Монгол нутагт энх улирал айлчлан ирж, малчны хотонд нялх төлийн дуу цангинаж эхэллээ. Энэ үе бол малчин монгол түмний нойр, хоолоо ч умартан зүтгэдэг хариуцлагатай цаг. Мал малчдад очихоос өмнөх түрүү нийгмийн үед төв суурингийнхан ч мал төллүүлэх кампанит ажилд дайчлагдан мачийдаг байв. Төлөө хорогдуулсан малчин баалуулж, төлөө бүрэн бойжуулсан сайчуул нь мандан бадардаг байсан. Мал аж ахуйн орон гэдэг утгаараа мал төллүүлэх их үйлст бүхий л хүч хөдөлмөрөө дайчилдаг байсан ч манай улсын мал сүрэг өнөөгийнх шиг өссөн удаа үгүй. Наяад онд тав зургаахан настай байхдаа сумын эмнэлгийн бага эмч буурал аав, сургуулийн галч буурай ээж хоёрынхоо хамт сумаас жар далаад км хол Таван толгой гэдэг газарт хоёр сар гаруй мал төллүүлэлцэж байсан минь санаанд тодхон байна. Баянхонгор аймгийн Заг сумын малчин Цогзол хэмээх аймгийн сайн төлчний хоёр зуу гаруй хонийг тусдаа тасдан авч, ганц гэрээр төвхнөсхийж, хаваржингаа л хурга, ишигтэй хөөцөлдөж, шар бууц бужигнуулсан юм даг.
Шөнө хонь ямаа майлангуут л хөөрхий хоёр хөгшин минь гар чийдэнгээ барин гарч нойтон төл оруулж ирнэ. Бүхлээрээ хувцастайгаа нүдний хор гаргаж, яндан хонгинуулж, өрх дар дархийлгэсэн хүйтэн цасан шуургатай шөнөөр ч таван арван хормын зайтай хотоо эргэнэ гэдэг настай улсад хэцүү л байсан байж таараа. Өдрийн цагаар царай нь харлачихаад л ээлжлээд хонио дагангаа, хурганы уут үүрч, хажуугаар нь харгана шаваг түүж ирж хоногийн түлш залгуулна. Нэг удаа буурай аав минь үдийн будаатай цайгаа уучихаад налайж байсан хонин дээрээ очтол дөнгөж төрсөн хургыг нь элээ шүүрээд явчихсанд харамсан “Бор нүдэн зусгийн хургыг шувуу шүүрчихлээ, ингээд яланд унадаг байж” гэж бэргэж байсныг санадаг юм. Нээрээ ч төл их хорогдуулбал “ачигдах” амархан байсан хэцүү цаг байжээ. Тэр үеийн малчин өрх бүрт “Төлжилтийн” ч бил үү сүртэй нэртэй хүснэгт бүхий дэвтэр ч байдаг байсан. Бодвол төл бүрийг дансалдаг тоо бүртгэл маягийн юм байсан юм уу даа. Бас сайн төлчний хойморт “Энх төлчин” гэсэн цацагтай улаан дарцаг байдаг сан.
Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн дулаарал манайд сайнаар нөлөөлж, малчид аж төрлөө боломжийн хэрээр өөдрөг өнгөлөг авч яваагийнх ч юм уу манай улсын мал сүрэг жил ирэх тусам өсөж үржиж байна. Одоо Монголын хаана ч очсон мал ид төллөөд эхэлчихсэн байгаа. Хурга, ишиг хотонд шуугилдан майлалдаж, борвио тэнийлгэх ботго, унагад чүүчигнэн хөл дээрээ тэнцэж, цасны сэжүүр дээр унасан сарлагийн тугал эхсээ хатуут сүүлээ модойлгон эхийнхээ дэлэнг нудчин байгаа. Өнгөрөгч морь жилд малчид маань арван долоон сая төл бүрэн бойжуулж, мал сүргээ жар гаруй саяд хүргэсэн. ХХААЯ-наас гаргасан мал төллөлтийн хамгийн сүүлийн үеийн судалгаагаар улсын хэмжээнд 555.8 мянган эх мал төллөж, 546.3 мянган төл хүлээн аваад байна. Одоогоор 1369 ботго, 1821 унага, 12.2 мянган тугал, 245.7 мянган хурга, 285.3 мянган ишиг бойжиж байна. Төл бойжилт 98.8 хувьтай байгаа аж. Ховд аймгийн төллөх эх малын 22.5 хувь төллөн бусад аймгуудаа тэргүүлж байна. Нэг ёсондоо төллөх таван мал тутмынхаа нэгийг эсэн мэнд төллүүлээд авчээ, Ховдынхон. Тус аймагт харьцангуй эрт урь унаж дулаардаг учраас орон нутгийн цаг агаарын онцлогтоо тааруулан малынхаа хээлтүүлэг нийлүүлгийг эрт хийдэг нь мал төллөлтийн хугацааг наашлуулдаг гэнэ. Бусад аймгуудын мал төллөлт ч шуудраад малчид маань нойр хоолоо умартан зүтгэж буй нь ойлгомжтой. Мал төллөлтийн бүрэн тайлан улсын наадмын өмнөхөн тодорхой болдог гэж мал аж ахуйн мэргэжилтэн хэлж байна. Өнгөрөгч жилүүдэд мал сүрэг өссөн болохоор энэ 2015 онд 19-20 сая төл хүлээж авах урьдчилсан судалгаатай байгаа юм байна.
