнэрт нэгэнтээ “Хүн чинь ажлаа хийчихээд ирдэг байхад манай Лочин гэртээ ажлаа үүрээд ирдэг хүн” гэж намайг гэрийн ажил хийдэггүй, харин бэр нь хамаг ажлыг ганцаараа хийж буйг өрөвдөн хэлсэн гэдэг. Ээж минь ганц бие эмэгтэйн ганц охин байв. Хөгшин бид хоёр үр хүүхэд, ач зээ нараараа бахархаад болж бүтэж л байна.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор, Д.Нацагдоржийн шагналт эрдэмтэн зохиолч, Ж.Цэвээний шагналт сэтгүүлч, орчуулагч, их, дээд сургуулиудад дөчин жил багшилсан Сономын Лочинтой хөөрөлдлөө.

---

-“Монголын эртний уран зохиол. Эрт цагаас ХХ зуун хүртэл” хэмээх томоохон бүтээлийнхээ өмнөтгөлд та “Элдэв гуншингаа тоочилгүйгээр Сономын Лочин гэгч би бээр тэрлэв” гэж бичсэн байсан. Гуншингаа чамлаад бүх цол зэргээ бичээгүй юм уу?

-Тийм нүгэлээс бурхан намайг хэлтрүүлэх биз ээ. Би П.Очирбатыг Ерөнхийлөгч байх үед “Үнэн” сонинд П.Очирбатад хандан “Паалантай төмөр, жонхуутай хавтас хоёрт хууртдаг үе өнгөрсөн” гээд бүтэн нүүр бичиж байсан хүн шүү дээ. Тэр өгүүлэлдээ би “1991 оны “Ардчилал” сониныг сөхөөд үзээрэй. ”Паалантай төмрийн” талаар 1991 оноос бүр урьд 1970-аад оны үеэс ярьдаг байсан…” гээд л шагналын тухай шалдан үнэнийг хэлсэн байгаа даа. Тэгэхлээр би шагнал гэдэгт тэртээ 1970-аад оноос хууртахаа больсон хүн байгаа биз. Элдэв хүний толгойтой, толгойгүй төмөр зүүж байснаас тэр цагт ховор олдоцтой байсан хоолны халуун саваар шагнадаг нь хүндээ илүү хэрэгцээтэй байсан гээд жишээлсэн байгаа даа. Би оросуудын хэлдгээр “дают бери, бьют беги” гэдэг үгийг л дагадаг хүн. Шагналын төлөө хуруугаа ч хөдөлгөж байсангүй. Би өөрийнхөө хөдөлмөрөөр 1981 онд дэд эрдэмтний, 1999 онд шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан. Энэ бол шагнал биш, эрдмийн зэрэг. Хэн нэгэн зарлиг гаргаж өгөөгүй. Миний эрдмийн ажлын удирдагч нь Л.Түдэв багш байсан. Тэр хүн л намайг эрдмийн ажилд чиглүүлж, зааж сургадаг байлаа. Эрдмийн зэргийг нь хамгаалсан тул 2001 онд дэд профессор, 2003 онд профессор цол хүртэж байв. Татгалзаж байгаагүй шагналын тухайд гэвэл, Ц.Элбэгдорж шиг ганзагалж яваад тариан талбай дээр тараадаггүй байсан цагт буюу 1990 онд “Алтан гадас” одонгоор, 2006 онд Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол, тэмдгээр шагнуулсан. Ардын хувьсгал, Ардчилсан хувьсгалын ойн медалиуд бий. “Хэвлэлийн тэргүүний ажилтан”, “Шинжлэх ухааны тэргүүний ажилтан”, “Соёлын тэргүүний ажилтан” цол, тэмдэг бас бий.

