Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл спорт туслах-ангилал

Зэвэгийн Ойдов: Жудагтай бөхийг харахаар сэтгэл бүр гойд татагддаг DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… Хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдовтой хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.

Монгол Улсын ХХ зууны “Манлай тамирчин”, олимпийн мөнгөн медальт, дэлхийн хошой аварга, хөдөлмөрийн баатар Зэвэгийн Ойдовтой ярилцлаа.

-Та 62, 68 кг-ын жинд барилддаг байсан. Одоо ч нэг их айхавтар жин нэмээгүй бололтой?

-Би одоо 73, 74 кг жинтэй л байна. Хөгшин болчихоор дээшээ жин нэмэх нь гайгүй юм даа. Жин хаагуураа нэмэх вэ гэхээр гэдэс гүзээ хавиараа л нэмэх маягтай байх юм байна шүү. Ер нь манайхан удмаараа сул мах багатай, тарган улс цөөнтэй. Ерөнхийдөө булчинлаг хэрнээ нарийнлагдуу биетэй хүмүүс.

-Монголын уран сайхны “Хань” киног таны амьдралаас сэдэвлэсэн, танд зориулсан кино гэж ярьдаг. Үйл явдлыг нь харахаар тийм биш ч юм шиг?

-Тэрийг ч улсууд янз бүрээр л ярьдаг юм. Үнэндээ яг “Чамд зориулсан кино шүү” гэж хийсэн улсууд нь хэлээгүй. Бөхийн амьдралын тухай “Хань” гэсэн нэртэй кино. Сайхан кино л доо. Яагаад энэ киног надтай хамаатуулсныг мэдэхгүй. Тэр үед чинь чөлөөт бөх дөнгөж хөгжөөд олон жил болоогүй, арав гаруй жил болсон байсан. Би дэлхийн аварга болчихсон байсан үе. Тэгэхээр ард түмний гаргасан яриа л байх. Тэрнээс биш циркийн Дашнамжил гэж сайхан биетэй, хүндийн өргөлтийн тамирчин залуу. Тэр залуугийн толгойг Сэрээтэр харцагын биетэй эвлүүлж хийчихсэн, тэгээд л барилдуулаад байгаа юм. Тэрийг чинь бид л мэднэ. Олон жил хамт барилдаад, нэгнээ мэддэг болчихсон болохоор “Сэрээтэр багшийн бие байна, Дашнамжилын толгой байна” гэж танихаас биш, энгийн хүмүүс мэдэхгүй байх.

-Дэлхийн бөхийн холбоо буюу FILA-гаас батламжилсан алдарт “Ойдов” мэхээ та хэзээ, хаанахын тамирчинтай барилдаж байхдаа анх хийсэн юм бэ?

-Тэр “Ойдов” гэдэг мэхийг чинь бодоод “Ийм нэг мэх байх нь” гээд л олсон юм биш л дээ. 1974 онд Болгарын Севильеев хотод болсон Дан Коловын нэрэмжит тэмцээн дээр Ираны бөх Карма Шахтай дөрвийн даваанд барилдлаа. Айхавтар өмсөнө, солгой гартаа өмсөнө. Өмсүүлчихгүй санаатай, гарыг минь айхавтар лав барьчихсан зүтгээд болдоггүй. Толгой минь нуруун дээр нь явж байна. Яг тэгээд дээрээс нь харсан чинь өвдөг нь эрүүнд нь хүрээд өвчүүндээ наалдаад байхгүй юу. Тэгсэн чинь надад “Өө за энэ чинь адууны хатуу хийгээд унагадаг аргатай адил юм байна. Энийг хийж болмоор юм байна” гэсэн бодол зурсхийгээд төрлөө. Эхний гурван минут завсарлаад дунд гурван минутад яг тэр байрлалаас би ч бараг гараа өгсөн байх гэж санаж байна. Тэрэн дээр өмсүүлчихгүй бололцооны байна гэж харсан. Тэгээд л би өнөө хөлийг нь бариад авчихгүй юу. Хөлийг нь бариад хоёр секунд болов уу даа, алдчихгүй юу даа. Дараачийн гурван минут боллоо. “Аа энийг чинь тас гэдрэг нь дайрах байжээ” гэж бодлоо. Тэр тэмцээн дээр чинь маш олон зурагтын бичлэг хийж, гэрэл зургийн олон зуун аппарат зоочихсон байсан юм. Зарим бэлтэй газрууд нь тэр заалны талыг нь шахуу худалдаж аваад өөрсдийнхөө зургийн аппаратыг зоочихсон байлаа. Дэвжээ болгоны захад камер зоогоод орхичихсон байсан юм. Би “За одоо тас гэдрэг нь дайраад унагаад энэ камерт бичүүлчих юм байна” гэж бодсон ч харамсалтай нь тэр мэхээ хийж чадаагүй. Ирэхдээ тэр мэхнийхээ тухай тувтан бодоод хүрч ирээд бэлтгэл дээр хөл, цээжээ ингэж байрлуулах юм байна, гараа ингэж барих юм байна гээд бүгдийг нь нэг нэгээр нь дасгаж үзээд давтаад бодоод байсан.

-Энэ мэхнийхээ тухай хэнд ч хэлээгүй юү?

-Хэнд ч хэлээгүй, хэнд ч хийж үзээгүй. Тэгээд дараа жилийнх нь зун байна уу даа Баянхонгорт УАШТ боллоо. Тэр тэмцээн дээр Архангайн Оросоо гэж Багшийн дээд сургуулийг төгссөн сайхан бор хүүтэй таарлаа. Шүгэл дуугарангуут над руу хар хурдаараа ирэхгүй юү. Тонгойгоод орж ирж байгаа байдал нь өнөө байрлал яг мөөн. Зөрүүлээд хийчихсэн. Тэгээд л долоон секундэд цэвэр ялсан юм. “За энэ баараггүй боллоо. Хаашаа ч хөдөлшгүй. Миний юм боллоо” гэж бодсон. Сүүлд нь өөрөөсөө нэлээд илүү ганц хоёр хүнд хийж үзсэн. Маш сайхан болж байсан. Гэхдээ би тэр мэхээ бусад нөхдөдөө харуулах дургүй байлаа. Яагаад гэвэл манайхан чинь өөрөө сайн сураагүй байж өөр хүнд очиж зааж өгдөг байхгүй юу, гадныханд. Тэгээд л гарцаагүй минийх болсон болохоор хариуг нь бодлоо. Хариуг нь олохгүй бол аюултай юм болох нь гэж бодсон. Гэтэл одоо болтол, гуч, дөчөөд жил бодоод мэхнийхээ хариуг олоогүй л байгаа. Тэр хариу нь олдохгүй, хариугүй юм шиг байна лээ. Яагаад вэ гэвэл хөл, толгойгоо хүний нэг гараар холбуулчихаар хариу хийнэ гэж байдаггүй юм байна л даа.

Болгарын багш А.Петровыг Монголын чөлөөт бөхийн барилдааны анхны багш гэж бид үздэг юм. Манайх санал тавьж манай бөхчүүдийг Болгартаа аваачаад ДАШТ-д оролцох бөхчүүдтэйгээ хамт бэлтгэл хийлгэж байсан хүн. А.Петров багш олон улсын дасгалжуулагчдын семинар дээр “Сүүлийн 200 жил шинэ мэх зохиогдсонгүй. Дасгалжуулагчид сайн ажиллахгүй байна” гэсэн юм. Бид ч ойр зуураа тэгж ярьсныг үгүйсгээд л янзан бүрийн л мэхний тухай ярилцаж билээ.

1994 онд миний ДАШТ-ий аварга болсны 30 жилийн ойг тэмдэглэлээ. Тэр үеэр бодохгүй юу “Манай энэ хэдэн хүүхэд дэлхийд гарч аварга гэх нэр оруулахгүй нь. Яадаг юм билээ. Урамгүй юм аа” гэж бодоод өөрөө дахиж нэр оруулъя гэж бодлоо. Над шиг хөгшин амьтан барилдаад нэр оруулна гэж байхгүй. Тэгээд бодоод гэв гэнэт А.Петров багшийн хэлсэн нь санаанд буугаад яагаад хоёр зуун жил шинэ мэх гараагүй гэж. Миний тэр мэх бол шинэ. Би л өөрөө бодож олсон юм чинь. Өмнө нь хэн ч хийгээгүй шүү дээ гэж бодоод мэхнийхээ тухай бичээд франц хэл рүү орчуулуулаад явууллаа. Тэгтэл манай А.Басхүү “Өнөөхийг чинь биш гэсэн хариу ирлээ” гэв. Тэгэхээр нь омог хөдлөхгүй юү. Дэлхийн хошой аварга болсны минь 30 жилийн ой дараа жил нь боллоо (инээв). Дахиад л өнөөхөө бичээд А.Басхүү маань ч гүйж франц хэл рүү орчуулууллаа. “Би 1974 оны Севильеев хотод энэ мэхийг хийх гээд тэгж дутсан. Надаас хойш 1976 онд ЗХУ-ын Абдул Муслимов гэдэг бөх хийгээд тэгж алдсан” гээд л хаана ямар тэмцээнд, хаанахын бөх энэ мэхийг хийсэн, хийгээд алдсаныг нэг бүрчлэн бичсэн юм. Яагаад вэ гэвэл би бүх тэмцээнийхээ тухай тэмдэглэл бичдэг байсан юм. Тэгэхээр бүх барилдаан цээжинд минь бэлэн гэсэн үг л дээ. Ингээд дахиад маш дэлгэрэнгүй бичээд явуулав. Тэрнээс хойш тэр мэхийг хоёр жил гаруй хугацаанд судлаад тэдгээр материалууд Дэлхийн бөхийн холбооны архивт байсан учир Техникийн зөвлөл нь Унгарт болсон ДАШТ-ий дараа хуралдаж миний мэхний асуудал орсон. Тэгээд л гарцаагүй мөн гэж зөвшөөрөгдсөн. Тэгээд нэр өгөхөөр боллоо. Тэрийг бид толгой уургалж суйлна л гэж нэрлээд байсан юм. Толгой уургалж байна гэхээр яг ч бас тийм биш юм аа. Толгойг нь дараад суйлж байна аа. Тэгэхээр толгой дараад суйлах гэвэл ямар вэ гэж удтал хэлэлцээд дэлхийн түүхэнд үлдэх юм чинь ерөөсөө таны нэрээр нэрлэе гэцгээгээд “Ойдов” гэдэг нэр өгсөн учиртай юм. Тэглээ ч ингэж нэрлэхээс өмнө энэ мэхийг дэлхийн бөхчүүд “Ойдов” гээд нэрлэчихсэн байсан юм. Энэ мэхийг хийхээр л дасгалжуулагчид “Ойдовдчихлоо” гэдэг байсан шүү.

-Одооны нэг бөхийн ард эмч домч, бариачаас эхлүүлээд элдэв төрлийн нэмэлт бүтээгдэхүүн, амин дэм бий. Харин та бүхний үед ер тийм юм дуулддаггүй байж. Бор зүрх, байгалиас өгсөн бие хаагаараа зүтгээд байдаг байсан даа?

-Бидний үед чинь бүгдээрээ жилийн турш формтой байсан гэж хэлж болохоор байсан. Бид элдэв долоон витамин гэж идэхгүй. Витамин огт өгөөгүй гэвэл бас худлаа. Ямар витамин бэ гэвэл чүдэнзний хайрцагны дайтай, дотроо 50 ширхэгтэй витамин C. Өдөрт нэг удаадаа таван ширхгийг ууна. Ийм л заалттай. Жин хасаад их сульдчихсан тамирчид бол глюкоз гурав, дөрөв тариулна. Бүр их сульдчихсан тамирчинд кальци хлоридыг тэмцээний өмнө ганц, хоёрыг хийнэ. Ёстой л ядарч сульдчихсан байвал витамин В1, В6, В12-ыг хийлгэнэ, арван ампулыг. Жилдээ шүү дээ. Тэгээд л бидний витаминжуулалт болчихдог байсан юм даа. Яахав ерөнхийдөө манай тамирчид өглөө 40 минутаас цаг 20 минутын гимнастик хийнэ. Боксынхон биднээс илүү ширүүн бэлтгэл хийж байсан гэж ойлгодог юм. Гомбо, Алтанхуяг нар чинь бэлтгэлийн хувцсаа тайлаад мушгихаар угаасан хувцас мушгиж байгаа юм шиг хөлс нь сархийгээд асгардаг байсан. Биднийх бол сархийж асгахгүй ч хоёр гурван дусал юм гарна аа. Гэхдээ бид чинь өглөөд 1.5 кг-ыг хаячихдаг байсан, бэлтгэлийн үед. Үндсэн үе рүү ороод ирвэл 200-500 гр л хасна. Өдөрт тав, зургаан цагийн бэлтгэл хийчихээр илүү өөх гэж байхгүй болчихно. Тэгээд тэмцээнээс тэмцээн рүү дамжчихаар бүтэн жил шахуу формтой байсан улсууд. Үүнийг ЗХУ-ын дасгалжуулагчид хараад “Та нар гарынхаа булчинг жилийн турш чангалаад байж чадах уу. Энэ булчинг чинь суллаж байхгүй бол болдоггүй юм. Тиймээс тэмцээний формоо нэг хэсэг сул тавьж амрааж байх ёстой. Тэгэхгүй бол бүтэн жилийн турш булчингаа зангидаад байж болдоггүй юм. Хүн бүтэн цагийн турш ч бүх булчингаа чангалаад байж чадахгүй” гэж хэлж ойлгуулж билээ. Бид чинь бүтэн жилийн турш бэлтгэлжилттэй байсан болохоор ядаргаанд орно гэж айхавтар юм байдаг байлаа.