Л.БАТЦЭНГЭЛ
МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Хулганайн Тэргэлтэй цахимаар холбогдож хөөрөлдлөө. Тэрээр эдүгээ АНУ-д амьдарч буй манай нэртэй уран бүтээлчдийн нэг билээ. 
-Таныг яруу найрагч болоход авга ахын чинь нөлөө их байв уу?
Монгол төрийн жудагт түшээ Чононбөрт Бямбын Жигжид гуайтай утсаар холбогдож, гэрт нь өнжих хүсэлтээ дурдвал ажлын өдрүүдэд зав зай хомсоо учирлаад “Бямба гаригт хүрээд ирэх үү” гэлээ. Хагас сайны их үдэд зурагчинтайгаа Дарь-Эх дэх гэрт нь явуулсан унаагаар нь хүргүүлж очлоо. Жолооч залуу “Манай нагац ах” гэж ганц үг амнаас унагаснаас олныг дурдсангүй. Дарь-Эхийн рашаанаас нэлээд дээхнэ уулын эх бэлд шахуу гудамжны дээд үзүүрт байдаг гурван давхар байшин Жигжид сайдынх аж. Хашааны төмөр хаалга удирдлагаар онгойдог бололтой, хүн харагдаагүй атал цэлийтэл нээгдэв. Жигжид гуай гэрийнхээ үүдэнд улавчтай зогсож харагдана. Хашаанд нь машины гараашаас гадна зун суудаг бололтой ширээ сандал бүхий асрын араг төмөр, амралтын газруудынх шиг буурийг нь өндөрлөн цардмалдаж тохижуулсан таван ханат гэр бөмбийнө. Гурван давхар байшинд орвол халуун сайхан амьсгал угтаж, амар мэндээ мэдэлцлээ.
Зурагтаар Ерөнхий сайд асан С.Баярын хөөрөлдөөн гарч байна. Жигжид гуай Архангай аймгийн Жаргалант сумын уугуул, арван хүүхэдтэй айлын хоёр дахь, хөвүүдийн ууган аж. Жаргалант нутаг бол арвангуравдугаар Далай ламаас “Эрдэнэ мэргэн бандид, ханчин хамба” цол хүртсэн их соён гэгээрүүлэгч, зохист аялгууч Сүрэнхорын Жамьянгарав гэгээнтэн, их хутагтын удаах дүр Очиржанцан, Жалцав маарамба, гарамгай баатар Л.Дандарын хорооны байлдагч, сумангийн улс төрийн орлогч “Эх оронч” хэмээн алдаршсан Ч.Жүгдэрнамжил, хөдөлмөрийн баатар, саятан жолооч Л.Самбуу-Ёндон, зохиолч А.Самбалхүндэв, улсын арслан “эрээн хавирга” Б.Төрбат нарын алдартнуудын өлгий. Миний бие С.Жамьянгаравын нэрэмжит Дорно дахины утга зохиолын дээд сургуулийг дүүргэсэн болохоор ихэд бэлгэшээж их хүмүүний талаар өрхийн тэргүүнээс лавлатал “Жамьянгарав гэгээнтэнтэй манайхан их ойрын төрөл юм шүү. Буддын гэгээрэхүйн ухаан, яруу найраг, түүх, гүн ухааны 13 боть бүтээснээс ганцхан нь үлдсэн юм гэнэ лээ” гэж харамсангуй өгүүлэв. Жаргалант нутгийн хүү 
“Асайт, Даага, Чулуут, Элгэт
Бидний яриа Дарь эхийн оройд шахуу хад бартаатай газар амьдрахад хэцүү биш үү гэсхийж үргэлжлэв. Тэр хэдийгээр хэд хэдэн Засгийн газарт сайдаар ажиллаж байсан ч хувьдаа зуслангийн байшин ч авч байгаагүй болохоор 1990 онд айлын хашаа худалдан авч, өөрийн гараар тохижуулж засварласаар өдий хүрчээ. Гурван давхар байшинг дулаан тохьтой байлгахад нэг өвөл гурван машин нүүрс шаардлагатай ч нарны зай, цахилгаан халаалт ашиглаж, утааг харьцангуй бага “үйлдвэрлэдэг” болжээ. Өрхийн ерөнхий цахилгаанчин, слесарь, холбооны инженер, ус түгээгч, мужаан гээд бүхий л ажлыг хариуцдаг, хэрвээ би л гар хөдлөхгүй бол ямар ч мундаг инженер ирээд энэ бүхнийг ажиллуулж чадахгүй гэж Жигжид гуай хүүрнэж суутал гэргий Сүхээ нь үдийн хоол бэлэн болсныг дуулгав. Нутгаас нь