Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Цар тахалтай энэ хүнд үед Дэлхийн монголчуудаасаа тусламж гуйж байна

Дэлхийн улс орнуудад амьдардаг монголчууд болон Монгол Улсын зарим иргэн нэгдэж, Дэлхийн монголчуудын холбоог байгуулаад байна. Олон жил үргэлжилсэн уг санаачилга өнгөрсөн гуравдугаар сард биеллээ олж тус холбооны Нэгдсэн зөвлөл байгуулагдаж, Зөвлөлийн дарга, Ерөнхийлөгчөөрөө Монгол Улсын дөрөв дэх Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг сонгож, үндсэн чиглэлүүдээ тодорхойлжээ. Дэлхийн монголчуудын холбоо байгуулагдаад хамгийн түрүүнд анхаарал хандуулсан сэдэв нь цар тахал гаарсан Монгол Улс боллоо. Монголдоо туслах гэсэн санаатай Өмнөд Монгол, Буриад, Халимаг, Тува монголчууд Европ, Америк, Япон, Энэтхэг, Австралиас хэрхэн туслах вэ гэж хүсэлтээ уг холбоонд гаргасаар байгаа юм байна. Өчигдөр орой тэдгээр хүмүүс Дэлхийн монголчуудын холбооныхонтойгоо хамтраад онлайнаар хуралдаж, монголчууддаа хэрхэн туслах тухайгаа ярьцгаах шиг боллоо. Монгол Улс дэлхийн бүх улс орноос ковидын халдвар, өвчлөлөөр хамгийн аюултай түвшинд хүрээд байна. Хүн амын тоонд ногдох хувиараа бол Хятад, Англи, Орос, Америкаас хэд дахин өндөр өвчлөлтэй болж, Энэтхэг, Бразилаас ч илүү хүнд нөхцөлд байгааг Дэлхийн монголчууд холбооныхон иш татаж “Энэ хүнд үед Монголдоо тусалъя, эхний ээлжинд нэн шаардлагатай байгаа уушги орлуулах болон амьсгалын аппаратыг олж өгье. Мөн ковидын эсрэг вакцин, санхүүгийн дэмжлэг нэн хэрэгтэй” байгааг дурдаж, дэлхий даяар тархсан монголчуудаасаа тусламж гуйгаад байна.

Дэлхийн монголчууд гэхээр Монголоос гарсан чөмөг суусан монгол гэвэл одоохондоо цөөхөн л дөө. 1989 онд эндээс гарсан тэдгээр хүмүүс бийлэгжүү болж хараахан амжаагүй байгаа ч эх орноо гэсэн сэтгэл нь хязгааргүйгээр долгилж байгаа нь тодорхой. Ц.Элбэгдоржийн уриалгын дагуу Монгол үндэстнүүд, язгуур уг үндэс нь монгол ийм монголчуудаа зохион байгуулж, бидэнд нэг удаа тус болохгүй бол үнэндээ Монгол Улс сөхөрлөө, та минь. Халимаг, Буриад, Өмнөд Монгол, Хөх нуур, Долнуурын монгол гээд нэрлэвэл хөвөрнө дөө, хөвөрнө. Монголчууд олон саяулаа. Дэлхийгээр тархчихсан үндэстэн шүү дээ. Чөмөг суучихсан, баян чинээлэг нь олон байдаг, буй газартаа байр суурь эзэлчихсэн нь ч нэлээд. Ийм монголчуудаа Монголтойгоо холбоод авах нь зөв өө. Язгуур, үндэстнүүддээ тусалж байсан ийм түүх дэлхийд олон бий.

1985 онд цацагдсан “We are the world” дуу бол дэлхийн хөгжмийн ертөнцийн түүхэн дэх хамгийн олон “одод” хамтарсан уран бүтээл болсон юм. Эл дууг өлсгөлөнд нэрвэгдсэн Африк хүмүүст зориулж хөрөнгө босгохоор зохиосон нь амжилттай болж тэр үедээ 64 сая ам.доллар цуглуулж чадсан байдаг. Энэ нь одоогийн ханшаар 150 гаруй сая ам.доллар юм. Уг дууг африк гаралтай, Попын хаан Майкл Жексон Лионел Ричиетэй хамтран бүтээсэн. Энэ хөдөлгөөнд африк үндэстэй, африк язгууртай олон сая хүн сэтгэл зүрхээрээ нэгдсэн нь дээрх амжилтыг олсон билээ.

2010 онд Гайтид долоон баллын хүчтэй аймшигтай газар хөдлөлт болж, олон мянган хүн гэр оронгүй болоход мөн л африк гаралтай уран бүтээлчид, нэр нөлөө бүхий эрхмүүд язгуур, үндэс нэгтэй тэдэндээ туслах хөдөлгөөнийг дэлхий даяар өрнүүлж, тэрэнд нь “одод” оролцож “We are the world 25 for Haiti” дууг бүр ч өргөн бүрэлдэхүүнээр дуулсан нь амжилттай болж санаанд оромгүй их хөрөнгө босгож, ядарсан гайтичуудад тусалж чадсан юм. Гайтигийн иргэд нь орох орон, оочих аягагүй, хэлэн дээрээ тавих хүнсгүй сууж байхад төр засгийн толгойд гарсан баячууд хажууд нь гял цал оргиод зогсож байсныг тухайн үед дэлхийн томоохон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд шүүмжилж байсан билээ. Төрийн эрх баригчид нь ард түмнийхээ төлөө юу ч хийдэггүй, дарга сайд нар нь ард түмнээ боддоггүй, зөвхөн амин хувь, бүлэглэлийн эрх ашгаа л хаацайлж, хоорондоо эрх мэдлийн төлөө тэмцэлддэг тийм л Гайти улс байсан нь яг л өнөөдрийн Монгол Улсын дүр зураг мөн байгаа биз.

Монгол Улсын байдлыг гаднаас нь ажиглая л даа. Ард түмэн нь ковид, тахалдаа баригдчихсан. Өдөрт мянга мянгаар тохиолдол бүртгэгдэж, арав арваараа тахлаар нас барж байна. Энэ талаар санаа зовж байгаа улс төрийн нам гэж алга. УИХ-ын гишүүн гэж алга, санаагаа чилээж буй төрийн гурван өндөрлөг гэж ч алга. Ерөнхийлөгч угаасаа буцах нь тодорхой болсон учир үнээ, тугал нийлэх нь тэр хүнд хамаагүй болчихлоо. Нэр дэвшихгүй учир харин хонзонгоо авах гэж үзэж байгааг бүгд харж байна. Эрх барьж буй намын дарга У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгчөөр яавал сонгогдох вэ гээд энд тэнд инээд алдсан зургаа тавиад нэг харахад адуун дээр ч явж байх шиг, эсвэл цэргүүдийн дунд орчихсон буу, танк болчихсон ч байх шиг. Инээд алдаад л, дүрээрээ яг Туркменистаны ерөнхийлөгчийг санагдуулаад байгаа юм. Ард түмэн нь тахалд хиарч, зүдэрч байхад тэрэн шиг инээж баяссан хүн алга.

УИХ-ын дарга тэртэй тэргүй учраа олохгүй хүн. Юу хийдэг нь ч мэдэгддэггүй. Төрийн түшээ болсон хүн ард түмний төлөө юм хийдэг гэдгийг мэддэггүй юм уу даа гэмээр л хүн байдаг шүү дээ. Айхавтар л Хөдөлмөрийн баатар, язгууртан гаралтай хүний хүүхэд юм, уг нь. Ядуу зүдүүгийн зовлон мэддэг болов уу гэж эргэлзмээр. Хар багаасаа анхил танхил амьдралаар явчихсан хүн зүдэрсэн ард түмний тухай огт ойлголтгүй байдаг нь мэдээж байх л даа.