-Шигшээгийн тамирчид маань жин хасч, ядарч сульдсан үед хүнд байдалд орж нүдээ ч хөдөлгөх тэнхэлгүй болчихдог тухайгаа ярьж байсан?

-Хоол, махны үнэр авч чадахгүй. Махны үнэр авбал огино. Хоол хараад л дургүй хүрнэ.

-Хоолны дуршилгүй болчихдог гэсэн үг үү?

-Тийм хөгийн болдог юм. Тэгээд л жин хасаад ирэхээр зарим тамирчны дуу өөрчлөгдөнө. Боксын Буянгийн Ганбат гэж гавьяат мастер тамирчин байдаг даа. Тэрний дүү боксчны хоолой сонин болоод жонгиносон юм болчихож билээ. Би ч гэсэн тийм жонгиносон дуутай болж ирээд больсон шүү. Дуу хүртэл тэгж өөрчлөгдөөд биед тийм аюултай. Бид формыг тэгж сайн барьдаг байлаа.

-Чөлөөт бөх анх Монголд хөгжиж эхлэх үед хүмүүс энэ спортыг ойлгодоггүй, үндэсний бөхтэй л харьцуулаад байдаг байсан шиг байгаа юм?

-Дэмждэг хүн байхгүй, багш дасгалжуулагч гэж байхгүй. Үзсэн харсан юмаараа л явж байсан. Баянхонгорт ухаан нь будаг шаврын Бямбаа багш бидэнд чөлөөт бөх зааж байлаа. Тэр багш их хөдөлгөөнтэй, бокс тоглоно, үндэсний бөхөөр сайхан барилдана, чөлөөт барилдаж цана тэшүүрээр гулгадаг, таван аймгийн бүсээс шалгараад Улаанбаатарт ирж гулгадаг хүн байж билээ. Бидэнд мужааны нэг анги олдоно. Актлагдсан матрас дээр бэлтгэл хийдэг байлаа. Матрасаа шатны доор аваачаад хураачихна. Бүх анги тарсны дараа орой 10 цагт цуглана. Мужааны ангид өрөөстэй багаж хэрэгсэл, хаалга, цонх, моделиудыг яг тэр хэвээр нь зөөгөөд коридорт тавина. Тэгээд шатны доор хураалттай матрасаа авчирч дэвжээгээ засна даа. Матраснууд нь зүү ихтэй. Өнхөрч, барилдаж байхад зүү хатгана. Тэрийг нь олоод хаяна. Тэгж тэгж бэлтгэл хийж байгаад ангиа угаагаад өнөө багаж хэрэгслүүдээ буцаагаад тавина. Тэгээд тарахад шөнийн 12, 01 цаг болж байна. Баянхонгор чинь элстэйг хэлэх үү, ядарсан хүмүүс явсаар байгаад шөнийн 02 цагт очоод унтана даа. Өглөө босоод гүйх сайн гэхээр нь наадмын талбайг долоо, найм тойрно.

-Ямар тэмцээнд бэлтгэж байгаа байдал нь тэр вэ?

-Чөлөөт барилдааны дугуйланд орж байгаа байдал. Зун нь амарч байгаад ирсэн чинь нөгөө матраснуудыг маань бүгдийг нь хог дээр гаргаад хаячихаж. Хойтон жил нь бид яажшүү бэлтгэл хийж байсан бэ гэхээр матрас байхгүй. Учраагаа барьж аваад унагаад мостлох хэрэг гарна. Чихээ хөвөнгөөр бөглөчихнө. Гурав гурваараа зогсоно. Хоёр нь барилдаад нэгийгээ унагачихаар нөгөө нэг нь хөвөнтэй куртикээ бариад нөгөө хоёрынхоо толгой хэсэгт нь дэвсч өгнө. Тэгээд л мостолно. Нүдээ аниад л. Ам, хамар руу элс орно. Толгой нь куртикнээс нь гарчихаар куртикээ нэг сайн гөвчихөөд л дахиад доор нь дэвсч өгнө. Ингэж л бид хоёр дахь жилээ өвөлжингөө элсэн дээр барилдаж чөлөөт барилдааныг хөгжүүлж эхэлсэн юм. Энэ чинь 1966-1967 оны өвөл шүү дээ.

-Олон жил нэг жинд өрсөлдөж сүүлдээ бүр нэгнээ үгүйлж “Танай улсын тэр тамирчин яагаад ирсэнгүй вэ” гэж асууж сурагладаг гадны өрсөлдөгчид байдаг юм билээ. Танд тийм гадны бөх найзууд тоймгүй биз?

-Зөндөө байгаа ш дээ. Өөрийнхөө жингийн бөхчүүдтэй найз байхаас гадна өөр бөхчүүдтэй ч найзална. Би Ливан гэж 82 кг-аас өгсч 100 кг-ын жинд барилдаж дэлхийн аварга болж байсан Гүржийн бөхтэй их найз хүн байгаа юм. Бас Иван Ярыгинтай найз. Өсвөр үеэсээ л хамтдаа барилдсан чацуутнууд. Капушкинтай бас найз. Оросын бөхчүүлээс гадна Буриадын бөхчүүлтэй найзална. Бид чинь дэлхийн хаашаа ч хамаагүй явна. Хаана ч очсон жингийнхээ бөхчүүдийг сурна. Америкт очвол 82, 90 кг-ын жинд барилддаг байсан ихэр Петерсоныг асууна. АНУ-ын дасгалжуулагч Даглас надад мэх зааж өгдөг байлаа. Бид хоёр чинь их дотно улсууд байгаа юм. Олимпийн медальт Жейн Дэвис Буриадад Борис Будаев дээр байж байгаад Монголд ирэхэд нь Сөгнөгөрт хамт 14 хоног хамт байлаа. Бид ингэж л нэгэндээ сүйд болно. Өмнөд Солонгосын Ян Жун Мо гэж манай жингийн олимпийн аварга байж байна. Би Солонгост очоод гартаа мэс засалд ороход ирээд сүйд майд болж л байсан. Надад мөнгө төгрөг өгч, уулзахаараа тэврээд баярлана. ЗХУ-ын Абдулбеков гэж миний жингийн аварга бөх байсан. Тэр надтай их дотно танил хүн байгаа юм.

-Насаараа автобусны жолооч хийсэн гавьяат тээвэрчин тэтгэвэрт суусныхаа дараах хэдэн сард автобусаа барьж байна, ажилдаа гарч байна гэж байнга зүүдэлсэн тухайгаа ярьж байсан. Үүнтэй адил та чөлөөт бөхийн ертөнцөд, олимп, дэлхийн шар дэвжээнээ олон жил барилдсан болохоор тэр сайхан мөчөө зүүдэлдэг байлгүй?

-Зүүдлэгдэлгүй яахав. Би хүүхэд байхын бөхөд их дуртай хүн юм аа. Сүүлийн үед компьютерт донтлоо, барилаа гээд хөгийн юм ярьж байна шүү. Нэг удаа надаас “Спортод донтох гэж байх уу” гэж асуусан. Тийм асуулттай өмнө нь тулгарч үзээгүй л дээ. Тэгээд спортод донтох гэж байх аа. Би ерөөсөө спортод донтсон хүн байх гэж өөрийгөө бодсон.

Би хүүхэд байхын л бөх зүүдэлдэг байсан юм. Шөнөжингөө барилдана. Нүдэн дээр барилдаан л болж байдаг. Би өөрөө ч барилдаад л. Мөнхбат, Баянмөнх аваргууд чинь бидний үед унадаггүй, унах байтугай хазайдаггүй хоёр хүн байлаа шүү дээ. Энэ хоёрыг чинь л бид шүтдэг, хардаг, хүндэлдэг байлаа. Нэг уулзалт дээр би “Мөнхбат, Баянмөнх аваргыг чинь хамгийн их хаясан хүн чинь би шүү дээ” гэсэн чинь улсууд “Яаж унагасан” гээд л сониучирхаж байна. Тэгэхээр нь би “Насан туршдаа энэ хоёрыг чинь зүүдэндээ авч чулуудсаар байгаад л өдийг хүргэсэн хүн дээ” гэж билээ (инээв). Түүнээс биш тэр хоёртой чинь бидэн шиг улс барилдах ямар ч эрэмбэ, асуудал байхгүй. Тэр хоёр чинь гоц айхавтар мундаг улс. Тэр хоёртой барилддаг жингийнх нь ч улс байгаагүй, өөр бусад улсын цолтонгууд ч барилддаггүй. Шүргээд шүргээд л явдаг. Харин тэр хоёр хоорондоо л удаж барилддаг болохоос биш. Тийм жигтэйхэн улсыг би яавч хамгийн олон хаясан байж таарахгүй. Чаддаг нь шөнөжингөө л зүүдэндээ авч чулуудаж хаядаг юм. Гэхдээ сүүлийн хориод жил бөх зүүдлэхгүй байна.

-Тамирчин байхдаа бөх л зүүдлээд байсан гэдэг чинь их л нервтэй тамирчин байжээ?

-Би нээрээ их нервтдэг байсан юм. Маш их нервтдэг. Миний жингийн Б.Намжим гуай гэж бөх байлаа. Бөхчүүд түүнийг “62-ын биетэй, 82-ын бяртай” гэж ярьдаг байсан юм билээ. Отгонтогтоол гэж “52-ын биетэй 62-ын бяртай” жижиг жингийн бөх байсан юм. Энэ хоёр тийм л айхавтар бяртай бөхчүүл байсан юм байна л даа. Намжим гуай Төв бараа баазад ачигч хийдэг залуу байжээ. 200 кг-ыг мөр дээрээ үүрчихдэг. Баруун талынх нь мөр их ээ овгор том булчинтай. Тэр булчингаас нь үс ургачихсан, их бяртай хүн байсан юм билээ. Тэр хүн намайг шигшээд орохын урьд жил ДАШТ-д тавд орсон бөх. Тэгээд л би 1969 онд Намжим гуайтай тэнцээд 1970 онд бэлтгэл сургуулилт бага зэрэг хийчихээд явчихсан юм. 1971 онд спартакиадаар хожоод түрүүлсэн юм. Хамт бэлтгэл сургуулилт хийгээд өгөө аваатай л яваад байлаа. Би бодлоо л доо. “Би Намжим гуайгаас бяраар дутуу, хийсэн бэлтгэл минь цөөхөн жилийнх. Туршлага байхгүй. Тэгсэн мөртлөө тэр хүнийг хаячихаад ирсэн. Муу барилдвал яана аа. ДАШТ-д дөрөвт л орохгүй бол болохгүй нь” гэх ухааны юм бодоод толгой минь их өвдсөн. Толгой өвдөөд хөлс дусаад л. Арван кг хасч байдаг. Унтахад хөнжил нэвт норно. “За даа ингэж хөлөрч байгаа юм чинь жин ч харин доошилж байгаа байх даа” гэж бодоод өглөө нь жин дээр гарахаар яг хэвээрээ. Их сонирхолтой. Толгой янгинаад л ууц өвдөөд. Хоёр жил яг ийм байдлаар явсан сан.

ЗХУ-ын тамирчин Колчинский бас их нервтдэг. Их онцгой нервтэнэ. “Хн хн…” гээд л сэнгэнэтэл санаа алдаад. Баянмөнх аварга “Энэ хөөрхий Колчинскийг хар аа. Нервтээд үхэх гэж байгааг нь ээ” гэнэ. Би тэгж дуу гаргаж санаа алдахгүй ч бусдаараа яг л Колчинскийтэй ижилхэн байхгүй юу. Тэгээд би гэнэт бодсон л доо. “Би Намжим гуайд ялагдсан болохоороо энд ирээгүй. Намайг дийлсэн бол тэр хүн хүрээд л ирэх байсан. Тийм байсаар байтал би юунд ингэж сэтгэлээр унаж нервтдэг юм” гээд толгойдоо байсан бүх юмыг авч хаясан л даа. Би юмыг тархинаасаа авч хаяхдаа их амархан, дадлагатай ч юм уу гэмээр хүн байгаа юм.

Хөдөө хүүхдүүд тэвэг их тоглоно. Би чинь тэвгийг үгүй мөн сайн тоглоно. Тэгсэн чинь бөөрөнд муу юм гэнэ ээ л гэж байна. Манай өвгөн ах Эрдэнэзуугийн лам байсан. Тэд ч багадаа тэвэг тоглоод л Зуугийн ханыг давуултал тэвэг өшиглөдөг байж. Тэгж удаан тоглохоор цусаар шээдэг байсан гэж ярихгүй юу. Тэгэхээр нь үнэн юм байна гээд больсон. Өөрийнхөө биеийг муутган байж тоглодог хүн гэж хаана байх вэ. Хаядаг хэрэг гээд л тэвгийг хаясан. Би биед муу юм гэвэл юуг ч хаядаг зантай. 1971 оны ДАШТ-д хоёр цэвэр ялагдсан, 1972 оны олимпод хоёр цэвэр ялагдсан тэгсэн хэрнээ олон улсын тэмцээнд 64 кг-ын жинд барилдахаараа мундаг. Үзүүр түрүү, эхний дөрөвт л үлдэх маягтай. Тэгээд л манайхан намайг сайн байна, мундаг байна гээд л 62 кг-ын жинд авчрахаар ялагдчихдаг. Сүүлд сонсч байхад тэр үед намайг багш нар шигшээгээс хасъя даа гэж ярьж байсан юм билээ.