хоёр хоногийн өмнө өвлийн идэш нь ирээд амталж амжаагүй байсан аж. Үхрийн алаг махыг төмстэй чанаж, гурилаар бүтээж, ногоотой шөл хийжээ. Эднийх ер нь монгол хоолоо л таашаадаг гэнэ. Жигжид гуайн аав Янживын Бямба 1910 онд төрсөн. Асайтын хүрээнд шавилан сууж бурхны ном сурч байсан ч сүм хийдийг тарааж эхлэх үед хөдөө гарч, өөрөөсөө хорь орчим дүү бүсгүйтэй гэрлэснээр арван нэгэн хүүхдийн аав эжий болж аж төрлийн хатуу хөтүүг үүрч ирсэн хөдөөгийн эгэл малчин ард байж. Мал муулахыг харж чаддаггүй, ан хийдэггүй номын нэгэн тул гарын үзүүрээр гэрийн мод, авдар сав урлан албан даалгавар, дайн тулааны хүнд бэрх жилүүдийг борви бохисхийлгүй үдэж, жар гаруй насандаа бурхан болсон ааваасаа айлын ууган хүү амьдрахуйн жам, аж төрлийн сургаалыг өвлөн авчээ. Бямба гуай нутаг нугадаа нэртэй дуучин байсан болохоор “Алиа саарал”, “Хүрэн толгойн сүүдэр” хэмээх ардын сайхан дуунуудыг сонсоход хүүгийнх нь сэтгэл хүүхэд ахуйн янзаар нялхарч уярдаг хэвээр аж. 
Жигжид гуай ээжийгээ дурсахдаа хоолой нь зангираад ирэв. Түүний ээж Ногоон суунаг овогт Пүрэвийн Галсан бага балчраасаа өнчин ядуугийн зовлон туулсан, дөчхөн насандаа хань ижлээ алдахдаа “сахил хүртлээ” хэмээн хондлой шүргэсэн урт хархан гэзгээ хадагтай хайчаар үргээлгэсэн, арван үрсээ хүний зэрэгт хүргэх гэж хүзүүний махаа барсан хүний дээд байжээ. Энэ тухай хүү нь 
Бид гал тогооны өрөөнд мах хөшиглөж, шөл оочлонгоо ийн хөөрөлдөх зуур ханьтайгаа хэрхэн учирсныг Жигжид гуай, түүний гэргий Алтансүх хоёроос сонирхлоо. Хойно сургууль төгссөн шижгэр инженер Улаанбаатарт ирээд ажилд орж амжаагүй байхдаа үеэл Ч.Загдхорол болон гэрт нь түр амьдарч буй Самбуу нарын ажлын газар ашиглалтад ороод удаагүй асан Мах консервийн комбинатаар орж гардаг байжээ. Залуу хүн болохоор шинэ үйлдвэрийн будаг нь ханхалсан барилга, бужигнах залуусын идрийн золбоо сэтгэлийг нь татаж байсан биз. Нэгэн удаа МКК-ын ажил тарах үеэр үйлдвэрийн хашааны хаалгаар гарах гэж явтал барууны хийцийн зургаан талтай саарал даавуун малгайтай, богинохон бошинз өмссөн, тэгш шулуун хөлдөө өндөр өсгийтэй шаахай жийсэн, бэлхүүс нарийн, бие зэгзгэр, сормуус дэрвэгэр, алаг нүдэн охинтой таарсан нь ирээдүйн амьдралынх нь хань, алаг үрсийнх нь эжий байжээ. Тэр охиныг харсан даруйдаа нүд унагаж араас нь дагасаар автобусны буудал хүрэхэд нөгөөх нь үеийнхээ нэг охинтой инээлдэн, хотын төвийн хаягтай унаанд сууснаар танилцаж ч амжилгүй үлдсэн байна. Маргааш нь тэрээр найз Самбуугаасаа мөнөөх охины талаар судалгаа хийвэл олигтой үр дүнд хүрсэнгүй, харин Самбуугийн гэргий МКК-ын захиргааны боловсон хүчний байцаагч Алтансүх “Тэр чинь саяхан Болгар улсад техник мэргэжлийн сургууль төгсөж ирээд хиам боловсруулах цехэд ажиллаж байгаа Алтансүх гэдэг охин, амьдай болохоор би нэр болоод хаана хуваарилагдсаныг нь ч сайн мэдэж байна” гэжээ. Дараа өдөр нь нүдэлсэн охиноо амдан байж танилцсанаар залуу хосын амьдралын гараа эхэлсэн түүхтэй аж. Гэрийн эзэн, гэргий хоёр 1967 оны долдугаар сарын тэр л гэрэлт өдрүүдээ мартаж эс чадах буюу. Биднийг ёстой л ам халан суутал эзэгтэйн утас дуугарч, хүүгийнхэн ирлээ гэв. Гэрээс нэг товч дарж хашааны хаалгаа онгойлгож буй бололтой. Удалгүй хүү Ж.Батмөнх нь бэр Б.Мандухай, ач охин Аминаа, ач хүү Сэдүбазар нарынх нь хамт орж ирэв. Хүү, бэрийнх нь нэрийг анзаарвал Монголын их хаан, хатан хоёрын алдартай ажээ. Заяаны ханийн учрал ерөөл гэдэг цаанаасаа их учир жанцан агуулжээ гэлтэй.