Монгол төр, Монголын ард түмэн ерөөсөө эзэнгүй байна, биднийг гэсэн хүн алга. Худалдаж авсан юм уу, гуйж авсан юм уу Хятадаас баахан вакцин авлаа. Оросоос вакцин авна гэж ярьж байна. Хагас жил өнгөрөхөд дахин вакцинжуулалтын ажил эхэлнэ. Тэр талаар ярьж, төлөвлөж байгаа юм эрх баригчдын амнаас гарахгүй байгаа учир монголчууд одооноос өөрсдөө аргаа хайхгүй бол болохгүй нь ээ. Харин ийм эмзэг, хүнд хэцүү үед Дэлхийн монголчуудын холбоо монголчуудынхаа төлөө дуугарч, дэлхийн бөмбөрцгөөр тархсан монголчуудыгаа уриалж хандив, тусламж татах гэж байгаа нь туйлын зөв, сайшаалтай ажил болоод байна. Тус холбооны гишүүд АНУ, БНСУ гээд вакцины томоохон үйлдвэрлэгчидтэй эртнээс хэл амаа ололцож, хэлэлцээ хийж зургаан сая тун вакцин оруулж ирэх хэрэгтэй байна. Ганц амьсгалын аппарат нь хүрэлцэхгүй байгаагаас өдөрт олон хүн хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж байгаа. Тиймээс уушги орлуулах болон амьсгалын аппарат шиг хэрэгтэй юм алга, бидэнд. Нэн шаардлагатай байгаа вакцин, аппарат мэтийн ийм асуудлаа Монгол Улсын иргэд Дэлхийн монголчуудын холбооноосоо нэг удаадаа гуйж байна.

Ц.Элбэгдорж энэ бүхнийг санаачлахын сацуу олон улсад дипломат түвшиндээ нэр хүндтэй гэдгээ ашиглаж Европын холбооноос 50 мянган “АстраЗенека” вакцин оруулж ирсэн гэдэг нь үнэн байх шүү. Юу гэж худлаа хэлэхэв.

Бидэнд төр засаг гэж алга гэдгийг ард түмэн яс махаараа, амь насаараа мэдэрч байна. УИХ, төр засгийн толгойд байгаа хүмүүсийн хувьд сонгуулиас сонгууль дамжиж, улс төрийн тавцангаас буухгүйн төлөө тэмцэлдэж, ард түмнийг яаж дарлах вэ гэж бодож байгаа болохоор яалаа гэж биднийг аврах тухай бодохов.

Тиймээс бидний хувьд цар тахалдаа баригдсан, гарах гарцгүй болсон энэ үед Дэлхийн монголчуудаасаа тусламж гуйхаас өөр зам үлдсэнгүй. Монголчууддаа тусална уу, дэлхийн монголчууд аа!

Categories
булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал утга-зоxиол

Ц.Буянзаяа: Хүн сэтгэлийн амьтан гэхээсээ илүүтэйгээр сэтгэл зүйн амьтан л даа

Д.Нацагдоржийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Ц.Буянзаяатай шинээр гаргасан “Сэтгэл зүйн тууриуд” номынх нь талаар ярилцлаа.

–Өнөө цагт Монголын зохиолчид роман, өгүүллэг гэсэн хоёр төрлөөр голдуу туурвиад байх шиг. Туурь бичиж буй нь бараг харагддаггүй юм?

-Роман, өгүүллэг бол хүүрнэл зохиолын нийтлэг, үндсэн төрөл зүйлүүд л дээ. Туурь ч гэсэн өгүүллэгийн төрөл зүйлд хамаарагдана. Гэхдээ өөрийн гэсэн бага зэрэг онцлогтой. Өгүүллэгийн зохиолд зохиолын үйл явдал, дүрийн онцлогийг голлон анхаардаг бол туурьд зохиогчийн дэвшүүлж буй санаа гол цөм нь болж илэрхийлэгддэг. Жишээлбэл, Б.Ринчений “Шүхэрч Буниа” туурьт монголчууд шүхэр хийж нисэхийг эрт цагт зорьж байсан юм шүү гэсэн санаа зохиолын гол цөм нь болсон байдаг. Бусад өгүүлэмж, үйл явдал нь уг санааг тодруулж гаргахад чиглэсэн гэж үзэж болно. Гэтэл Д.Нацагдоржийн “Ламбугайн нулимс” өгүүллэгт Лодон гэвшийн ертөнцийн хар нулимс унагах болсон шалтгааныг үйл явдлын учир шалтгаан, дүрийн дотоод ертөнцийн хувиралтай холбон бичсэн байдаг. Энэ нь зохиолч санаагаа илэрхийлэхээс илүүтэйгээр уран сайхны дүрийн ертөнцийг нээн дүрсэлсэн гэж ойлгож болно. Тийм учраас Лодон гэвш зарим хүнд эмгэнэлтэй, зарим хүнд инээдтэй дүр болон уншигддаг. Иймэрхүү онцлогтой холбоотойгоор туурь-өгүүллэг, өгүүллэгийн хооронд багахан ялгаа гардаг. Туурь бичих нь өгүүллэг бичихээс илүү ч юм биш, дутуу ч юм биш. Хамгийн гол нь яаж бичих нь, уран сайхны боловсруулалт хэрхэн хийх нь л чухал юм.

–Зохиолчид тогтсон ганц нэг төрлөөр дагнаж бичих нь яваандаа, том утгаараа тухайн орны уран зохиол, утга зохиол ядуурахад хүргэх тал бий юү. Тийм учраас зохиолчид уран зохиол аль болох олон төрөл зүйлээр оролдож байгууштай юу?

-Төрөл зүйл бол нэг их чухал биш, хүн ямар ч төрлөөр бичиж, авьяас билгээ сорьж болно. Зөвхөн нэг төрлөөр бичээд байсан ч болно. Төрөл зүйлээс илүүтэйгээр туурвил зүйн хэв маягийг анхаарах нь илүү чухал юм. Туурвил зүйн хэв маягт зохиомжийн боловсруулалт, хүүрнэх арга барил, дүрийн дүрслэл, зохиолын хэл, үйл явдлын өгүүлэмж зэрэг тогтсон элементүүд хамаарагддаг. Эдгээр элементүүдийг ашиглахдаа зохиолчид өөрийн гэсэн давтагдашгүй хэв маягийг бүтээхийн төлөө байнгын эрэлхийлэлд автаж байх ёстой юм. Хэрвээ хэн нэгний бүтээсэн туурвилын хэв маягуудыг хуулбарлах, даган дуурайх байдлаар бичээд байвал ёстой үндэсний уран зохиолд ядуурал газар авна гэсэн үг л дээ.

Манай уран зохиолд туурвил зүйн хэв маягийн давтамжит хандлага түгээмэл байдаг нь анзаарагддаг Ганцхан жишээ хэлэхэд Д.Нацагдоржийн “Үзэгдээгүй юм” өгүүллэгийн Болдыг гадаад харагдах байдлаас нь “…Хөх даалимбан дээлийг өмсөж, шар ногоон дурдан бүсийг ороосон бөгөөд гэзэггүй, орос эсгий малгайг хэлтгий тавьжээ…” гэх зэргээр дүрсэлсэн байдаг. Гэтэл үүнээс хойш нэлээд олон зохиол дээр хөх дээл өмсөж, шар дурдан бүс ороож, малгай хэлтгий тавьсан дүрслэл давтагдан гардаг. Энэ бол туурвил зүйн хэв маяг дахь буруу хандлага юм. Үүнээс гадна сүүлийн үеийн романуудад цуваа цагийн нийтлэг зохиомж газар авчхаад байгаа. Энэ бол бас л буруу хандлага. Зохиомж маш чөлөөтэй, баялаг байх ёстой. Зохиолчийн хэлний ижилсэл гээч юм манайд хэтэрхий нийтлэг байдаг. Энэ ч бас хортой. Тийм болохоор ямар төрлөөр бичихээсээ илүүтэйгээр яаж үгийн урлагийн уран сайхны ертөнц бүтээх вэ гэдэг нь уран зохиолын хөгжлийн асуудал л юм даа.

–Та энэ номныхоо тууриудыг арваад жилийн өмнөөс бичиж эхэлжээ?

-Тэгсэн. Сүүлийн арваад жилийн зохиолуудаас ном минь бүрдэж байгаа. Гэхдээ сүүлийн гурван жилийн бүтээлүүд түлхүү байгаа. Яагаад гэвэл энэ номыг бичих, бүтээх тал руугаа голлон анхаарсан юм.

-“Сэтгэл зүйн тууриуд” гэж нэрлэснээс нь үзвэл хүний сэтгэл зүйг илэрхийлсэн тууриуд байх нь гэж таамаглалаа. Тэгтэл тийм болж таарав?

-Анх номоо аль нэг тууриар нь нэрлэдэг юм уу гэж бодож байсан юм. Тэгтэл мэргэжил нэгт нөхдүүд маань бүгдээрээ туурь юм чинь бүгдийг нь хамруулсан нэр өгвөл зохимжтой болно гэж зөвлөсөн юм. Тэгээд тууриудад маань нийтлэг зүйл юу байна вэ гэж нэлээн анзаарч харсан. Зохиол бүхэнд маань дүрийн сэтгэл зүйгээс урган гарсан үйл явдал ч юм уу, үйл явдлын нөлөөлөөс улбаалан бий болсон дүрийн сэтгэл зүйн онцлог ч юм уу, эсгэвээс хүн гээч амьтны сэтгэл зүйн ертөнцөд байдаг нийтлэг хандлага ч юм уу, тиймэрхүү сэтгэл зүйн элементүүд байгаад байсан учраас “Сэтгэл зүйн тууриуд” гэж нэг нийтлэг шинжээр нь нэрлэсэн юм.

