Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

“The Duke” гэж Британийн 1960-аад оны үйл явдлыг харуулдаг кинон дээр чалчаа жолоочтой таксинд суусан зорчигч “Би ярилцах гэж мөнгө төлөөгүй шүү” гэж хэлдэг. Хүмүүс таксинд А цэгээс Б цэгт хүргүүлэх гэж суудаг. Таксины жолооч дуудлага өгсөн, гараа өргөж суусан хүний хэлсэн цэг буюу газарт түүнийг дуугүй хүргэх ёстой гэсэн үг. Яриасаг, ам хуурайгүй байж чаддаггүй жолооч нар өнөөдөр л Улаанбаатарт байгаа юм биш, тэртээ хагас жарны өмнө, баруунд ч байж, хүмүүсийн дургүйг хүргэж байж л дээ. Энэ бүгд бол хөндлөнгөөс харагдах өнцөг, зорчигчдын зүгээс гаргадаг дургүйцэл. Таксины жолооч Харин таксины жолооч нарын зүгээс арай өөр юм анзаарагдах л байх. Тэд яагаад зорчигчидтойгоо ярих дуртай вэ. Өглөөнөөс орой болтол зөвхөн жолооны ард сууж, хооллох, бие засах үедээ л машинаасаа гарч биеийн чилээгээ гаргахаас өөрөөр хөдөлгөөн хийдэггүй, ярьж хөөрөх хамт олонгүй тийм ажил хийдэг хүмүүс. Хүн өдөрт тодорхой тооны үг гадагшлуулах ярих хэрэгцээтэй байдаг. Үүнд гар утсаар ярихыг оруулахгүйгээр шүү. Таксинд суухад жолооч чинь яримаар аядаад эхэлбэл хүн л юм хойно ярих хэрэгцээг нь тархи, сэтгэц нь цаанаас нь нэхэж байна гэсэн үг. Ингэж бодоод мэндийн зөрүүтэй, ганц хоёр үг солилцоход яав л гэж. 20 гаруй жил таксинд явсан тавь орчим насны эр “Такси баяжуулдаггүй мөртлөө хоосон хонуулдаггүй. Би энэ олон жил хувиараа таксинд явлаа. Надад хамт олон гэж байхгүй. Байгууллагын ой, хамт олны шинэ жил, зугаалга гэж юманд ганц ч удаа явж үзсэнгүй дээ. Залуу хүмүүсийг таксинд аль болох битгий яваарай. Над шиг болчих вий гэж боддог юм. Таксинд минь сууж байгаа хүн миний хамт олон юм даа” хэмээн гунигтай яриад инээвхийлж билээ.

Амтай болгон л “Энэ намар сонгуультай” гэдэг болж. Ялангуяа фэйсбүүк, твиттер зэрэг харилцааны платформууд дээр иймэрхүү утгатай юмыг тодорхой давтамжтайгаар түгээх боллоо. Бүр намар болох сонгуулийн сар, өдрийг товлочихсон, түүнийгээ зориуд гэмээр сошиал сүлжээгээр тарааж байх юм. Тэр бүү хэл УИХ-ын дарга Г.Занданшатарыг “Намрын сонгуульд одооноос яаралтай бэлд” гэдэг үүрэг өгсөн гэх яриа хүртэл гаргацгаав. Үүний хариуд Сонгуулийн ерөнхий хороо энэ сарын 10-нд “Манай хороо нь Монгол Улсын Их Хурлын болон Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль, ард нийтийн санал асуулгыг зохион байгуулж явуулах бүрэн эрхтэй, хараат бус, бие даасан байгууллага. Хороо бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхэд аливаа байгууллага, албан тушаалтан, иргэн хэн боловч нөлөөлөх, хөндлөнгөөс оролцохыг хуулиар хориглодог. “УИХ-ын ээлжит бус сонгуульд бэлтгэхийг УИХ-ын дарга үүрэгдэж, мэдэгдэл хүргүүлсэн” гэсэн нь ор үндэслэлгүй, олон нийтийг төөрөгдүүлсэн мэдээлэл болохыг хариуцлагатайгаар мэдэгдье” гэсэн тайлбар өгч байгаа харагдлаа.

УИХ-ын сонгуулийг дөрвөн жил тутам хийнэ гэж Үндсэн хуульд заачихсан байгаа. Үндсэн хуулийн хорин нэгдүгээр зүйлийн хоёрт “Улсын Их Хурлын гишүүнийг Монгол Улсын эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхийн үндсэн дээр саналаа нууцаар гаргаж, дөрвөн жилийн хугацаагаар сонгоно” гээд заачихсан. Гэтэл бид Үндсэн хуулиар олгогдсон энэ эрхийнхээ дагуу биш эрх баригчдын хүслээр нэг жилийн өмнө сонгуульд саналаа хүчээр шахам өгөх юм даг уу даа. Үндсэн хуулийн дагуу дөрвөн жилийн хугацаатай хийгдэж байгаа УИХ-ын ээлжит сонгуулиас бусад УИХ-ын сонгууль бол хууль бус сонгууль болж таарна.

Яагаад УИХ-ын ээлжит сонгуулийг намар хийх гээд байна вэ гэж асуухаар өөдөөс “Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг хийх шаардлага тулгарсан учраас” гэж ярьцгаагаад байгаа. ҮХНӨ-ийг намар хийхгүй ээ. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт л оруулж байгаа болохоос биш уг хуулийг өөрчилж байгаа юм огт биш шүү дээ. Үндсэн хуулийг өөрчлөхөөр болбол одоогийн УИХ дөрвөн жилээ гүйцээснийх нь дараа л яригдах, хийгдэх ёстой ажил.

1990 онд хувьсгал гарч, нийгэм өөрчлөгдсөн учраас нийгмийн зайлшгүй захиалгаар аргагүйн эрхэнд Үндсэн хуулиа өөрчилж, 1992 оны нэгдүгээр сарын 13-нд Шинэ Үндсэн хуулиа баталцгаасан түүхтэй. Харин яг одоогийн нөхцөлд Монгол Улс эргэж социализмд орж л нийгмээ сольсон тохиолдолд Үндсэн хуулиа сууриар нь өөрчлөх асуудал тулгарна уу гэхээс өнөөдөр Үндсэн хуулийг өөрчлөх шаардлага байхгүйг хэн бүхэн мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа. Алс хязгаар сумын малчин хүртэл ярьж байна шүү дээ. “Энэ нам байсхийгээд л Үндсэн хуулиар оролддог боллоо. Сүүлийн жилүүдэд хамгийн их хийсэн ажил нь хулгай, Үндсэн хуулиар оролдох хоёр л байх шив” гэж.

Эрх баригчид яагаад Үндсэн хуулиас гадуур, сонгуулийг нэг жилээр нааш татаж хууль бусаар хийх гээд яараад байгаа вэ? В.В.Путиныг дагадаг ямар ч нам Оросын харьяаны улс болгонд ялж байдаг нь бүр зүй тогтол болчихоод байгаа. “Нэгдсэн Орос” намыг дагадаг, нягт харилцаатай байдаг буюу Путины дор орсон намууд л энэ олон стан орнууд, Оросын харьяаны улс орнуудад ялсаар байна. “Нэгдсэн Орос” намыг дагадаг мөртлөө хилийн цаана байдаг ганц улс нь Монгол. Путины “Нэгдсэн Орос” намыг дагадаг тэр нам нь Монгол ардын нам л даа. Монгол Улсад яаж ч байсан, ямар ч хувьсгал гарсан, хэдэн он байсан ч энэ нам дангаараа ноёрхсоор, ямар ч хамаагүй аргаар олонх болсоор байгаа нь заримдаасонгогчдын эрхийг зөрчөөд байгаа ч юм шиг.

Ялах ялахдаа хол тасархай ялна. Олон жилийн турш сонгуулийн үр дүнг өөрийнхөө талд эргүүлж, ялалт байгуулсаар ирсний цаана нь оросууд байгаа. Тэд бүх сонгуулийнх нь “газрын зураг”-ийг гаргаж, зураглал бэлтгэж, пиарыг нь хийж өгч, тролл армиа хүртэл ажиллуулдаг болсон гэж ярьцгаадаг.

Гэтэл үүнийг батлах гэсэн мэт МАН Украиныг эзлэн түрэмгийлэх дайн эхлүүлж, хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэгт буруутгагдаж буй унах шинжиндээ хэдийнэ орчихсон байгаа Путинийг унахаас нь өмнө гялс амжуулаадахъя гэж сонгуулийг нааш татаж хийх гээгүй юм бол УИХ-ын ээлжит сонгуулийг хууль зөрчин, хууль бусаар хийх ямар ч шаардлага байхгүй. Амтай болгон “Намар сонгууль хийнэ” гээд шаагьж, түүнийг нь зориуд гэмээр шуугиулсаар байгаад нээрэн л энэ намар сонгууль хийчихдэг бол Үндсэн хуулиас эхлүүлээд энэ олон мянган хууль, дүрэм, журмын хэрэг байгаа юм уу.

Хэн дуртай нь хүссэн цагтаа тов хэлээд л сонгууль зарлаад хийчихдэг бол хууль, ёс журам, улс орон гэхийн хэрэг алга шив. Хэрэв тэгдэг бол үүнийг бичигч бибээр дуртай цагтаа сонгууль зарлаад сонгууль хийчихэж болох нь ээ.