Бидний яриа хоёр давхар дахь наран талдаа цонхтой Жигжид гуайн ажлын өрөөнд үргэлжиллээ. Өрөөнийх нь үүдэнд гүйлтийн зам харагдана. Мань эр өглөө зургаагийн үед босоод биеийн чилээгээ гарган гимнастик хийж, цаг гаруй гүйлтийн зам дээрээ гүйнэ. Өнгөрөгч зун нутагтаа амраад ирэхдээ гурван килограмм жин нэмсэн болохоор үүнийгээ хаях гэж мачийгаа л байгаа аж. Жигжид гуайг харахад дал дөхсөн хүн гэхээргүй тавьтай хүн шиг л жавхаатай. Гэдэс гүзээ гээд байхаар ч юмгүй хүн шүү дээ. Тэрээр “Солонгос, япончууд миний гүзээг гэж шоолно шүү” гэж тоглож байгаа юм шиг өгүүлнэ. Эдний хүүхдүүдийн ууган нь Ж.Билгээ, нөхрийг нь Ш.Батцэнгэл, зээ нарыг нь Тэнүүн, Тэмүүлэн, Батбилиг, Орхон, Төгөлдөр гэдэг аж. Охин Билгээ нь 1991 онд анх зохиогдсон Монголын гоо бүсгүйн тэмцээнд “Есөн эрдэнэ”-ийн нэг болж байсан, Шүд, эрүү нүүрний мэс заслын төвийн орлогч даргаар ажиллаж байгаад Японд докторын зэрэг хамгаалсан, шүдний хувийн эмнэлэг ажиллуулж, үйлчлүүлэгч нарт дарагдсан газар байдаг аж. Ямар сайндаа л аав нь шүдээ янзлуулъя гэхэд “Аав та хоёр долоо хоногийн дараа л үзүүлэх дугаар байна” гэж байхав дээ. Хүргэн Ш.Батцэнгэл нь “Юнайтед машинери”, Э.Энхбат нь “Хөх Монгол” компанийн захирал бол бас нэг хүргэн Эрдэнэчулуун хувиараа бизнес эрхэлдэг юм байна. Охин Ж.Булгаа зээ Ирмүүндорж, Дариймаа, Тэлмэн нарыг, отгон охин Ж.Энх-Оюун нь Наранзаяа, Аминзаяа, Гэгээнзаяа нарыг төрүүлж, өнөр өтгөн гэр бүл болцгоожээ. Жигжид гуайн ажлын өрөөнд бүрэн мөнгөн тоноглолтой сайхан монгол эмээл, мөнгөн хазаар, бүүрэгт нь өлгөсөн ташуурын хамт нүдэнд тусав. Ноднин төрсөн өдрийнх нь баяраар гэргий нь “Монгол хаад” цуврал ботиудыг, хүүхдүүд нь “Таны нутаг бол эмээлийн орон билээ” гэж аавдаа уг эмээл, хазаарыг бэлэглэжээ. Эрчим хүчний дэд сайд асан Энхтайван “Гоё халиун”-ыхаа төлийг бэлэглэсэн үе ч таарч ихэд бэлгэшээжээ. Саяхан “Тоотой насны тохиол тавилан” номынх нь хурим болоход УИХ-ын гишүүн асан Р.Буд, Ц.Цэнгэл нар хоёр хөгшинд тус бүр хурдан азарганыхаа төлийг ч бэлэглэхээр амлаж. Жигжид гуай “Манайх ядуувтар айл байсан болохоор гурав дөрөвхөн морьтой байсан. Нэг сайхан хонгор морь, шувуу шиг хоёр бор морьтой. Аав мал тамлана гээд морь уядаггүй. Нутгийн алдартай уяач Чунаг гуай л хоёр бор морио зарчих гэж их шалдаг байлаа. Би ч морь малд нэг их хорхойсоод байдаггүй. Гэхдээ монголчууд морины гайхамшгаар л дэлхийг хураасан. Хубилай хааны үед Адууны яамтай хүртэл байлаа” гэж хуучлав. Бичгийн ширээнийхээ хажуугийн тавиур дээр олон гаанс тавьж. Түүний цуглуулах дуртай зүйлсийн нэг нь чамин гаанс ажээ. Хорь гаруй гаанстай гэж байгаа.
Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, дууны шүлгийн нэрт мастер, зохиолч, яруу найрагч Загдын Түмэнжаргал агсныг монгол түмэн сэтгэлд мөнхөрсөн уран бүтээлээр нь сайн танина. Найрагчийн хүү, “UFC” группын хүнсний үйлдвэрлэл хариуцсан дэд захирал Түмэнжаргалын Дүүрэнтэй уулзаж аавынх нь тухай хөөрөлдлөө.
“Жек Уотерфорд” сангаас зохион байгуулсан Монголын түүхийн салбар дахь 2013-2014 оны шилдэг бүтээлийн тэргүүн шагналын эзнээр “Их Хүннү” уран бүтээлийн нэгдлийн захирал О.Батсүх “Хубилай хаан, Монголын их Юань улс” бүтээлээрээ шалгарсан билээ. Түүнтэй уулзаж ярилцлаа.
Хүний амьдрал жаргал зовлон, уйтгар гуниг, баяр баясал гээд хар, цагаанаар тогтохгүй түмэн өнгөтэй. Бурхнаас заяасан аж төрлийн гайхамшигт бэлгийг алтан титэм шиг зүлгээд өнгөлөх үү, гуулин зоос шиг зэврүүлж гээх үү гэдэг харин хувь хүний сонголт. Тэнгэрлиг гэгээн хувь тавиланд ивээгдэх, тэнэмэл нохойн гутранги нүдээр орчлонг бүүдийлгэх хоёрын шалгуур нь яах аргагүй хүний төрөлх ааль араншин, хүн чанар хоёр. Ахас ихсээ үл хүндэлж алуурчин талаачин адил загнагчаас хүн бүхэн нүүр буруулж хүрэл зүрхнийх нь хүйтэн цэвдэгт цэцэгс хүртэл өнгөө гундаана. Хүн бол сэтгэлийн амьтан. Дэргэдийн нэгнээ нохойноос дорд үзэгч өчүүхэн үзэлтэн дээд тэнгэрийн нарыг хүртэл зүхэн, олдсон биеийн эрх чөлөөндөө дайсагнана. Тийм ёс бус үзэл, ёр гажийн үйлдэлтнээс хүний нийгэм хууль цаазаар хана цайз босгож харанхуйн ангалд араатан шиг ганцаардуулдаг жамтай. Ийм ааш араншинтнуудыг монголчууд хогийн дэвсгэртэй зүйрлэж “адсага шиг ааштай” хэмээн зайгаа авцгаадаг. Хэлсэн үгэндээ эзэн, хийх үйлдээ итгэлтэй гэгээн нинжин сэтгэлт, авьяас ялгуун билэгтнийг харин бурхдын зиндаанд өргөж үеийн үед дурсан санадаг буюу. Тийм сайхан хүмүүн амьдралын ямар ч гуниг зовлонг сэтгэл оюуны хатамжаар туулж, сэтгэл зүрхээ тэнгэрийн уяхан шат болгодог билээ. Амьдралыг хараар будах дорд үзэлтэн бишгүй ч гунигийг нэвт гэгээлэх сайхан хүмүүс тэднээс ч олон учраас алсын уулын гэрэлт оргилд өлмийлөх чин сэтгэлтэн ойрын довонд бүдэрч өвдөг шорооддоггүй байнам.