–Хүмүүс нэгэн үеэ бодвол материаллагаас хагацаж, дотоод руугаа тэмүүлэх хандлагатай болсон. Сэтгэл зүйн талаар их, багагүй ярьдаг болж. Уг нь монголчууд юмыг хийхээсээ урьтаж бодож, бясалгадаг, тунгаадаг, өөрөө өөртэйгөө ярьдаг, өвөрмөц сэтгэл зүйтэй хүмүүс байсан шүү дээ?

-Хүн гээч амьтан үнэн чанартаа сэтгэлийн амьтан гэхээсээ илүүтэйгээр сэтгэл зүйн амьтан л даа. Бид сэтгэл зүйдээ ямар төсөөлөл бий болгосон байна тэр төсөөллөөрөө юманд хандаж, юмыг үнэлж, үйлдэж амьдардаг. Хүмүүс сэтгэхүй нь тийм, ийм гэж их ярьдаг. Тэр яриад байгаа сэтгэхүй ч гэсэн уг чанартаа сэтгэл зүйтэй холбоотой. Сэтгэл зүйд нь ямар нөлөөлөл тогтсон байна, тэр байдлаараа л юм бүхэнд хандана гэсэн үг. Улаанбаатарын машины түгжрэл нэг талаасаа хотын зохион байгуулалт, автомашины ачаалалтай гарцаагүй холбоотой. Гэхдээ нөгөө талаасаа бидний сэтгэл зүйд аль хэдийнэ тогтчихсон нэг нэгнээсээ өрсөх гэсэн, хэт амиа хичээсэн байдалтай яалт ч үгүй хамаатай. Нийгмийн сэтгэл зүйн түгээмэл хандлагын нэг илрэл ч гэж үзэж болно. Хамгийн гол авууштай нь юу вэ гэхээр сэтгэл зүйн хандлагууд өөрчлөгддөг, тогтоод нэг газраа гацчихдаг зүйл биш юм. Зөв хандлага, зөв нөлөөллөөр сэтгэл зүйн хандлагуудад өөрчлөлт орж болно. Тийм учраас л өндөр хөгжилтэй орнуудад нийгмийн сэтгэл зүйн эерэг хандлагууд бий болгох тал дээр анхаарч ажилладаг гэж ойлгож болох юм.

–Таны энэ шинэ номонд орсон “Хүн чулууны туурь” гэх туурийн гол дүрийн эр бол маш бэртэгчин. Манай нийгэмд, ялангуяа нам, улс төр дагасан эрчүүдийн дунд яг тийм хүмүүс элбэг байдаг юм. Энэ туурийг уншихад “Нээрэн ийм хүмүүс мэр сэр байдаг шүү” гээд дотор муухайрсан шүү?

-Тийм үү? Би хувьдаа хэн нэгнийг ч юм уу, хэсэг бүлэг хүмүүсийг шүүмжлэх санаагаар “Хүн чулууны туурь”-аа бичээгүй. Тухайн зохиолын баатрынхаа сэтгэл зүй дэх хандлагаар дамжуулан зарим нэг хүмүүсийн ухамсар, сэтгэхүйд байдаг түгээмэл хандлагыг илэрхийлэхийг зорьсон. Үүнээс цааш яривал уншигчийн өөрийнх нь таашаалын эрхэд халдсан явдал болчих байх.

-“Жаргаж буй нарны туурь”. Гол дүрийн эр нь мөн л манай нийгэмд түгээмэл байдаг. Сэтгэл санаа нь тогтворгүй, ямар нэгэн юманд хэн нэгнийг буруутгаж, үзэн ядаж түүнээсээ таашаал ч авч чаддаггүй. Сэтгэлд нь нийцэх юм гэж огт үгүй. Тийм хүмүүс ч төвөгтэй шүү?

-Жак Дерридагийн деконструктивизмийн тухай үзэл санаанд зохиолч номоо бичиж дуусна гэдэг тухайн зохиолынхоо хувьд үхсэн хүнтэй адил болж байгаа зүйл гэж өгүүлсэн байдаг. Энэ бол зохиолч, зохиол, уншигч гурвын харилцан хамаарлыг гайхалтай илэрхийлсэн илэрхийлэл юм. Мэдээж зохиолч ямар нэгэн үзэл санаа дэвшүүлэн зохиолоо бичсэн л байж таарна. Гэхдээ уншигчдад өөрийнхөө тэр үзэл санааг хэрхэвч тулгаж болохгүй гэсэн санаа юм. Уншигч тэр зохиолыг өөрийнхөөрөө тайлж, өөрийнхөөрөө нээж, өөрийнхөөрөө эвдэж ойлгоно гэдэг үнэхээр гайхалтай явдал.

Нэг ёсондоо уншигч тэр зохиолыг шинээр дахин төрүүлж байна гэсэн үг. Уншигч бүхэнтэй цуг шинэ ном, шинэ ойлголт, шинэ санаа, шинэ өгүүлэмж төрнө гэдэг уран зохиолын хөгжил, хэрэглээнд ололт, дэвшилт бий болж байна гэсэн үг. Тэгэхлээр зохиолч өөрийнхөө санааг зарлаад, тунхаглаад явахаас илүүтэй уншигчид зохиолыг нь өөр өөрийнхөөрөө тайлан унших бүрд талархан, өөрөө ч мэдэхгүй байгаа шинэ зүйлүүдийг нээж харах, хүлээн зөвшөөрөх чадвартай байх хэрэгтэй болж байгаа юм. “Жаргаж буй нарны туурь”-ийг би өөрийн чинь ажигласнаас өөр санааг дэвшүүлэн бичсэн. Гэвч өөрийн чинь ажиглалтыг анзаараад яалт ч үгүй бас нэгэн шинэ хандлага юм даа гэж ойлгож байна.

-“Сэтгэл зүйн тууриуд”-ыг эхнээс нь дуустал уншлаа, хаалаа. Их л юм бодлоо?

-Баярлалаа. Эрнест Хемингуэй уран зохиолын дотоод ертөнцийг мөсөн уултай зүйрлэн хэлсэн байдаг юм. Зохиолын уншигчдад хүрч байгаа үйл явдал нь мөсөн уулын оройн хэсэг, харин уншсаныхаа дараа төрсөн бодол эргэцүүлэл нь мөсөн уулын үл харагдах гол хэсэг нь юм гэсэн байдаг. Тиймээс хүнд юм бодуулах зохиол бичнэ гэдэг зохиолчийн туйлын зорилго юм даа.

–Энэ номыг бичихдээ та бас маш их бодолд орсон байх, бодохын тулд нам гүмийг эрэлхийлсэн байх. Бусдаас, нийгмээс өөрийгөө тасалж суусан байх. Тэгж байж л бичигдсэн тууриуд болов уу гэж анзаарлаа?

-Бодолгүй яахав. Бичиж буй зохиолынхоо ертөнцөд амьдрахыг хичээсэн. 2017 оноос хойш би уран бүтээлээ голлон анхаарч байгаа. Нэг ёсондоо бодит болон хийсвэр ертөнцийн амьдралаар зэрэгцэн амьдарч эхэлсэн гэж хэлж болно. “Сэтгэл зүйн тууриуд”-аасаа гадна бас нэг шинэ роман бичиж байсан учир маш их цагийг бүтээл туурвилдаа зориулсан. Томоохон хэмжээний бүтээл туурвихад мэдээж орчноо бүрдүүлэх, аль болох цаг хугацаагаа зориулах гээд зайлшгүй зүйлүүд байдаг. Тэгэхдээ нэг их өөрийгөө тусгаарлаад, нийгэм, хүмүүсээс зайгаа бариад байсангүй. Ганц нэг цагийн хичээл зааж, уран зохиолын хүрээнд болж буй арга хэмжээнүүдэд оролцох зэргээр бас ч гэж нийгмийн идэвхтэй байсан шүү. Гэхдээ л ихэнх цагаа бүтээл туурвилдаа зориулсан.

–Монголчууд ёс зүйгүй болжээ, хүн чанаргүй болчихож. Дээр үед ийм байгаагүй юм гэдэг. Энэ бүх буруушаалын үндэс нь хүний сэтгэл, сэтгэл зүйтэй холбоотой болоод явчихдаг. Сэтгэлээ чагнахаа байснаас, сэтгэлдээ оршиж чадахгүй болсноор өнөөдрийн энэ хар бараан бүгд урган гарч байна гэж заримдаа дүгнэж болохоор?

