Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Монгол Улсын Их Хурлаас байгуулагдсан Монгол Улсын Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлсэн төсөл, хөтөлбөрийн хэрэгжилт, үр дүн, зээл олголт, эргэн төлөлтийн явц, байдлыг хянан шалгах Түр хорооноос зохион байгуулсан Нотлох баримтыг шинжлэн судлах сонсгол энэ сарын 16-наас 20-ны өдрүүдэд тав хоног үргэлжилж өндөрлөлөө.

Нотлох баримтыг шинжлэн судлах парламентын сонсголын үеэр гэрчээс асуулт асууж, хариулт сонссон нь Монголын парламентат ёсны түүхэнд анхны тохиолдол болсон юм. Парламент бол хууль тогтоохоос гадна хуулийн хэрэгжилтэд ард түмний нэрийн өмнөөс, ард түмнийг төлөөлөн дээд хяналт тавих төлөөлөгчдийн байгууллага гэдгийг энэхүү сонсгол харуулж чадлаа. Эхний сонсголоор нэлээд юм ил гарсан нь ард түмэнд таатай байлаа. Учир нь олон хамсаатан, оролцогч, зээлдэгчтэй ч эргэн төлөлт нь хийгдээгүй, зээлийг зориулалтын бусаар ашигласан гэх Хөгжлийн банкны зээлийн асуудлыг хэлэлцлээ.

Сонсголын үеэр их сонин сонин юм ил гарч, ард түмний чихийг дэлдийлгэж, нүдийг бүлтийлгэж байна. Манай бизнесмэнүүд гэгддэг нөхөд зээл авангуутаа казино руу явчихдаг нийтлэг гэмээр дүр төрхтэйг бүгд харлаа. Казиногийн бэлэн мөнгөний машин буюу АТМ-ээс бэлнээр их хэмжээний мөнгө гаргаж авсан, мөрийтэй тоглосон гэх асуудал сая сонсголын үеэр хөндөгдсөн. Үүнийг казинодох нэрийдлээр АТМ-ээс бэлэн мөнгө авч зээл гаргаж өгсөн хүмүүстээ хахуулийн хувиа өгдөг нэг арга нь ч байж мэднэ гэж хардаж байгаа юм. Томоор нь базаад харвал, Хөгжлийн банк бол ямар ч хэрэггүй зээл тараасан юм билээ дээ. Зүгээр л хуваагаад, хуваагаад хуваартлаад л өгөөд байж.

Анхнаасаа л зээл авахдаа зээлдэгчид нь “Зээлээ эргэн төлнө, буцаад өгнө” гэх ямар ч ойлголт байгаагүй нь зээлийн бүх процессоос ил харагдаж байна. Улстөрчдийн оролцоо, хамааралтайгаар зээл авсан зээлдэгчид ч “Хөгжлийн банкнаас авсан энэ зээлийг бол буцааж төлөхгүй юм байна” гэдэг нэг тийм үл ойлгогдох гэмээр байр байдалтай байсан нь гэрчүүд болоод зээлдэгч компаниудын гаргасан үйлдлээс анзаарагдсан. Банкны зүгээс ч зээлдэгчдээ судалж, юунд хөрөнгө оруулалт хийж, хэдий хэрийн ашигтай ажиллах эсэх дээр нь эрсдэлийн үнэлгээ ч хийгээгүй, шалгаагүй юм байна лээ. Зүгээр л улс төрийн шагнал болгоод тараачихсан зээл гэдэг нь ойлгомжтой байжээ. Тэгтэл төр нь иргэд нь Хөгжлийн банкны зээлээ төл, эргэн төлөлтөө хий, зээлээр барина, бүтээнэ, цогцлооно, ашиглалтад оруулна гэсэн юмнууд чинь хаана байна, сонсголд гэрчээр оролц гээд нэхээд шаардаад эхэлсэн чинь өнөөх зээлдэгч бизнесмэнүүдийнх нь нүд орой дээрээ гарч бараг л “Юун зээл?” ухааны юм ярихын наагуур цочиж гайхаж, балмагдсандаа уурлаж, түвэгшээж сүйд болсныг ард түмэн харлаа.

Олны анхааралд өртөж, хэл ам дагуулж дуулиан шуугиан дэгдээсэн Хөгжлийн банкны зах замбараагүй тараасан зээлийг тойрсон булхайтай асуудлыг ард түмний хараа хяналтад оруулж, парламентынхаа түвшинд гаргаж ирж, нээлттэйгээр сонссон нь туйлын зөв юм боллоо. Сонсголын нээлттэй байдал нь мэдээллийг төрийн дээд шатнаас эхлүүлээд эх орныхоо хязгаар нутагт малаа хариулаад явж байгаа энгийн малчинд хүртэл хүргэж чадлаа. Дээгүүр юу болдгийг, улстөрчдийн хамаарал бүхий хүмүүс зээл авах гэж яаж хуйвалддагийг, зээлээ хэрхэн эргэн төлөхгүй үрэн таран хийж бултаж мэлздэгийг нүдээрээ харлаа даа. Цагдаа дээр “Шалгагдаж байна” гэсэн сүрхий шошготой, сүр дуулиантай хэргүүд хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа прокурор, шүүхийн шатанд замхраад олны хараанаас мултарчихдаг байсан цаг өнгөрч байгаа юм байна гэдгийг сонсгол харууллаа. Бүх мэдээллийг нууж хаахгүйгээр шууд ил зарлаад “Тэр гишүүн, тэр сайдын ийм тийм хамаатан энэ байна. Энэ хүн тийм, төдөн төгрөгийн дүнтэй ийм зээлийг ямар ч шалгуургүйгээр авчээ”, “Энэ бол тэрний хамаатан. Тэгж ингэж тийм хүмүүсийн нөлөөгөөр зээл авчээ” гээд зарлачихаар тухайн хүмүүс нь ч гэрчээр дуудагдсан болохоор хамаатан садан гэдгээ ч хэлж, зээлээ зориулалтын бусаар зарцуулсан асуудалдаа түгдрээд ч болов нэг юм дуугарч байгаа харагдлаа. Бүр нэр бүхий УИХ-ын гишүүн ч хэнд, хэзээ зээл хөөцөлдөж өгснөө сонсголын үеэр хэлсэн шүү дээ. Ард түмэн энэ бүхнийг зурагтаараа шууд хараад сууж байгаа юм чинь.