Би тэгж л тархинаасаа бүхнийг авч хаяад инээж хөхөрсөн л хүн болчихсон. Сэтгэл санаагаа дээшлүүлчихсэн. “Ардаа орхисон хүнээсээ илүү байгаа юм чинь, арын хаалга энэ тэр гээд элдэв юм хэрэглээд хүн дийлэхгүй байж ДАШТ-д хүрээд ирсэн биш” гэж өөрөөр бодож эхэлсэн дээ. Хүнийг унагах арга л боддог болсон. Түүнээс хойш би яана аа гэж огт бодохоо больсон. Дахиж миний толгойд тийм бодол орж ирэхээ байсан, нервтэхээ ч больсон юм.

-Монгол бол бөхийн орон. Хүн бүхний хувьд бөхийг үнэлэх үнэлэмж өөр өөр. Гэхдээ ихэнх нь жудагтай бөхөд их хайртай, дуртай байдаг. Таны залуу цагийг санагдуулдаг эсхүл барилдаанаараа сэтгэлийг тань татдаг бөх гэвэл хэнийг нэрлэх вэ?

-Ер нь тэгээд хүний зүрх сэтгэлийг татдаггүй бөх гэж ерөөсөө байдаггүй юм. Бүх бөх хүний сэтгэлийг татдаг. Тэрэн дотроосоо жудагтай байна гэдэг бол Монголын бөхийн эрхэмлэж явах ганц зүйл нь. Жудагтай бөхийг харахаар сэтгэл бүр гойд татагдана. Тэр жудагтай, аргагүй л монгол эр хүн, аргагүй л айл гэрийн ноён нуруу гэж бүгд хайрладаг байхгүй юу. Тиймээс жудагтай бөхийг онцгой хайрлана. Жудаггүй байдал гаргаад л байна гэдэг чинь тусгүй шүү дээ. Ганц удаа барилдаад өнгөрч байгаа юм биш. Энэ чинь одоо хэдэн арван удаа барилдана, жилдээ хичнээн олон удаа барилдана гээч. Хоорондоо өч төчнөөн таарна. Ийм байхад арга мэхээ сайхан олохоос биш жудаггүй загнаж ерөөсөө болохгүй. Манай бөхчүүд жудагтай байсан жишээ, үлгэрүүд зөндөө.

Бөхчүүдийн ядам хуруу нь гэмтсэнээс ч болоод тэр үү, мойногдуу махийсан, үе нь бүдүүн байх нь элбэг. Дэвэхээр нь хараарай. Тэрэнтэй, үүнтэй барилдаж байгаад халаад ийм болчихсон юм гэж ярьдаг юм. Манай Чүлтэмсүрэн арслангийн ядам хуруу нь мөн адил тийм махийсан. Түүнээс “Таны ядам хуруу яагаад ийм болчихсон юм бэ” гэж асуусан чинь “Хөөрхий би чинь бөх барилдаж гэмтэж байгаагүй юм. “Барилгачин” нийгэмлэгийн зааланд барилдаж байгаад нэг залууг өхийлдөөд түлхчихсэн чинь хивснээс гараад шалан дээр тархиараа цохих нь ээ. Би ч түргэн хөдөлгөөнтэй байсан юм. Гүйж очоод гараа толгой доогуур нь хийчихсэн чинь тэр хүчтэй савсан толгой, паркетан шал хоёр хавсраад миний хурууг бяцлаад хаячихсан. Тэгээд би хуруугаа ийм болгочихсон юм” гэж ярьж билээ. Тэр чинь үгүй ээ мөн гайхалтай жудаг байгаа биз. Чүлтэмсүрэн гуай чинь өөрөө “Хужаа” арслан гэж хочтой байхгүй юу. Арга ихтэй, тэрийг яаж унагах уу гэхээр л хариуг нь мэддэг хүн.

“Дүүлэн” Чүлтэм гэж Хэнтий аймгийн мундаг сайхан залууг Түвдэндорж аварга “Бид ч энэ жил Чүлтэмийг алдах юм байна даа. Тав давах юм бол тувтан дээшээ явна даа” гэж ярьж. Тэгэхээр нь Чүлтэмсүрэн арслан “За тэгвэл надад үлдээчих” гэж. Чүлтэмсүрэн гуай ганцхан өхийлдөж дайраад цааш нь дөрвөн хөллүүлээд дэвээд явчихлаа гэнэ. Тэгсэн чинь “Дүүлэн” Чүлтэм “Арслаан, би унаагүй шүү дээ” гэж. Тэгсэн чинь арслан “Өө, тийм үү. Сайхан хүүхдийг шороотой хутгаад яахав гэж бодсон юмсан. Чиний дээр майхан барих хугацаа байлаа даа хүү минь. Дахиад барилдчихъя” гээд өрөх гэсэн чинь Чүлтэм гуай “Аа, за за” гээд шууд элэг бүсээ тайлаад өгчихсөн гэдэг. Тэгэхээр бөхчүүд гэдэг чинь өрөвчхөн сэтгэл нь байж байдаг, хүнээс гарахгүй арга заль нь ч байж л байдаг улс. Дорнодын “Гулзгай” Дамчаа Ховдын Ванчинхүү арслантай барилдаж дээ.

-Энэ хоёр чинь хоёул улсын арслан?

-Тэр үед Ванчинхүү гуай арслан болоогүй байсан юм билээ. Ванчинхүү арслан бол намхан жижигхэн одооны энэ Пүрэвсайханархуу маягийн бөх юм аа даа. Сэрвүү барилдвал эргүүлээд тойруулаад дүүгүүрдээд хаячихдаг учраас лав орж шуудагдаад наагаад авахаар амар гэж ярьдаг хүн байлаа. Тэгээд л Дамчаа гуайтай барилдаад үзүүр түрүүнд үлдэнгүүтээ шуудагдаад татчихсан чинь мөрнийх нь булчин Дамчаа гуайн хүйс орчимд нь таарч. Ухаан нь манай Оргилболдтой Пүрэвсайхан хав золгоод ингээд татчих юм бол бараг хүйснийх нь орчим хүрнэ дээ. Дамчаа гуай дээгүүр нь бөхийх маягтай, суучих гээд амаргүй байсан гэнэ. Энэ чинь Ванчинхүү гуайн яриа шүү дээ. Тэгээд л ганцхан эргээд тонгорох маягтай тонгойж л дээ. Тэгсэн чинь нүүрэн дундуур нь нэг улаан юм гялсхийж. Ванчинхүү гуай ч өвдөглөсөн юм шиг байгаа юм. “Би ойччихлоо” гээд тахимаа өгөх гэсэн чинь Дамчаа гуай “Юу ярьж байгаа юм, хүү минь. Чи дав, чи яв. Чи давсан” гэж. Тэгэхээр нь Ванчинхүү арслан “Үгүй ээ, та давсан, та яв” гэсэн чинь “Үгүй ээ чи давсан, чи яв” гээд л бие биенээ та давсан, та яв гээд байсан гэдэг. Одоо бол бушуухан ухасхийгээд дэвэх гэсэн маягтай байдал харагдаад байгаа шүү. Тэр бол бөхийн гайхалтай жудаг. Бөхчүүд бие биенээ ингэж сайхан хүндэлдэг байсан. Бөхчүүд давахын төлөө зүтгэдэггүй, би тэрнээс хэр илүү байна вэ гэдгээ л үздэг байсан юм билээ дээ. “Хэн сайн байна вэ” гэвэл “Тэр” гэж хэн нэгнийг хэлбэл “аа тэгвэл тэрийг надаас хэр байгааг үзье” гээд л амлаж аваад унавал унаж давбал давдаг байж.

-Наадмаар хүчит бөхчүүд зүлэг ногоон дэвжээнд дэвэн дэвсээр гарч ирэх эсвэл чөлөөт бөхийн ДАШТ-ийг зурагтаар шууд дамжуулахаар танд ямар сэтгэгдэл төрдөг вэ. Тэр торгон агшнуудыг хараад сэтгэл тань хөдлөөд залуу байсан бол дахиад ганц гарчихсан гэх бодол төрдөг байлгүй?

-Тэр чинь санаанд байлгүй яахав. Тэгэхдээ өөртөө хангалттай барилдсан болохоор “Залуу байсан бол үүнтэй ингээд барилдчих юмсан” гэж учиргүй их бодогдоод байхгүй. Зүгээр харин, голох явдал их. Ээ чааваас ийм мэхэнд унаад байхдаа яадаг байна, энэ мэхний хариултыг мэддэггүй юм байх даа. Ингэж хийхдээ яадаг байна, энэ мэхийг зөв сурчихад яадаг байна аа гэж их бухимддаг. Би сүүлдээ бөх үзэхдээ хойргодуу болсон. Бөхийн өргөөнд очоод сайхан бөх үзчихээд ирье гэхээр гарч ирээд автобусанд суухгүй, Хөдөө аж ахуйн яамны урдуур гараад Сүхбаатарын талбай дээгүүр алхана. Тэгж явахдаа өөрөө өөртэйгөө хэрэлдэнэ. “Үгүй ээ, тийм мэх мэдэхгүй байхдаа яадаг байна аа. Тиймхэн мэхэнд ойчоод байхдаа яадаг байна. Өчнөөн жил барилдаа биз дээ, энэ чинь одоо. Үгүй ээ” гэнэ.

-Ганцаараа л яриад яваад байх уу?

-Ганцаараа. Ганцаараа яриад сүүлдээ түүнээсээ ичээд тэгээд бөх үзэх нь ховордоод. Хүн чинь бөх үзээд сайхан баясаад ирдэг байтал. Бөхийг бага мэддэг хүн тэгж баясдаг юм байна шүү. Бөхийг бузгай мэдээд ирэхээрээ хийж байгаа мэх, барьж байгаа барьцыг нь чамлаад бухимдах маягтай болоод тэгээд бөх үзэхгүй маягтай болчихдог юм байна. Үзэхгүй, дургүй байна гэвэл амьтан улсууд намайг их л муу хэлэх байх. Наадам, янз бүрийн том барилдаан болохоор догдлох сэтгэл байгаа л даа. Зурагтаар бол орон гаран харна. Тэр хоёрын барилдааныг нэг харъя даа гэж оноож айхавтар үзэхээс биш нийтэд нь гөлрөөд үзэхээр алдаа гараад ирэхтэй зэрэг л бухимдаж эхэлнэ. Ганцаараа хэрэлдсээр гэртээ ирэхээр ач зээ нар “Өвөө та юу гэв ээ. Та ганцаараа яриад байгаа юм уу” гэхээр л болино. Түүнээс улсын их баяр наадам, цагаан сарын барилдаан болно. Том тэмцээнүүд, ДАШТ-үүд болно. Ингээд ирэхээр догдлоод нойргүй шахам босч ирээд үзнэ. Олимпийн наадмыг үзээд л сууж байхад хоёр бөх өрөхтэй нь зэрэг л “Өө ингэж өрж байгаа хүн яаж өөдтэй барилдах юм” гээд л ганцаараа яриад өөрөө өөртэйгөө хэрэлдээд эхэлнэ дээ. Ийм л юм болдог юм даа, голдуу.

-Чөлөөт бөхийн холбооныхоо үйл ажиллагаанд хэр оролцож байна вэ?

-Оролцдоггүй юм. Уул нь бөхийн холбооныхоо Тэргүүлэгч гишүүн байхдаа зарласан хурал болгонд л оролцдог байлаа. Тэрнээс хасагдсан байна лээ. Мэргэжлийн зөвлөл гэж ганц хоёр хуралдсан. Сүүлийнхэд нь оролцож чадаагүй.

-Цагаан сараар танайхаас спортынхны хөл тасардаггүй байх?

-Яах вэ ирнэ ээ, ирнэ. Шавь нар ирнэ. Бөхчүүд чинь цөөхөн хэдхэн хүндэлдэг ахмадуудынхаараа орохоос биш айл хэсээд байдаггүй улс.

-Нутаг руугаа хэр явж байна.

-Цагаан сараар явахгүй. Бидний очиж золгодог эгч, хүргэн ах маань энд хүрээд ирсэн, хотод өвөлжиж байгаа. Бид ч тэр болгон давхиж очоод золгоод байдаггүй байсан юм. Ажлын далимаар бол нутаг руугаа зөндөө явдаг юм.

Монголын хамгийн том баяр Цагаан сар маань болоход хэдхэн хоног үлдлээ. Энэ баяр бол урьд оноо, өвлөө өнтэй давж хойд жилийнхээ хавартай золгож байгаа хамгийн сайхан баяр. Тиймээс цагаан идээгээр ёсолж тэмдэглэдэг гэж үздэг юм билээ. Энэ утгаараа ч монголчууд цагаан сарыг ихэд бэлгэшээдэг. Бид мичин жилээ өнтэй сайхан давлаа, тахиа жилдээ урьд жилээсээ улам өндөр амжилт гаргаасай, улам их сайн сайхан амьдраасай. Бүгдээрээ өвчин зовлонгүй, эрүүл энх, байгаасай. Онд мэнд орж, дараа жилийнхээ өвөл хаврыг сайхан угтаж үр ач нартаа өгөөж хишиг, сургаал номоо хайрлаж урт удаан наслаарай гэж ерөөе. Та бүхэн минь сар шинэдээ сайхан шинэлээрэй.


Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: Цахим болон уламжлалт хэвлэл DNN.mn

Хүмүүс гар утасны галлерей, камерны хэсэгтээ хэдэн мянган зураг дарж, хадгалдаг ч түүнээсээ зорьж сонгоод угаалгаж хадгалдаг нь ховор. Файл хэлбэрээр байгаа юмс, зураг, бичлэг хугацаа өнгөрөх тусам нягтрал, чанар нь мууддаг. Тэглээ ч гар утсаа гээвэл бүх зураг, бичлэг нь тэр чигтээ алга болчихдог. Маш цөөхөн хүн л үүлэн хэлбэрээр файлаа хадгалж үлдэхээ мэддэг. Хуучинсаг сонсогдох л байх, гэхдээ хашир байх хэрэгтэй. Мэдээллийн баазаа бодит, найдвартай, уламжлалт хэлбэрээр хадгалж, архивлахгүй бол цахим хэлбэрээр байлгаад байвал 20, 30, 50 жилийн дараа яг өнөөдрийн төрх, байдлаа бодитоор харуулах зураг хөрөг, баримт юу ч үгүй л сууна гэсэн үг. Үүнтэй адил та цахим орчинд өдөр бүр мэдээллийн асар их “дайралт”, “үер”-т өртөж, элдэв мэдээ сэлтэд “бөмбөгдүүлдэг” ч тархинд тань мэдлэг болж үлдэх нь хэд байдаг билээ. Харин нүдээрээ харж, гараараа барьж ном, сониноос уншсан юм хүний тархи, оюун, сэтгэлд үлдсэн байдаг.

Хэдийгээр бид цаг үеэ дагаж, орчин үежээд, дэлхийн иргэдтэй хөл нийлүүлж яваа ч зарим зүйлээс алсарч, холдоод хожим хоосон тархи, хоосон дурсамжтай үлдэх эрсдэлтэй байх нь.

“Тээр жилийн тэдний өдөр тийм сайтад би ингэж ярьж байлаа, миний утсанд тийм тийм гоё зураг байдаг байлаа” гэж хийсвэр юм яривал хэн итгэх юм? Харин “Би ингэж сонинд гарч байлаа, миний зургийн альбомыг хар даа” гээд хайчилбар, зураг зэргээ үзүүлэхэд хичнээн үнэмшилтэй, баримттай байх вэ. Цахим болон уламжлалт хэвлэл гэж ийм том ялгаатай. Энэ бол ганцхан жишээ нь.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

МАН баячуудыг дарамталбал ядуус баярлана гэж бодож татвар нэмж байгаа нь алдаатай бодлого юм DNN.mn

МАН-ынхан бүлгийн хуралдаанаараа “Зайсан, Тэрэлж, Яармагийн орон сууцнуудаас татвар авна” гэдэг дээр тогтоцгоож, энэ тухайгаа нийтэд мэдэгдсэн. Тэдний яриагаар баячуудын амьдарч байгаа газар, ам болгоноос татвар авч, орон сууцнууд нь татвар авч болох ашигтай обьектууд юм гэдэг ойлголтыг нийтэд өгөх байв. Тэд энэ саналыг нь ард түмэн уухайлан дэмжинэ гэж бодож байгаа бололтой. Яагаад гэвэл ард түмний ихэнх нь ядуурчихсан учраас баячуудыг хяхсан бодлогыг хоёр гараа өргөөд дэмжих нь тодорхой гээд дотроо таашаалтай сууцгааж байгаа. МАН-ынхан ард түмнийг өөрсдөө ядууруулж, түвшинг нь бууруулж ямархуу амьдраад байгааг нь мэдэж байгаа учраас ядуус үүнийг нь дэмжинэ гээд энэ бодолдоо итгэлтэй байгаа юм. Нийгмээ чирдэг гэх дундаж давхаргыг шахсаар үгүй хийсэн болохоор одоо Монголд ул, зулай гэсэн хоёрхон давхарга бий болсныг мэдэхийн дээдээр мэдэцгээж байгаа л даа, эднүүс.

2016, 2020 оны УИХ-ын сонгуульд МАН-аас дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийг хараарай, тэнд нь “Бид татвар нэмэхгүй” гэж цагаан дээр хараар бичсэн амлалт нь бий. Тэгтэл өнөөдөр яаж байна, өндөр орлоготой хэсэг нь татварын ачааллыг үүрдэг бодлого барина гэж салбарын сайд нь хээвнэг мэдэгдэж “10-15 сая төгрөгийн орлоготой бол 15 хувь, 15 саяас дээш орлоготой бол 20 хувийн орлогын татвар төлдөг шаталсан татварын бодлого хэрэгжүүлнэ” гэв ээ. Үүнийгээ их гоёор тайлбарлаж байгаа юм, “Орлогын тэгш бус байдлыг бууруулна” гэж. Энэ бол улныхан болоод жирийн та нарт огт хамаагүй, та нар минь тайван байж болно. 10 саяас дээш орлоготой 1.3 мянган л хүн байгаа. Тэдэнд зориулсан зохицуулалт шүү, нэг ёсондоо баячуудад чиглэгдсэн бодлого гэж байна билээ. Үүнээс гадна Нийгмийн даатгалын шимтгэл гэж маш өндөр татварыг бий болгочихсон. Ази байтугай, дэлхийд шимтгэлийн хувиараа Монгол Улс толгой цохиж байна. Гэтэл амьжиргааны доод түвшин болоод ДНБ-ий дүнг нь хар. Яавч ийм татварыг дийлээд гарах микро, макро эдийн засгийн орчин алга. Монгол Улс уул уурхайг эс тооцвол үйлдвэрлэж, экспортолж байгаа бараа бүтээгдэхүүн бараг байхгүй. Үйлдвэрлэгч биш хэрэглэгч орон. 100 хувь гаднаас хараат улс. Үйлдвэрүүд байгуулж, ажилгүйдэл, ядуурлаа бууруулъя, ажлын байраа олшруулъя, дундаж давхаргаа нэмэгдүүлье гэх үг, өгүүлбэр эрх барьж буй энэ намынхны хэнийх нь ч амнаас гардаггүй. Харин НӨАТ, НДШ гээд ард түмний нуруун дээр ямар л ачаа дарамт болохоор татвар, татаас, өр зээл байна, тэр бүгдийг нь нэмсээр байна. Цар тахлын өмнө, бүр 2018 онд УИХ-ын чуулган дээр гишүүд “Хүн амын 40 хувь нь ядуу байна” гэж ярьж байсан нь баримттай, бичлэгтэйгээ байна. Ковидын дэглэмийн үед хичнээн мянган аж ахуйн нэгж эргэж сэргэхгүйгээр хаалгаа барьж, хичнээн хүн ажилгүй болж гудманд гарлаа даа. Одоо хэдэн мянган хүн банкны зээл, хүү, НДШ-ийн өртэй болж хууль хүчний байгууллагын үүд сахиж, хичнээн нь ял аваад байгаа гэж бодно. Цар тахалтай үед эрх баригчид эдгээр татварыг зүгээр л инээж байгаад нэмчихсэн. Бас банкны системээр оролдож, хуруу гараа дүрж, банкны хүүг унагах зэргээр ард түмэнд очих мөнгө болгоныг МАН-ынхан сорсон.

Индэр дээр гарч ирээд мэдэгдэл, мэдээлэл хийх болгондоо ярьдаг ганц сэдэв нь “Зулайныхнаас аваад улныхандаа өгнө” гэдэг. Ингэж ярихаар л ард түмэнд таалагдаж, баячуудыг үзэн яддаг хуучин сэтгэлгээтэй хүмүүс, нийгмийн ядуу хэсэгт таатай сонсогдох учир тэд биднийг дэмжихээс зайлахгүй өөр хаачихав гэж додьгор байдаг нь царайнаас нь харагддаг. МАН-ынхан улныхан буюу хүн амын 50 хувийг эзэлж буй ядуусаа л тэжээхийн тулд чинээлэг давхаргынхныг сорох юм гэнэ. Яг үнэндээ наад халамжийн 50 хувь чинь нэмэргүй дээ, та нарт. Сонгуулийн өдөр очиж санал ч өгдөггүй шүү дээ. Өгөх гээд очвол саналаа архиар сольчихно, 20 мянган төгрөгөөр саналаа хэнд ч хамаагүй зарчихдаг. Бэлэн мөнгө, халамжаар “угжуулдаг” учир ажил хийх дургүй, архи уугаад байж байдгийг нийгмээрээ л мэднэ. Үнэн амьдрал нь энэ.

“Орлогын хэмжээнээс хамаарсан татвар”, “Орлогын тэгш бус байдлыг бууруулна” гэх мэтээр ардчилсан нийгэмд баймгүй болчимгүй юм ярьж байгаа чинь та нарын дээрэлхэх гэж үзээд байгаа, амьдралаа хөлс хүч, хөрөнгөөрөө болгоод байгаа, татвараар дарамтлуулаад байгаа, Зайсан орчимд байдаг байр савнаас нь татвар авах гээд байгаа энэ хүмүүс харин та нарт дургүй болох бол том аюул шүү. Энэ хүмүүс МАН-д дургүй болно гэдэг шууд утгаараа Монгол Улс МАН гэх улс төрийн хүчинд дургүйцэж эхэлнэ гэсэн үг. Энэ хүмүүст та нараас ч их сүр хүч, нөөц бололцоо, потенциал бий. Эд нар мөнгөө гаргахад танай нам битгий хэл ямар ч аймшигтай сүлжээ, фракцийг үгүй хийж чадна. Жижигхэн жишээ хэлэхэд, улныхан гэгддэг хэсгийнхэнд архийг нь үнэгүй өгөөд хэдэн төгрөг атгуулчихад л та нарын эсрэг босгоод ирнэ. Ерөөсөө амархан. Архийг нь ахиухан шиг өгөхөд та нарын эсрэг ахиухан шиг жагсаал цуглааныг ядах юмгүй “үйлдвэрлэчихнэ”. Тэдэнд байхгүй гэх зовлон байх биш.

Жаахан дундхан жишээ татвал, хэрвээ баячууд, хөрөнгөтэй хүмүүс хандиваа өгөхөө болиход л МАН гэж нам дуусна. Эдгээр хүмүүсийн хандив зогсоход МАН Тусгаар тогтнолын цагаан саарал ордны түрээснээсээ өөр орлогогүй хоосон хоцорно.

Дүгнэж харахад, энэ нам буруу юмаараа оролдоод, тоглоод байна шүү. АН-ын үед чи, би, орлого бага, их гэлгүй жигд 10 хувийн татвараа төлөөд амьдраад, ажиллаад болоод л байдаг байсан. МАН-ын үед Монгол Улс татварын дарамтнаас болж улам уруудсаар, татвар төлөгчид гадагшаа дүрвэсээр дууслаа. Сүүлдээ энэ нам байхгүй болсон дундаж давхаргынхны үүргийг нуруундаа давхар үүрч, чирч яваа чинээлэг давхарга руугаа дайралт хийж эхэллээ.

Баян хүн муухай гэдэг ойлголт бол социализмын үед оросууд зориудаар Монголын аман зохиол, уран зохиолд хүчээр суулгасан захиалгат ажиллагаа байсан юм шүү. Сүүлийн жилүүдэд энэ ойлголтыг нийгэм, залуу үе ойлгодог болж хөдөлмөрлөсөн хүн хөрөнгөтэй, мөнгөтэй болдог гэдэг эрүүл сэтгэхүйтэй болсон. Баян хүн тэнэг өөдгүй байдаг юм биш гэдгийг нүдээрээ харцгаасан. Бас тийм байж тэдэн шиг амьдрах юмсан гэж хүн болгон хүсдэг болсон. Харин МАН л хуучин үзлээр шинэ нийгмийг урхидах аргаа олж ядаж байна. Баячууд бол хөдөлж, хөдөлмөрлөж байгаа давхарга. Тэднээр хамаагүй оролддоггүй юм. Гэтэл чинээлэг хүмүүсийг хөдөлмөрлөснийх нь төлөө, төрөөс халамж авч түвэг болоогүйнх нь төлөө өндөр татвар авч байгаа нь шударга бус үйлдэл. МАН ажиллаж, хөдөлмөрлөж яваа хүмүүсийг хөдөлснийх нь төлөө, баялаг бүтээж, нийгэмдээ хөрөнгө оруулсных нь төлөө татваруудаараа дарамталж шийтгэж байгаа нь эргээд Монголын нийгмийг дахин сэхэхгүйгээр унагах гэж буй харь үзлийг хэрэгжүүлж байна уу ч гэж хардаж болохоор. Эрх барьж буй намынхаан, та бүхэн мөрийн хөтөлбөрөө эргэж нэг харна уу. Амлалтаасаа тэс хөндлөн юм хийж, Монголын нийгмийг татвараар сөхрөөх гэж байгаа бодлогоо нэн даруй зогсоо! Өнгөтэй өөдтэйг нь татвараар дарамталж шийтгээд, халамжийнхны толгойг илж тоог нь жил бүр нэмж улсаа хөгжүүлдэг гэж хэн та нарт зөвлөөд байгаа юм бэ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

П.Хэрлэн: Би аавынхаа нэрнээс гадна “Элкондор” гэдэг овогтой хүн DNN.mn

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… “Элкондор” хамтлагийн дуучин П.Хэрлэнтэй хийсэн ярилцлагыг хүргэж байна.

“Элкондор” хамтлагийн дуучин П.Хэрлэнтэй ярилцлаа.

–Санахгүй л байж чадахгүй нь бүсгүй минь

Сарны талаас ганц шувуу нисэхэд

Салхины үзүүрээс дуу чинь сонсогдоод

Санахгүй л байж чадахгүй нь

Бүсгүй минь бүсгүй минь

Бүр холын гэрэл гэгээ минь... “Бүсгүй минь” гэх энэ дуу танай хамтлагийн нэрийн хуудас болсон бүтээл шүү?