Намар сонгууль болно гэж сошиалаар энэ мэт утгагүй, ард олны тархи толгой эргүүлсэн постуудаас эхлүүлээд мэдээ сэлт явуулж, элдэв яриа хөөрөө зориуд гаргаж байгаа мөн Сонгуулийн ерөнхий хорооны дээрх мэдэгдэл зэрэг бол өнөө гаднаас хийж өгдөг пиарийнх нь нэг хэсэг л дээ. Хөрсөө бэлдэж, ард түмний чихэнд хийх юмаа одооноос дасгаж, хоногшуулж байгаа орос технологи нь. Путины харьяа стан орнууд дахь намууд болон МАН-ын сонгуулийн өмнө “хөрсөө бэлддэг” түгээмэл арга хэлбэр нь энэ. Ард олны толгойг эргүүлсэн, Үндсэн хуулийг илтэд зөрчсөн ийм яриаг цацаж байгаагаас нь харвал Путины сонгуульд ялдаг хар технологийн эхлэл нь Монголд хэрэгжээд эхэлчихлээ.

УИХ-ын ээлжит сонгуулийг энэ намар буюу хугацаанаас нь жилийн өмнө хийх нь МАН-д ашигтайн хувьд гарцаагүй. Хойтон хавар хүртэл юу ч болоо билээ. Прогноз, нийгмийн уур амьсгал, ард олны бухимдал зэргээс харахад ирэх жилийн сонгуулийн өмнө, ирэх хавар эсэргүүцлийн жагсаал цуглаан эрчимжвэл энэ намын байдал бишдэх нь тодорхой. Яаравчилж сонгууль хийх гэж улайрч буй бас нэг шалтгаан нь ард түмний уур бухимдлаас урьдчилан сэргийлж байгаа зугтаах тактик нь байх магадлалтай. Нөгөөтэйгүүр “Бид дөрвөн жил төр барьсан бол энэ улс орныг хөгжүүлэх байлаа. Гэтэл гурван жил арай богинодчихлоо. Дараагийн дөрвөн жилд ёстой яг тэр Япон, Солонгос, Америк шиг чинь хөгжүүлээд, хамтдаа жаргацгаая” гэж 2016 оны сонгуулиар амласан мөртлөө огт биелүүлээгүй амлалтуудаа замхруулж чадах л хүмүүс.

Олон тэрбумын хулгай зэлгийнийх нь хэрэг ид шалгагдаж, хэлэлцэгдэж дуулиан шуугиан өрнөж нүдний булай болж байхад дундуур нь сонгуулийн асуудал гэнэт оруулж, сонгууль хийнэ гэдэг бол хамсарч хийсэн хулгайгаа замхруулах, мартагнуулах ажиллагаа байх нь гэж ойлгогдохоор байна.

Түүнээс биш ирэх жилийн сонгуулийг Үндсэн хууль зөрчин байж нааш татаж энэ намар хийх ямар ч шаардлага Монгол Улсад лав алга.

Дахиж сануулъя. Үндсэн хуульд заасан хугацаанаас өмнө УИХ-ын сонгууль явуулбал тэр чинь хууль бус болно.

Дэмчог Нагбува/Хэрүга Кришначаряа уламжлалын авшиг хүртээх ёслол. Мандал өргөх үеэр. 2023.03.08

Дээрхийн Гэгээнтэн XIV Далай Лам энэ сарын 8, 9-ний өдрүүдэд Энэтхэгийн Дарамсала хотын Зүглаг Хан дуганд Монголын Гандантэгчэнлин хийд болон Төвөдийн зарим хутагт хувилгаадын хүсэлтээр Дэмчог Нагбува/Хэрүга Кришначаряа уламжлалын авшиг хүртээсэн том ёслол боллоо. 8-ны өдөр авшигийн бэлтгэл номын айлдвар айлдсан бол 9-нд гол авшиг хүртээсэн юм. 8-ны өдөр XIV Далай Лам дуганд морилохын урьд уламжлал ёсоор сүсэгтнүүдийн дэргэдүүр өнгөрч ойр байгаад нь адис хүртээж, хол байгаатай нь гар даллан мэндчилэв.

Энэ үеэр Монголын сүсэгтнүүдийн төлөөлөл болох Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын харьяат, өндөр настан Дашдондов нутгийн брэнд болсон Монгол өргөө цагаан гэрийг Дээрхийн гэгээн Далай багшид ард түмнээ даатган өргөж буйгаа илэрхийллээ. Тэрбээр гэрт урьж, хадаг, мөнгөн аягатай хорхой ааруул барьж байгаа нь шууд бичлэгээс харагдсан. Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сум гэрийн мод үйлдвэрлэлээрээ дээгүүрт ордог аж.

Ингээд номын бэлтгэл ажил жигдэрч Далай Лам суудал эзэлмэгцээ ном тавихаасаа өмнө өөрсдийнх нь дунд Халхын Х Богд заларч буйг зарласан нь тэнд цугласан болон лайваар шууд үзэж байсан сүсэгтнүүдийн хувьд гэнэтийн сонин мэдээ байлаа. Далай лам “Халх Жавзандамбын хувилгаан энд заларсан байна” гэхэд дуган даяараа чимээгүй болов. Далай Лам “Ойлгож байна уу” хэмээн номд суугаа сүсэгтнүүдэд хандан хэлэхэд хариу болгож хурайлцгаав. Далай Лам инээснээ “Халх Жавзандамба бол Нагбува ёсны Дэмчигийн бясалгалыг төрөл тутамдаа хийж байсан, энэ бясалгалтай машид холбоотой ийм лам юм аа”

хэмээв. Тэрбээр Х Богдыг товч танилцуулж, түүний тухай цөөн өгүүлбэр ийн хэлсэн нь ялангуяа монголчууд, Монголын сүсэгтнүүдийн хувьд гэнэтийн сайхан мэдээ байсан юм. Х Богдын хойд дүр тодорсон тухай сураг 2016 оноос дуулдаж, элдэв таамаг явж байсан нь ийнхүү эцэслэгдэж, Далай Лам дэлхий даяар Монголын Х Богд тодорсныг албан ёсоор зарлачихлаа.

Х Богдын хойно “Монполимент” группийн үүсгэн байгуулагч, УИХ-ын гишүүн асан Ц.Гарамжав сууж байгаа нь бичлэгээс тод харагдсан. Түүний зээ хүүг IХ Богдын хойд дүрээр тодорсон гэх сураг ажиг олон жил явж байсан нь ийнхүү баттай болчих шиг боллоо.

Харин Монголын Бурханы шашинтны төв Гандантэгчэнлэн хийдийн зүгээс Х Богдын талаар ямар нэгэн албаны байр суурь илэрхийлээгүй байна.

Бид зүтгэнэ, хамтдаа хөгжинө”, “Татвар нэмэхгүй, шинээр татвар бий болгохгүй”, “Улсын данс улайсан ч аливаа татварыг нэмэхгүй”. Энэ бол 2016 оны зун, сонгуулиар МАН-ынхан мөрийн хөтөлбөртөө амласан амлалт, уриалга юм. Харамсалтай нь ялалт байгуулангуутаа намар нь ирэх оны төсөв хэлэлцэхдээ амлалтаасаа 100 хувь ухарсан. Хувь хүний орлогын албан татварын хувь хэмжээнд босго тогтоож 10, 25 болгон нэмэгдүүлэх, хадгаламжийн хүүгийн орлогоос татвар авах, Онцгой албан татварын хувь хэмжээг нэмэх, суудлын автомашинд үйлдвэрлэсэн оноос нь хамааруулж татварыг нь 3-15 хувиар нэмэгдүүлэх, тансаг хэрэглээний, хөдөлгүүрийн багтаамж өндөртэй суудлын автомашинд ногдуулдаг Онцгой албан татварыг нэмэгдүүлэх, 150 метр квадрат болон түүнээс дээш талбай бүхий орон сууцанд үл хөдлөх хөрөнгийн албан татварыг 50 хувь нэмэгдүүлэх, тэтгэвэр тогтоох насыг нэмэгдүүлэх, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг таван пунктээр нэмэгдүүлэх, НДШ-ийг нэмэх, эмнэлгийн ажилчдад олгох урамшууллыг хойшлуулах зэрэг маш харгис жагсаалт гаргасан. МАН-ынхан 2017-2018 оны төсвийн төсөөллийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийн танилцуулгадаа эдгээрийг тусгасан нь тухайн үедээ ард түмнийг цочролд оруулж маш их шүүмжлэлд өртөж, бослого тэмцэл өрнөхдөө тулж байсныг хүмүүс мартаагүй. Гэвч МАН 2017 онд есөн татвар нэмж монголчуудыг доромжилсон. Жил бүр татвар нэмдэг уламжлалтай ч болсон. Ковидын жилүүдийн эдийн засгийн уналтаас мөлхөж гарч ирсэн ард түмэн амьсгал ч авч амжаагүй байхад МАН татвараа нэмж нуруун дээрх ачааг нь улам хүндрүүлсэн. Үүнээс болж ААН-үүд олон мянгаараа үүдээ барьж, ажилгүйчүүдийн тоо эрс нэмэгдэж, чадан ядан яваа үлдсэн аж ахуйн нэгжүүд нь НДШ-ээс эхлүүлээд тоо томшгүй татвар, татаасыг дийлэхээ байж эхнээсээ цагдаад дуудагдаж, шүүхээр хүртэл орсон.

Манжийн дарлалыг санагдуулам МАН-ын энэ их татварууд Монголын нийгмийг чирч явсан дундаж давхаргынхныг устгаж, ул руу оруулах, залуусыг эх орноосоо нь дайжуулах харийн гэмээр бодлого явуулж байгаа нь харагдана. МАН-ынхан “Дэлхий даяар угаасаа юмны үнэ өсч байгаа юм чинь, яах юм” гэж наанаа хэлээд байсан нь Гаалийн татварыг гурав дахин өсгөчихөөд түүнийгээ нуух гэсэн санаа байж.