Хэрвээ сонсголоор хэлэлцсэн хэргүүд хууль хяналтын шатанд ороод сураг тасарвал араас нь “Сонсголоор орсон нөгөө хэрэг юу болов. Яагаад таг болов” гээд нэхэж эхэлдэг механизмтай болчихлоо гэсэн үг. Энэ талаасаа Нотлох баримтыг шинжлэн судлах парламентын сонсгол гэдэг энэ том үйл явц маш их ач холбогдолтой юм байна.

Монгол Улс хариуцлагатай байх, ил тод байх, бүхий л юманд хариуцлага, хяналттай байх цаг нь болжээ. Уг сонсголыг УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Б.Энхбаяр энэ дэгээрээ цаашид даргалаад явах юм байгаа биз ээ. Эрхэм гишүүн Б.Энхбаяр сонсголыг аль болох олон улсын стандартын дагуу зохион байгуулах гэж хичээж буй нь харагдсан. Түүнд хандаж хэлэхэд, гишүүн ээ, нээлттэй сонсголоо битгий зогсоогоорой, үргэлжлүүлээд л байгаарай.

Хоёр дахь сонсгол ирэх сарын 6-наас 10-ны өдрүүдэд болох бөгөөд АСЕМ болон шинэ төмөр замын санхүүжилттэй холбоотой асуудлыг хэлэлцэхдээ өмнөх хоёр Ерөнхийлөгчийг гэрчээр дуудчихаад байгаа. Гурав дахь сонсгол гуравдугаар сарын 13-наас 17-ны өдрүүдэд болно. Гурван удаагийн сонсголын тайлангаа ирэх дөрөвдүгээр сард УИХ-д тавих төлөвлөгөө гарснаас нь үзвэл зохион байгуулалтын тал дээрээ нэлээд анхаарч байгаа юм байна. Энэ сонсголын нөлөөгөөр шүүх, цагдаагийн байгууллагуудаа ч хариуцлагажуулаад явах нөхцөл нь бүрдэж байна. Нөгөөтэйгүүр Эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх алба гэгддэг хэдэн цагдаа, шүүхийнхэнд очоод хэрэг алга болчихдог үе үүгээр дуусч байх шиг байна. Түмний нүдэн дээр ил нээлттэй болгочихоор дарж, далдлах боломж хаанаас байх билээ. Тиймээс сонсголоо тов, хуваарийн дагуу зогсоохгүй, үргэлжлүүлж, гэрчүүдийг зоригтой дуудаж, шударга бусын эсрэг төр нь түмэн олонтойгоо хамт хэлэлцээд явах нь зөв юм байна аа.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС ………….

“Жудагт Монгол” хөдөлгөөний үндэслэгчдийн нэг АИХ–ын дарга, УИХ–ын орлогч дарга асан, гавьяат эдийн засагч Ж.Гомбожавтай ярилцлаа.

-Танай хөдөлгөөн байгуулагдаад хэр удаж байгаа юм бэ?

-Өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сарын 26-нд бидний хэдэн хүн “Жудагт Монгол” хөдөлгөөнийг байгуулсан юм. Олон байгууллага, хувь хүн, ард иргэд биднийг дэмжиж хамтарч ажиллая, нэгдэх цаг нь хэдийнэ болсон гэж байна. Хоёрдугаарт, Сонгуулийн тухай хууль батлагдлаа. Бид Сонгуулийн тухай хуулийг боломжийн, ард түмнийхээ үгийг сонссон тийм хууль болох болов уу гэж бодсон чинь хуучин хуулиасаа дээрдсэнгүй, харин ч зарим зүйл нь улам дордчихлоо. Ийм хоёр зүйлтэй холбогдуулж бид ард түмэндээ мэдээлэл өгч байна. Ирэх сарын 15-нд буюу шинийн найманд улсын хэмжээний үндэсний чуулган зохион байгуулна. Тэр чуулганд ард түмэн, хот хөдөөгийн ТББ-ууд, нам эвсэл холбоодын төлөөлөгчид оролцоно. Одоогоор чуулганд оролцогчдын тоог төд гээд хэлэх боломжгүй байна. Чуулганд оролцох санал хүсэлтээ байгууллага, хувь хүмүүс илэрхийлсээр байна.

-Жудаг гэж яг юуг хэлээд байна вэ?

-Хүн чанар, шударга ёс, ёс зүйгээ дээдэлж байгаа хүнийг л бид жудагтай хүн гэж хэлж байгаа юм. Одоо үед эх, эцэг нь үр хүүхдээ хайрлаж дээдлэхгүй, үр хүүхэд нь эцэг, эхээ энэрч асрахгүй, ах захаа хүндлэхгүй, юм л болбол бүхнийг хөрөнгө мөнгөний нүдээр хардаг болсон. Өвлийн тэсгим хүйтэн цагаар зам дээр хүн гараа өргөөд зогсч байвал хажуугаар нь давхиад өнгөрдөг болчихсон. Сүүлийн 25 жилд монгол хүний жудаг их алдагдаж байна.

–Юунаас болж монголчууд бид жудгаа алдаад байгаа юм?