-Уран зохиол, сэтгүүл зүй, шинжлэх ухаан, орчуулга, ном хэвлэл, сурган хүмүүжүүлэх гээд олон салбарт юм юм л хийсэн хүн гэдгийг чинь олон түмэн мэднэ. Бага наснаасаа уран зохиолч болно гэсэн бодолтой байв уу?

-Зохиолчийн авьяасын бяцхан илрэл сургуульд орох үед л байсан шиг бололтой. Нэгдүгээр ангид орчихсон байхдаа нэг удаа оройжингоо нэг юм зураад, түүнийгээ урж хаячихаад дахин дахин зураад байхлаар ээж минь “Миний хүү юу зураад байгаа юм” гэж асуухад нь “Багш гэдэг тэр гошийсон улаан дээлтэй юм чинь хүн зураад ир гэсэн, зурж чадахгүй юм” хэмээн хариулж байсан гэж ээж минь хожим ярьдаг байж билээ. Нэгдүгээр ангийн хүүхэд байхдаа багшийгаа “гошийсон улаан дээлтэй юм чинь“ гэж “тодорхойлж” байсан минь зохиолчийн ямар нэг өчүүхэн юм байсныг харуулж буй мэт бодогддог.

-Уран зохиолд хөтөлж оруулсан багш хэн байна?

-Надад олон багш бий. Намайг уран зохиолд хөтөлж оруулсан Л.Түдэв багшаа хамгийн түрүүнд нэрлэнэ. Араас нь залгаад тоочвол Сормууниршийн Дашдооров, Лхамсүрэнгийн Чойжилсүрэн, Санжмятавын (Шанжмятавын)Гаадамба, Цэвэгжавын Хасбаатар гээд олон багштай. Би гэгч амьтан өөрөөрөө жишээлэн “Муу хүний багш олон. Муу билүүний баас их” гэсэн үг хэлдэг юм. Товчдоо бол “суу залиар сулхан, сурсан эрдмээр дульхан” гэж алдарт “Буурал ээж” шүлэгтээ олон жилийн өмнө Цэндийн Дамдинсүрэн багшийн бичсэн үгээр өөрийгөө тодорхойлно. МУИС-д Гаадамба, Т.Дүгэрсүрэн, О.Жамбаажамц, Ц.Хасбаатар, Ж.Лувсандорж, ардын багш Дагвын Чойжилсүрэн, сүүлд Гандангийн хамба болсон Хархүүгийн Гаадан, Монголдоо л найруулга зүйгээр толгой цохидог Цэгмэдийн Сүхбаатар гээд олон алдартны үгийг сонсож, шалгалт өгч байсан болохоор тэднийгээ “багш” гэж чин сэтгэлээсээ хүндэтгэж явдаг. Би оюутан ахуйдаа М.Гаадамба багшийг олон залууст уран зохиолын нь анхны хайр болсон хүн гэж хэлдэг байсан юм. Т.Галсан, Л.Лувсандорж нарт хэлдэг л байлаа.

-Хэн хэн нь сайхан яруу найрагчид даа. Тэдэнтэй үерхэж нөхөрлөж байв уу?

-Хэн хэнийг нь гадарлахаар барах уу, нэгэн үе дотно гэж болохоор ойр явлаа. Лувсандорж маань Анагаахын дундыг төгсөөд Баянхонгорт хүний бага эмчээр ажиллаж байхдаа Галсангийн өөрийн нь үгээр хэлбэл “тэмээчин” байхад нь мань хоёр танилцсан юм билээ. Жараад оны сүүлчээр Галсан эхнэр Найгалмаагаа нутагтаа түр үлдээчихээд ганц биеэр ирж амьдарч байсан юм. Тэр ганц байшинг нь “Майдарын гурван шар” гэдэг сэн. Тэр цагаас л анх Лууяагаар дамжин Галсантай танилцаж, уулзаж учирдаг болсон. Өнөөгийнх шигээ олон алдар гуншингүй, бүүр ажил төрөлгүй шахам байхдаа тэртээ 1970 оны улсын их баяр наадмын урьд өдөр манайд ирээд, машиндсан шүлгийнхээ эх дээр өөрийн гараар нэлээд засвар хийгээд надад дурсган өгч байсан. Хожим нэг түүвэртээ энэ шүлгээ өөр нэгэн зохиолчид зориулав гээд бичсэн харагдана билээ. Тэр хэвлэгдсэн шүлэг, над дээр буй эх дээрх гараар хийсэн засвар хоёрыг харьцуулах гэх мэтээр нарийвчилбал бага ч гэсэн сонин дүгнэлт хийж болмоор санагддаг. Уг шүлэг “Уран үгийн уурхайчин Лочинд” гэсэн зориулал үгтэй. Тэр “Уурхайчин” шүлэгт