-Өөрийн чинь дүгнэлттэй зарим зүйл дээр санал нийлэхгүй байна.Яагаад гэвэл хүмүүс угаасаа ийм л байсан, ийм л байгаа, ийм л байх болно гэж хувьдаа боддог юм. Түүнээс биш өнөө цагт л муу муухай юм үүрлэчихээд байгаа юм биш. Хүн гээч амьтан байгаа цагт сайн, муу юм цуг байх нь зүйн хэрэг биз. Харин ч сүүлийн үед хүний хөгжил, хандлагад эерэг зүйлүүд бий болж байна. Нийтээрээ биш юм аа гэхэд нэлээд хүмүүсийн хандлага, ойлголт өөрчлөгдөж байна. Хүн ёс, хууль ёсыг шаарддаг шаардлагууд бий болж байна гээд яриад байвал сайн зүйлс их байна. Нөгөө талд нь саар муу зүйлс хаа сайгүй л байна. Тэр тухай яриад ч яахав дээ.

–Бид жамаараа яваа юу…?

-Үгүй. Бид хандлагаараа яваа. Хувь хүн бүхэн өөрийн хандлагаар нийгэм нийтийн хандлагаар явж байна.Гол нь хувь хүний хандлага нийгмийн хандлагатай зөрчилддөг учраас, ялангуяа нийтийн түгээмэл хандлага нийгмийн хандлагыг тодорхойлдог болохоор хувь хүний хандлагад төвөгтэй байдлыг үүсгэдэг. Энэ л төвөгтэй. Тэгэхлээр олон нийтийн эерэг хандлагын төлөвшил чухал юм даа. Хувь хүн бол яахав хувь хүнээрээ л дуусна.

–Гүн ухаанчид, бас сэтгэл зүйчидтэй уулзаад “Бид жамаараа яваа юу” гэж асуухаар дийлэнх нь “Жамаараа яваа. Бидний туулж байгаа, үзэж харж байгаа энэ бүх муу муухай юм байх ёстой, эдлэх ёстой зүйл. Бүү сандар” гэдэг. Тийм бол тэмцэж, зүтгээд хэрэг юун. Бүгдийг сул хаячихмаар юм биш үү, хувь заяандаа даатгаад?

-Хувь хүн жам ёсонд найдахаас илүүтэйгээр, хэн нэгний тусламжид найдахаас илүүтэйгээр өөрийнхөө оршин байх хувь тавиланг өөртөө бүтээхээс өөр гарц байхгүй байх. Энэ тал дээр би эксистенциалистуудын үзэл санаанд автадмал байдаг юм. Ингээд үзэхээр хүн нийгмийн эд, эс учраас өөрийнхөө оршин байх хувь тавиланг нийгмээс гадуур бүтээж чадахгүй нь ойлгомжтой. Тийм учраас нийгмийнхээ сайн сайхны төлөө ямар нэгэн оролцоог өөрийнхөө хэмжээнд бий болгож байх нь л зөв байх. Манайхан нийгмийн оролцоо гэхээр ядарсан зүдэрсэн хэн нэгэнд туслах, улс төрд оролцох гэх зэргээр нийтлэг хандлага илэрхийлээд байдаг. Ядарсан хүнд туслах нь, үзэл бодлоо илэрхийлэх нь юу нь буруу байхав. Гэхдээ хүн өөрөө нийтийн дүрэм журмыг мөрдөх, өөрийн хүчээр баялаг бүтээж амьдрахыг хичээх нь улстөржихөөс илүүтэйгээр нийгэмдээ хувь нэмрээ оруулж байгаа явдал гэж би хувьдаа бодож явдаг юм. Түүнээс биш жамаараа яваа юм яасан ч яахав гээд бүхнийг зоргонд нь орхино гэдэг лав зөв хандлага биш байх.

-“Сэтгэл зүйн тууриуд”-ыг хаанаас худалдан авч болох вэ?

-“Интерном”, “Аз хур”, “Анар” гэсэн номын дэлгүүрүүдээр борлогдож байгаа. Мөн “Bookking” хүргэлтээр худалдаалж байгаа.

–Номын хавтас шар. Энэ бол нар, гэрэл гэгээг илэрхийлдэг өнгө. Харин хүмүүсийг та саарлаар дүрсэлжээ. Та хүмүүсийг, хүмүүсийн сэтгэл зүйг саарал байна гэх гээд байна уу. Эсвэл та өөрөө хүмүүсийг саарлаар харж байна уу?

-Номын маань хавтасны зургийг яруу найрагч, зураач М.Амархүү зурсан, номын эх бэлтгэлийг дизайнер, гэрэл зурагчин Э.Цэрэнбаяр хийсэн. Бид гурав ярилцаж байгаад л ийм нэг хавтас бүтээсэн. Зураачийн дүрслэл, дизайнерийн зохиомжоос л ийм дүр төрх бий болсон. Хавтасныхаа зурагт ямар нэгэн зориудын бэлгэдэл хийгээгүй. Зургийн санаа номонд байгаа зарим нэг зохиолын үйл явдлаас сэдэвлэн гарсан. Ердөө л ийм юм.

Categories
мэдээ нийгэм цаг-үе

Н.Отгонтуяа: Хүүхдийг сурлага сайтай болгохоос гадна зөв төлөвшил хүмүүжилтэй, эх оронч, эерэг хандлагатай иргэн болгон төлөвшүүлэх нь илүү чухал

Баян-Өлгий аймгийн Өлгий сумын Ерөнхий боловсролын хоёрдугаар сургуулийн захирал Н.Отгонтуяатай ярилцлаа. Тус сургууль нь Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Бөхийн Баастын нэрэмжит, Хөдөлмөрийн гавьяаны Улаан тугийн одонт лаборатори сургууль юм.

-Танай сургуулийг Монголын ууган сургуулиудын нэг гэдэг. 1926 онд байгуулагдсан бил үү?

-Тийм ээ, манай сургууль Монгол Улсын хэмжээнд ууган сургуулиудын тоонд багтдаг. 1921 оны ардын хувьсгалын дараагаар хүн ард, хүүхэд багачуудаа бичиг үсэгтэй болгох Монгол төрийн бодлогын хүрээнд 1927 оны есдүгээр сард Алтайн Урианхай долоон хошууны нутаг одоогийн Алтанцөгц суманд “Алтайн-Урианхайн Чохам чуулганы танхим” нэртэйгээр 25 хүүхэд, нэг багш, хоёр ажилчин, гурван гэртэйгээр анхны бага сургууль байгуулсан нь одоогийн манай сургуулийн хөрс суурь болсон байна. Тус бага сургууль Алтанцөгц сумын Олон нуур, Улаан богоч, Хөх мод, Буган хар ус, Хатуу зэрэг газруудад нүүдэллэн хичээллэж байгаад 1930 оны намар нүүж Алтай ханы хошууны бага сургууль нэртэйгээр одоогийн бууриндаа суурьшсан байдаг ийм л түүхэн замналтай сургууль даа. 2027 онд бид 100 жилийнхээ ойг амжилт бүтээлээр арвин, эрдмийн олз омог ихтэй тэмдэглэхээр зэхэж байна. Энэ ялдамд Монгол Улсын ууган сургуулийн нэг болох Баян-Өлгий аймгийн Өлгий сумын хоёрдугаар сургуульд залуу халуун насаа зориулж, түмний хүүхдүүдийг сурган хүмүүжүүлэх их үйлсэд нэгэн сэтгэлээр зүтгэсэн үе үеийн багш, ажилчид болон ууган сургуулийнхаа бахархал, үнэт зүйл нь болсон нийт төгсөгчид та бүхэндээ орчин цагийн боловсрол, шинжлэх ухааны байгууллага үүсч хөгжсөний 100 жилийн ойн баярын мэндийг хүргэж, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Мөн энэ цаг үед ажиллаж буй багш ажилчид, суралцаж буй сурагч хүүхдүүддээ сурлага хөдөлмөрийн өндөр амжилт хүсье.

-Тэгэхээр Баян-Өлгийгөөс тодрон гарсан бүхий л алдартай, нэр хүндтэй хүмүүс танай сургуулийн төгсөгчид байжээ?