-Үүний гол эх сурвалж нь ардчилал гэдэг нэрийн дор барууны чиг хандлагаар төрийн үйл ажиллагааг явуулж байгаатай холбоотой гэж үзэж байгаа. Хүн хөрөнгөгүйгээр амьдарч болохгүй юм байна гэсэн ганц ойлгоцтой. Барууныхны олон жилийн түүх ч тийм байна л даа. Манайхан төрөхөөс ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлэх хүртлээ өвөө, эмээ, аав, ээжтэйгээ амьдарч, эцэг, эх нь үр хүүхдээ асарч энэрсээр байдаг бол баруунд хүүхэд нь 16, 18 нас хүрвэл “Чи биеэ дааж амьдар” гээд явуулчихдаг. Өвөө, эмээ, аав, ээжийгээ аль нэг асрамжийн газарт л аваачаад өгчихдөг. Би Шведэд явж байсан юм. Тэндхийн танил маань “За, байз. Манай хүү чинь хэзээ ирлээ дээ. Улаан өндөгний баяраар нэг ирсэн бил үү, яалаа” гэж билээ. Хүү нь жилдээ ирвэл ирнэ, заримдаа бүр ирдэггүй юм байна л даа. Энэ бол монгол хүний язгуур мөн чанар биш юм аа. Монголчууд их жудагтай, хүн хүнээ хүндэлдэг байсан. Дэлхийн талаас илүүг эзэлсэн мөн чанар нь хүн чанартай байсанд оршдог байж. Гэтэл одоо хүн чанар алдагджээ. Монголчууд “Төрийн минь сүлд өршөө” гээд цай, сүүнийхээ дээжийг өргөж, төрөө хүндэлдэг байсан бол одоо тэгж хүндлүүлдэг төр маань нэр хүндээ алдчихлаа. Төр ингэж нэр нүүрээ барсны гол буруутан нь намууд. Намд итгэх ард түмний итгэл бүрэн алдагдсан. Ард түмэнтэй уулзахад “Бид одоо намын төлөө санал өгөхгүй. Өгвөл жинхэнэ монгол хүний төлөө л саналаа өгмөөр байна” гэж байна. Иргэд тийм хүнд саналаа яаж өгөх ухаанаа олохгүй байна. Тэгж санал өгөх эрхийг нь Сонгуулийн тухай хуулиар хаачихсан. Иргэд сонгуульд оролцохоос биш өөрийнхөө хүссэн төлөөллийн хүнээ сонгох эрхгүй, өөрөө ч сонгогдох эрхгүй болчихлоо.

–Таны ажигласнаар нийгмийн аль хэсгийнхэн жудгаа их алдаж байна вэ. Улс төрд жудаг гэж ер үгүй гэдэг. Жудагтай үлдсэн хүмүүс бол бөхчүүд гэдэг ч тэдний ёс зүйгүй янз бүрийн үйлдэл ард түмнийг бухимдуулж байна?

-Тэр, энэ салбар гэж ер онцлох шаардлагагүй. Нийтээрээ л нэг тиймэрхүү юм руу орчихлоо. Хамгийн жудагтай хэсэг нь хаана байна вэ гэвэл хөдөөд байна. Улаанбаатар хотоос хэдий чинээ холдоно, төв суурин газраас хичнээн алслагдана тэр хэрээр хүний мөс, жудаг үлдсэн байна. Улаанбаатар хот, төв суурин руу ойртох тусам л жудаг муудаад хүнийг “Дээшээ суучих” ч гэхгүй, хоол ундны дээжээсээ ч өгчихгүй, мэнд усаа ч сайхан мэдчихгүй “Юутай вэ”, “Юу байна” гэсэн үгстэй тийм л улсууд болж хувираад байна. Гадны янз бүрийн кино, үзэл суртлын юмнууд замбараагүй боллоо. Тэр бүгд ямар ч хяналт, шалгалтгүй орж ирж байна. Энэ мэтээр олон хүчин зүйл нөлөөлж монголчууд жудаггүй болж байна.

Совесть гэдэг үгийг манайхан их ярьдаг. Тэр чинь хүний мөн чанар гэсэн үг юм гэж ойлгодог. “Чи совестьгүй хүн” гэвэл “Чи хүн чанараа алдсан хүн” гэсэн утгатай. Одоо чинь цэцэрлэг, яслийн насны хүүхдүүдээс эхлээд л бүгд байнга гар утас, компьютертэй л харьцаад байна. Хүн хүнтэйгээ харьцахаа байчихсан. Техниктэй л харьцаж, түүнээсээ хамаг мэдээллээ авдаг болчихлоо. Эх, эцэг нь ч тэр байдлыг засч залруулах янзгүй. Хүн хүнтэйгээ харьцаж, нийгмийн харилцаанд орохгүй байгаа юм чинь совестио алдахаас өөр яах юм.

–Алдагдсан жудгийг яаж дахин суулгах ёстой юм бэ?

-Хүүхдийн суурь хүмүүжлээс эхлэх ёстой гэж бид бодож байгаа.

Эхийн хэвлийд олдсон тэр цагаас эхлээд л эцэг эх нь хоорондоо эв найрамдалтай байж, сургууль цэцэрлэгийн наснаас нь эхлээд хүүхдээ зөв хүмүүжүүлэх хэрэгтэй.

–Жудгийг алдагдуулаад байгаа хүчин зүйлүүд нь юу юм бэ?

-Хамгийн их нөлөөлж байгаа юм чинь хөрөнгө, мөнгө юм байна. Хөрөнгөнд хүн ханадаггүй юм шиг байна. Их хөрөнгөтэй, хөрөнгөндөө ханавал ханачихаар чинээлэг хүмүүс улам л цаашаа авах гээд, бүхнийг хумих гээд байх юм. Энэ нь хүний өөрт нь байдаг шинж юм уу даа. Ер нь шуналгүй хүн гэж байдаггүй байх. Тэр нь их үү, бага уу, яаж хязгаарлах вэ, аль хэр хэмжээнд нь хүргээд зогсох вэ. Үүний л тухай асуудал шүү дээ. Эцсийн эцэст хүн бол сайхан амьдралыг л хүсч байна. Сайхан амьдралыг мөрөөддөггүй хүн гэж байхгүй. Тэгэхийн тулд манай төр засаг иргэдийнхээ бодит эрхийг нь хангах хэрэгтэй байхгүй юу. Орон сууц, унаа, хувцастай байх хэрэгтэй. Дуртай хоол хүнсээ авчих, эрүүл байх, боловсролтой байх эрхтэй. Энэ дурдсан зургаан зүйл бол хүний бодит эрх. Аль ч төр засаг энэ зургаан зүйлд гол анхаарлаа чиглүүлэх ёстой. Өнөөдөр Монголын ард түмний 95 хувь нь ядуу зүдүү, дундаас доош амьдралтай. Үлдсэн тавхан хувьд нь Монголын баялаг, хөрөнгө мөнгө төвлөрчихсөн байна шүү дээ. Энэ байдал дэлхийд ч мөн адил ялгаагүй. Дэлхийн нийт хүн амын нэг хувьд нь л дэлхийн нийт хөрөнгө төвлөрчихсөн байдаг. Тийм учраас энэ муухай шунал, бузар юмнаас салах ёстой юм. Олон жилийн түүх уламжлалтай бид яагаад жудагтай байж болдоггүй юм, яагаад нийтээрээ сайхан амьдарч болдоггүй юм. Монгол хүн их буян заяатай. Бусдыг зарж л явсан ард түмэн болохоос биш зарцлагдаж байгаагүй. 200 мянган залуус эх оронд нь цалин хөлс нь бага, амьдрал муу учраас өөрийн эрхгүй гадаадад гарч хар бор ажил хийж, эрүүл мэндээрээ хохирч, гэр бүл салж сарниж байна шүү дээ.