“Найзын дээдээсээ салж ядан үдэх шиг

Нарыг би гараараа далланам

Улаахан нараар магнай дээрээ үнсүүлчихээд

Уурхайнхаа гүн рүү би орном.

Эрдэнэт уул, мөрөн дээр минь

Эрх хүү шиг хэвлүүхэн суунам…” гэх мэтчилэн бичээд он, сар, өдөр, гарын үсгээ зурсан байдаг юм. Галсан маань над зориулсан бас нэг оноосон нэргүй шүлгээ өөрийн боловсруулсан хоёр боть “Монгол Жангар” хөлгөн их туульсаа над дурсгахдаа “Оюутан ахуй цагаасаа

Тэмээчинтэй андалсан “эсэргүүн”

Онгод хийморь, бүтээлээр

Тэмдэгтэнтэй эгнэшгүй гавьяатан.

Онол эш хоёрт

Тэргүүлэх зэргийн эрдэмтэн

Оноо алдаа хоёрыг

Эх судлалаар магадлаачин.

Онгироох нь бус энэ бол

Миний нөхөр Лочин” гэсэн байдаг юм. Галсан нэг үе Махкомбинатад нормын ажил хийж байлаа. Тэр цагт Галсангийнхаа авчирсан махыг бас чиг идэж байсан шүү. Галсан сүүлдээ Нацагдоржийн музейд манаач-тайлбарлагчийн ажил хийж байхад нь Лууяа бид хоёр, Ломбын Нямаа зэрэг тав зургаан хүн Нацагдоржийн музейд архидаж байтал шөнийн хоёр цагийн үед гадна машин зогсох чимээ гараад яах ийхийн завдалгүй С.Эрдэнэ тэргүүтэй хүмүүс ороод ирсэн нь тэд Зохиолчдын хорооны ганц “ГАЗ-63” машинаар хөдөө яваад ирсэн хэрэг байв. Үүнээс болоод Галсан маань Зохиолчдын хорооноос халагдаж, Кино үйлдвэрт орсон. Тэр үед Кино үйлдвэрийн дарга байсан Донров гэдэг хүн Галсанг кино үйлдвэрт ажилд авсан нь олон жилийн өмнө МУИС-д хамт ч юм уу, ойролцоо суралцаж байснаас үүдэлтэй юм билээ. Лууяа маань бага эмчийн мэргэжилтэй учир монгол хэл, утга зохиолын ангид түүнийг аваагүй тул стипендгүй, сонсогчоор сууж байв. МУИС-ийг төгсөөд ажилгүй олон сар явсны эцэст, НТХ-ны нарийн бичгийн дарга байсан зохиолч, орчуулагч Дэжидийн Чимиддоржийн удирдлага доор үзэл суртал хариуцсан ерөнхий зөвлөх байсан Ц.Хасбаатар багшид би Лууяаг гуйж байж МОНЦАМЭ-д ажилд оруулж байлаа. Чимиддорж дарга, Хасаа багш хоёр Москвагийн улсын их сургуульд үеийн андууд гэдгийг нэг удаа Хасаа багштай хамт Чимиддорж даргынд очиж дайлуулж байхдаа мэдсэн юм. Лууяа оюутан байхдаа хоёр ч нялх хүүхэдтэй, “Таван зуугийн барак” гэдэг олон байрны нэгэнд амьдардаг байснаас эхлээд миний мэдэх юм цөөнгүй. Лууяаг их сургууль төгссөн хойно эхнэр Цогзолмаа нь төмөр замын худалдааны байгууллагад ажиллаж байгаад их хэмжээний төлбөрт орсон. Манайд нэг сайн өдрийн өглөө Лууяа, С.Дуламыг дагуулж ирээд “Илүүчлэх хэд гурван төгрөг байна уу” гэж гуйхад тэр хоёрыг дагуулж яваад тэр үеийнхээр бол багагүй, хэдэн мянган төгрөг касснаасаа аваад өгч байсныг С.Дулам маань мартаагүй болов уу. Сүүлд Лууяа-гийн том хүү нь том бизнесч болчихоод аавынхаа андуудыг хүлээн авч сүйд майд болж дайлж цайлсан юм гэсэн.