-Энэ дуу чинь “Элкондор” хамтлагийн “Бүсгүй минь”, “Тавилан”, “Хамжааргагүй дурлал” зэрэг анхны дуунуудыг зохиосон Архангай аймгийн Хөгжимт драмын театрын хөгжимчин, ая зохиогч Ч.Төгсбаярын бүтээл. Дууны шүлгийг түүний дүү нь бичсэн юм билээ. Ийм сайхан дуу хийлээ гээд Ч.Төгсбаяр маань бидэнд авчирч өгсөн. Олон түмэнд маш богино хугацаанд хүрч хит болж байлаа. Энэ дуу бол яахын аргагүй манай нэрийн хуудас. “Бүсгүй минь”-ийг мэдэхгүй хүн байхгүй шүү.

-“Элкондор” Монголын рок попын ертөнцөд 1990-ээд оны сүүлээр хүч түрэн орж ирж “Пентатоник” шагналд хүртэл нэр дэвшиж явсан, өөрийн гэх орон зайгаа бий болгож чадсан хамтлаг санагддаг?

-Манай хамтлаг маш сайн бүрэлдэхүүнтэй байсан. Бид чинь хамтлаг байгуулж олонд танигдсан хүмүүс биш шүү дээ. Хамтлаг байгуулахаасаа өмнө хувь хувьдаа уран бүтээлээ хийгээд явж байсан, “Шигтгээ”-гийн Цогоо, “Айзам”-ын Жагаа, “Баянмонгол”-ын Амараа, Хэрлэн гээд л. Бид хамтлаг хэмээн нэгдэж 1997 оны сүүлээр “Дурлалын гудамж” хэмээх томоохон хэмжээний тоглолтоо тавьж байлаа. Хүмүүст их хүрсэн л дээ. Манай хамтлагийг чинь гарч ирээд л алга болсон гэдэг юм. Тэр ч үнэн. Гэхдээ хамтлаг гэж нэрлэгдэж хамтдаа уран бүтээлээ туурвихаа больсон ч өмнөх шигээ өөр өөрсдийн ажлаа хийгээд явсан.

-Танай хамтлаг 2000 он гараад л алга болчихсон. Дахиад хэдэн жил хамтдаа байж болоогүй юм уу?

-Бид чинь өөрсдийн гэсэн давхар хийх ажилтай хүмүүс байлаа. Цогоо маань найруулагч, Жагаа маань мэргэжлийн дуучин. Амараа маань хөгжмийн зохиолч. Өөр өөрийн мөрөө хөөгөөд л явсан. Арван хэдэн насандаа нэгдэж хамтлаг гэж явсан бол дахиад хэдэн жил болох байсан байж мэднэ. Бид 20 нэлээд гарсан хойноо хамтлаг болсон юм.

-Сүүлд 2015 онд та бүхэн хамтлагаараа нэгдэж дууллуу?

-Ч.Төгсбаярын маань тайлан тоглолт болоход бид хамт дуулсан.

-Хамтлагуудын хувьд анхны цомог, тоглолт гээд анхных болгон тэр чигээрээ л дурсамж шүү дээ?

-Дуучин Т.Ариунаагийн зургаан дуу, манай хамтлагийн зургаан дуутай хамтарсан CD гарсан юм. Нэрийг нь мартчихаж, аль 1996, 1997 оны үе шүү дээ. CD гэдэг ойлголт дөнгөж л манайд орж ирж байсан цаг. Анхны цомог маань тэгж л гарч байлаа. Түүнээс биш “Элкондор” хамтлаг бие даасан цомог гаргаж байгаагүй. Тоглолтын хувьд “Дурлалын гудамж”, “Бүсгүй минь” гэсэн хоёр тоглолт хийсэн.

-Хүмүүсийн хувьд “Элкондор” хамтлагийг одоо ч бий гэж итгэдэг байх. Та бүхнээс “Элкондор”-ыг “нэхэх” үе байдаг байлгүй?

-Нэхэлгүй яахав. Хүнд сэтгэгдэл үлдээнэ гэдэг чинь сайхан шүү дээ. Намайг Пүрэвсүрэнгийн Хэрлэн гэдэг. Гэтэл хэн ч харсан намайг “Элкондор”-ын Хэрлэн л гэдэг. Бас нэг овогтой болчихсон л хүн байхгүй юу, би. Нийлээд уран бүтээл дахин хийе гэвэл бидэнд ямар ч асуудал байхгүй. Яагаад гэвэл бид бүгдээрээ уран бүтээлээ хийж байгаа хүмүүс.

-Тухайн үед интернэт, элдэв мэдээллийн суваг гэж байсангүй. Шүтдэг хамтлаг, дуучдынхаа зургийг сониноос хайчилж, тоглолтыг нь үзэх гэж олон сарын өмнөөс бэлддэг байлаа?

-“Элкондор” хамтлаг маань 1996, 1997 онд сонгуулийн сурталчилгааны ажлаар Монгол орноо тойрч байлаа. Тэр үед чинь рок, попынхон АН, МАХН гээд л хоёр хэсэг болж хуваагдаад сурталчилгаагаар явдаг байсан. Тэгэхэд манай хамтлаг ч ялгаагүй хамт явна. Сайхан аялна аа. Урлагийнхаа буянаар Монголоор тойрчихсон юмдаг. Хөгтэй, дурсамжтай явдал гэвэл зөндөө л болдог байлаа. Би чинь тиймэрхүү юмнуудыг сээвлэхдээ (хадгалахдаа) муу л даа (инээв).

-Хамтлагийнхантайгаа ойр ойрхон уулздаг байлгүй?

-Хамтлагийнхантай айхавтар уулзаж учрахгүй юм. Утас шөрмөсөөр л ярьцгаадаг.

-Эрчүүл байна даа хааяа сууж, наргиж ганц үдшийг хамтдаа өнгөрүүлдэггүй гэж үү?

-Бид хамтдаа яг тэгж суулгүй 17 жил болж байна. Өөрсдийнхөө ажил, амьдралыг дор дороо хөөгөөд явчихсан. Харин бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ нүүр нүүрээ харсан нь Бөхийн өргөөнд болсон Ч.Төгсбаярын тэр тоглолт байлаа. Сая харин “Элкондор”-ынхоо ажлыг ярьж уулзлаа. Анхны бие даасан “Анд минь чамайг үгүйлэх юм” гэдэг тоглолтоо хийх гэж байгаа нэг шалтгаан маань би энэ урлаг гэдэг салбарт орж ирсэн 25 жилийнхээ тайланг тавьж байгаа юм. 2000 онд “Элкондор” хамтлагийн үйл ажиллагааг л зогсоосон болохоос биш бидний хувьд хувийн уран бүтээл үргэлжилдгээрээ үргэлжилсэн.

Би нэг их сайхан юм боддог юм. “Инээмсэглэл” хамтлагийн ах нар маань хамтлагийнхаа 30 жилийн ойн тайлан тоглолтыг 2011 онд хийсэн. Тэр бол нэр төртэйгөөр хийсэн тоглолт. Бүгд тус тусдаа ажил төрлөө хийж, зорьсон салбартаа амжилттай явж байгаа ч “Инээмсэглэл” гэдэг тэр бахархлаараа эргэн нэгдэж чадсан. Бид ч гэсэн тэр цаг хугацаагаа гүйцээчихмээр байгаа юм. Бид 2000 онд нэг юм хийх гээд дуусгаж чадахгүй, гацаагаад зогсоочихсон. Студид дуугаа гацаагаад “За одоо больё доо. Тус тусын ажил төрлөө хийцгээе” гэж шийдвэр гаргачихаад одоо нэгдье гэхээр үзүүлэх юм алга. Хүмүүс “Элкондор” хэзээ тоглох вэ гэдэг. Хүмүүст тийм сэтгэгдэл үлдээсэн нь сайхан ч “Элкондор”-ын хувьд нэмж хийсэн зүйл үгүй болохоор боломжгүй л дээ. Харин миний хувьд хувь уран бүтээлчийнхээ тайлан тоглолтыг ирэх сарын 7-нд хийх гээд л бэлтгээд байж байна.

“Элкондор” хамтлаг бол маш богино хугацаанд гарч ирээд дор нь шууруулчихсан. Тэгээд санаа нь амарчихаагүй л дээ. Уг нь юм хийе гэж бодсон боловч ажил гацахдаа тулбал гацаад л явчихдаг шүү дээ.

-Таны тоглолтын бэлтгэл ажил хэр явж байна. Манай рок, попын шилдгүүд бүгд оролцох юм билээ?

-Би өөрийн бүтээлүүдээ дуулна. “Харанга”-ын Чука ахын маань нэг бүтээл дуулагдана. Зууны манлай Сарантуяа эгч маань ирнэ. Дашка ах, “Никитон”, “Хурд”, “Камертон”, “Sweetymotion”, “Чоно” хамтлаг оролцоно. Мөн Үүрээ, Мөнхбат, Сэрчмаа, Номин-Эрдэнэ, Дэлгэрмөрөн гээд уран бүтээл хамтарч хийдэг хүмүүстэйгээ энэ тайлан тоглолтыг тавих гэж байгаа гэж ойлгож болно.

Анхны бие даасан толголтоо тавих гэж байгаа гэдэг талаасаа маш сайхан байна. Юу гэмээр юм бэ дээ. Олон жилийн бэлтгэл байгаа шүү дээ. Анхны бие даасан тоглолт гэж байгаа ч тайзан дээр эргэлзэж гардаг үе өнгөрсөн. Яагаав, дөч гарсан эр, дөрөө дарсан ат гэдэг үг бий. Түүн шиг л байна. Тоглолтыг маань ирж үзэх хүмүүс ч амьдрал, анд нөхөд гэж ямар зүйл байдаг вэ гэдгийг ойлгочихсон хүмүүс байх болохоор нэг тийм гэгээн сайхан анд нөхдийн уулзалт, үдэш болох байх. Тиймээс ер эргэлзэж тээнэгэлзсэн юм алга. Харин ч илүү тайван байна. Хөгжимчид маань ч чадварлаг. Тухайн цаг үед хамтдаа зүтгэж явсан буюу замын эхэнд байсан хүмүүс бүгд нэг тайзан дээр гарах гэж байгаа болохоор дэндүү амар байна.

Дөрөвдүгээр сарын 7-нд ямар ч байсан анд нөхөд, найз нөхөд гэсэн бат итгэлтэй хүмүүсийн хувьд сайхан дурсамжтай үдэш байх болно оо. Та бүхнийг тэр сайхан орой UB Palacе-ийн концертын их танхимд хүрэлцэн ирж саатахыг урьж байна. Дурсамжаар дүүрэн он жилүүдээрээ найз нөхөдтэйгөө хамтдаа аялаарай.

-Та Дорнодынх байх аа?

-Дорнод аймгийн Чойбалсан хотынх. Миний аав Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумынх. Би Чойбалсанд төрж өсөөд Соёл урлагийн их сургуулийг төгссөнөөсөө хойш урлагийнхаа ажлыг хийгээд явж байна. Мэргэжлээрээ хийх ёстой юмнуудаа хийгээд л явж байдаг юм.

-Таны тоглолтыг ирж үзэх хүмүүс гэвэл 35, 36-гаас дээш насныхан л голдуу байх нь?

-Тийм шүү. Тэрнээс дээш насныхан ирэх биз. Миний гар утсанд байнгын дуудлага ирээстэй байна. Намайг тоглолт хийхийг битүүхэндээ хүлээж байсан хүн олон байжээ (инээв).


Categories
булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал шинжлэх-ухаан-технологи

Дрон устгагч VAMPIRE систем DNN.mn

Хүйтний улирал эхэлсэнтэй зэрэгцэн Орос улс Украины эрчим хүчний гол хангамжуудыг Иранд үйлдвэрлэсэн зэвсгээр онилж устгаад байгаа нь олон улсын анхаарлыг татаад байна. Украиныг цахилгаан эрчим хүчгүй болгохын тулд Оросын тал сүүлийн дөрвөн долоо хоногийн турш пуужин, зэвсгийн цохилтоор хослуулан цохилт өгсөөр байгаа юм. Үүний эсрэг АНУ- ын Батлан хамгаалах яам ирэх онд Украин руу Vehicle- Agnostic Modular Palletized ISR Rocket Equipment буюу VAMPIRE (Вампир)-ыг илгээх болсноо мэдэгдлээ. Пентагон энэ талаар мягмар гаригт мэдээлэхдээ “Украин руу VAM­PIRE илгээхээр төлөвлөсөн. Уг системийн гэрээ ойрын хэдэн сард эцэслэгдэнэ. Агаарын довтолгооноос хамгаалах асуудал нэн тэргүүний зорилт болоод байна” гэсэн бол “L3Harris” компанийн хувьд “2023 оны дундуур Украин руу системээ хүргэнэ” гэж мэдэгджээ.

VAMPIRE буюу дроны эсрэг систем гэж юу вэ?