–Шинэ оны өмнөхөн Сонгуулийн тухай хууль батлагдсан. Танай хөдөлгөөнийхөнд уг хуульд оруулах саналаа хүргүүлсэн ч ер тусгаагүй гэлээ. Та бүхэн ямар санал гаргасан юм бэ?

-Иргэн иргэнээ хөдөлмөрийн хамт олон өөрийнхөө хүссэн хүнийг нэр дэвшүүлдэг ганцхан заалтыг оруулж өгөөч гэсэн асуулт тавьсан. Бие даагч гэж бий. 801 хүний гарын үсэг цуглуулж байж сонгуульд оролцох эрхтэй. Сонгуулийн тухай хуулиар 5-7 хоногийн дотор 801 хүний гарын үсгийг бүрдүүлэх ёстой. Гэтэл өнөөдөр 801 сонгогчгүй сум улсын хэмжээнд байна. Говийн 2500-3000 хүн амтай сум байлаа гэхэд сонгогч нь 801 хүрэхгүй. 801 хүрлээ гэхэд тэдгээр хүмүүсийн ихэнх нь эрх баригч намуудын гишүүн байгаа. Тэд бие даагчийн төлөө санал өгөхгүй шүү дээ. Ер нь намууд бие даагчдаас их айдаг юм байна. Бие даагчийг гаргахгүйн төлөө хуулийг өөрчилсөн байгаа. Үүн дээр тэд их ухаан зарсан байна лээ. Муу юм хийхдээ манай энэ УИХ, Засгийн газарт байгаа хүмүүсийн толгой сайн ажилладаг. Зөв юмны төлөө чих нь битүүрчихдэг. Ёстой нөгөө илжигний чихэнд алт хийсэн ч сэгсэрнэ, ус хийсэн ч сэгсэрнэ гэдэг шиг. Нэмэргүй. Яг л тугалга цутгачихсан юм шиг.

–Монголчууд жудагтай ард түмэн атлаа яагаад төрдөө жудаггүй хүмүүсийг гаргачихаад байна юм?

-Сонгогчдын боловсролын түвшин дор байгаатай холбоотой. Хоёрдугаарт, манай ард түмний ихэнх нь мэдээллээс хөндий байна. Гуравдугаарт, үнэн зөв мэдээллийг олж авахад хэцүү болчихсон байна. Өнөөдөр нэг нь болохгүй юм ярьж байтал маргааш нь тэр хүн сайхан ч юм шиг. Баахан л хөрөнгө мөнгө идчихлээ гэж хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр шуугиад байсан хүн хэдхэн хоногийн дараа юу ч биш болчихсон. Эрх мэдэлтнүүдийн хэрэг бол бүр байхгүй болчихдог. Үнэн зөв мэдээллээр хангагдаж чадахгүй байгаад л бүх зүйл оршиж байна. Хөдөөний энгийн иргэд бол дотроо нэг юм бодоод л сууж байгаа. Тийм иргэн олон байгаа гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Гол нь зөв мэдээллээр хангах хэрэгтэй. Шударга хүмүүс төр засгийг барих хэрэгтэй.

–Та 1992-2000 оны хооронд УИХ–д сууж байсан. Тухайн үеийн УИХ–ын гишүүд, одоогийн гишүүдийн хооронд асар их ялгаа байдаг гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх?

-УИХ-ын гишүүн бол бодлого тодорхойлогч. Монгол Улсын гурван сая иргэний гурван сая асуудлыг шийдэх ёстой хүмүүс. Өнгөрсөн 25 жил бол бага хугацаа биш. Яагаад гэвэл 1960-аад оны Японыг хар, 1980-аад оны Солонгосыг хар, 1990-ээд оны Хятадыг хар. 25 жилийн дотор л улс орноо босгочихсон. Си Жиньпин дарга хэлж байна шүү дээ “Ойрын таван жилд ганц ч ядуу хүнгүй болно” гэж. Ийм зорилт тавиад ажиллаж байна. Гэтэл бид 25 жилд яав, өнөөдөр Улаанбаатар хот агаарын бохирдлоороо дэлхийн хамгийн их бохирдолтой хотуудын хоёрдугаарт орж байна. Бусад индексүүдээрээ үргэлж л сүүл мушгиж байна. Эрүүл мэнд, боловсролын салбарт зарцуулдаг зардлаараа дэлхийн улс орнуудын сүүлд орж байгаа. Ийм их баялагтай орон байж ингэж амьдарч болохгүй.

Орчин үеийн техник технологи өндөр хөгжсөн нөхцөлд буруу мэдээллээс болоод жудгаа алдчихаад байна. Тийм учраас та хүн байгаач, хүн байх юм бол танд аз жаргал, хөрөнгө мөнгө аяндаа хүрээд ирнэ. Бие биедээ туслаач, найрсаг байгаач. Төрдөө зөв хүнээ гаргаач. Төр гэдэг чинь УИХ-ын 76 биш шүү дээ. Баг, сумын Засаг дарга, ИТХ-ынхан ч төрийн төлөөлөл. Улаанбаатар хотын ИТХ-ын гишүүд улиралд ч бил үү, сард ч бил үү олон саяын урамшуулал авдаг. Энэ нь ямар жудаг вэ. Ард түмэн талхаа бүтэн авч чадахгүй байхад өөрсдөө хуралд суусныхаа төлөө 27 сая төгрөг авдаг нь жудаг мөн үү.