-Ахмад зохиолчидтой хэр дотно байв?

-С.Удвал, П.Лувсанцэрэн, Э.Оюун, Д.Гармаа, Ц.Гайтав, Ч.Лхамсүрэн, Д.Тарва, Ц.Мөнх, Н.Банзрагч, Ш.Сүрэнжав, П.Пүрэвсүрэн, Ш.Цэен-Ойдов гээд олон зохиолчтой хэл амаа ололцдог, сайхан л харилцаатай байв.Тэд маань насны хэмжил болоод биднээс хальж одож дээ. Ганцхан баримт хэлэхэд одоо ч бүтээж туурвисаар байгаа Данигайн Давааням бид хоёр хөдөө нэг аймагт болсон уран үгсийн чуулганы үеэр С.Удвал даргаас нэг шил архи чемоданаас нь гаргуулаад ууж л явлаа.

-Удвал гуайгаас ч хэр баргийн хүн архи гаргуулж уудаггүй байсан биз?

-Найз нөхдийн маань ихэнх нь энэ нүгэлт ертөнцийг орхиж дээ. Миний унаган багын анд С.Пүрэв Хорлоогийн Сампилдэндэв, Чойжилжавын Билигсайхан, Даржаагийн Өлзийбаяр, МҮЭ-ийн Соёлын ордны даргын албыг олон жил хашсан Бэгзийн Цэрэндаш, сэтгүүлч Бажуудайн Ганбат, Тоомойн Очирхүү гээд цөөнгүй анд нөхөд минь энэ хорвоог орхижээ. Үй зайгүй анд Барын Цэдэв маань амьд байгаа сурагтай. Тэрбээр над олдохоо байлаа. Түндэвийн Юмсүрэнтэйгээ ойрдоо холбоо барьсангүй. С.Пүрэв маань Батмөнхийнхөөс Санжийнд өргөгдсөн хүн. Санжийнх хоёр хүүхэд өргөж авсны нэг нь миний аавын садан хүн байсан учраас С.Пүрэв бид хоёр “сайнаар яривал садан төрөл” гэж хэн хэн нь бичдэг байлаа. Бас ээжийн талаасаа бид холдсон ч гэлээ хамаатан болдог. Өдгөө цагт “найз” гэдэг үг хүчээ авч дээ. Уг нь Тэмүжин, Жамуха хоёр гурван удаа “найз” болоогүй, гурван удаа анд болж байсан юм шүү дээ. Өтөл насандаа хэдэн сайхан залуутай эв зүйгээ олоод явдаг боллоо. Олон талын авьяаст Тугалхүүгийн Баасансүрэн, Магваны Эрдэнэбат, Дашзэвэгийн Лувсандорж, Жамбын Солонго, Санжаажавын Байгалсайхан, Цэндийн Эрдэнэбат, Надмидын Сүхбаатар, Гаадамба багшийн хүү Билгүүдэй, Бямбажавын Хүрэлбаатар, Үржингийн Хүрэлбаатар, Ядамжавын Баатар гээд олон сайхан залуус байна даа.