-Дээр хэлсэнчлэн манай сургуулийн үнэт зүйл бол үе үеийн төгсөгчид юм. Тус сургуулийн төгсөгчид маань Монгол Улсынхаа дөрвөн зүг, найман зовхист өөр өөрсдийн эзэмшсэн мэргэжлийн дагуу амжилт бүтээл арвинтай ажиллаж, улс эх орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулан амьдарч байна. Тэр бүхнийг энд тоочин өгүүлээд барамгүй бөгөөд жишээ татан хэлэхэд, Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Ардын уран зохиолч, Хөдөлмөрийн баатар Бөхийн Бааст гуай, Монгол Улсын Төрийн шагналт хүний их эмч Жалелийн Хайрулла, Монгол Улсын Ардын жүжигчин Банзарын Дамчаа, Риймэдийн Самжид, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар Бөпөөгийн Пунцаг, Монгол Улсын Төрийн соёрхолт математикч Р.Энхбат, МУСГЗ нэрт хятад судлаач М.Чимэд-Цэеэ, нэгэн гэр бүлээс тодрон гарсан ах дүү гурван доктор Цэндийн Баатар, Цэндийн Гантулга, Цэндийн Баттулга, МУСГЗ нэвтрүүлэгч Ш.Ёлка, МУСГЗ зохиолч Ч.Галсан, доктор Х.Хангайсайхан, Г.Золбаяр, Н.Оюунцэцэг гэх мэтчилэн олон арван хүндтэй төгсөгчид байдаг.

-Энэ хичээлийн жилд танай сургууль хэдэн багш ажилчид, хичнээн сурагчтайгаар үйл ажиллагаа явуулж байна?

-Тус хичээлийн жилд сургууль маань 140 гаруй багш ажилтан, 2200 шахам сурагчтайгаар хичээл сургалтын үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

-Сурагчдын сурлага, элсэлтийн шалгалтын дүн, оноогоор тухайн сургуулийн сурлагын чанарыг тодорхойлоод байдаг тал бий?

-Сургалтын чанар гэдэг сургуулийг тодорхойлох чухал үзүүлэлт байдаг. Манай сургууль үеийн үед сургалтын амжилтаараа аймагтаа тэргүүлэн ажилласаар ирсэн ба сүүлд 2018 онд Боловсролын үнэлгээний төвөөс авсан чанарын үнэлгээний шалгалтаар аймагтаа тэргүүлсэн. Жил бүр төгсөгчид маань ЭЕШ-ын 10 хичээлээр шалгалтад хамрагдаж, аймгийн хэмжээнд ЭЕШ өгдөг хүүхдийн тоогоор хамгийн олон хүүхэдтэй нь манайх байдаг. Нэн ялангуяа нийгмийн ухаан, математик, монгол хэлний хичээлүүдээр тус бүр 50-60 хүүхэд шалгалт өгдөг. Энэ массаараа зарим тохиолдолд ЭЕШ-ын дүн харилцан адилгүй гардаг. Сургалтын чанар, элсэлтийн ерөнхий шалгалтын дүн зэрэг нь хэдийгээр чухал ч, илүү чухал асуудлууд бас байна. Жишээ нь, хүүхдийг зөвхөн сурлага сайтай болгохоос гадна зөв төлөвшил хүмүүжилтэй, эх оронч, эерэг хандлагатай иргэн болгон төлөвшүүлэх нь илүү чухал байгаад байна. Иймээс сургуульд сурч боловсрох хугацаанд нь хүүхдийг хөгжүүлэх олон талын үйл ажиллагааг сургууль хэрэгжүүлж байх нь чухал. Ер нь хараад байхад хүүхдийн хөгжил маань хичээл гадуурх олон нийтийн үйл ажиллагаагаар нэлээд сайн явагдаж байдаг. Олон нийтийн ажилд идэвхтэй, оролцоо сайтай хүүхдүүд өөрийгөө илэрхийлэх, бусадтай хамтран ажиллах чадвар нь давуу байдаг. Мөн сургуулийн хувьд бас нэгэн чухал асуудал бол хүүхэд хамгааллын бодлогыг онцгойлон анхаарч хэрэгжүүлэх явдал юм. Нийгмийн хөгжлийг дагаад бидний орчин тойронд янз бүрийн эрсдэлтэй болон эрсдэл үүсэх магадлалтай асуудлууд их гарч байна. Энэ тохиолдолд хүүхдүүдээ бодлогоор хамгаалж, эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх ажлуудыг бид хэрэгжүүлэн ажиллах шаардлагатай байгаа.

-Сүүлийн хоёр жил цар тахлын улмаас ЕБС гэлтгүй боловсролын бүхий л үйл ажиллагаа цахимаар явж байна. 100 хувь цахимаар хичээл орж байхад танай багш нар сурагчидтайгаа хэрхэн холбогдож байв. Алслагдсан сумдын хүүхдүүдэд интернэт, тог цахилгааны асуудлаас үүдэж хичээлээс хоцрох бэрхшээл гарч байв уу?

-Тийм ээ, цар тахлын улмаас их олон өөрчлөлт гарч хичээл сургалтын үйл ажиллагаа цахим хэлбэрт шилжсэн. Эхний үеүүдэд ч учраа олохгүй мунгинах зүйл их байсан. Цахим орчин ч сайн бүрдээгүй, багш нар маань ч цахим орчинд ажиллах дадлага туршлагагүй гэх мэт олон л асуудал байлаа. Гэвч цаг үеийн байдалд дасан зохицож багш сурагчид маань цахим орчинд сурах арга барилыг эзэмшиж байна, сургуулийн цахим орчныг ч бүрдүүлж сайжруулаад байна. Мэдээж алслагдсан сум, багийн хүүхдүүд тог цахилгаангүй, интернеттэй орчингүй болохоор багш нар маань хэвлэмэл байдлаар даалгавар өгч авах, сумын таксинд дайх гэх мэтээр ажиллаж байна. Гэвч зөвхөн сумын хүүхдүүд гэлтгүй төвийн хүүхдүүдэд ч мөн асуудлууд байдаг. Ялангуяа эцэг эх нь ажилтай хүүхдүүдэд оройн цагаар хичээл орох, зарим айл өрхүүд утасгүй, интернетгүй, зарим эцэг эхчүүд цахим орчинд ажиллаж мэдэхгүй гэх мэт. Ямартай ч өвчин зовлонгүй, эрүүл энх байж урьдынх шигээ танхимаараа хичээллэхийг маш их хүсэж байна даа. Тэгвэл хүүхдүүд маань хичээлээ бүрэн дүүрэн сурч, хичээлээс гадуурх хүүхдийн хөгжлийг хангах олон талын үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж, хөгжих боломж нь бүрдээд сайхан байхсан.

-Өнөө жил Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Б.Бааст гуайн 100 жилийн ой тохиож байна. Энэ ойг тохиолдуулаад нэрэмжит сургууль нь олон ажил төлөвлөөд, эхнээс нь хэрэгжүүлээд эхэлсэн гэж дууллаа?

-Энэ жил их зохиолчийн маань 100 жилийн ой тохиож байна. Энэ хүн бол зөвхөн Баян-Өлгийчүүд төдийгүй Монгол Улсын хэмжээнд бахархал болсон нэрт соён гэгээрүүлэгч хүн билээ. Нэрэмжит сургуулийн хувьд бодож төлөвлөсөн ажлууд их байна. Эн тэргүүнд нэрэмжит номын сантай болох ажлыг төлөвлөн хэрэгжүүлээд байгаа, мөн төрсөн газар болох Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц суманд тус эрхэм хүмүүний талаарх контент нэвтрүүлэг бэлтгэх ажлыг төлөвлөж байна. Мөн МХБУЗ-ын заах аргын нэгдлээс сурагч багачууд, олон түмэнд чиглэсэн ажлуудыг төлөвлөсөн байгаа. Мөн санаагаар болдог бол нэрэмжит сургуулийнх нь өмнө хөшөө, цогцолбор сүндэрлүүлэх ажлыг бодож төлөвлөж л байна. Гагцхүү энэ нь аймаг орон нутгийн дэмжлэг болон үе үеийн төгсөгчдийн маань сайхан сэтгэлийн үр дүнгээр бүтэх ажил болов уу. Гэхдээ санаж явбал бүтнэ гэгчээр удахгүй биелэлээ олох байх гэж найдаж байна.

-Танай сургуулийг Өлгийн төвийн ганц Монгол сургууль гэдэг. Ганц Монгол сургууль гэхээр зарим хүмүүс гайхах байх л даа?