44 их наядын нүүрсний хулгай ил болж, Монголын нийгэм үндэс ёзоороороо ганхаж, шударга бусын эсрэг монголчууд бүхлээрээ тэмцэж, өвлийн тэсгим хүйтнийг эс ажран хулгайч нарын нэрсийг зарлахыг шаардаж төрд шахалт үзүүлсэн. Энэ том хулгайтай тэмцэж буй гол хүн бол Ерөнхий сайд. Төрийн ордны гадна иргэд “Хулгайч нарын нэрийг зарла” хэмээн хашхирахтай зэрэгцэн Ерөнхий сайд ч тэмцлийн замаасаа ухрахгүй гэдгээ илэрхийлсэн. Тийм ч болохоор хулгайтай тэмцэж буй Л.Оюун-Эрдэнийг ард түмэн дэмжиж байгаа. Хулгайг дэлгэж, хулгайч нарт хариуцлага тооцож, төрд дахин шургалах боломж олгохгүй зайлуулснаар ард түмний амьдрал сайжирна гэдэгт итгэж горьдож байгаа болохоор л ийнхүү Ерөнхий сайдтайгаа хамжаад байгаа болов уу гэж харагдаж байна.

Түүхийн ухааны доктор Б.Эрдэнэбилэгтэй ярилцлаа.

-1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 111 жилийн түүхэн ой өнөөдөр тохиож байна. Төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсан түүхэн өдрийн ой болж байна?

-“Өдрийн сонин”-ы эрхэм уншигчдад энэ түүхэн өдрийн мэндийг хүргэе. Энэ түүхэн өдрийг тэмдэглэхдээ болоод баяр ёслол, өнгөрсөн түүхэн үйл явц, үйл явдал гэхээсээ илүүтэй санаж, сэрэх, ухаарал сургамж, эх түүхээ танин мэдэх, эх оронч эцэг өвгөдөөрөө бахархах, тэдний үлдээсэн төр улсыг эзний ёсоор авч явах учир шалтгааныг өнөө үед танин мэдүүлэх түүхэн өдөр гэж харах нь зөв болов уу гэж судлаач хүний хувьд хардаг.

XX зууны Монголын түүх бол тэр чигтээ төрийн тусгаар тогтолоо олох, сэргээн мандуулах, хүлээн зөвшөөрүүлэх, баталгаажуулах, бүрэн эрхт улс болох тэмцлийн зуун байсан.

Энэ түүхэн үйл явц өнөө үед ч үргэлжилж, эдийн засаг, техник технологи зэрэгт суурилсан тусгаар байдлын ойлголтууд гарч ирж байна. Товчхондоо 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал бол Манж Чин гүрний эрхшээлд 200 гаруй жил оршиж, төрийн тусгаар тогтнолоо алдсан монголчууд эгэл ард, лам, тайж, ноёд бүгдээр эзний ёсоор өөрсдийн үйл хэргээ мэдэх язгуур эрх ашиг дээрээ нэгэн сэтгэлээр эвлэлдэж нэгдэж, Чин гүрний эрхшээлээс гарч, төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсан түүхэн үйл явдал юм.

1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын түүхийн асуудал бол аав, охин шинжлэх ухааны доктор Л.Жамсран, Жамсрангийн Урангуа зэрэг тэргүүтэй олон судлаачид бүтээлүүдээ туурвисан, судалгааны маш өргөн агуулгатай, өргөн хүрээтэй сэдэв. Тэгэхээр энэ удаагийн ярилцлагаа төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулах үйл хэрэгт хүчин зүтгэсэн зарим эх орончдын тухай ярилцья гэж бодож байна.

-Тэгэлгүй яахав. Лам, хар, тайж, ноёд гэлтгүй хүчин зүтгэсэн гэж ойлгодог?

-1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалд хар, лам, тайж, ноёд бүгд нэгэн сэтгэлээр оролцож, төрийн тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулахад хүчин зүтгэсэн гэж дээр өгүүлсэн.

Шашны зүтгэлтнүүдийн төлөөлөл болсон түүхэн хүний нэг бол Их Хүрээний гавж лам, Богд хааны даалгавраар Орос болон Туркт тусгай үүрэг гүйцэтгэж явсан Намжилын Хаянхирваа. Тэрбээр хаант төрийн нууц ажлыг тодорхой мэддэг, Халимагт олон жил шавилан сууж, дараа нь Туркт явж тусгай үүрэг гүйцэтгэж байв. Үүнийг нотлох баримтууд эдүгээ архивын хуудаснаа хадгалагдан үлдэж. Тухайлбал: Тэрбээр Олноо Өргөгдсөн Монгол Улсын үед гадаадад тусгай үүрэг гүйцэтгэж байсан тухайгаа “… Олноо Өргөгдсөний хоёрдугаар оноос эхлэн эзэн хаан Жибзундамба хутагт, шанзудба Бадамдорж, чин ван лам Дашдэндэв нар сүм хийдийн дотор тагнуулын байгуулалт хийж, Да амбан, Магсар бээс харчуудын дотор тагнуулын ажил зохион байгуулж байхад Богдын дэргэд байсан Баатар захирагч тагнуулын ажилд товчлогчийн чанартай оролцож, гадаадаас ирсэн мэдээ зүйлийг Богдод нэвтрүүлэн өгөх ба Жибзундамба зэрэг дээд удирдагчдын гадаадад гарах ба дотоодын бүхий л бичиг хэргийг ерөнхийлөн эрхэлж байв. Баатар захирагч бүхий л мэдээг өөрийн гараар бичиж, Богдод өгдөг журамтай байв” хэмээсэн байдаг.