-Таныг догшин ширүүн зантай гэлцдэг. Хүмүүс хэлэх үү?

-Хэний ч үнэнийг улаан нүүрэн дээр нь бодох санах юмгүйгээр хэлчихээд дорхноо мартчихдаг зантай хүн болохоор тийм тэнүүл яриа тархсан биз. Догширсон цагтаа ч догшин л харагддаг байх. Гэхдээ би үнэнээс хазайхгүйг хичээдэг. Санаанд орж буйгаас гэвэл С.Эрдэнэ бид хоёр нэг удаа сүрхий ам муруйж билээ. С.Эрдэнэ “Утга зохиол” сонины эрхлэгч байхдаа “Монголд роман гэж алга” гэсэн утгатай, монгол романыг бүхэлд нь үгүйсгэсэн нэг том өгүүлэл хэвлүүлэхдээ надаар жишээ авч “С.Лочингийн романууд сэтгэл зүйн хувьд гайгүй үнэмшилтэй явж байснаа ажил хэргийн талаар бичихдээ модон үгээр тоочоод эхлэх юм, авах юм алга” гэсэн утгатай зүйл оруулсан байна. Нэг өдөр Хэвлэлийн нэгдсэн редакци буюу манай ажил дээр Х.Зандраабайдий, З.Сандагаа нарын хамт ямар нэг номын шагнал авахаар ирсэн байхад нь би тааралдаад “Эрдэнэ, чи роман бичнэ гэж юу байдгийг мэдэхгүй байж монгол романыг үгүйсгээд байхдаа яадаг юм. Чи хорин банзал өгүүллэг л бичээ биз дээ” гэж хэлсний минь гэрч Х.Зандраабайдий байна. Тэр үед С.Эрдэнэ “Амьдралын тойрог”, “Занабазар”, “Хойт насандаа учирна” гэдэг гурван романаа бичээгүй байсан цаг.

-Хүүхэд байхдаа номонд ч ёстой донтож өссөн биз?

-Аймгийн номын сангийн эрхлэгч номын санд нь надаас өөр ном уншиж буй хүн байхгүй болохоор намайг гаднаас цоожилчихоод ажлаа амжуулахаар явчихдаг байсан тухай манай Пүрэв, Юмсүрэн, Самдангийн Норов нарын хүн бичсэн шүү. Есдүгээр ангид байхад Л.Түдэв багш сургуулиа төгсөж ирснээр уран зохиолын амтанд орсон доо. Тү багш тэр үед монголоор орчуулаагүй байсан номыг харж байгаад шууд орчуулан бидэнд ярьж өгдөг байж билээ. Жишээлэхэд “Том Сойрын адал явдал” гэдэг номыг ярьдаг байсныг нь одоо ч санасаар байдгийн учир нь Тү багш зохиолын үйл явдлыг ой тойнд шингэтэл цэгцтэй сайхан ярьдаг байсных буй заа гэж боддог юм даа.

-Сүүлийн үед ямар бүтээл шинээр туурвив?

-“Монголын эртний уран зохиол” гэж дөч давсан хэвлэлийн хуудас номоо сайн санаат хүмүүсийн дэмжлэгээр энэ оны эхээр хэвлүүллээ.

-Ц.Дамдинсүрэнгийн “Монголын уран зохиолын тойм”, академич Д.Цэрэнсодномын “Монголын уран зохиол” номуудаас ялгарах онцлог нь юу бол?