-Манай аймаг Монгол угсаатны бүлгүүд болох урианхай, дөрвөд, тува, халх болон казах үндэстнээс бүрддэг хэл соёлын ялгаатай бүс нутаг юм. Аймгийн хэмжээнд Монгол хэл дээр 100 хувь сургалт явуулдаг сургууль нь манай сургууль учраас Өлгийн төвийн ганц Монгол сургууль гэж онцлох явдал бий. Гэхдээ тус сургуульд тус аймгийн үндэстэн болон угсаатны бүлгүүдийн бүх төлөөллийн хүүхдүүд суралцдаг. Энэ ч утгаараа багш нар маань, тэр дундаа бага ангийн багш нар олон янзын хэл устай хүүхдүүдийг яг төвийн монгол хүүхдүүдтэй ижил программын дагуу сургахад багагүй хүндрэл бэрхшээлтэй тулгардаг.

-Өлгийн төв дээр Ерөнхий боловсролын хичнээн сургууль байдаг вэ?

-Манай аймаг нийт 44 сургуультай, Өлгийн төв дээр төрийн 10 сургууль, хувийн хэвшлийн дөрвөн сургууль бий.

-Гэхдээ сүүлийн үед Баян-Өлгийн аймгийн казах иргэдийн хувьд үр хүүхдийнхээ ирээдүйг бодож, боловсролд нь илүү анхаарахын тулд Монгол хоёрдугаар сургуульд хүүхдээ элсүүлэх нь нэмэгдсэн гэж дуулсан. Энэ үнэн үү?

-Сүүлийн жилүүдэд тус сургуульд элсэн суралцах хүүхэд багачуудын тоо нэмэгдэх болсон нь үнэн. Тухайлбал сүүлийн дөрвөн жил тутам манай сургуулийн анги бүлгийн тоо тогтмол өссөн үзүүлэлттэй байна. Ялангуяа нэгдүгээр ангид энэ жилийн хувьд бүр гурван бүлэг нэмэгдсэн. Үүнд мэдээж олон хүчин зүйл нөлөөлж байгаа болов уу. Нэгдүгээрт ууган сургуулийн багш ажилчдын маань суурь чадвар, аргазүй ихээхэн нөлөөлж байгаа байх, хоёрдугаарт таны асуусан асуулттай санал нэг байна. Казах иргэд маань үр хүүхдийнхээ ирээдүйг бодож, боловсролд нь анхаарч монгол хэл сургах хүсэл эрмэлзэл их байгаа явдал билээ. Үүнээс үүдээд манай бага ангийн багш нар арга зүй, ур чадвараа улам сайжруулан ажиллаж байна. Учир нь огт Монгол хэл мэдэхгүй казах хүүхдэд Монгол хэлний Цагаан толгой зааж эхлэх нь Монгол хүүхдэд гадаад хэл заахтай адил үйл явц тул манай бага ангийн багш нарт үүрэг хариуцлага, хичээл зүтгэл ихээхэн оногдож байгааг энд онцлон хэлэх нь зүйтэй болов уу.

-Сургуулийн байрыг шинээр барих, байраа өргөтгөх асуудал гарахаар газрын маргаан үүсдэг нэг тийм таагүй явдал хаа сайгүй байна. Танайхыг бас газрын маргаантай байсныг нэг тийш нь болгосон гэж сонссон юм байна?

-Ер нь манай сургуулийн эргэн тойрны газрууд зарим нэг хүмүүсийн хувийн ашиг сонирхолын үүднээс зарагдсан, хувь хүний нэр дээр шилжсэн, шилжээд удсан гэх мэт сүүлийн 10-аад жил маргаан дагуулсан асуудлууд байдаг. Үүнийг одоо нуух шаардлага байхгүй гэж бодож байна. Манай аймгийн Засаг дарга солигдох болгонд ажиллаж байсан удирдлагууд болон зарим нэг хүмүүсийн хариуцлагагүй, зарчимгүй хандлагатай холбоотой юм. Газрын маргааны асуудлаар миний бие захирлын ажлыг авсны дараагаар уйгагүй хөөцөлдөж зүтгэсний үр дүнд захиргааны хэргийн хяналтын шатны дээд шүүхийн 2018 оны аравдугаар сарын 01-ний өдрийн 357 дугаар тогтоолоор маргаан үүсгэсэн газрыг эргүүлэн авч, улсын бүртгэлд бүртгүүлж, 43 жилийн хугацаатай эзэмших эрхийг гэрчилгээжүүлэн авсан юм. Одоо мөн үлдсэн газраа авах талаар хичээн ажиллаж байна. Мэдээж хэрэг газрын асуудлаар хэл ам хийж явсны улмаас аймгийн удирдлагуудад таалагдахгүй гадуурхагдаж, өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд сургуульдаа нэг ч дэмжлэг авч чадаагүйгээр үл барам ажлаасаа халагдаж, шүүхийн шийдвэрээр томилогдож, ахин дахин чичлүүлж амаргүй дөрвөн жилийг өнгөрөөлөө. Энд нэг зүйлийг хэлэхэд үр хүүхдүүдийнхээ сурч боловсрох сургуулийн орчны газраас хумсална гэдэг тун ч онцгүй сэтгэлгээ. Бидний ирээдүй хойч үе эрүүл аюулгүй орчинд боловсрол эзэмшихэд сургуулийн эзэмшил газар их чухал шүү.

-Монгол орны алс баруун хязгаар, Баян-Өлгий аймгийн төв дэх ганц монгол сургуулийн захирал төв хэвлэлд ярилцлага өгч байгаа болохоор төр засагтаа, харьяа яамандаа хандаж хэлмээр юм байгаа л байх?

-Төр засаг харьяа яамдаа хандаж дараах хүсэлтийг хэлмээр байна.

Бидэнд одоогийн нөхцөл байдалд маш чухал хэрэгцээ шаардлагатай байгаа зүйл бол хүүхдийн дотуур байр юм. Учир нь манайх ганц монгол сургууль гэдэг утгаараа аймгийн хөдөө сумдын хүүхдүүд манайхыг маш их зорьж ирдэг, тэр ч бүү хэл Ховд, Увс аймгийн зэргэлдээ сумдын хүүхдүүд ч ирдэг. Гэтэл эдгээр ирж байгаа хүүхдүүд маань айлд байх, байр түрээслэх гэх мэтээр байрлах явцад хүүхдийн эрх зөрчигдөх, янз бүрийн эрсдэл үүсэх зэргээр үүнтэй холбоотой хүүхэд хамгааллын асуудлууд олноор гарч байна. Иймд олон ястны үр хүүхдийг сурган хүмүүжүүлж буй тус сургуулийн үйл ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлж сургуулийн дотуур байрны асуудлыг шийдвэрлэн өгч ажиллабал бид бүхэн туйлын их баярлах байна. Мөн хичээлийн хуучин байранд урсгал засвар хийх асуудал, үүнээс гадна тус хичээлийн жилээс манай сургууль аймгийн хэмжээнд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг сургах тусгай хэрэгцээт боловсролын үйлчилгээг хэрэгжүүлэх загвар сургуулиар сонгогдон ажиллаж эхэлсэн. Цаашдаа энэхүү ажлыг хийж хэрэгжүүлэхэд бидэнд чухал хэрэгцээ шаардлагатай зүйл бол хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн сурч боловсрох орчин бүрдүүлэх явдал юм. Иймд тухайн шаардлага хангасан орчныг бүрдүүлэхэд бидэнд дэмжлэг туслалцаа үзүүлэхийг хүсье. Боловсролын салбарыг улс төрөөс ангид байлгаж, үйл ажиллагааг нь тогтвортой хэрэгжүүлэх нөхцөлийг хангахад онцгойлон анхаарч ажиллаасай гэж хүсч байна даа.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Шадар сайд С.Амарсайхан огцорч, ёс зүйн хариуцлага хүлээх ёстой