Мөн Н.Хаярхирваа эсперанто хэлийг Монголд дэлгэрүүлж байсан анхны хүн бөгөөд нэрт эрдэмтэн Бямбын Ренчин Хаянхирваагаар эсперанто хэл ззалган сурсан тухайгаа дурсахдаа “Би Хаянхирваагаар багшлуулж, эсперанто хэл сурсан. Хаянхирвааг би 1923 оноос танина. Намайг 1927 онд Судар Бичгийн хүрээлэнд ирж ажиллахад ДХГ-ын даргаар ажиллаж байсан. Чингээд намайг “эсперанто хэл сурч үз. Маш хялбархан хэл” гэхэд нь заалгасан. Чингээд эсперанто хэлээр ярих, тэр хэл дээрх ном үзэх гэж уулздаг байсан. Хаянхирваа энэ хэлээр бичсэн ном орчуулж байсан” хэмээн өгүүлсэн байдаг.

Хожим 1926 оноос Дотоодыг хамгаалах газрын даргаар ажиллах хугацаандаа Зөвлөлтийн зөвлөх, сургагч нар их гүрний бодлогыг хэрэгжүүлж, Монголын улс төрийн зарим зүтгэлтэн, сэхээтнийг хэлмэгдүүлж, тус улсын бүх ажилд шууд хутгалдан оролцох болсныг хязгаарлах арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байгаад өөрөө эцэстээ хэлмэгдэн хохирсон байдаг.

-1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалд алтан ургийн тайж, ноёд оройлон оролцсон байдаг. Энэ тухай өгүүлбэл?

-Яах аргагүй хувьсгалын манлайлагч удирдагчид нь алтан ургийн тайж, ноёд байсан. Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг ялалтад хүрэх урьдач нөхцөлийг бүрдүүлэх, Тусгаар Монголын төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж, түүхэн үүрэгтэй оролцсон хүмүүсийн нэг бол алтан ургийн тайж Жонон ван Ширнэндамдин. 1931 онд улс төрийн хэргээр баривчлагдах үедээ өгсөн мэдүүлэгтээ “… арван естэйгөөс эхлэн Манж амбан сайдын яамнаа алба гурван жил хааж, Чин Улсын эцсийн үед Хаалган хотноо Монгол-Дөрвөдийн албыг 40 жил шахам төлөөлж байсан. Ширнэндамдин би бол монгол овогтны үндсийг хамгаалах бодлогыг хэдийнээс бодож эрмэлзсээр ирсэн нь одоо хэвээр болой. Миний бие Ардын засаг байгуулсны дараа Холбоот улстай гэрээ байгуулах хэргээр явахдаа бид Тагна Тува, Дотоод Монгол зэргийг монгол овогтонд нэгтгэх тухай уул гэрээнд оруулах саналыг гаргаж байсан боловч уг саналыг бусдад эзэрхэх гэсэн бодлого хэмээн хэрэгсээгүй болой” гэсэн байдаг.

Бээжинд Манжийн хааны ордонд сууж байх үед нь1912 онд VIII Богдыг хаанд өргөмжлөх ёслолын үеэр Богд хаан болон Ханддорж ван тэргүүтэй алтан ургийн ноёдыг устгахаар “галт бөмбөг шидэхдээ гавшгай хэдэн хятад туршуул Хүрээ рүү гарсан”-ыг Хөлөнбуйрын төв Хайлаараас Монголын тагнуулчаар дамжуулан мэдээлсэн түүхэн баримт байдаг. Энэ нарийн мэдээллийг дээд түвшинд суугаа албан тушаалтан Ширнэндамдин тайжаас өөр олж чадаж, мэдээлэх хүн тухайн үед байгаагүй.

Хожим Ардын Засгийн газраас түүнийг 1923, 1924, 1927 онуудад тусгай үүрэг гүйцэтгүүлэхээр Хятадад томилон илгээсэн бөгөөд Монгол Улсын гадаад байдал түгшүүртэй байсан тэр үед гадаад орны байдал, улс төрийн зүтгэлтнүүдийн санаа бодол, эрмэлзлэлийг тандан мэдэх даалгаврыг гурван удаа амжилттай биелүүлж, тухай бүр чухал мэдээ сэлт олж ирж байсны зэрэгцээ гадаадад амьдарч буй нөлөө бүхий монгол гаралтай хүмүүстэй холбоо тогтооход ихээхэн хувь нэмэр оруулсан.

-Эгэл ардуудын оруулсан хувь нэмрийг бас дурдах нь зүйтэй байх. 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалд гар бие оролцож, түүхэнд нэрээ үлдээсэн ард олон байсан гэдэг?

-1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын үйл хэргийг амжилтад хүрч, тусгаар тогтнолоо бусад улсад хүлээн зөвшөөрүүлэхэд эгэл ардаас эхлээд бүхий л давхаргынхан идэвхийлэн хүчин зүтгэсэн байдаг. Эгэл ардын төлөөлөл Ажвайн Данзан нь Богд хаант болон Ардын Засгийн хоёр төрийн нүүрэнд эх орныхоо үндэсний нэгдэл, тусгаар тогтнолын төлөө амь насаа хайрлалгүй зүтгэж явсан тагнуулч, “япон” хэмээн алдаршсан англи, япон, хятад, орос, төвд хэлний мэдлэгтэй, Москва, Бээжин, Токиод төрийн албаны өндөр зиндааны түшмэдээс эхлээд дипломатчид, худалдаачид хүртэл танигдсан Олноо Өргөгдсөн төрийн зүтгэлтэн байв.

1913 оны нэгдүгээр сард Дотоод Хэргийг Бүгд Захиран Шийтгэгч яамны тэргүүн сайд Да лам Цэрэнчимэд “Японтой харилцаа тогтоох, Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрүүлэх, Ар, Өвөр Монголыг хамаарсан тусгаар тогтнолын талаар Японы үзэл бодлыг лавлаж мэдэх”-ээр явсан хэрэг нь бүтсэнгүй буцан ирсэн байна.

Үүний дараа хэрэг явдлыг илээр явуулж болохгүйд хүрмэгц туршлагатай тагнуулч “япон” хэмээх А.Данзанг 1914-1915 оны үед Гадаад яамны сайд чин ван М.Ханддоржийн даалгавраар Харбинд явуулж, япончуудын Монголын талаарх байр суурь, Монголын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрүүлэх болон дипломат харилцаа тогтоох боломж нөхцөл буй эсэхийг тандан мэдэхээр явуулж байв.