Одоо Монголд ажиллаж, хөдөлмөрлөж, баялаг бүтээх ямар ч боломж бололцоо алга. Шинээр ажлын байр гаргая, нэмэгдүүлье гэвэл НДШ-ээс эхлүүлээд “сорж шимэгчлэх” татвар нь тоогоо алдлаа. Өнөөдрийн Монгол Улс гаднаасаа орчин үеийнх мэт харагдах боловч дотор нь хэрэгжиж буй татварын бодлого нь Манжийн дарлалд 200 жил туйлдсан тэртээх он жилүүдийг бий болгочихоод байна.

Шинээр юм хийж, ажлын байр гаргаж татварын “яланд” унаснаас МАН-д гишүүнээр элсэх юм уу, МАН-ын хэн ч хамаагүй даргыг дагаж гүйж байгаад ямар ч хамаагүй аргаар Засгийн газарт орж хулгай хийх эсхүл авлига өгч авалцвал амьдралаа дээшлүүлэх боломж бий. Эсвэл хоёрдугаар арга нь халамжийнхны “арми”-д нэгдэж, Засгийн газраараа тэжээлгэх. МАН гэх энэ бүлэглэл Монголын ард түмэнд ердөө ийм л хоёр “юм”-ыг тулгаж байна. Шударгаар хөдөлмөрлөх, дэлхийн бусад хүн төрөлхтөнүүдийн адил хүн ёсоор амин зуулгаа тархи оюун, хөлс хүчээрээ авч явах заяагдмал эрхийг энэ нам хяхан боогдуулсаар байна.

Бормагнайн Баатар гэх 58 настай, халимаг эр Монголын хилээр орж чадахгүй “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудалд, хилийн зурвас дээр зургаа хонож байна. Тэрбээр өөрийнхөө фэйсбүүк хаягаар Монголын хил дээр дөрөв хонож буйгаа тайлбарлаж, элэг нэгтнүүдээсээ тусламж гуйсан юм. Түүний постыг уншсан монголчууд “Халимаг эрийг Монголын хилээр оруулахгүй, чирч гаргах, баривчлах гэж оролджээ. Одоо хүртэл Хөшигтийн хөндийн терминал дээр дөрөв хонож байгаа юм байна. Оросоос зугтаж улс төрийн орогнол хүссэн хүнийг ингэж буцаан гаргах гэж оролдсоор байна”, “Халимаг, Тува, Өмнөд Монгол, Буриадууд зовсон цагтаа Монгол руугаа л тэмүүлдэг. Тэдний хувьд Ардчилсан Монгол Улс бол эрх чөлөөний диваажин байх ёстой. Түүнийг оруул”, “Монголын хил дээр орогнол хүсч ирсэн, дүрвэсэн монголчуудаа ямар ч хаалтгүйгээр хилээр оруулах нь эрх чөлөөт, ардчилсан орны нэгдүгээрх том шинж чанар. Оруулж ирээд тусад нь байлгах юм уу, хууль хяналтын байгууллагын хараанд байлгахад болох биш үү”, “Хэрвээ Монгол Улс Баатар гэх энэ халимаг эрийг хил дээрээсээ буцааж, Орост хүлээлгэж өгвөл Ардчилсан гэх зарчмаасаа ухарсан үзэгдэл болно”, “Монгол Улс олон улс болоод НҮБ-ын өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж, орогнол хүссэн халимаг эрийг хилээрээ нэвтрүүлэх ёстой” хэмээн үзэл бодлоо илэрхийлж, хүний эрх талаас нь энэ явдлыг харж, түүнийг буцаалгүй, хил дээрээс паспортын асуудлыг нь яаралтай шийдэж, дүрвэгч гэх статусаар нэвтрүүлэх ёстой гэцгээж байгаа юм.

10:00 цагийн үед: “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудалд очлоо. Хилийн зурваст буриад ч юм уу, халимаг ч юм уу нэгэн эр байгаа тухай уулзсан хүмүүс ярьж байлаа. “Нисэх буудлын ажилчид ээлж ээлжээр хоол өгч байгаа гэсэн”, “Даралт нь ихсээд эмчийн хяналтад байгаа гэсэн шүү” хэмээн элэг нэгтнийхээ тухай сонссоноо ярьж байна. Ямартай ч Орос руу барьж өгчихөөгүй байгаа юм байна, хилийн зурвас гэх энэ хананы цаана Монголоо гээд тэмүүлээд ирсэн халимаг эр Б.Баатар байгаа л юм байна гэдэг эхний мэдээллээ ийнхүү олж авлаа. “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудлын захиргааны хувьд “Тэр хүн манай байгууламжид байгаа нь үнэн. Чухам ямар шалтгааны улмаас хил дээр гацаад байгааг бид мэдэхгүй, хилийн цэргийнхэн мэднэ” гэх тайлбар өгсөн юм. Бормагнайн Баатарын оруулсан постноос үзвэл 10 жилийн хугацаагаар авсан паспортын хүчин төгөлдөр хугацаа нь 2023 оны хоёрдугаар сарын 22-нд дуусчихаж. Яг тэр өдөр Б.Баатар Казахстаны нисэх буудал дээр Монгол руу нисэх нислэгээ хүлээж байжээ. Уг нь тэрээр хоёрдугаар сарын 20-нд Казахстанаас нааш Монгол руу нисэхээр бүх юмаа жин тан болгочихсон байж. Харамсалтай нь Казахстаны тал тодорхойгүй шалтгаанаар түүний Монгол руу нисэх хугацааг нь хойшлуулснаас энэ бүх асуудал дэвэрсэн байна. Хамгийн гол нь түүнийг дууссан паспорттой нь Казахстанаас Монгол руу хоёрдугаар сарын 23-ны өглөө нисгэчихсэн байхад Монголын тал ч мөн адил дайн байлдаантай улс орноос дүрвэж, орогнол хүсч ирж байгаа элэг нэгтнээ Казахстантай адил нэвтрүүлчихэж болох байж гэсэн өнцөг гарч байгаа юм.

Харин “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудал дахь хилийн цэргийн 0218-р ангийн захирагчийн хувьд Монгол Улсад мөрдөгдөж буй хууль дүрмээ баримталж, паспортын хугацаа нь дууссан гадны иргэнийг хилээр нэвтрүүлэх боломжгүй гэсэн албаны тайлбарыг өгөв. Энэ талаас нь харвал мэдээж манай хилийн цэргийнхний зөв. Гадаад орныг зорьж буй хэний ч хувьд эхлээд гадаад паспортынхаа хугацааг хэзээ дуусахыг шалгадаг нь зайлшгүй хийх үйлдэл л дээ.

Торгуудууд, халимгуудаас авсан мэдээллээр Б.Баатарын аав Бормагнай нь түүхч, судлаач. Эх түүхээ нэлээд сайн судалсан хүн юм байна. Харин Б.Баатарын хувьд дэлхийн монголчуудын ардчилал, хүний эрх, үндэсний цөөнхийн төлөө тэмцэл, үйлсээрээ нэрд гарсан тэмцэгч, хүний эрхийн төлөөх зүтгэлтэн. Хэдийгээр хилийн цэргийнхэн түүнийг хилээр оруулах боломжгүй гэж байгаа ч Казахстан улс паспортын хугацаа нь дууссан, эх нутаг, элгэн түмнээ гэж зүдэрч, ядарч явааг нь ойлгоод хилээр гаргачихсан байгааг бас харж үзэх ёстой болов уу. Өөрийнх нь постолсноор түүнийг хоёр хүн чирч гулдарч, онгоцонд суу гэж албадаж, “пүрэв гаригт (маргааш) Орос руу чинь явуулна, Орост чинь хүлээлгэж өгнө” гэж хүрмийг нь урж тасдахын наагуур “оролджээ”. Энэ талаар хилийн цэргээс тодруулахад “Авиа компанийн хоёр ажилтан та онгоцондоо сууна уу гэхэд тухайн хүн татгалзсан. Түүнээс биш чирч хөөсөн зүйл байхгүй” гээд тухайн үед хийсэн бичлэгээ харууллаа. Бичлэгт Б.Баатар явагчдын танхимын сандал дээр хүрмийнхээ энгэрийг задгайлаад сууж байх бөгөөд энгийн хувцастай хоёр эр хоёр талаас нь татаж босгох гэтэл тэрбээр татгалзаж, гараа суга татаж аваад суудал дээрээ налсхийн гэдийж байгаа биеийн хэлэмжээс нь үзвэл буцах онгоцонд суухгүй гэдгээ илэрхийлжээ гэж дүгнэж болно.

13:30 цаг. Хилийн цэргийнхэнд зорьж ирсэн учраа дахин тайлбарлаж, Б.Баатар хилийн зурваст байгаа эсэхийг нүдээр үзэж, биеийнх нь байдлыг асууж мэдмээр байгаа тухайгаа хэлбэл дотогш нэвтрэх хориотой, түүнд эмнэлгийн тусламж үзүүлж, хоол, уух шингэн юм өгч байгаа хэмээгээд түүний зургуудыг харууллаа. Зургуудад Б.Баатар хилийнхэнтэй инээгээд энгийн яриа өрнүүлж байгаа ч хөлс нь бурзайж, нэлээд ядрангуй буй нь нүүрний өнгө төрх байдлаас нь шууд анзаарагдлаа. Хажууд нь онгоцны хоолонд өгдөг хачиртай талх гэх мэтийн идэх юм харагдав. Бас дүрдэг цай, цэвэр ус, кофены аяга ч байна. Хилийн цэргийнхэн өөрсдийн дарсан зураг, бичлэгийн хүрээнд иймэрхүү мэдээлэл өгөв.