“L3 Harris” компани нисгэгчгүй нисэх онгоцны системийг багтаасан газар болон агаарын объектод цохилт өгөх зорилготой лазераар удирддаг сум ашигладаг Vehicle-Agnostic Modular Palletized ISR Rocket Equipment буюу VAMPIRE системийг үйлдвэрлэдэг. VAMPIRE бол газрын бай руу довтолж, нам дор нисдэг онгоц, ялангуяа нисгэгчгүй онгоцыг устгах зориулалттай зэвсэг юм. Өөрөөр хэлбэл,

дроныг тэнгэрээс харвах зорилгоор жижиг пуужин ашигладаг зэвсэг гэсэн үг. Хоёр хүний бүрэлдэхүүний баг иж бүрэн зэвсгийн системийг пикап машин, эсвэл ачааны машины тэвшин дээр хоёр цагийн дотор л суурилуулах боломжтой юм байна. Дрон хянах “мэдрэгч бөмбөлөг” болон байг тэглэх лазерын тэмдэглэгээтэй төхөөрөмжүүдээс бүрдэнэ. L3Harris вэб сайтад бичсэнээр VAMPIRE нь 70мм-ийн нарийвчилсан хядах зэвсгийн систем II (APKWS II) лазераар удирддаг пуужин, эсвэл бусад лазераар удирддаг сумыг хөөргөх зөөврийн иж бүрдэл юм байна.

VAMPIRE нь APKWS II гэх мэт 70 мм-ийн лазераар удирддаг пуужинд зориулсан дөрвөн дугуй хөөргөгч, хэт улаан туяаны модульчлагдсан мэдрэгч бүхий бөмбөлөг, лазер тэмдэглэгчтэй. Лазераар удирддаг пуужингуудын нэг бүр нь 27.500 долларын үнэтэй гэнэ.

“L3Harris” компанийн мэдээлснээр VAMPIRE-ийг эцсийн хэрэглэгчийн хэрэгцээнд нийцүүлэн өөр өөр мэдрэгчээр тохируулах боломжтойч Украинд хүргэх VAMPIRE-ийн тусгай тохиргоог одоогоор нууцалж

байгаа аж. VAMPIRE-ийг аль болох өртөг багатай бүтээж байгаа бөгөөд зөөж, угсрахад хялбар байхаар бодолцжээ. Ямар ч техник хэрэгсэл дээр угсрахад гажихгүй, энгийн байдал, их хэмжээний сумны нөөц,нэлээд дэвшилтэт нарийвчлалын чадавх зэргээс шалтгаалан Украины нөхцөлд яв цав таарна гэжээ.

VAMPIRE-ийн онцлог талууд

-Хямд өртөгтэй

-Ажиллуулахад хялбар

-Тэвштэй ачааны машин эсвэл ямарч тээврийн хэрэгсэлд суурилуулж болно. Суурилалтуудыг хоёрхон хүн хоёр цагийн дотор энгийн багажаар хийх бөгөөд удирдлагыг нэг хүн л

ажиллуулна.

-24 вольтын генератороор ажиллана.

-WESCAM MX-10™-RSTA бие даасан тогтворжуулсан, нарийвчилсан мэдрэгч нь дроныг хянах өндөр хяналтын системтэй

– APKWS болон бусад лазераар удирддаг сумаар тоноглогдсон.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: Халловины баяраар мөрддөг дүрэмтэй болъё DNN.mn

АНУ-д Халловины баярын өдрөөр олон нийтийн газар, хувийн компани, дэлгүүрт маск зүүдэггүй, оройн 18-20 цагийн хооронд л баг, зүүсгэлтэй хүүхдүүд зөвхөн тэмдэглэгээ тавьсан айлуудын хаалга тогшиж “Айх уу, эсвэл чихэр өг” гэж хэлдэг. 12 наснаас дээш насны хүмүүс маск зүүж, айлуудаар явдаггүй. Бэлгийн гэмт хэрэг хийж байсан хүмүүс энэ баяраар хүүхдүүдэд чихэр өгч болохгүй, баг зүүж болдоггүй бөгөөд цагдаа нар тэднийг хянаж байдаг. Мөн лам хувраг, санваартны хувцас өмсөж болохгүй гэх зэрэг хууль, дүрэм тус улсад Халловинээр үйлчилдэг юм байна. Зөрчвөл торгуультай, бүр хорих шийтгэл ч бий.

Манайд энэ баяр шинэ тутам учир ойлголтын зөрүүнээс үүдэлтэй үл ойлголцол гарах боллоо. Эхний ээлжинд бид үр хүүхдээ элдэв халдлагаас хамгаалахын тулд зөвхөн тэмдэглэгээ тавьсан айлуудын хаалгыг тодорхой тогтоосон хугацаанд тогшдог гэдгийг сайн хэлж ойлгуулах хэрэгтэй. Энэ тал дээр нэгдсэн ойлголтод хүрэх юм уу, нийтээр дагаж мөрддөг тэр чигийн дүрэмтэй болъё. Эцэг эхчүүд, томчууд л үүнд анхаарал тавьж албан ёсны мэдээллийн хэрэгсэл, сонин хэвлэлээр хэлэлцүүлэг өрнүүлж хоорондоо тохиролц. Яваандаа энэ баяр хүссэн хүсээгүй дэлгэрэх нь ойлгомжтой. Тэр цагт нь хуулиар зохицуулаад явчих байх.

Хүүхдүүдэд чихэр өгөх дур сонирхолтой айлууд нь хаалган дээрээ тэмдэглэгээ, лого, зураг наах ч юм уу, бариулнаасаа юу ч юм өлгөчихөд л хүүхдүүд тэр айлын хаалгыг тогшино шүү дээ. Ингэж таних тэмдэг тавихгүй бол цаашид хичнээн хүүхэд том хүмүүст зодуулж, загнуулж өшиглүүлэхийг мэдэмгүй.

Бид дэлхийн найман тэрбум шахуу хүнтэй бөөрөө нийлүүлэн оршин байгаа бол даяарчлалаас зугтаж, алив юмыг хорьж, хориглож дангаарчилж, ганцаараа гозойж үлдэнэ гэж байх ч үгүй, тэгэх ч боломжгүй. Дараа жилийн Халловинээр ч хүүхдүүд хаалга тогшиж л таарна.

Categories
булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал шинжлэх-ухаан-технологи

Сансрын нисгэгч Базз Олдрин: 50 жилийн дараа ангараг дээр 50 хүн оччихсон алба хаагаад зогсч байх болно DNN.mn


“Өдрийн сонин”-ы 2017.06.09-ний Баасан гаригийн №130 (5697) дугаараас авч нийтлэв.

Саран дээр буусан, АНУ-ын сансрын алдарт нисгэгч Базз Олдрин Монголд айлчилж байна. Өчигдөр тэрээр “I Max” кино театрт одон орон сонирхогч болон хүүхэд залуусын төлөөлөлтэй уулзаж сонирхсон асуултад нь хариулсан юм. Базз Олдрин нь 1930 онд төрсөн бөгөөд 1969 оны долдугаар сард Нэйл Армстронг, Майкл Коллинс нарын хамт “Аполло-11” сансрын хөлгөөр саран дээр буусан түүхтэй. Сансрын нисгэгч Нэйл Армстронг оройн 10 цагийн орчимд хөлгөөсөө гарч саран дээр гишгэснээрээ саран дээр мөрөө гаргасан анхны хүн гэгдэж түүхэнд нэрээ мөнхөлсөн байдаг бол Базз Олдрин түүнээс 20 минутын дараа хөлгөөсөө гарч саран дээр гишгэжээ. Харин багийн гурав дахь гишүүн нь техникээ хариуцаж хөлөгтөө сууж байсан гэнэ. Тэд сарны гадаргаас ойролцоогоор 20 кг чулуу түүж эх дэлхий дээр авчирч байжээ.

Сансрын нисгэгч Базз Олдрин өөртэй нь уулзахаар хүрэлцэн ирсэн хүмүүст “Баярлалаа, баярлалаа” хэмээн талархаад сэтгэгдлээ ийн илэрхийлсэн юм.

-Энэ бүхнийг зохион байгуулж байгаа УИХ-ын гишүүн Л.Болдод талархлаа. Миний амьдрал анхнаасаа л сансар огторгуй, сартай холбоотой байсан. Сансрын тийрэлтэт хөдөлгүүрийн технологийг нээсэн Роберттой уулзаж байсан. Тэр хүн аавын минь найз байсан. Манай ээжийн нэр ч их сонин. Ээжийг минь Марион Мүүн гэдэг байсан. Англиар Мүүн гэдэг чинь Сар гэсэн үг шүү дээ. Ер нь л энэ мэт зүйлүүдээс харахад миний хувь тавилан анхнаасаа л тодорхой байсан гэж болно. Би өөрийгөө маш азтай хувь тавилантай хүн гэж боддог. Ээж минь хүн төрөлхтөн анх удаа онгоцоор тэнгэрт дүүлэн ниссэн түүхэн өдөр мэндэлсэн юм. Аав минь II дайны үед агаарын зэвсэгт хүчний командлагчаар ажиллаж байсан. Би хоёр Солонгосын дайны үед агаарын зэвсэгт хүчинд нисгэгчээр ажиллаж дайсны хоёр онгоцыг сөнөөж байлаа. Үргэлжлүүлээд Вьетнамын дайнд нисгэгчээр явж болох байсан ч Массачусетсийн Технологийн их сургуульд орж, улмаар АНУ-ын Сансрын хөтөлбөрт сонгогдож, 1963 онд сансрын нисгэгчийн гараагаа эхэлж байлаа. Тэр үед ганцхан сансрын нисгэгчтэй байсан “Меркури” хөтөлбөр дуусч байв. “Жеминай” хөтөлбөрийн хоёр дахь сансрын хөлөг дотор хамгийн анх сансарт жингүйдсэн Эндвайт миний сайн найз байсан юм. Эндвайт маань байлдааны нисгэгч байсан. Надад энэ хүн маш их нөлөө үзүүлж билээ.

Хүмүүс сансарт алхана гэж яриад байдаг. Үнэндээ алхаж байгаа юм биш шүү дээ. Тэр чинь бүжиглэж байгаа мэт жингүйдэж байгаа юм (Хэрхэн жингүйдэж, бүжиглэж байгаа мэт хөдөлдгийг тэрээр биеэрээ үзүүлэв. сурв). Би ер нь өөрийгөө зөв цагтаа, зөв газраа байсан хүн гэж боддог. Нэйл Армстронг бид хоёр бол анх саран дээр бууж чадаагүй, тойроод буцсан тэр багийн арын албаны нөөц нисгэгч нь байлаа. Нэйл Армстронг, Майкл Коллинс бид гурав бол маш азтай тохиолдлоор саран дээр хөл гишгэсэн хүмүүс. Гэхдээ дан аз биш л дээ. Азтайгаас гадна чадварлаг байж чадсан шүү (инээв). Бид саран дээр “Аполло” сансрын хөтөлбөрийн гол утга санааг шингээсэн “Бид энд хүн төрөлхтний энх тайвны төлөө ирсэн” гэсэн утгатай бичээсийг үлдээсэн.

Сарнаас буцаж ирээд би дэлхийгээ олон тойрч, дэлхийн бүх л хаан хатадтай уулзсан, зарим дарангуйлагчидтай ч нүүр тулж ярилцаж байлаа. Энэ хооронд миний хүү Энди сургуулиа төгслөө. Би энэ мөчөөс дахин карьераа эхлүүлэх боломж нээгдсэнийг харсан. Тэгээд буцаад Цэргийн нисэх хүчиндээ орохоо хойшлуулаад Туршин нисгэгчдийн сургуулиас шинэ карьераа эхлүүлж байлаа. Сансарт сансрын нисгэгчид л уулзахаас илүүтэй сар-дэлхий-сар-дэлхий гэсэн байнгын маршрутын талаар мөрөөддөг байлаа. Гэхдээ НАСА үүнд тийм ч их анхаарал хандуулж тоогоогүй. Надтай хамт саран дээр буусан Армстронг маань “Битгий их санаа зов. Сар, дэлхийн хоорондох таталцлын хүчний тойрогт гараад тэр тойргоосоо цааш Ангараг руу, тэр бүслүүр рүү явах том боломж байгаа шүү дээ” гэдэг санаа өгсөн л дөө. 1985 онд Армстронг маань ингэж хэлснээс хойш Нарны аймгийн гаригуудын хоорондох, гариг тойрч байгаа бүслүүр дээр хөлгийг гаргаж тавих санааг өнөөдрийг хүртэл бодсоор явна.

Одоо миний хийж байгаа ажил Ангараг гаригийг эзлэхийн төлөө тэдгээр бүслүүр дээр юу хийж болох вэ гэдэг дээр анхаарч байна. Хүн төрөлхтөн дэлхийн орбит дээр хэдэн мянган хиймэл дагуулаа гаргачихсан. Үүнтэй адил дэлхий-сарны орбит дээр маш олон хиймэл, сансрын төхөөрөмжүүдийг ажиллуулъя. Энэ ажиллагаагаар дэлхий дээрээс биш саран дээрээс цаашаа нисдэг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлдэг сансрын баазтай болох юм. Үүгээрээ нарыг тойрсон орбит дээр, цаашлаад Ангараг гариг хүртэлх хөвөгч хэлбэрийн олон хиймэл дагуулыг хөөргөх баазтай болно. Энэ санаачлага маань АНУ, Европ, Япон, Хятад, Орос гэсэн сансарт тэргүүлэгч таван улсын нийлсэн нэгдмэл том төсөл болно. Дэлхий-Сар-Ангараг гэсэн том төсөл болно. Үүнд энэ таван орноос гадна өөр олон орон нэгдээсэй гэж хүсч, хүчин зүтгэж явна даа. Ямар ч мөрөөдөл хэтэрхий том байдаггүй юм. 2010 онд бичсэн миний номонд энэ тухай бий. Тэнгэр өөд тэмүүлж амьдрахад ямар ч мөрөөдөл том санагддаггүй юм шүү. Баярлалаа гэв.

Үүний дараа тэрээр үзэгчдийн сонирхсон асуултад хариуллаа.

-Та юугаар бахархдаг вэ?