А.Данзан Японд явсан тухайгаа 1932 онд мэдүүлэхдээ “Миний бие урьд автономит засгийн үед Япон Улсад хувийн хэргээр зугаацан явахаар зохих газар мэдүүлэхэд тэр үеийн Гадаад яамны сайд Цэрэндоржоос чиний явах гэсэн чинь зүйтэй. Ер нь Монголоос Японд явсан хүн байдаггүй хэмээн хүлээн зөвшөөрч, тус хотноо байсан Сато хэмээх хүний хамтаар Японы нийслэл Токио хотноо очиж, Гадаад яамны зэрэг газруудаар очсон ба өөрийн хэргээр зугаацан явсан атал Японоос намайг их л хүндэтгэн үзэж, Гадаад яамандаа хүлээн авч, элдэв олон үзэсгэлэн ба цэргийн хэрэглэл, зэр зэвсэг тэргүүтнийг бүгдийг үзүүлсэн… Хамт явсан Сато бол урьд монгол газар тагнуулаар ирж байсан бөгөөд дараа 17 (1927) онд Жанчхүү хотноо дахин учирсан” хэмээжээ. Үүнээс үзэхэд А.Данзан тэрхүү Сато гэгчийг Хүрээнд хэдэн жил суусан мэргэжлийн тагнуулч гэдгийг мэддэг байсан нь Богдын тагнуулын алба мэргэжлийн түвшингээр чамлалтгүй байсныг илтгэдэг.

Хожмоо 1921 онд Ардын хувьсгалыг ялалтанд хүргэх, тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлаа сахин хамгаалах үйлсэд эдгээр хүмүүс ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн байдаг.

Энэ сарын 21-нд Төрийн ордонд нүүрсний хулгайтай холбоотой асуудлаар Ерөнхий хяналтын сонсгол зохион байгуулсан. Сонсгол нэртэй боловч хэн нь ч хэнийгээ сонсож чадаагүйг бүгд харсан. Эрх бүхий албан тушаалтнууд, иргэдийн төлөөлөгчид суугаад харилцан нэгнээ сонсож, шийдэлд хүрнэ гэсэн горьдлого тээж цаг товлосон ч хөл толгой нь мэдэгдэхгүй бужигнаан, уйлаан майлаан, хэрүүл тэмцэл, зодоон нүдээн, үл ойлголцлоор тарцгаасан. Сонсголыг хийлгэхгүй байх зорилготой гэмээр хэсэг бүлэг хүмүүс хаанаас ч юм шургалж орж ирээд шуугиулж, бужигнуулж, талцуулаад авна билээ. Сонсголд оролцоно гэсэн иргэд “Би нэрээ өгсөн, өгөөгүй” хэмээн эмх замбараагүй дайрцгааж, сонсголд суусан албан тушаалтнууд ч иргэдийг нэг их ойшоосон янзгүй байцгаасан болохоор энэ сонсголоос нарийн нандин ямар ч мэдээ мэдээлэл, шийдэл, гарц гараагүй юм. Оролцогчид “Хулгайтайгаа тэмц, хулгайч нараа зарла” гэдэг уриа лоозонгоо мөн л хашгирсан мөртлөө “Ийм тийм хуулийн зохицуулалт байна, ийм хууль санаачилж, тэгж ингэж тусгая. Ингэснээр төрд нүүрлэсэн хулгайч нартай тэмцэж, дахиж хулгай хийх боломжгүй болгоно” гэдэг ч юм уу, ийм ийм арга зам байна, зарим орон ийм зохицуулалт хийж төрд үүрлэсэн хулгайч нараасаа салжээ гэдэг хувилбар ганцыг ч яриагүй. Сүхбаатарын талбай, Төрийн ордны хашааны гадна жагсаж тэмцэх, Төрийн ордонд орж ирээд эрх бүхий хүмүүсийн өөдөөс харж суугаад сонсгол хийх хоёр бол тэс өөр зүйл гэдгийг бүгдээрээ харлаа. Сонсголд суугаа эрх мэдэлтнүүдийг “Хулгайч нар аа” гэж дуудахаас илүүтэй тоо баримттай, гаргалгаатай, мэдлэг мэдээлэлтэй, ярьснаа хамгаалах хэмжээний бэлтгэлтэй байж гэмээнэ үр дүнд хүрэх байсан. Гэтэл бодит нөхцөл байдал маш хүнд, гаднаас нь харж байгаа иргэд байтугай дотор нь байгаа хүмүүс өөрсдөө юу яриад байгаагаа мэдэхээ байсан ойлгомжгүй байдалд сонсгол өндөрлөсөн шүү дээ.

Одоо ард түмэнд магадгүй сүүлийн боломж гэж хэлж болохоор нэг зам үлдсэн нь “Зөвлөлдөх санал асуулга”. Хэдхэн хоногийн өмнө УИХ “Зөвлөлдөх санал асуулга явуулах тухай” УИХ-ын тогтоолын төслийг хэлэлцэн баталсан. Үндсэн хуулийн гуравдугаар зүйлд заасан, Төрийн үйл хэрэгт оролцох иргэдийн оролцоог хангах зорилгын хүрээнд олон талт мэдээллээр тэгш хангах, ил тод, нээлттэй байх зарчмыг баримтлан УИХ-ын чуулганы хуралдааны Дэгийн тухай хуулийн 93 дугаар зүйлд заасны дагуу уг санал асуулгыг явуулах тухай тогтоолын төслийг боловсруулснаа төсөл санаачлагчид дурдаж байсан. Тогтоолын төсөлд “Улс орны нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлыг иргэдийн туслалцаатайгаар тодорхойлох, асуудлын эрэмбэ, шийдвэрлэх арга зам, гаргах шийдвэрийн талаар иргэдтэй зөвлөлдөх, үндэсний зөвшилцлийг хангах зорилгоор “Зөвлөлдөж шийдье” улсын хэмжээний зөвлөлдөх санал асуулгыг зохион байгуулах”-аар тусгасан юм байна. Энэ санал асуулгаа харин самуунгүй хийвэл бид ямар нэгэн шийдэлд хүрэх боломжтой. Саяны сонсгол шиг бүгд дайрч ороод таарсан болгон руугаа үсчээд, хаанаас хэн оруулсан нь мэдэгдэхгүй хурал бусниулагчдыг нэвтрүүлчихвэл санал асуулга үр дүнгүй болж ард түмэн жинхнээсээ амаараа шороо үмхэж, эрх баригчдад дураараа дургих эрхийг дахин бэлэглэчихнэ гэсэн үг.