14:00 цаг. Энэ үеэр мэргэжлийн эмчтэй холбогдож цусны даралт ихэссэн хүнд ямар шинж тэмдэг илэрдэг, хөлс нь асгарч ядрангуй харагдаж буй нь хэр аюултай эсэх талаар тодруулахад “Тэр хүний зургийг харсан. Царай нь нэлээд бараан харагдаж байна лээ. Шоконд орохоор хөлс бурзайдаг. Хөлс гарч, царай хүрэнтэнэ гэдэг цусны эргэлт удааширч байна гэж үзнэ. Ер нь бол энэ шинж тэмдгүүд энэ хүн бол ер нь эрсдэлтэй байгаа юм байна шүү, эмнэлгийн тусламж үзүүлээрэй гэсэн дохио” гэж зөвлөлөө.

Б.Баатар “Тернимал” гэж кино л санаанд орж байна. Яг тэр үйл явдал над дээр давтагдаж байна хэмээн бичсэн нь анхаарал татсан юм. Ээжийгээ хайхаар Европ руу явах гэж гараад Парисын онгоцны буудал дээр бичиг баримтын зөрчилтэй гэгдэн саатуулагдаж, терминал дээр 1988 оноос хойш бүхэл бүтэн 18 жилийн турш амьдарсан бодит хүний түүх бий. Түүний амьдралаас сэдэвлэсэн “Тернамил” гэж алдартай киног монголчууд үзсэн байх. Тэр үйл явдал яг одоо Монголын хил дээр, “Чингис хаан” олон улсын нисэх онгоцны буудал дээр давтагдаж байна. Онцлог нь, дайнтай бүсээс, дайнтай улсаас ирж буй элэг нэгтнээ оруулахгүй байгаа нь энэ киноноос ялгаатай байна. Өнөөдрийн дотор ямар нэг арга хэмжээ авч, түүний асуудлыг ГХЯ нааштайгаар шийдүүлэх тал дээр дорвитой хөдлөхгүй бол Б.Баатар гэх энэ халимаг Монголыг Орост баривчилж өгөх нь Ардчилсан, энэрэнгүй Монгол Улсыг НҮБ болон олон улсад хүний эрхийн мэдрэмжгүй, хүний эрхийг хамгаалах алхмаасаа ухарсан үйлдэл хийлээ хэмээн дүгнэхэд хүргэх нь байна шүү. Хилийнхний хувьд “Бид мэдээж элэг нэгтнээ, монголчуудаа гэнэ. Гэвч тэр хүний паспорт дээр Оросын иргэн, энэ паспорт Орос улсын өмч гэж бичсэн байгааг мартаж болохгүй. Хугацаа нь дууссан паспорттайг нь мэдсээр байж хүлээж авах нь манай улсын хуультай харшилдаж байгаа юм. Энэ хүнийг нэвтрүүлбэл бид өөрсдөө хууль зөрчсөн болно. Энэ хүн шиг хил дээр ирж гацсан тохиолдолд нутаг руу нь л буцаахаас эндээ байлгаж, паспортын зөрчлийг нь арилтал байлгах хууль эрхзүйн баримт бичиг байдаггүй. Хэрвээ тийм хууль дүрэм байсан бол энэ хүнийг хилийн зурвас дээрээ байлгаж болно. Харамсалтай нь одоогоор тийм заалт байдаггүй учир түүнийг гаргахаас өөр аргагүй” гэсэн юм. Тэгэхээр Монголоо гээд ирж байгаа элэг нэгтнүүдээ хилээрээ оруулах нөөц заалт, холбогдох хууль дүрэм журам огт байдаггүй гэдэг нь Б.Баатарын энэ тохиолдлоос харагдлаа. Манай хууль санаачлагчид дүрвэж, орогнол эрж ирж байгаа элэг нэгтнээ хүлээж авдаг хуулийг яаралтай санаачилж, хэлэлцүүлж батлуулах цаг нь болчихжээ. Харин манай Гадаад харилцааны яам хойд хөрштэйгөө дипломат түвшинд яривал Б.Баатарын паспортын асуудлыг нэг өдөрт л нааштай шийдэх боломжтойг хүний эрхийн шинжээчид ярьж байна.

18:30 цагийн үед: Б.Баатартай холбогдоход маш их ядарч сульдаж, шөнөдөө унтаж чадахгүй байгаа учир нойр нь хүрч бараг зогсоогоор нүд нь анилдаж буйгаа хэллээ. Тэрбээр “Юуны түрүүнд монголчууддаа, элэг нэгтнүүддээ Сар шинийн мэнд дэвшүүлье. Миний хувьд Монгол Улсыг ардчиллын баянбүрд, эрх чөлөөний арал гэж дотроо итгэдэг билээ. Тийм ч учраас эцсийн найдлага тавьж Монгол руу тэмүүлсэн ч замдаа надаас шалтгаалахгүй гэнэтийн нөхцөл байдал үүсч паспортын зөрчил гарсанд харамсаж байна. Миний хувьд өөр очих газар, өөр тэмүүлэх нутаг үгүй. Монгол Улсын хил дээр ирээд паспортын зөрчил гаргасандаа хилийн алба хаагчдаасаа маш их уучлал хүсч байна. Миний буруу. Би нэгэнт зорьж тэмүүлээд маш их эрсдэлийг туулаад ирчихсэн учир надад буцах газар байхгүй. Монгол бол миний эцсийн найдвар болчихоод байгаа учир элэг нэгтнүүд минь миний нөхцөл байдлыг аль болох ойлгож хилээр нэвтрэхэд тусална уу хэмээн чин сэтгэлээсээ хүсч байна. Бид сүү, цайны дээжээ Монгол руугаа өргөж, хэзээ нэгэн цагт Монголдоо очно доо гэж ярьцгааж сэтгэл зүрх минь үргэлж нааш тэмүүлж байдгийг та бүхэн минь мэдээсэй гэж хүсч байна. Хэрвээ замдаа саатаагүй байсан бол Монголынхоо хилээр асуудалгүй нэвтрэх байсан. Бүх зүйлд би буруутай. Замдаа саатаж магадгүй гэж хоногоо дутуу тооцоолсондоо маш их харамсаж байна. Намайг хүлээж авна гэдэгт итгэж байна” хэмээсэн юм.

Тэрбээр өчигдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхэд хандан амь нас, эрүүл мэнд, эрх чөлөөнд нь аюул учирч байгаа тул Монгол Улсад улс төрийн орогнол олгохыг хүсч буйгаа албан ёсоор илэрхийллээ.

Азийн хүний эрхийн шагналт сэтгүүлч Д.ГАНСАРУУЛ

Зуд турхантай, нийт нутгийн 60 гаруй хувь нь цасан бүрхүүлтэй байна. Өвсний үнэ тэнгэрт хадаж эхэллээ. Хаврын хаварт болдог энэ мэт зовлон бэрхшээл эхнээсээ дуулдаж, хөдөөгүүр нөхцөл байдал хүндэрч, энэ сарын 16-ны мэдээгээр улсын хэмжээнд 284.8 мянган мал зүй бусаар хорогдоод байна. Анх удаа ингэж байгаа юм биш л дээ. Малчдыг өвлийн бэлтгэлээ сайн базаагаагүй, өвс тэжээлээ хангалттай бэлдээгүй гэж буруутгахаар өөдөөс “Гантай байгаад чадсангүй. Өвс хадлан муу гарсан” гэж ам тагладаг. Эсвэл “Сүхбаатар, Дорнод гэсэн хадлан гайгүй гарсан газарт очоод өвс хадаж байгаад түймэр тавьчихлаа” гэх зэрэг юм чих дэлсэж, өвс хадланг дагасан хэл ам намар, өвөл, хаваржингаа үргэлжилдэг.

Дүн өвөл, урт хаврын өдрүүдэд нов ногоон өвс олно гэдэг хэцүү л дээ. Хүн малын зоо тэнийтэл дахиад хэдэн сар бий. Тэр хүртэл малаа юугаар тэжээх вэ гэхээр малын тэжээл л аминд орно.

Малын уурагт тэжээл гэж сайхан юм байна. Найрлагад нь шар буурцаг, рапсын шахдас, хивэг, өвс, буудай, хужир, шохойн чулуу оржээ. Саалийн үнээ, бог, бод малд өгөх заавар нь шуудайны бөөрөн дээр нь хадаатай байна. Энэ тэжээлийг малд өгөхөд жишээ нь моринд өдөрт 100-150 грамм л хангалттай. Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн хийсэн туршилтаар өдөрт 7 литр сүү өгдөг саалийн үнээг “Уурагт тэжээл”-ээр тэжээхэд сүүний гарц нь 21-25 литр болдог юм байна. Өдөрт 20-30 грамм уурагт тэжээлээр тэжээсэн хоёр сартай хурга биеэрээ бэлчээрийн маллагаатай төлөгтэй эн чацуу байна гээд бод доо. Туршилтаар батлагдсан бодит үр дүн энэ шүү.

40 кг-аар савласан нэг шуудай уурагт тэжээл таван кг-аар савласан 6.4 шуудай хивэг, 11 боодол өвстэй тэнцэхүйц чанартай байна гэхээр малын тэжээл ямар их зардал хэмнэсэн инновацийн бүтээгдэхүүн болохыг хэн ч ойлгохоор. Дээр дурдсан орцуудыг буталж, нунтаглаад нунтаг, хорголжин болгож гаргахад уг нь айхавтар олон шат дамжлага, үйлдвэрлэлийн өндөр хүчин чадал шаардахгүй. Бүр энгийнээр хэлэхэд, ганц цахилгаан мотор асаагаад хоёр булан дундуур орцуудаа гүйлгэж бутлаад гаргаж ирээд шуудайлчих үйл явц. Ийм амархан. Малын тэжээл бэлддэг ийм үйлдвэр, цехүүдийг аймаг, сум болгонд бий болгох хэрэгтэй. Үүний дараа үйлдвэр, цехүүдээсээ гаргасан уурагт тэжээлүүдээ малчдад хүргэдэг, малчны хотонд ойртуулдаг, малчдыг байнгын хэрэглэгч болгох дадалд сургах ажил бол хамгийн чухал шүү.