-Би Америк хүн гэдгээрээ бахархдаг. Та бүхэн ч гэсэн Монгол хүн гэдгээрээ бахархдаг. Түүнтэй адил.

-Хүн төрөлхтөн ойрын 10-15 жилд сансрыг эзэгнэх болов уу. Тэнд ер нь эртхэн шиг байр байшингаа авч байвал яасан юм?

-Тавин жилийн дараа Ангараг гариг дээр ямар ч байсан 50 тооны нөхөр алба хаагаад байж байх болов уу. Тэнд хүн төрөлхтөн насан туршдаа амьдарна гэж очихгүй байх. Гэхдээ дэлхийн лидер улсууд ямар ч байсан саран дээр байнгын хөвөгч хиймэл дагуулуудтай болчих байх гэж бодож байна. Сар бол амьдраад байх газар биш.

Гаригуудын орбит дээр байгаа хиймэл дагуулууд тухайн гаригийнхаа эргэлтээс энерги авч байдаг. Тэрний дагуу сарыг хурдан тойроод сарны энергийг өөртөө шингээгээд сарны орбитоос эргэж байсан хурдаараа салаад цаашаагаа Ангараг руу нисэхийг гравитациар чавхдуулах гэж нэрлээд байгаа. Ийм нэг онол байгаад байна. Өнөөдөртөө үүнээс цаашаа гүнзгийрүүлж яриад хэрэггүй байх аа (инээв).

-Ангараг гариг дээр гравитаци нь бага, соронзон оронгүй учраас нарнаас ирж байгаа хортой цацрагийн хэмжээ ихэснэ. Тэгэхээр ангараг дээр очсон хүн тэнд хэр удаан байж байгаад эх дэлхий дээрээ ирэх вэ. Энд ирээд хэр удаан амьдрах боломжтой бол?

-Нарны хэт ягаан туяанаас хамгаалах боломжтой. Гэхдээ Ангараг дээр өөр ямар төрлийн радиациуд байгааг бид мэдэхгүй. Гэхдээ ангараг дээр байдаг нимгэн атмосфер нь бас хамгаалах байлгүй. 200 жилийн өмнө бидний элэнц, хуланц өвөг дээдсийн маань дундаж наслалт нь бидний одоогийн үеэс доогуур байсан. Ангараг руу явбал тэр хавьцаа л наслах байх даа.


Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Батзандангийн ял, гавьяа хоёрын гавьяа нь илүү жин дарах байлгүй DNN.mn

УИХ-ын гишүүн асан Ж.Батзанданг шударга тэмцэгч гэдгээр нь бүгд мэднэ. Энэ хүний нэрийг хэлэхээр иргэний хөдөлгөөн, жагсаал цуглаан, ард түмэн, шударга ёс, үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө гэдэг үгс санаанд орж ирдэг. 2004 оноос Эрүүл нийгэм иргэний хөдөлгөөний тэргүүнээр ажиллаж ирсэн цагаас нь ард түмэн түүнийг тэмцэгч, олон нийтийн дуу хоолой хэмээн хүлээн зөвшөөрч, дэвшүүлдэг санаа, баримталдаг үзэл бодлыг нь дагасаар ирсэн. Тийм ч учраас түүний зохион байгуулдаг жагсаалд иргэд олон мянгаараа оролцож, хүний эрхийн төлөө тэмцэгч, шударга бусын эсрэг зогсдог улстөрч гэж тодотгож байлаа. Ж.Батзандангийн сонгуульт ажил, эрхэлж байсан алба нь голдуу эрх ашиг нь зөрчигдсөн иргэд, шоовдорлогдсон ард түмнээ өмөөрч, төрөөс хулгай хийдэг улстөрч, дарга нарыг эсэргүүцдэг нь намтраас нь харагддаг. 2000-аад оны эхэн үеэс өнөөдрийг хүртэлх бүхий л жагсаал цуглаан, тэмцлийн түрүүнд, цээжинд Ж.Батзандан явсаар иржээ. Үүгээр нь ардчилагч, тэмцэгч гэхэд буруудахгүй. Олон гэрэл зураг, бичлэгээс цагаан хоолой, чанга яригч барьсан залуухан Ж.Батзанданг олж харж болно. Үүгээр нь түүнийг нэгэн үе “Гудамжны улстөрч” гэж хүртэл тодотгож байв. “Төрийн ордон доторх 76-гаас гадаах Батзандан хавь илүү” гэдэг үгийг хүртэл олон нийт хэлж байсан удаатай шүү. Баргийн аавын хүү ард түмнээс ийм үнэлгээ авч чадахгүй. Түүний тэмцэгч, эр зоригтой үйлдэл олон хүнийг сэрээж, эрх чөлөө, шударга ёсны төлөө дуугарч байх ёстой гэдэг дохиог нийгэмд өгч, нөгөөтэйгүүр жагсаал цуглаан хийх соёлыг нийтэд түгээж байсан гэж тодорхойлж болно.

2018 оны сүүл, 2019 оны эхээр МАНАН дэглэмийг эсэргүүцсэн удаа дараалсан жагсаалуудад нийтдээ 100 гаруй мянган хүн оролцсон байдаг. Энэ жагсаалыг Ж.Батзандан Л.Оюун-Эрдэнэ, Х.Нямбаатар, Т.Аюурсайхан, Л.Болд нартай хамтран түүчээлж, “Шударга тав” гэдэг нэртэй болоод амжсан билээ. Энэ тавын зохион байгуулсан уг цуглаан хавьд үзэгдээгүй өргөн хүрээтэй, далайцтай байсныг олон улсын хэвлэлүүд онцолж байлаа. Жагсаал ч амжилттай болж, ард түмэн ч үр дүнд нь сэтгэл хангалуун үлдсэн. Гэтэл энэ тав дотроос Ж.Батзандангаас бусад нь сайд болов. МАНАН-г эсэргүүцсэн жагсаалын үеэр “Ёстой тийм юм байхгүй. Бид хэд юу боллоо гэж албан тушаалд очихын тулд ингэж жагсаж байхав. Би албан тушаалын төлөө ингэж жагсаагүй шүү” гэж ярьсан байсан нэг нь одоо төрийн гурван өндөрлөгийн нэг болчихсон л байна. Энэ таваас сүүлд Т.Аюурсайхан Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд болчих шиг боллоо. Ерөнхийлөгчийн баз Л.Болд Монгол Улсаас Бельгийн хаант улсад суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаар томилогдоод яваад өгсөн. Гэтэл эдэн дундаас муугаар нь Ж.Батзанданг барьж авч байцааж, шоронд хийчихлээ. Үүнээс нь харахаар “Шударга тав” дотор Ж.Батзандан л шударга, үнэнээр явсаар ийнхүү “хоосон” хоцорч, хоригдож байгаа ч юм уу гэж харагдахаар. Түүнийг өмөөрч байгаа хүн алга. Магадгүй “Шударга явах нь олон найз нөхөдтэй болгодоггүй ч, шударга цөөн хүмүүстэй учруулдаг” гэдэг үг түүнд зориулагдсан ч байж болно. Түүнийг нэгэн цагт Монголын улс төрийг гудамжнаас хөдөлгөж, Засгийн газрыг ташуурдаж, ард түмнийг оройлон тэмцэж, шударга үнэний дуу хоолой болж байсныг санаж байгаа хүмүүс эрхбиш байгаа байх.

Энэ хүний ял, гавьяа хоёрыг дэнсэлбэл гавьяа нь илүү жин дарна. Хэн Ж.Батзандан шиг төрд үүрлэсэн хулгайг илчилж, төрөөс хулгай хийж болохгүй гэж дуугарсан юм бэ. Хэн Ж.Батзандан шиг улс төрчдийн улаан нүүр рүү харж байгаад шударга шүүмжлэлийг зоригтой хэлж ирсэн юм бэ. Хэн сөрөг хүчингүй байхад эрх баригчдыг сөрж, ард түмний дуу хоолой болж байсан бэ.

Одоо “мандаад” байгаа зарим улстөрчдийг сураггүй байхад Ж.Батзандан “Эх орноо эрүүлжүүлэхийн тулд иргэний хөдөлгөөн байгуулъя” гэдэг нийтлэлийг интернэт орчинд хэрэндээ л тарааж байсан. Тэр нь 2002 он. Энэ үеэс л иргэний хөдөлгөөний залуус, иргэний хөдөлгөөнийг дэмжигчид хоорондоо уулзаж учирч, 2004 онд хөдөлгөөнөө албан ёсоор эхлүүлсэн. Аль ч цаг үед, эрх баригчдын шүдний өвчин бол Иргэний хөдөлгөөнийхөн байдаг. Эвгүй хөдөлбөл төр ч эргүүлж мэдэх учир эрх баригчид Иргэний хөдөлгөөнийхний үйлдэл бүрийг анзаарч, тэргүүлэгчийг нь тандаж байдаг нь нөгөө талдаа ард түмэнд таашаалтай байдаг. Иргэний хөдөлгөөн бол маш том хяналтын механизм юм. Энэ үүднээсээ Ж.Батзанданд ард түмэн талтай, ажил хэргийг нь дэмждэг байсан нь УИХ-д суугаа зарим гишүүдийн рейтингээс ч давдаг байсан тул түүнийг ямар ч хамаагүй аргаар дарах, буруу зөрүү юманд нэрийг нь холбож харлуулах гэсэн удаа дараагийн үйлдэл гарч л байсан.

Ж.Батзанданг гудамжны улстөрч гэж гоочилж байсан ч энэ залуу иргэний нийгмийн цоо шинэ давлагааг бий болгож, иргэний хөдөлгөөн, тэмцэл заавал жагсаал, цуглаанаар биш ажлын ширээний араас, албан бичгээр “жагсаж”, эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэж болдог гэсэн бас нэгэн жишиг гаргаж ирсэн юм. 15 настай байхдаа л эх орныхоо төлөө зүтгэнэ гэж өөртөө амласан Ж.Батзандан Н.Энхбаярын хаанчлалын хана хэрмийг нураахын тулд О.Магнайн хамт тэмцэл хөдөлгөөнийг идэвхтэй өрнүүлж явсан зоригтон. Н.Энхбаярын өөдөөс хэн ч үг хэлдэггүй байсан цагт сөрж зогсож байсан цөөн хүний нэг нь тэр байсан. Магадгүй энэ үйлдэл нь түүнийг ард түмэнд танигдахад, итгэлийг нь хүлээхэд нөлөөлсөн байх гэж дүгнэдэг.

Ардчилсан нийгмийн амин сүнс бол үг хэлэх эрх чөлөө. 2016 оноос хойш Монгол дахь жагсаал цуглааны тоо цөөрч, ковидын жилүүдэд улам хумигдсан. Эрх баригчдын хувьд төв талбайд тавуулаа л бөөгнөрөхөд ирж тарааж, жагсаал цуглаан хийх эрх өгөхөө байсан. Жагсаал цуглаан хийх өдрүүдээр талбайд гэр, асар байгуулж, элдэв аян, баяр тэмдэглэх замаар жагсагч, тэмцэгчдийн орон зайг хумихыг санаархаад байгаа. Гэсэн ч ард түмэн жагсахдаа тулбал жагсдаг, залуус ч тэр. Харин жагсаалыг уриалан босч ирдэг цөстэй, зоригтой тэмцэгч, шударга үгтэй хүнд эрх баригчид дургүй байдаг. Ж.Батзанданг хорьж цагдаж байгаа нь түүний хийсэн үйлдэлд гэхээсээ илүүтэй, үзэл бодлоо цензургүй шууд илэрхийлдгээс нь айсан бүлэглэлийн захиалга гэж харна. Одоо үед хэн нэгнийг харлуулах, бүр амьдралаас арчаад хаях амархан болсон хэцүү цаг. Ж.Батзанданг бүгд харааж, зүхэж болох ч монгол хүний эрх, эрх чөлөөний төлөө халуун залуу наснаасаа эхлэн тэмцэж ирсэн зориг, гавьяаг нь арай баллуурдаж барахгүй байх аа.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: “Дагина сахиус” DNN.mn

Үлгэрч Т.Цэрэнлхамын “Дагина сахиус” сургамжит үлгэр бяцхан уншигчдын гарт хүрч байна. Тэрээр үлгэрүүдээ цувралаар гаргаж байгаа бөгөөд эхнийх нь энэ. Зохиогч одоогоор 20 орчим үлгэртэй. Тэрээр үлгэрийн дүрүүддээ монгол нэр өгөхийг чухалчилдаг агаад “Өрөмхөн гүнж”, “Дагина сахиус”, “Ухаарал”, “Ариун үйлст хүүгийн үлгэр”, “Алимны мод”, “Хамгийн гайхамшигтай бэлэг” гэх нэрүүдээс яалт ч үгүй тэр нь мэдрэгдэж байна. 2017 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор зохион байгуулагдсан “Чингисийн билиг” сургаалт үлгэрийн уралдаанд Т.Цэрэнлхамын “Ариун үйлст хүүгийн үлгэр” нь шалгарч байсан удаатай.