Шадар сайд, Улсын онцгой комиссын дарга С.Амарсайханы эхнэр Ч.Ичинхорлоо ХӨСҮТ-д сахиураар очоод нэг хоносны дараа тус төвийн орчныг голж, улмаар гэртээ гарсан тухай шуугиан олны анхаарлыг татаж байна. ХӨСҮТ-ийн “Улаан бүс” рүү орсон хүн тэндээ 14 хоног тусгаарлагдах ёстой байтал Шадар сайдын эхнэр шууд гэр рүүгээ явчихжээ. Засгийн газрын шийдвэрийг танилцуулах хурлын үеэр Шадар сайдаас сэтгүүлч энэ талаар тодруулахад тэрээр гэнэтийн асуултад цочирдож, ээрч мууран тодорхойгүй хариулт өгсөн. Тэрээр “Халдвар хамгааллын дэглэм баримтлагдаж явж байгаа. Шинжилгээгээ өгөөд явж байгаа. Шинжилгээний хариу нь сөрөг гарсан. Үүн дээр ямар нэгэн зөрчил, дутагдал гаргаж байгаа асуудал байхгүй учраас тийм зүйл байхгүй. Сахиураар очсон, өөрөө урвал өгсөн учраас буцаж тусгаарлагдсан. Шинжилгээ өгөөд хариу нь сөрөг гарсан учраас одоо ямар нэгэн байдлаар ХӨСҮТ-тэй холбоотой асуудал байхгүй ээ гэж ойлгож болно” гэсэн хариулт өгснийг бүгд сонссон. ХӨСҮТ рүү орсон хүн тусгаарлагдахгүйгээр шууд гэр рүүгээ явчихна гэдэг бол цар тахал дэгдсэн энэ үед онцгой бүсэд сахилга, хариуцлагыг маш ноцтой зөрчсөн хэрэг. Шадар сайдын эхнэр Ч.Ичинхорлоо ч өөрөө энэ талаараа мэдэгдэл хийж “Энэ асуудал олон нийтэд буруу зөрүү ойлголт өгч, дургүйцлийг нь төрүүлэх хэмжээний том асуудал болно гэж бодолгүй яарч тэвдэн явсандаа хүлцэл өчье” гэсэн нь буруутай үйлдлээ хүлээн зөвшөөрсөн явдал юм.

Эмнэлгийн халдвар хамгааллын дүрэм бол цусаар, хүний амь насаар бичигддэг гэж ярьдаг. Энэхүү дүрмийг хэрвээ хэн нэгэн зөрчвөл хүн нас бардаг, бүх юм балардаг гэж үздэг учраас ийнхүү онцгойлон дагаж мөрдсөөр ирсэн. “А” зэрэглэлийн, тахалтай, “Улаан бүс”-ээр ороод маргааш нь юу ч болоогүй мэт гараад явчихаж байгаа нь Монгол Улсын эсрэг хийсэн үйл ажиллагаа юм. Төрийн сайд ингэж улсынхаа эсрэг үйл ажиллагаа яавч явуулж болохгүй.

Өнөөдөр Монгол Улсын нөхцөл байдал хүндэрч, халдвараа алдчихаад байгаа нь яг л ийм хариуцлагагүй үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй. Өнгөрсөн жилийн нэгдүгээр сарын сүүлчээр Уханьд маш аюултай ханиад гарчээ гэдгийг мэдэнгүүтээ л Монгол Улс хилээ хаачихсан. Нэг хэсэгтээ бүх юмыг хяналтдаа байлгаж, дотооддоо халдвар аваагүй цөөхөн орны нэг гэгдэж байтал яг л энэ мэт сахилга бат алдсан, хариуцлагагүй үйлдэл хийснээс болж төмөр зам дагаж коронавирусийн халдвар Монгол Улсад орж ирсэн. Төмөр замчдын тэмцээн, Оросын мэргэжилтнүүд ирж очсон гэх дэглэм зөрчсөн үйл ажиллагаануудаас болж Монголд ковид дэлгэрсэн. “Энхсаран” сувилал дээр мөн хариуцлагагүй үйл ажиллагаанаас болж халдвар алдагдсан. Дэлхий нийтээрээ халдвар аваад эмчилгээ хийлгээд гарсан хүнийг долоо хоног ажиглана гэж байсан ч манайхан заавал 21 хоног, тэрнээс ч урт хугацаагаар хорих ёстой гэж зүтгэцгээсэн. Тусгаарлалтын байранд байгаа хүн 14 хоноод л уйдаж эхэлдэг, тэр хүмүүс дээр халдвартай байж болзошгүй гэж үзсэн хүмүүсийг нэмж оруулж, хоорондоо холилдсоноос тэндхийн бүх юм хяналтаас гарч, тахал тарчихсан. Монголд ковид дэлгэрсэн, тархсан энэ бүх үйлдэл ерөөсөө хариуцлага, сахилга бат алдагдсантай холбоотой.

Шадар сайдын сэтгүүлчийн гэнэтийн асуултад хариулт өгч байгаа биеийн хэлэмж, дуу хоолойны өнгө нь энэ хүнийг чадвар муутай, энэ албанд тэнцэх хүн биш гэдгийг нотолчихлоо. Юмныхаа голыг олж ярихгүй, тойруулж бултсан л хүн байх юм. Тас нясхийстэл шууд, шулуун шударга, товч бөгөөд тодорхой ярьдаг хүн сайдын алба хашдаг баймаар.

Зүй нь бол “Манай хадам аав, ээж хоёр хүртэл ковид тусчихсан шүү дээ. Би тийш, тэдэн рүү ерөөсөө очдоггүй. Юун эхнэрээ дотогш оруулах. Дүрэм бол дүрэм, журам бол журам. Би одоо эмч нарт найдаад л байж байна” гээд яриад байж байх хүн Шадар сайд байх ёстой. Тэгтэл эхнэрээ ХӨСҮТ рүү оруулаад л, гаргаад л, тэрийгээ түмэн олноос нуугаад л, хаагаад л. Ийм хүн төрийн өндөр албанд огт хэрэггүй, С.Амарсайхан Шадар сайдаар ажиллаж чадах ч үгүй юм байна.

С.Амарсайханыг шууд огцруул. Угтаа “Аав, ээж хоёр минь ХӨСҮТ-д байгаа. Би очиж ч чадахгүй, эргэж чадахгүй байж байна” гээд л тасхийтэл хэлчихдэг тийм Шадар сайд байсан бол түүнтэй хэн, юу ярих юм бэ.

Ер нь тэгээд чадвар муутай ийм хүн дайн дажин шиг ийм хүнд үед Шадар сайдын албыг хашихдаа эхнэрээ л ХӨСҮТ рүү оруулж гарахаас өөр юу ч хийх вэ дээ. Хийж чадах ажил нь л энэ. Гэтэл өнгөрсөн оны аравдугаар сарын сүүлчээр нэгэн бүсгүй БНСУ-аас ирээд зочид буудалд тусгаарлагдаж байхдаа уйлан хайлан лайв хийж, аавтайгаа салах ёс хийх боломж олгоно уу хэмээн УОК, ЭМЯ, Засгийн газраас аврал эрэн гуйсан билээ. Тэр бүсгүй “Аавтай минь намайг уулзуулаач. Аавтайгаа салах ёс хийхийг зөвшөөрөөч. Би хамгаалалтын хувцас өмсөж байгаад аавыгаа сүүлчийн удаа хармаар байна. Аавдаа ганцхан л үнсүүлэх гэж эх орондоо ирсэн. Аав минь хорт хавдраар бүх элгээ тайруулсан ч хавдар нь бүх биеэр нь тарчихсан. Зөвхөн надтай л уулзахыг хүлээж тарчилж байсан. Намайг хүлээж 80 кг-аас 60 кг болтлоо турсан. Өдөрт хоёрхон халбага юм иддэг байсан. Надтай л уулзах гэж аав минь хүлээсээр байгаад өөд болчихлоо. Намайг аавтай минь амьдад нь уулзуулсангүй. Харин одоо намайг аавтайгаа салах ёс хийхэд туслаач. Би хамгаалалтын хувцас өмсөж оччихоод л буцаад ирж тусгаарлагдъя” гэж хориод минутын турш уйлж, хүн болгоны өр өвдтөл гуйсан боловч түүнийг төр засгийнхнаас хэн ч тоогоогүй. Эгэл жирийн тэр нэг бүсгүйд хайр энэрэлгүй хатуу загнасан мөртлөө цар тахалтай, нийтээрээ өндөржүүлсэн бэлэн байдалд шилжчихсэн энэ үед сахилга батыг хэрэгжүүлж, цар тахлын үеэр бүхнийг дээрээс нь доош, доороос нь дээш бат хянаж байх ёстой хүний эхнэр ингэж дураараа аашилна гэдэг бол Монголд ямар ч баталгаа байхгүйн шинж. Дарга л байвал юу ч хийж болдог гэдэг феодлын үеийн гэмээр зан монголчуудын дунд бий. Энэ бол тэрний нэг жишээ боллоо.