Хургыг уурагт тэжээлээр өдөрт 20-30 грамм өгч тэжээхэд хоёр сарын дараа төлөгний дайтай болж томорч байгаа гэхээр 40 кг-ын шуудайтай ганц тэжээлээр 40 гаруй хургыг сар тэжээчихэж болох нь. Хэрвээ 40 хургыг өвөл, хаваржингаа өвсөөр тэжээе гэвэл хэдэн сая төгрөг зарцуулах вэ. Хонинд өдөрт 50-70 грамм л хангалттай учир 1000 хоньтой айл өвлийг өнтэй, мал бүтэн онд мэнд оръё гэвэл 50 шуудай уурагт тэжээлтэй байхад л болох нь байна. Бүх юм ийм энгийн байхад яагаад өдийд өвсний асуудал босдог вэ гэхээр малчдад малаа тэжээлээр тэжээж, бордох тухай ойлголт огт байдаггүйтэй холбоотой. Малдаа тэжээл өгдөг, өвөл, хаврын үед хонь малдаа эрдэс бодис, хэрэгтэй шим тэжээлийг өгдөг шүү гэдгийг малчдад танин мэдүүлж, бүр хэвшүүлэх хэрэгтэй. Ингэхийн урьд малын тэжээлийг олон сонголттойгоор үйлдвэрлэж, зах зээлд нийлүүлэх ёстой. Хаашаа л харна, малын тэжээл элбэг байх тийм хэмжээнд энэ чиглэлийн үйлдвэрлэлийг улсаас дэмжих нь зөв. Малын тэжээлийг элбэг болгоно гэдэг нь гаднаас импортоор оруулж ирэх тухай ойлголт огтоос биш шүү. Өөрсдийнхөө малын уурагт тэжээлээ дотооддоо, сум болгондоо үйлдвэрлэх тухай юм.

Ийм үйлдвэрүүдийг бий.

Мал жил бүр өсдөг ч хавар нь зуднаар хэдэн зуун мянгаар хорогдлоо гэдэг мэдээг жирийн, энгийн мэт л хүлээж авдаг. Угаасаа тэвээрэг муутай нь үхэх ёстой гэдэг хоцрогдсон ойлголттой. Мал хавартаа хорогдоод байдгийн том шалтгаанууд байдаг. Нэгдүгээрт, монгол мал хавар өлсөөд өлдөөд үхчихдэг юм. Хоёрдугаарт, өвөл нь хөлдөөд, жиндээд үхчихдэг. Малаа дааруулдаггүй, жиндээдэггүй дулаан сав, байр ховор. Энэ асуудал цаашилбал цөлжилттэй тэмцэх үндэсний хэмжээний ажил болж хувирна л даа. Бараг 100 сая малтай, бэлчээрийн даац хэдийнэ хэтэрчихлээ гэцгээдэг.

Хэрэвзээ малын уурагт тэжээлийн үйлдвэрүүдийг аймаг, сум бүрд байгуулчихвал малчдын эдийн засагт хэмнэлт гарч, малын тоо толгой хорогдохгүй болж, цаашлаад цөлжилт багасах боломжтой. Яваандаа нөгөө хүсээд байгаа фермерийн, суурин мал аж ахуй гэдэг юм чинь суман дахь тэжээлийн үйлдвэрүүдээ тойроод хүссэн хүсээгүй бий болно гэсэн үг.

Хамгийн их хэрэглэгчтэй бизнес хамгийн ашигтай. Эдийн засгийн хэллэгээр бол эрэлтээ дагаж нийлүүлэлт өсдөг учир хөрөнгө оруулагчид эрэлт ихтэй буюу хэрэглэгч олонтой салбарт хөрөнгө оруулах сонирхолтой байдаг. Зах зээлд шилжээд 30-аад жил болсон монголчууд үүнийг хэнээр ч заалгахгүй мэднэ. Гүйлгээ сайтай бараа л ашиг авчирдаг. Тэгвэл энэ 90, 100 сая малыг тэжээхэд хэрэгтэй уурагт тэжээлийг үйлдвэрлэхээс өөр ашиг өгөх ямар бизнес байгаа юм бэ. Үүнийг яагаад хийхгүй байгаа юм бэ. Энэ чиглэлийн бизнес, үйлдвэрлэлийг бизнес эрхлэгчид, харьяа яам нь анхаарч хөдөлбөл ашгаа өгөх бүхэл бүтэн том орон зай гэж харж байна.

Оросын тэжээлийн үйлдвэр гэж том үйлдвэр байсан даа. Бүтээгдэхүүний орц нь юу байсан юм гэхээр, сүрэл, будаа, давс. Сүрлээ жижиглэж хэрчээд, будаагаа няцлаад, давсаа хутгаад л малын тэжээл нь бэлэн болдог байв. Долоон давхар өндөртэй том үйлдвэр байсныг зарим хүмүүс санаж л байгаа байх. Ганц мотор ажиллаад л орцуудаа буталж, нэг бункерээр асгаж түүнийгээ канвераар урсгаад шуудайлчихдаг байсан даг. Одооны үйлдвэрүүдтэй харьцуулахад үгүй ээ мөн хялбархан шат дамжлагатай байж шүү.

Өнөөдөр малын тэжээл үйлдвэрлэе, уурагт тэжээл хийе гэвэл орц, найрлага нь хангалттай, техник, технологи нь ч бэлэн байна. Одоогийн байдлаар малын уурагт тэжээл үйлдвэрлэдэг цөөн газрууд нь эрэлтээ хангаж дийлдэггүй бололтой юм билээ шүү. Монголдоо үйлдвэрлэсэн уурагт тэжээлээ эрсэн, сурсан малчид, хувь хүмүүс олон байгаа харагдана.

Улаанбаатар хотын уугуул, Сонгинохайрхан дүүргийн III хорооны иргэн Янжмаагийн Дашнямтай ярилцлаа

-Ямар учиртай тогтсон нуурууд вэ?

-Тэр нууранд багын минь нэг найз живж байж билээ. “Оросын 12” бол байгалиасаа гарсан нуур биш. Барилга бүтээн байгуулалт ид явагдаж, хотын төв өргөжиж байхад хайрга чулуу хэрэг болно доо. Тэндээс хайрга олборлож байсан юм билээ.

-Хайрганы карьерууд байж.

-Тийм, тийм. Тэгтэл Туул гол байн байн үерлээд, үерийн усаар дүүргээд байсан юм билээ. Тэгж дүүргэсээр байгаад тогтмол нууртай болгочихсон нь тэр.

-Танай эндээс Алтан тэвшийн хөндий нууртай, голтой, бургастай юм юмтайгаа цэлийж харагддаг байж дээ?

-Туул гол үерлэхээр Таваншарын урдуур явж байгаа төмөр замын урдах хонхрыг дүүргэдэг байсан гээд л бод. Үгүй ээ, мөн айхавтар үерлэдэг байсан байгаа биз. Туулын бургас гэж шигүү байлаа. Сонсголонгийн гүүрний хоёр тал руу мал ороход харагдахааргүй л тийм их бургастай байлаа шүү дээ.

-Одоо бол нүцгэн хайрга, дайрга л сайртаж харагддаг?

-Одоо юу ч байхгүй. Үерийн хамгаалалтын далан баригдсаны дараа Туул үерлэхэд тэр далан урсчихаж л байсан. Туул голыг морьтой хүн гаталдаггүй, хэдэн модон гүүрээр нь л гардаг байсан гэдэг.

-Ан амьтан хөндий рүү ороод л ирдэг байж дээ?

-Далаад оны эхээр буга зөвхөн Туулын бургас руу биш 120 мянгат, хуучнаар Танктай хөшөөний тэнд буугаад ирдэг байсан. Тэр чинь бугын бэлчээр байсан шүү дээ. Дунд гол чинь дүүрэн бургастай. Үйлдвэр комбинатад үйлдвэрүүд гээд айхавтар утаа униар гаргаад байдаг үйлдвэр байгаагүй юм аа.

-Улаанбаатарын уугуул иргэдийн холбоо гэж байдаг л байх. Та сонирхож байсан уу?

-Үгүй ээ. Бидний залуу байхад Улаанбаатарын уугуул иргэд гэдэг хүмүүсийн 60-70 хувь нь Төв аймгийнхан байсан юм шүү дээ. Үлдсэн хувьд нь Сэлэнгийнхэн их байсан. Зүүн, БаруунХараа, Мандал, Түнхэл өртөөний айлууд Улаанбаатар руу их орж ирдэг байсан. Вагон байнга ирж очно. Хоёрдугаарт, хойшоо Алтанбулагаар гарч явдаг ганц замтай. Вагоны зам, автозамтай болохоор зам харилцаа байсан болохоор Сэлэнгийнхэн их суурьшиж уугуул болсон.

-Та ямар мэргэжилтэй вэ?

-1979 онд наймдугаар ангиа төгсөөд засварчин мэргэжил эзэмшихээр Герман руу ТМС-д явсан.

-Эхнэртэйгээ Улаанбаатартаа л танилцсан уу?