-Аугаа их Да багшийн ном 1957 онд, академич, төрийн шагналт, шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн Далантайн Цэрэнсодномын ном 1987 онд гарсан юм. Би тэр аваргасын бүтээлд тулгуурлаж тэдний номыг дагасан л даа. Гэхдээ өөрийн гэсэн үзэл бодол, байр сууриа гаргахыг оролдсон. Нэг юмыг онцлоход бүхий л түүх, түүний дотор уран зохиолын түүх гэдэг өөрчилж болдоггүй зүйл. Тиймээс дээрхи хоёр аваргын номд буйг давтсан зүйл байгаа нь ойлгомжтой биз.

-Та уран зохиолын ямар бүтээлүүд туурвилаа. Энэ талаар манай залуу үеийн уншигчид бүрэг бараг ойлголттой байж магадгүй учир асууж байгаа юм л даа?

-Монголын уран зохиолд цагаан сэтгэл өвөртлөн орж ирснийг минь миний анхны роман “Сэтгэлийн өнгө-цагаан” батална. Хэвлэгдэхдээ “Сэтгэлийн өнгө” нэртэй болчихсон юм. Би ч “цаасны дайсан” хүн шүү дээ. Арван роман, нэлээд хэдэн тууж, хэдэн арван өгүүллэг бичиж. Найман роман минь соц нийгмийн үед хэвлэгдсэн байдаг. Тэр үедээ гадаадын хэдэн улсад ч орчуулагдаж байсан. Кино зохиол ч бичсэн. Орчуулга ч хийж байлаа.

-Өөрийн чинь зохиолоор хийсэн “Эргэж бодох бодол” киног мэдэх юм. Романуудыг чинь хэлбэрийн хувьд шинийг эрэлхийлсэн гэж судлаачид онцолсон байдаг даа?

-“Сэтгэлийн өнгө”, “Хувь заяаны эрэл”, “Үргэлжлэлтэй долоон өдөр буюу Хоёрын өчил”, “Сүйрэл”, “Насны зам”, “Замын бартаа”, “Сарны гэрэл”, “Хилэнцэт амьдрал”, “Гал голомт”, “Нүглийн далайд зугаацаар одсон минь буюу тайлал эгээрээгүй таавар” гэсэн нэртэй юмс бий дээ. Шинэсээд ч байх юу байх вэ дээ. Дэлхийн уран зохиолд эл дол болчихсон зүйлс. “Сэтгэлийн өнгө”, “Насны зам”, “Үргэлжлэлтэй долоон өдөр”-ийг тухайн үеийн хэд хэдэн судлаач, шүүмжлэгч шинэ уран зохиолын романы төрөл зүйлийн хувьд сэтгэл зүйн роман болсон гэж бичсэн байдаг. ЗХУ-ын зарим судлаачид ч мөн тэгж үзсэн. “Сүйрэл” памфлет маань багагүй хэл ам дагуулсан. “Аасшаа” гэдэг бол Оросын “Саша” гэдэг үгийг тонгоргон бичсэн антисоветский зохиол байна. “Саша” гэдэг үгээр оросуудыг төлөөлүүлэн нэрлэдэг юм. Үйл явдал нь ч ЗХУ буюу “Аасшаа”-гийн гар хөл болсон гэж Монгол орноо бичсэн байна гээд л мушгиж гарсан. Тэнд гарч буй Чихят гэдэг улс бол Монгол биш, тухайн үеийн Чили, Хятад хоёрын дундаас гаргаж авсан нэр гэдгийг судлаач шүүмжлэгчид аль хэдийнэ биччихсэн юм шүү дээ. НТХ-ны Үзэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч байсан Ч.Түмэндэлгэр л намайг хэл амнаас аварсан юм даг. “Нүглийн далайд зугаацаар одсон минь” гэдгээ “антироман” гэж төрөл зүйлийг нь би өөрөө тодорхойлсон юм. “Гал голомт”-оо 1986 онд бичиж дуусаад, элдэв хяналт шалгалтыг давах гэсээр байгаад 1989 онд хэвлүүлсэн. Энэ бол Чингис хааны тухай шинэ уран зохиолын романы төрөл зүйлд гарсан анхны роман. Ерээд оноос хойш л Чингис хааны тухай романы үер буусан шүү дээ. Д.Нацагдоржийн тухай өгүүлсэн “Сарны гэрэл”-ээ эссе гэж төрөл зүйлийг нь тодорхойлсон. Б.Ринчен гуай М.Цэдэндоржтой ярилцсан нэг ярилцлагадаа “Монголд эссе бичих чадалтай хүн алга” гэж жаран хэдэн оны үед хэлсэн байдгийг олж үзээд түүнээс хойш эссе гэгчийн талаар сонирхон үзэж эхэлсний эцэст бичсэн юм.