Ард түмэн биднийгээ төлөөлж байгаа гэх залуус маань залуу насны аагаар цөс нь хөөрч, эх орноо гэсэн халуун сэтгэлээр жавар тачигнасан хүйтнийг эс тоон хүч түрэн, улс төрийн шахалт үзүүлж чадаж байгаа нь бахархмаар ч эгзэгтэй мөчид ширээний ард, индэр, сонсгол, хэлэлцүүлэг дээр мэдлэгтэй, системтэйгээр мэтгэх, өөрсдийн байр сууриа онолтойгоор гаргаж ирж хамгаалж, эсрэг талдаа шаардлагаа зөв зохистойгоор тавих чадвартай хүмүүст жолоогоо шилжүүлж баймаар юм байна лээ.

Жагсаалын үеэр төрийн төлөөлөл болон жагсагчид МҮОНТВ-д хэлэлцүүлэгт ороход жүжигчин Цогтоо буюу У.Цогтбаяр лайваараа энэ тухай хэлж байсан л даа. “Яг одоо эдийн засагч, эрдэм номтой, их сургуулийн багш, гадаад дотоодод сургууль соёл төгссөн боловсролтой хүмүүс байвал надтай холбогдоод энд хүрч ирээд улстөрчдийн эсрэг ард түмнээ төлөөлж, нүүрсний хулгайг нь ичтэл илчлээд, тоо баримттай улалзуулаад өгөөч. Би, бид ярих гэхээр юу ярихаа мэдэхгүй байна, туслаач” гэж гуйж, уриалж үнэнээ хэлж байсан.

Залуусаа шүүмжилж, болчимгүй хөдөллөө, түүхий байна даа гэж сахлаа имэрч суухын оронд эрдэм мэдлэг, улалзуулаад

боловсролтой, төлөвшсөн хэсэг маань өөрсдийн хувь нэмрээ улс эх орон, ард түмнийхээ төлөө зориулах боломж “Зөвлөлдөх санал асуулга”-аар гарч ирж байна. Тиймээс санал асуулгадаа бид мэргэжлийн улсуудаар өөрсдийгөө төлөөлүүлж, юу юу хэлэлцэх вэ, юуг анхаарах вэ гэдэг дээр ярилцаж тохирч оруулах хэрэгтэй болоод байна. Тэмцэгчид нь сэтгэлийн хөөрлөөрөө, халуун зүрхээрээ саад бэрхшээлийн хөр цасыг ярж өгсөн бол одоо тэдний гаргасан цасан дундах замаар мэргэжлийн хүмүүс нь орж ард түмнээ төлөөлөх ёстой болчихлоо. Мэргэжлийн хүмүүс мэддэг юмаа ярихаараа сэтгэлийн хөөрлөө дарж, мэдлэгтэйгээр мэтгэлцэх нь ойлгомжтой.

Манай сонин удаа дараа монголчууддаа хандаж “Аливаад хэрсүү хандъя, хэрсүү байх цаг нь боллоо” гэж бичиж байгаа. Энэ удаад ч үүнийг дахин сануулъя. Бүгд сэтгэл хөөрлөө дарж, углуургатайгаар нэгдэж үг, үзэл бодлоо зангидаж хэрсүү байж чадвал улстөрчид, эрх баригчидтай нүүр тулан уулзаж, хэлэлцүүлэг нь байна уу, сонсгол нь байна уу, санал асуулга нь байна уу юун дээр ч мэтгэж, маргахад тийм амархан далаараа тавиулчихгүй дээ.

Ер нь юм мэддэг, боловсролтой, хал үзэж хашир суусан хүн л сэтгэлийн хөөрлөө дарж чаддаг нь үнэн. Тийм болохоор дараагийн удаа ийм хүмүүс л бидэнд хэрэгтэй болох нь. Тэмцэгч жагсагчид маань шахалтаа үзүүлж Төрийн ордны гадна эрхээ эдлээд үгээ хэлж байг, мэргэжлийн хүмүүс маань Монгол Улсын нийт ард түмнээ төлөөлж Төрийн ордон дотор мэтгэг. Ингэж мэтгэж, ард түмнээ баримттайгаар хамгаалж, хулгайтай тэмцэх зөв шийдлийг гаргаж ирж чадах тэр хүмүүсээ одооноос цуглуулж, нэгтгэж хэлэлцэх асуудал, шаардлага дээрээ эртнээс тогтож бэлтгэж байх нь зөв.

Их, дээд сургуулийн багш нар, ШУА-ийн эрдэмтэн, судлаачид, эдийн засагчид, ажиглагчид, шинжээчид гээд манай нийгэмд гадаад дотоодод боловсорсон оюунлаг, мэдлэгтэй хүмүүс олон. Эдгээр хүмүүс энэ удаад нэгдэж, залуусынхаа хүчээр, шахалтаар хийлгэхээр болж буй “Зөвлөлдөх санал асуулга”-д дэмжигч биш оролцогч, тэмцэгчийн хувиар ард түмнээ төлөөлж, хамгаалж, эх орныхоо хувь заяаг нэг удаа түшилцээд мэргэн үгсээ хэлэхийг хүсч байна.

Энэ бол та бидэнд хуулиар олгогдсон эрх билээ. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцоно” гэж заасан байдаг. Ард түмнийхээ энэ эрхийг хангуулахын тулд мэргэдээрээ бид өөрсдийгөө төлөөлүүлж төрд нэвчсэн хулгайгаасаа салах цаг нь болжээ гэж харж байна.