-1989 онд Улаанбаатарт танилцсан. Эхнэрийг минь Нямжавын Эрдэнэцэцэг гэдэг. Хөгжим бүжгийн коллежийн урдах Залуучуудын соёлын төвд бүжгэнд орж байгаад эхнэртэйгээ анх танилцаж байлаа. Эхнэр маань тэгэхэд Ээрмэлийн үйлдвэрт ээрэгч, ороогч гэдэг ажилтай. Том хүү Д.Билгүүн маань 1990 онд мэндэлж байлаа. Манайх дөрвөн хүүхэдтэй. Одоогоор гурван ач, зээтэй өнөр өтгөн айл болоод байна даа.

-Манайхан сум, аймаг, нутгаараа нэгнээ их бараадацгаадаг. Түүнтэй адил хотынхон ч бас амь нэгтэй биз?

Миний бүхий л амьдрал энэ сайхан Алтан тэвшийн хөндий гэх газарт өрнөж байна даа. Хэдэн үеэрээ л суурьшин амьдарч байна. Амьдралын минь сайн, муу үйл явдал сүлэлдэн байна. Би өөрийгөө, амьдралаа энэ хотоосоо салгаж ойлгодоггүй. Хөдөөгүүр, бусад аймгаар их явна л даа. Өсч төрсөн болохоор Улаанбаатараа санана аа. Улаанбаатар гэдэг бол олон хүн бужигнасан, амьдрал буцалдаг газар. Энэ л хурд, хэмнэл, өнгө төрх, хүрээлдэг хүмүүс, газар орчиндоо дасчихсан байдаг юм шиг байна лээ.

Тэр үед Улаанбаатарт амьдардаг байсан хүмүүс шулуухан хэлчихэд одооны байгаа энэ хүмүүс шиг мөс, жудаг муутай байгаагүй юм шүү дээ. Бие биендээ тус дэмтэй. Одоо үед зовлон тохиолдоход ах дүүстээ л дуулгахаас биш өөр бусад хүнд бараг хэлэхээ байсан. Тэр үед нэгэнд нь зовлон гарлаа гэхэд гудмаараа, хороогоороо тусалдаг байсан шүү дээ. Хүний мөс, чанар тийм л сайхан байсан үе.

Д.ГАНСАРУУЛ

XVII жарны “Үзэсгэлэн болгогч” хэмээх Усан туулай жилийн Шороон үхрийн зурлага болон шинийн нэгний өглөө зүг, мөрөө хэрхэн гаргах хүснэгтийг хүргэж байна

Усан туулай жилийн шороон үхрийн шинж

Үзэсгэлэн болгогч” хэмээх Усан туулай жилд “Хүмүүс нугууд өвчин үгүй сэтгэл баясан төрөө номчлон, тэтгэж жаргалантай болюу” хэмээн зурхайн шүнд айлдсан байна.

Шороон үхрийн зурлагыг шинжих нь:

Үхрийн толгойн өнгө, биеийн өнгө ногоон, омруу болон эвэр, сүүл, чих нь хөх, дөрвөн шийр нь улаан, ходоод нь цагаан байна.

Өвгөн хүмүүн хөх дээлтэй, шар бүстэй, улаан царайтай, үхэр хариулаач өвгөн хүмүүн байх агаад үс нь баруун чихний ар ба зүүн чихний өмнүүр хийссэн, олсон шилбүүр бариад, хоёр гутлаа өмссөн. Үхэр хариулаач үхрийнхээ өмнө яаран гүйж явна.

Үхрийн зурлагад цэнхэр өнгө голлосон нь бороо хур

элбэгтэй, өвс ногоо, цэцэг, их дэлгэрэх. Энэ жилийн дундуур өвс ногоо сайтай, улирал бүрийн эхээр хур ихтэй, салхи шуурга ихтэй, улирлын сүүлээр хур бага байна. Өвгөдөд амгалан, залууст дунд зэрэг, нялхсыг энхрийлүүштэй жил гарч байна.

Гандантэгчэнлин хийдийн зурхайч Ч.Очирбат

Уншигчдадаа илүү ойлгомжтой болгох үүднээс таны төрсөн он, сар, өдөр болон ямар суудал дээр сууж буй болон гарах зүг, унших тарни, дом зэргийг нарийвчлан дэс дарааллуулан он оноор нь гаргаж өглөө.

Гал

Зүүн урд зүг рүү мөрөө гаргаад “Ум базар дагийний хум мама бизъяа суухаа” тарнийг 7-21 удаа уншиж зүүн хойд зүгт гал гаргаж түүнийгээ ус, цасаар унтрааж хаяад урд зүгээс ирнэ.

Шороо

Баруун зүг рүү мөрөө гаргаад “Ум бадма дагийний хум мама бизъяа суухаа” тарнийг 7-21 уншиж зүүн зүгт чулуу, шороо, модны үртэс цацаад баруун урд зүгээс ирнэ.

Төмөр

Баруун урд зүг рүү мөрөө гаргаад “Ум раднаа дагийний хум мама бизаяа суухаа” тарнийг 7-21 уншаад хойд зүгт төмөр эдлэлийн зүйлд хүрч жижиг гал гаргаж хаяад баруун зүгээс ирнэ.

Огторгуй

Зүүн хойд зүг рүү мөрөө гаргаад“Ум пагма хум мамаа бизъяа суухаа” тарнийг 7-21 уншаад зүүн урд зүгт огторгуйд модны үртэс цацаад баруун хойд зүгээс ирнэ.

Ус

Зүүн урд зүг рүү мөрөө гаргаад “Ум гарма дагийний хум мама бизъяа суухаа” тарнийг 7-21 уншиж баруун зүгт ус цацаж дээгүүр нь алхаад хойд зүгээс ирнэ.

Уул

Баруун хойд зүг рүү мөрөө гаргаад “Ум будда дагийний хум мама бизъяа суухаа” тарнийг 7-21 уншаад урд зүгт ууланд үртэс, шороо, чулуу хаяад зүүн хойд зүгээс ирнэ.

Мод

Хойд зүг рүү мөрөө гаргаад “Ум базар дагийний хум мама бизъяа суухаа” тарнийг 7-21 уншаад баруун урд зүгт мод, шүдэнз хугалж хаяад зүүн зүгээс ирнэ. Хий Урд зүг рүү мөрөө гаргаад “Ум базар пад дагийний хум мама бизъяа суухаа” тарнийг 7-21 уншаад баруун хойд зүгт цаас урж салхинд хийсгээд зүүн урд зүгээс ирнэ.

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн шинэ сайд Х.Болорчулуун ажлаа аваад хийх байх ажлаа олж чадахгүй гүйж яваад үхрийг ээмэгжүүлье гэдэг мэргэн санаа сэдэн тэрийгээ нийтэд зарлав аа. Энэ ажилд нь 14 тэрбум төгрөг хэрэгтэй гэсэн нь олны анхаарлыг татаж, шүүмжлэлийн бай болоод байна. Ер нь малыг ямар тохиолдолд, ямар шаардлагаар ээмэгжүүлдэг вэ? Нэг кг нь 300 ам.долларын үнэтэй махтай үхэр үржүүлэхийн тулд тухайн үүлдрийг хэдэн үе удмаар нь судалж, зоотехникийн аргаар эрлийзжүүлж гаргаж ирдэг. Ийм л махны чиглэлийн өндөр ашиг шимт үхэрт ээмэг зүүдэг. Өдөрт 80 литр сүү өгдөг үнээтэй болохын тулд хэдэн үе удмаар нь нарийвчилсан тооцооллоор үржил селекцэд оруулж бий болгодог. Ийм арвин сааль өгдөг сүүний чиглэлийн үнээндээ ээмэг зүүж кодлодог. Дэлхийн хүн төрөлхтөн хөдөлмөрлөж, хөлс хүч, хөрөнгө, технологи, инновациа шингээн байж гаргаж авсан нарийн нандин үүлдрээ бусад үүлдэртэй холилдчих вий гэж болгоомжилж, олон жилийн турш хийсэн “бүтээл”-ээ хамгаалахын тулд тусгай кодтой энэ ээмгийг үхэртээ зүүдэг юм. Ээмэгнийх нь кодыг уншуулахад тухайн үхрийн талаарх бүрэн мэдээлэл гарч ирдэг учиртай. Үхрийг ээмэгжүүлнэ гэдэг өргөн хүрээний, үндэс суурьтай ажил л даа, дэлхийн жишгээр бол.

Харин Монголын нөхцөлд өөр. Өөр гэдэг нь хэцүү гэсэнтэй адил. Ямар ч засаг захиргаагүй, хаа таарсан уулын мухарт суудаг хариуцлага, сахилга бат гэж огт мэдэхгүй. Өсгөсөн малынх нь махыг идсэн бусад хүн, хүн төрөлхтөн хордох, хордохгүй талаар ямар ч хариуцлага, үүрэг, ойлголтгүй. Үүргээ ухамсарлаагүй ийм хүмүүс Монголын малчид, үхэрчдийн дийлэнхийг эзэлнэ. Улсын эдийн засаг хүнд өнөөгийн ийм нөхцөлд хариуцлага, сахилга батгүй үхэрчин гэх хүмүүсийн үхэрт ээмэг хийж өгнө гэдэг бол арай л хээнцэрдэж, гялгардаад байна.

Монголд үхэр ээмэгжүүлэх нь одоохондоо ямар ч үр дүнгүй шүү. Уул уулын аманд ганц ганц гэрээрээ байгаа айлууд бол манай малчид. Бүхнээс хол зайдуу, уулын мухарт юу ч хийсэн тэдний л дур. Үхрээ ээмэгжүүлэх эсэх нь тэдний дурны ажил. Ээмэгжүүлсэн гээд л хэлчихэж мэдэх улс. Сумаас цаадах амьдралыг энд дүрсэлж бичье л дээ. Нийслэл, төв сууринд эхлүүлсэн ажил сумаас цааш яаж үргэлжилж, улмаар хэрхэн замхардгийг мэдэх үү.