-Их зохиолчийн тухай та их судалсан хүн дээ?

-Би далаад оны эхэн үеэс Д.Нацагдоржийн уран бүтээлийг судалж эхэлсэн. Түүний зохиол бүтээл Нацагдоржийн бичсэнээр биш, алдаа эндэгдлээр дүүрэн гажуу байдлаар нийтэд түгсэнд харамсахдаа, сар өөрөө харанхуй атлаа нарны гэрлийн хүчээр гэрэлтэй юм шиг харагддагтай зүйрлэж Нацагдоржийн зохиолыг бид зохиогчийн бичвэрээр биш, пад харанхуй сар, нарны гэрлийг авснаас гэрэлтэй юм шиг харагддагтай жишиж “Сарны гэрэл” гэж нэрлэсэн юм. “Нүглийн далайд зугаацаар одсон минь”, “Хилэнцэт амьдрал”, “Замын бартаа”, “Насны зам” зэрэгтээ би хүний яс чанар үгүйрэн, бусдыгаа хүндэтгэх уламжлалт ёс алдагдаж, хүн гэгч амьтан улам улам л хар амиа бодогч болж, ёстой л “Нүглийн далайд зугаацаар” явдаг болж байгааг харуулахыг эрмэлзсэн юм.

-Таныг шүлэг бичдэг байсан гэх юм билээ. Одоо хаячихсан уу?

-Хаяад байхдаа яадаг юм. Монголд одоо шүлэг бичдэггүй хүн байдаг юм уу. Миний шүлэг анх 1959 онд “Үнэн” сонинд “Мөч хугацаа” нэрээр хэвлэгдэж байлаа. Мөч хугацаа өнгөрөх бүрий үхэл чинь улам улам ойртож байна гэсэн санааг л гаргах гэж оролдсон юм даг. Гэхдээ анхны зохиосон зохиол минь өгүүллэг байсан даа. Одоо ч үзэг цаас ноцолдуулж л байна. Чингис хаан, Богд гэгээнтэн, Их Нацагдорж хэрхэн нас барсан тухай өгүүллэг бичсэн. Бас бус өгүүллэгээ орчин цагийн арга барилаар бичих гэж оролдлоо. Сурсан зангаараа толгой холбох гэж оролдох ч үе байна.

-Шүлгээсээ уншаач, та?

-Миний “шүлэг” гээд байгаа юмс маань хүмүүсийн дургүйг хүргэх зүйл болчихоод байдаг юм. Гэвч би өөрөө үнэн гэж бодсон юмаа л толгой холбон оромцоглоод буулгадаг хүн. Онч үг маягийн юм нэлээд бий шүү. Жишээлэхэд

“Эр өтлөхөөр

Эм болгон сайхан.

Эм өтлөхөөр

Энгэсэг болгон сайхан” ч гэх юм уу, эсвэл

“Сурах бичиг биш

Урах бичиг болжээ”,

“Зайсангийн энгэр дэх Будда бурхны тэргүүн томджээ

Засгийн үүдэн дэх Чингис хааны тэргүүн жижигджээ” гэхчлэнгээр юм юм бий шүү.

Үргэлжлэл бий