Үлгэр ингэж эхэлдэг. Дээд тэнгэрийн оронд Түмэнхишиг хааны үзэсгэлэн гоо хатнаас цасан цагаан царайтай, алиман улаан хацартай төгөлдөр гоо гүнж мэндэлжээ. Түүнийг Сүйбилэг хэмээн нэрийджээ. Гүнж нэг настайдаа хэлд орж, дэлхий ертөнцийн сонин сайхан хийгээд элдэв сайн мууг ээж аавдаа ярьдаг байв. Хаан миний охин юуны учир зовлонт ертөнцийн талаар өдөр шөнөгүй ярих болов хэмээн мэргэн зөвлөхөөсөө асуувал “Гүнж өрөвч нинжин сэтгэлтэй төрсөн тул зовлонт ертөнцийн хүн ардыг зовлонгоос гэтэлгэхээр сэтгэл шулууджээ. Тун удахгүй дэлхий рүү явуулж өгөхийг танаас гуйна. Тэр үед та өөрийн зөн совингоор шийдвэрээ гаргах хэрэгтэй” хэмээн мэргэн зөвлөх айлджээ. Удсангүй Сүйбилэг гүнж ааваасаа дэлхий рүү явуулж өгөхийг гуйв гэнэ. Түмэнхишиг хаан охиноо хайрлан өрөвдөж хэцүү хатуу ертөнц рүү битгий яваач хэмээн аргаа тасартал гуйсан боловч тусыг эс олов. Ингээд Түмэнхишиг хаан “Би энэ удаад хэд ч хориглоод сэтгэлийг чинь хувиргаж чадахгүй нь ээ. Тиймээс чамайг үзэсгэлэн гоо дүрээр биш үзлийн муухай дүрээр ертөнцөд илгээнэ. Нэг нар, нэг сарны хугацаанд чамайг хэн нэгэн авахгүй бол чи тэнгэрийн ордондоо ирж дахин хэзээ ч тэр ертөнц рүү зүглэхгүй гэдгийг хатуу сануулъя” гэжээ. Сүйбилэг гүнж болзлыг зөвшөөрч явахаар болов. Хаан ядуу гуйлгачны дүрээр газарт бууж үзлийн муухай царай төрхтэй болсон нялх гүнжээ нэгэн баян айлын үүдэнд орхиод явж гэнэ. Өглөө болж нэгэн нар эхэллээ. Баяны эхнэр өглөөний зоогийг бэлтгүүлэх санаатай зарц нарын овоохой руу явахаар гараад үүдэнд байгаа үзэшгүй муухай царайтай хүүхдийг олж хараад орь дуу тавин хашгирч “Чөтгөр, чөтгөр…” хэмээн бахардан уналаа.

Орилоон шуугианаар сандарч тэвдсэн зарц нар гүйлдэн ирж хүүхдийг хараад огло үсрэн харайж хаанаас гарч ирсэн ад тийрэн бэ хэмээн айж балмагдан зэвүүцэж хэн ч ойртож чадсангүй…Үлгэр цааш хэрхэн үргэлжлэхийг та “Дагина сахиус” номоос дэлгэрүүлж уншаарай. Зохиогчтой фэйсбүүкийн “Гайхамшигт үлгэрүүд” группээр холбогдож, үлгэрээ хүргүүлж авах боломжтой юм байна.

Нэг хэсэг монгол үлгэрүүдийн утга агуулга, үйл явдал гажуудаж, ёс бус үг хэллэг ихээр гарах болсныг хүмүүс шүүмжилсэн. Тэр үед үлгэрч Т.Цэрэнлхам “Баян хоосны ялгаа, тэр дундаа баян хүнийг үзэн яддаг санаа ямар ч үлгэр, зохиол бүтээлд байж л байдаг. Тэр нь уншигч, үзэгчдэд их таалагддаг. Түүнээс гадна нийгмийн хандлага ерөөсөө баян хүнийг үзэн ядах, сэтгэлгээ хүүхэд байхаас нь суучихсан. Яагаад гэвэл тэр санаа үлгэрээр зогсохгүй зохиол бүтээлд нийтлэг болчихсон. Миний үлгэрт баян ядуу хамаагүй, хэн хөдөлмөрлөнө, тэр үр шимийг нь хүртэнэ гэсэн санаа зонхилно. Баян хүн бүр хулгайч луйварчин биш. Тэд чамаас илүү хөдөлмөрлөсөн байна гэдэг санааг л өгөхийг зорьж үлгэрээ бичдэг” хэмээн ярьж байсан билээ.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Нүүрс хотойтол ачсан галт тэрэг Хятадын нутагт цутгасаар л байгаа биз дээ DNN.mn

МАН 2016 оноос өнөөдрийг хүртэл тасралтгүй төр барьж байна. Энэ намын ажиллаж буй тактикийг харахад пи ар талаа илүүтэй хөгжүүлж, өөрсдийгөө сурталчлахдаа ихээхэн хөрөнгө мөнгө хаяж, харин бодит амьдрал дээр босгосон, бүтээсэн нь маруухан байгаа нь олны нүднээ хэдийнэ ил болсон. Алслагдсан суманд нэг худаг нээгдэхэд хүртэл тууз хайчилж, түүнийгээ улс даяар шууд дамжуулж сурталдана. Нэг км замын нээлт болоход хотоос дарга нар онгоцоор очоод улаан хивсэн дээр заларчихдаг. Улс эх орны ирээдүйд түлхэц өгөхүйц хэмжээний сүртэй бүтээн байгуулалт энд тэнд, хаа сайгүй өрнөж байгаа гэх утга агуулга тээсэн мэдээллээр өдөр шөнөгүй “бөмбөгдөнө”. Тийм ийм бүтээн байгуулалт эхэлж байна гэж мэдээлнэ. Удахгүй ашиглалтад орно гэж худал хэлнэ. Нэг харахад л ногоон цайг хадганд ороогоод оршуулж байх юм. Нэг харахад цагаан бээлий өмссөн дарга нар инээмсэглээд л улаан тууз хайчилж зогсох юм. Ийм дүр зурагтай бид байнга тааралддаг болсон. Уг нь ямар нэг том бүтээн байгуулалт, үйлдвэрийн нээлт болсон бол маргаашнаас нь орон нутаг, дүүрэг, ард түмний амьдрал ахуйд шууд эерэг нөлөө үзүүлж, эдийн засагт зүтгүүр болж эхэлдэг. Гэтэл МАН-ынхан ногоон цай оршуулахаас хэтрэхгүй юм. Тэр нь ядаж байхад хүн оршуулж, хөдөөлүүлж байгаатай төстэй зан үйл харагддагийг ч хэлэх үү.

Өнгөрсөн хавар Зүүнбаян-Ханги чиглэлийн төмөр замын бүтээн байгуулалтын нээлт гэж баахан хөөрцгөөв. Ханги боомт хүртэл 226 км үргэлжилж, БНХАУ-ын Мандал боомттой холбогддог уг зам нээгдсэнээр төмөр замын өсөн нэмэгдэж буй ачаа эргэлтийн 50 хувь нь нэвтрэх боломжтой, уул уурхайн бүтээгдэхүүний тээвэрлэлтийн өртөг тонн тутамд 4-8 доллараар буурна, хамгийн чухал нь Монгол Улс экспортын шинэ гарцтай боллоо гэж түг түмэн сувгаар мэдээлсэн.

Саяхан даа, есдүгээр сард Монголын анхны нэгдүгээр зэрэглэлийн, уулзваргүй төмөр зам буюу Таван толгой-Гашуунсухайт чиглэлийн 233.6 км төмөр замын нээлт болов. Энэ зам нээгдсэнээр Монголын эдийн засгийн тусгаар тогтнолыг бататган гэрэлтүүлж, Монгол Улсын хөгжилд шинэ гарц, олон талт үр ашгийг авчрах нь гарцаагүй юм гэж дарга нар магтаж, нүүрсний экспорт хоёр дахин нэмэгдэнэ, ирээдүйд энэ замаар дамжин импортын бараа, бүтээн байгуулалтын тээвэр эхэлнэ гэж сайхан үгс хэлдгээрээ хэлсэн. Жилд 30-50 сая тонн нүүрс тээвэрлэх хүчин чадалтай гэх энэ замын нээлт наадмын дайтай юм болж өнгөрсөн билээ. Сайд дарга нараас эхлүүлээд Ерөнхийлөгч нь хүртэл очиж “Таван толгой -Гашуунсухайтын энэхүү ган зам бол Монгол Улсын хөгжил дэвшил, хөрөнгө оруулалтын төмөр судас. Галбын говиор ган зам зурайж, галт тэрэгний зүтгүүр хөгжил дэвшлийн төлөө зүтгэж эхэллээ” гэж нээж үг хэлэв дээ. Сайд, миссүүд хөлхөлдөж, хөгжимтэй, бүжигтэй цэнгэлдэж, их буугаа нижигнүүлж ёслол хийхийн л наагуур нижгэр юм болсныг та бид харсан. Одоо тэгээд эдгээр төмөр замуудаар нүүрс ачиж байгаа юу. Нээлтийн үеэр хөөрөн догдлон ярьж байсан шиг хар алт ачсан галт тэрэг өдөр шөнөгүй Хятад руу цуваад л, хотойтол нүүрс ачсан гал тэргүүд хятадуудыг нүүрсээр цутгаад л байгаа юм биз. Тийм үү?

2017 онд одоогийн Ерөнхийлөгч маань “Цэвэрлэх байгууламжийг Х.Баделхан сайд толгойгоороо хариуцна” гэж мэдэгдэж байсныг санаж байгаа байх. 2019 оны хавар “Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламж барих” төслийн шав тавих ёслолын нээлтэд Барилга, хот байгуулалтын сайд асан Х.Баделхан ч “Шинэ төв цэвэрлэх байгууламжийг 2020 он гэхэд барьж дуусгана. Энэ ажлыг нэр төртэй хэрэгжүүлнэ” гэж ярьсан нь одоо ч бичлэг хэвээр хадгалагдан үлдсэн байна. Эдгээр мэдэгдлийн дагуу шинэ цэвэрлэх байгууламж ашиглалтад орчихсон уу? Толгойгоороо хариуцсан Х.Баделхан сайд нээрэн юу болсон бэ, байгууламжийг ашиглалтад оруулчихаад явчихсан уу, эсвэл хар толгойгоо аваад буучихсан уу.

Энэ мэт шавыг нь тавиад сураг алдарсан МАН-ын “бүтээн байгуулалт” олон.

Нью-Йорк, Москва, Лондон зэрэг дэлхийн олон хотод ашигладаг, “Cable car” буюу дүүжин тээвэр нь Монгол орны цаг уурт тохиромжтой бөгөөд -50, +50 хэмд ажилладаг бөгөөд агаарын зам нь 100 хувь цахилгаан. Тиймээс дүүжин тээврийг Улаанбаатар хотод байгуулснаар түгжрэлээс эхлүүлээд олон бэрхшээлийг шийднэ гэж эрх баригчид ярьцгааж, улаан өнгийн нэгэн бүхээгийг үзүүлэн болгож нийтэд харуулж “Удахгүй та нар үүгээр зорчино” гэсэн. Гэтэл юун дүүжингээр толгой дээгүүр зорчих вэ, Дүүжин тээврийн захиргааг татан буулгаад энэ ажил сураг алдарсан. Бас Сүхбаатарын талбайн урд хэсэгт байгуулсан усан оргилуур бол МАН-ын “бүтээн байгуулалт”-ын хамгийн “сонин” нь. Усыг нь зөөдөг. Оргилохоосоо хуурай байх нь олонтаа өндөр өртгөөр боссон ийм бүтээн байгуулалт бол бас л сураг тасарсан бүтээн байгуулалт мөнөөс мөн. Ашиглалтад өгсөн нэртэй ч огт ашигладаггүй, эрс тэс уур амьсгалтай манай орны хувьд жилийн ихэнх хугацаанд хөлдүү байдаг байгууламж.

Монголын хэвлэл мэдээллийг харж, цахим ертөнц дэх эрээвэр хураавар юмнуудыг шүүн үзвэл “Энэ улс үнэхээр хөгжиж байгаа юм байна. Шав тавиад л алга ташдаг, тууз хайчлаад л ашиглалтад оруулдаг, энд тэндгүй бүтээн байгуулалт өрнөдөг лут орон юм даа” гэж андуурмаар. Үнэхээр ч тэгж харагддаг. Бараг бүх мэдээллийн хэрэгслээр ийм тийм үйлдвэр нээгдлээ, тийм ийм юм шинээр нэвтэрлээ гэдэг мэдээ бол байнга, өдөр шөнөгүй л явж байна. 2019 онд ашиглалтад орох ёстой байсан Олимпийн гүүр яасан их дуншив. Энэ гүүрний шав тавих ёслол ямар сүртэй болж байлаа. Тэр их сүрээр эхэлсэн ажил элдэв саад бэрхшээл тоочсоор өнөөдрийг хүргээд байна. Энэ мэт замхарсан “бүтээн байгуулалт” олон бий.

Шавыг нь тавьсан шигээ дуусгаж чаддаг бол тэр хэрээр улс, хотын хөгжил түргэсч, ард түмний аяганд орох боорцогны тоо нэмэгдэх учиртай. Эсвэл нэмэгдэж байгаа юу. Сонгууль дөхлөө. Он гараад эрх баригчид, УИХ-ын гишүүд гэнэт л ард түмнээс сонгогдсон гэдгээ ухаарч, хөдөөгүүр давхилдаж, тойргоо услах байтугай цутгаад эхэлнэ. Бас дарга нар цагаан бээлийгээ өмсөөд олон гоё шав тавина, бас тууз хайчилна. Тэр мэдээж. Гэхдээ эцсийн дүндээ сонгогчид хэнд санал өгөх вэ гэдэг торгон агшиндаа тулбал аяган дахь боорцог, хоолны хэмжээ минь нэмэгдсэн бил үү, яалаа гэж эргэцүүлнэ. Тэгж л хэнийг сонгохоо, сонголтоо яаж хийхээ шийднэ дээ. Үүнийгээ эрх баригчид мэдэж байгаа байлгүй.