За ямар ч байсан өнөөх ээмэг сумын малын эмч дээр очно оо. Малын эмч “А” дансаар хэдэн үхэр байгааг, хэнийх хамгийн олон үхэртэй гэх зэрэг тооцоолол гаргана. Олон үхэртэй айл руугаа шууд давхиад гарчихгүй. Хэдийгээр очихоо, үхэрээ бэлчээрт гаргахгүй барьж бай гэх зэргээр холбоо тогтоож тов хэлнэ. Товлосон өдрөө очиж чадахгүй. Бороо орно, цасаар шуурна. Бензин нь дуусна. Мотоциклийнх нь дугуй хагарна. Товлосон өдрийн маргааш нь яаж ийгээд очиж таарна. Малчин гадаанаа үхэргүй сууж байна. Яав ийв гэж малын эмч нь гайхан асуухаар “Юу яасан, ийсэн. Өчигдөр ирнэ гэхээр нь зөндөө харлаа. Хэдэн үхэр турж үхэх гээд орилолдоод байхаар нь тавиад явуулчихлаа” гэнэ. Эмч нь “Одоо хураагаад ир” гэнэ. Уулаар тарчихсан, өвс хөөж яваа үхрийг хэн хураах юм. Хураах хүн ч байхгүй, хураагаад ирлээ ч барих хүн байхгүй. Байгаагаас ганц би л байна, бярууны хүзүү ч нугалж дийлэхгүй байж үхэртэй ноцолдож сэжүүлээд юү хийхэв гэсэн яриатай 50 гарсан хижээл малчин. Малын эмч нь нөхрөөрөө мотоциклио бариулаад хамт ирсэн байж таарна. Нөхөр нь бажийнктай. Үхэртэй ойртохын ч аргагүй. Ойртвол хөлөө хуга гишгүүлнэ. Малчны хотонд үхэр ээмэгжүүлэх өнөөх сүрт том ажил ингэж эхэлж байгаа юм. Нөхцөл байдал нь үнэндээ ийм л байна. За одоо тэр гурав яах вэ? Нөхөр нь малчин эртэй хоймор хавьцаа сууж халамцаад ирнэ. Малын эмч хүүхэн байдаг зүхлээ бараад яахаа мэдэхээ байна. Эцэст нь “Би танд үхрийн чинь тоогоор ээмэг үлдээчихье, ээмэглэчихээрэй” гэхээр малчин “Өө, тэгэлгүй яахав. Би дор нь залуучууд цуглуулаад ээмэглэчихье” гэснээр тэдний ажил шуударч, малын эмч нөхөртэйгөө буцчихна. Малчин шуудайны тал хэртэй өнөөх ээмэгнүүдээ илүү гэртээ хоёр гурван сар байлгаж байгаад ачааны нэмэр, энэ хогоор яадаг юм гээд хаяад нүүнэ. Малчнаас малын эмчдээ бүгдийг нь ээмэгжүүлсэн гэдэг мэдээ өгнө. Сумаас “Бүгдийг нь ээмэгтэй болгочихлоо” гэдэг тоог дээшээ явуулна.

Х.Болорчулуун сайдын хэлээд байгаа 5.5 сая үхэрт 14 тэрбум төгрөгөөр ээмэг зүүж өгөх ажил Монголын хөдөөд ерөнхийдөө ийм л дүр зурагтай явна даа. Хариуцлагатай байгаад ганц нэг үхрийг ээмэглэлээ гэхэд ээмэгтэй тэр малынхаа чихийг ямар л сум, ямар л товчоогоор гарна, хот руу явна тэр болгонд л үзүүлээд байна. 22-ын товчоонд ирээд ийм тийм мал гэж тайлбар хэлээд ээмэгтэй чих “дагуулсан” махаа аваад Улаанбаатар руу орчихно. Буцаад гарахдаа ээмэгтэй чихээ аваад харьчихна. Дараагийн оруулж ирэх махандаа тэр чихээ дахиад л хамт аваад хүрээд ирнэ. Эхний удаад товчооны ажилчидтай уулзаж ярьж байснаасаа хавь илүү “туршлагажаад” яриад сурчихсан байх учир хот руу шурдхийгээд ороод ирчихнэ. Ийм л маягаар төсвийн, татвар төлөгчдийн 14 тэрбум төгрөг үрэгдэнэ шүү. Гашуун нь хөдөөгийн амьдрал ийм л байдаг.

Сайд та гэнэн, мэдээгүй байж болно. Ард түмэнд хэрэгтэй гоё ажил хийе хэмээн сэдээд ингэж яриад гүйгээд байгаа байх. Таны сэдсэн наад ажлыг чинь дөгөөж байгаа улсууд чинь дагаж гүйж байгаад энэ ажлаас нь мөнгө унагая л гэсэн бодолтой байгаа. Хөдөөний тухай, малын тухай, бодит амьдралын тухай түй ч мэдэхгүй хүмүүс шүү, наадуул чинь. Насаараа л дөрвөн хананы дунд сууж, яамнаасаа гарч үзээгүй улсууд. Ээмэгжүүлнэ гэдэг кампанит ажил иймэрхүүдүү л өнгөтэй юм болох гээд байгаа учир татвар төлөгчдийн мөнгийг үр ашиггүй үрэн таран хийхээ эрт дээр нь больж үз. Тэгээд ч манай хагас зэрлэг малд юуных нь ээмэг хэрэг болох юм. Тугал байхад нь ээмэглэлээ гэж бодъё. Чононд бариулаагүй бол нэг аз болно. Бяруу болонгуут нь идэшинд явуулчихна. Бяруунд нь идэшинд явуулахгүй үлдээлээ гэхэд шүдлэн, хязаалангаас дээш байлгахгүй. Мах нь хатуурчихна, хулгайн нүд орчихно, тэргэнд хөллөх биш, хий дэмий тэжээл идэхийн нэмэр гээд бушуухан “нухчихдаг”. Үхрийг хязаалангаас дээш өсгөдөггүй. Ингэхээр сайдын ганган гоё ээмэг дөрвөн жилийн л настай байх нь. Үхрийг 14 тэрбумаар ээмэгжүүлнэ гэдэг энэ ажил чинь ийм олон асуудал дагуулж, үл бүтэх нөхцөлд хэрэгжинэ ээ л гэж байхгүй учир наад “гоё” санаагаа орхиорой гэж дахин хэлье.

Нөгөө талд энэ шуугианыг дагасан нийгмийн нэгэн үзэгдэл тод ажиглагдаж байна. Үхрийг ээмэгжүүлэх тухай энэ яриаг ихэд шоолж, баалж инээлдэж байна. Шүүмжлэл, олон нийтийн санаа бодол цаг үеэ олбол их сайн. Гэтэл хэрэгтэй чухал, яаралтай шийдвэрлэх тулгамдсан асуудлыг огтоос хэрэггүй арзаганасан явдал болгож хувиргачихаад байдаг буруу юм харагдах боллоо. Хэрэгтэй ажлыг арзаганаад унагачихдаг, хэрэггүй ажлыг ч арзаганаад унагаж байдаг явдал бүр тогтлоо. Ингэж арзганацгаахынхаа оронд учрыг нь гаргаж ирж, эрүүл мэтгэж, гарц гаргалгаа хэлдэг болцгоогооч . Юу ч мэддэггүй, ямар ч боловсролгүй хүмүүсийн хувьд өөрийгөө авч гарах ганц арга байдаг нь марзаганах. Ямар нэгэн асуудал гарч ирэхэд шоглож, инээж маазарч, тоглоом шоглоом хийдэг чинь хүчгүй, бядгүй, баягүй (хөрөнгөгүй) хүмүүсийн гаргадаг зан. Марзаганаад хамаг ажлын хүчийг сулруулдаг энэ зангаа монголчууд татмаар байна. Юм болгонд хошуу дүрж, элий мэт инээж маазардаг сошиал эмгэгээ өөгшүүлмээргүй байна, монголчууд аа.

Нүүрсний хулгай гэх тодотголтой 44 их наядын мөнгөн дүнтэй том хэрэг шуугиан дэгдээж, нийгмийг донсолгон өвлийн жавартай өдрүүдээр олон мянган иргэн гудамжинд гарч эсэргүүцлээ илэрхийлж, гадны мэдээллийн томоохон агентлагууд ч энэ хэргийн талаар дэлхий даяар цацаж, хүн төрөлхтний чихэнд хүргээд амжсан. Яг энэ үедээ уг хэрэг олны анхаарлын төвд анх орохдоо галаар зүйрлэвэл дүрэлзэх байтугай бүр тэсрэлт, дэлбэрэлттэй адил байлаа. Ямар их хэл ам дагуулж, яасан их шуугиан, дуулиантай эхлэв ээ. Гэтэл энэ хэрэг одоо яав, дүрэлзэж байснаа болиод унтрах маягтай болж, уугих өнгөндөө орчихлоо. Гал гээч юмыг бид мэднэ. Дүрэлзэн асч байсан юм унтрах дөхөхөөрөө утаа май хаялаад эхэлдэг. Нүүрсний хулгайн хэрэг уугиад утаа май савсуулахаас өөр юмгүй болж байх шив дээ.

Төрд нүүрлэсэн хулгай, төрийн компаниудад шургалсан хулгайч нартай хэрхэн тэмцэх, тэднийг ямар хувилбараар яаж явуулбал улс орон нь хождог талаар манай сонин удаа дараа бичиж байгаа. Төрөөс, ард түмнээс мөнгө хулгайлсан иймэрхүү том хэргүүдийг огт шалгахгүй, аясаар нь явуулах замаар улсаа хөгжүүлэх гарц байж болох юм гэж үзээд үүн дээр Катарын жишээг эш татсаныг уншигчид санаж байгаа байх. Тус улсад яг одоо манайд илрээд байгаа шиг төрийн хэмжээний хулгайн хэргүүд гаарсан юм билээ, нэг хэсэг. Гэвч тэд төрөөсөө хулгай хийсэн ч хулгай хийсэн хэрээрээ улсаа хөгжүүлэхээ мартаагүй байсан нь онцлох жишээ болсон л доо. Яг энэ замаар бид төрд үүрлэсэн хулгайч нарыг илрүүлсэн ч тэдэнд улсаа хөгжүүлэх, улсдаа хулгайн мөнгөнөөсөө зарцуулах боломжийг олгох хувилбар байж болох юм гэсэн санааг дэвшүүлсэн.

Эсвэл, төрөөс хулгай хийгсэд болон авлигачидтайгаа амжилттай тэмцэж чадсан Финланд, Норвегийн явж ирсэн зам, баримтлалаар Монгол Улсаа хөгжүүлбэл зүгээр юм гэсэн хувилбарыг санал болгосон билээ.

Казахстан улсыг ч жишээгээр татаж болно. Тус улс хөгжилд хүрчихсэн. Энэ улсыг өдий зэрэгтэй болоход Назарбаевын зүтгэл бараг 100 хувь гэж хэлж болно л доо. Гэвч улсаа хөгжүүлэх замдаа тэрээр өөрийнхөө тойрон хүрээлэгчид, ойр дотны хүмүүс, хамаарал бүхий этгээдүүдтэйгээ нийлж төрөөсөө хулгай хийж, хагартлаа баяжсан ч улсаа хөгжүүлчихсэн л байгаа юм. Улсаа улсын дайтай болгочихсоныг бүгд харж байна. Харин сүүлд тэдгээр тойрон хүрээлэгчдээс нь улсын хөрөнгийг хурааж авч байгаа юм дуулдаж л байна, тэр бол тус улсын дотоод асуудал. Харин манай улсын хувьд нүүрсний хулгайтай холбогдсон хүмүүс, бүлэглэлийг шалгаад эхэлчихсэн буюу Норвеги, Финландын жишгээр явж авлига, хулгайтайгаа тэмцэж байна. Нэгэнт шалгаад эхлүүлчихсэн юм чинь дундаас нь болиулаад тэдгээр хүмүүсийг улсаа хөгжүүлэхийг харъя гэж хэлэх боломжгүй. Тиймээс шалгаад, эцсийг нь үзэхээс өөр сонголт үгүй. Шалгаж байцаагаад улсаас хулгайлсан мөнгөөрөө босгосон хууль бус хөрөнгийг нь хурааж аваад эцсийн цэг тавих хүртлээ Норвеги, Финланд улс шиг авлигагүй, аз жаргалтай орон болохын төлөө явах хэрэгтэй байна.

Нүүрсний хулгайн мөнгөөр баригдсан, баригдаж буй спорт цогцолбор, орон сууц, хаус хорооллуудыг хурааж авч байгаа шуурхай ажлынхаа араас одоо нүүрсний хулгайч нарын нуусан мөнгө, бариулж босгосон объектуудыг нь, дээрээс нь оффшорт хийсэн мөнгөнүүдийг нь олж авах хэрэгтэй. Оффшор дахь мөнгөнүүдийн багцааг авахад амархан. Хилээр гаргасан нүүрсний хэмжээ, Хятадаас орж ирсэн мөнгөн дүн хоёрыг тулгахад багцаа гарна. Энгийнээр бодоход шүү дээ. Мэдээж асар их эмжээний зөрүү буюу хулгай илэрч таарна. Тэр үед нь өөрөөс нь хулгай хийсэн бүлэглэл, хүмүүст төр төмөр нүүрээ харуулж тохирох ял шийтгэлийг нь оногдуулах байх. Харин одоо шалгалт, байцаалтын ажлаа идэвхтэй үргэлжлүүлж, эрчээ алдахгүй байх тал дээр Ерөнхий сайд гойд анхаарч алгуурлаж болохгүй хариуцлагатай өдөр хоногууд үргэлжилж байна.

Нүүрсний хулгайн хэрэг дээр анхаарах бас нэг асуудал байна. Хулгайн хэрэгт холбогдсон албан тушаалтнууд, ажилтнууд шалгагдаад үнэн мөн нь тогтоогдоод ялаа авах нь аваад явах нь явчихаар тэдний орон тоонд дахин хүн томилж таарна, нам нь. Хатуугаар хэлбэл, нэг хулгайч нь явахад өөр хулгайч ирнэ гэсэн үг. Яагаад гэвэл хулгай хийх бэлээхэн схем нь байгаа юм чинь. Хулгай хийх бэлэн жортой учир магадгүй дараагийнх нь хүмүүс хулгай хийх ээлжээ хүлээж байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгвэл энэ хулгайг яаж зогсоох вэ?

Монгол жижигхэн шүү дээ, хараа хяналтдаа байлгавал зохилтой хэдхэн том объект, үйлдвэр, уурхай бий. Худлаа жүжиг тавиад байлгүй хяналтаа сайжруулж манаад зогссон ч яадаг юм. Таван толгой, Эрдэнэт, Оюу толгой гэсэн том газрууд байна. Оюу толгойг шалгаад байх ч юу байх вэ, тэртэй тэргүй барууны том хөрөнгө оруулалттай үйл ажиллагаа нь хэвийн явдаг, хөл хорио, эдийн засгийн уналттай яваа эдгээр он жилүүдэд Монголыг чирч яваа уурхай. Дотооддоо хяналт, шалгалтаа сайн хийж стандартаа барьдаг учир хулгай зэлгийн талаар энэ уурхай дээр ярих юм үнэндээ байхгүй.

Том объект, уурхай, үйлдвэрүүддээ хяналтаа сайжруулах нь нэгдүгээрх асуудал боловч дахин хулгай хийлгэхгүй байх нэг том хөшүүрэг бол бол шударга ажилтан, шударга албан тушаалтнуудтай болох.

Ял, зэмээ үүрээд явж байгаа албан тушаалтнуудын орон тоонд шударга, сайн хүмүүсийг тавь. Шударга хүнийг ажиллуул. Монголд шударга хүн хангалттай бий шүү. Харин нам дотроос шударга хүнийг хэзээ ч бүү хай. Намд шударга хүн байх ямар ч боломжгүй. Яагаад вэ гэвэл намд хулгай хийх гэсэн хүмүүс ордог гэдэг нь онолоороо ойлгомжтой. Онол нь угаас тийм юм. Хэдүүлээ нийлж засгийн эрхийг авъя, засгийн эрхийг авснаараа хэдүүлхнээ баяжина гэсэн улсууд л нийлж нам байгуулдаг. Хэдүүлээ баяжихын тулд “Улс эх орноо хөгжүүлнэ, та нарыг ядуурлаас гаргана” гэж ард түмэнд ярья гэж үгсдэг. Ингэж зөвхөн ярихад л хүмүүс бидэнд санал өгнө гэж тэд төлөвлөгөөгөө гаргадаг. Харин засгийн эрхийг авсан хойноо нэн тэргүүнд өөрсдийнхөө тойрон хүрээлэгчид, намаа байгуулалцсан хүмүүсээ баян чинээлэг болгочихоод, улс эх орон, ард түмний эрх ашгийгхоёр, бүр дөрөв, тавдугаарх асуудал болгож эрэмбийг нь хойшлуулчихдаг. Тийм учраас нам гэдэг бүтэц, нам гэдэг байгууллагаас шударга, сайн хүн битгий хайгаарай. Шударга хүмүүс тэр хүрээллээс ангид, хол байхыг хичээдэг нь өөрөө шударга байгаагийн том шалгуур. Баруунд боловсрол эзэмшсэн, нам бус, шударга улсуудыг Таван толгойн уурхай зэрэг томоохон газар, хариуцлагатай албан тушаалд томилж ажиллуулдаг болгох нь хамгийн ухаантай сонголт болно. Одоо явагдаад байгаа сонгон шалгаруулалтыг анзаарахад боломжтой, шударга байх шаардлагыг хангахаар хүмүүс мэр сэр харагдаж байна лээ.

Нам бол эрх мэдэлд шунагсдын цуглуулга байдаг учраас хариуцлагатай, том мөнгө эргэлддэг, улс эх орны эдийн засгийг хөдөлгөдөг албан тушаал дээр аль болох нам бус, шударга хүмүүсийг тавьдаг жишиг тогтооё. Шударга хүмүүсээ томилсон тохиолдолд хангалттай цалин өгч ажиллуулах хэрэгтэй. Хулгай хийх сэдэл өгөхөөргүйгээр хангалттай цалинжуул. Дэлхийн том компаниуд сард 3-5, 8-10, 10-15, 15-30 мянган ам.доллар, түүнээс ч дээш дүнтэй цалин санал болгодог. Тэр хэмжээний өндөр цалинг тэдгээр шударга албан тушаалтнуудад шууд өг. Үр дүнгийн урамшуулал, шагналыг нь нэмж олгож, шударгаар хөдөлмөрлөснийхөө төлөө хангалттай цалин авч баяжиж болдгийг тэднээр харуул. Ингэж харуулж чадсан шударга хүмүүс л улс эх орноо хөгжүүлдэг, иргэдийг өөрсөд шигээ баян болгохын төлөө зүтгэдэг.

Иймээс нүүрсний хулгайн хэргийг битгий уугиулаад бай, галыг нь өрдөөд хэргийг дүрэлзүүлж олны хараанд байнга байлга. Боловсролтой, шударга, нам бус хүмүүсийг хариуцлагатай албан тушаалд томилдог эрүүл тогтолцоог бий болго.