Байдал угаас бишдэж, улам уруудаж байгааг мэдэцгээж байгаа. Цаашид ийм хүнээр УОК-ыг удирдуулаад явах нь зохисгүй учир Шадар сайд С.Амарсайханыг хугацаа алдалгүй огцруулах хэрэгтэй байна. Энэ байдлаараа дахин жаахан хугацаа алдвал Монгол Улс ковидоос гадна сахилга, хариуцлагагүй энэ байдлаас болж, улс орон маань бүхэлдээ уналтад орох нь. Хэн дуртай нь, юу дуртайгаа хийдэг, хэн дуртай хүний эхнэр “Улаан бүс”-ээр чөлөөтэй орж гардаг сахилга, хариуцлагагүй байдал хавтгайрсан болохоор энэ улсын бүх юм тэг заагаад эхэллээ. Иймээс Засгийн газар, Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч та бүгд нийлээд Шадар сайд С.Амарсайханыг даруйхан огцруулах хэрэгтэй байна. Шударга ёсны төлөө явдаг гэдэг Ерөнхийлөгч Х.Баттулга түүнийгээ нотолж, хариуцлага алдсан Шадар сайдыг огцруулахад хүчтэй байр суурийг илэрхийл. Залуу Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ч үүнд анхаарал хандуулж, Шадар сайдаа яаралтай огцруулж, хариуцлага тооц.

Шадар сайд, УОК-ын дарга С.Амарсайханыг яаралтай огцруулж, ёс зүйн хариулцлага хүлээлгэхгүй бол цар тахлын үед явуулж байгаа энэ бүх үйл ажиллагаанууд чинь үндсээрээ утгагүй болж эхэллээ.

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Хүйс толгойн бичээсийг тайлж, уншсан эрдэмтэн Л.Хурцбаатар: Уг бичээсийг аавынхаа гэрээс, багшийнхаа захиасыг санан санан байж тайлж уншсан

Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ийг тайлж, уншсан эрдэмтэн, судлаач Солонгод овогт Л.Хурцбаатартай ярилцлаа. Тэрээр Герман улсад ажиллаж, амьдардаг бөгөөд Монголын хэвлэлд анх удаа ярилцлага өгч байгаа нь энэ юм.

-2019 оны арваннэгдүгээр сард Хүйс толгойн бичээсийг Төрийн ордонд залсан. Энэхүү бичээсийг тайлж уншсан нь Монголын түүхийг, монголчуудын бичиг үсгийн түүхийг урагшлуулсан чухал үйл явдал болсон шүү дээ. Юуны өмнө танд энэ бичээсийг тайлсанд нийт монголчуудын өмнөөс талархал илэрхийлье?

-Баярлалаа.

–Та Өмнөд Монголын аль хошуунд төрсөн бэ. Монголын эрдэмтэн, судлаачидтай нэлээд ойр дотно байдаг байх?

-Би Өмнөд Монголын Ордос нутгийн Отог хошууны Мангатын Алаг толгой хэмээх газар малчин, бичгийн хүн Солонгод овгийн Лоосал, ээж Хэрэйдийн Лонтонгийн хоёрдугаар хөвгүүн болон мэндэлсэн. Аав минь нэртэй бичгийн хүн байсан бөгөөд би ааваасаа бичиг сурсан юм. Аав минь хэдэн тэмээн авдартай монгол, түвд судар, бичмэлтэй байсныг нь би өвлөж авсан түүхтэй. Ах Л.Чулуунбаатар маань бас маш алдартай яруу найрагч байсан. 1986 онд ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлэхэд нь Ар Монголын алдартай яруу найрагч Б.Лхагвасүрэн “Их Хянганы өвөрт нэгэн дуу жаргав. Ухаант сэхээтэн, яруу найрагч, миний уран бүтээлийн эзэн, анд нөхөр агсан Л.Чулуунбаатарын гэгээн дурсгалд” хэмээх шүлэг бичиж, дурсгаж байсан. Дүү Л.Хасбаатар маань Ар Монголын цогтой найрагч Р.Чойномыг судалж, Монголд доктор хамгаалсан. Өдгөө Өмнөд Монголын их сургуулийн профессорын албатай. Бид ийм нэгэн эгэл жирийн бичиг номтой малчин ээж, аавын сургаал хүмүүжлийг хүртэж өссөн, монгол бичиг, түүхдээ хайртай ах дүүс билээ. Би аль эрт 1984 оноос Монгол Улсын эрдэмтэн Чой Лувсанжав багш, Ч.Жүгдэр багш нартай дотно нөхөрлөж хувийн харилцаатай байсан. 1986 онд Германы алдарт монголч эрдэмтэн В.Хайссиг багшид танигдаж, түүнээс номын ухаан сурсан. 1989 оноос В.Хайссиг багшийнхаа “Хурцбаатарт, сайн ном бичих болтугай” хэмээх гэрээс бичээсээр өдгөө хүртэл Германд ажил үйлс, амьдрал судлалаа хийж явна даа.


–Монгол брахми бичиг бүхий Хүйс толгойн дурсгал нь 1400 жилийн тэртээд хамаардаг бөгөөд Эрмитаж дахь “Чингисийн чулуу”-ны бичгээс даруй 600 жилийн өмнөх үеийнх гэдгийг тогтоосон?

-Төв Азийн хийгээд умардын нүүдэлчин үндэстний дотор манай монголчууд бол хамгийн анх өөрийн үг, хэлээ тэмдэглэсэн үсэг, бичигтэй байсан үндэстэн юм. МЭ V-VI зуунд одоогийн Таримын хотгорын тойронд эртний Энэтхэгийн санскрит бичгээс үүсэл нөлөөтэй хотон, тухаран, томцог, согд, уйгар хийгээд монгол брахми бичгүүд үүсэн бүрэлдсэн гэж үздэг. Эдгээр брахми бичгийн 6000 гаруй бичмэл Берлиний Турфаны цуглуулгад хадгалагдаж байна. Эдгээр зургаан зүйлийн брахми бичгээс монгол брахми бичиг нь бараг хамгийн эртнийх болж, хөшөө чулуун дээр бичигджээ. Бугатын хөшөөний бичээс, Хүйс толгойн хөшөөний бичээс зэрэг нь нийтэд танигдсан. Хүйс толгойн хөшөөний монгол брахми бичээс нь 1400 жилийн өмнө, МЭ 601 оны орчимд эдүгээ Монголын эх нутагт бичигджээ. Энэ жил уг хөшөөний бичээсийн яг 1400 жилийн ой болж байна. Ийм чухал жил “Өдрийн сонин”-д ярилцлага өгч буйдаа тун баяртай байна. Миний судалснаар монголчууд түүхэндээ хоорондоо адилгүй дөрвөн үсэг бичгийн системтэй байжээ. Эртний хадны сүг зургаас үүсэлтэй руни бичгийн систем, Энэтхэгийн санскрит брахми бичгээс үүсэл нөлөөтэй монгол брахми бичгийн систем, хятад үсэг бичгээс нөлөөтэй кидан бичгийн систем, согд, уйгар бичгээс нөлөөтэй уйгаржин монгол бичгийн систем зэрэг болно. Монгол брахми бичиг нь монгол брахми бичиг-Пагвын дөрвөлжин үсэг-Занабазарын дөрвөлжин хэмээн хөгжин уламжлагдсан түүхтэй билээ.

-1967 онд Монголын эрдэмтэд Булган аймгийн Могод сумын нутаг, Хүйс толгой хэмээх газраас үл мэдэгдэх бичээс бүхий гурван хөшөө олсон гэдэг. Дараа нь 1972 онд ШУА–ийн ажилтан М.Шинэхүү уг бичээсийг “Эртний брахми бичиг” гэдгийг тогтоосон. Харин та энэ бичгийг 2019 онд тайлж уншжээ. Монголын ШУА зөвшөөрөл олгосны дагуу энэ ажлыг хийсэн байх аа?

-1967 онд Ц.Цэнд мэдээлж, 1972 онд М.Шинэхүү анх уул хөшөө бичээсийг хуулан буулгаж, тус ондоо мэдээлэл бичиж, 1974 онд “Түүхийн судлал”-д нийтэлсэн. 1976 онд Т.Наваан тус хөшөөг Улаанбаатарт авчирч, яаралтай хадгалуулсан байдаг. Сүүлийн үед хүмүүс М.Шинэхүү брахми бичиг мөн гэж батлан тогтоосон гэж мэдээлээд байна. Эрдэм шинжилгээний хувьд “Баталж тогтоов” гэсэн нь оновчгүй хэллэг болно. М.Шинэхүү бол уг бичээсийг хамгийн анх хуулж бичээд товч “Өгүүлэл мэдээлэл” бичсэн гавьяатай, ууган эрдэмтэн юм. Тэр мэдээлэлдээ “Зарим эрдэмтэн ажиглаж брахми бичиг болов уу хэмээн тааварлаж байгааг энд цохон тэмдэглэсүгэй…эл бичээсийг брахми бичиг хэмээн тааварлах үндэстэй мэт” хэмээн “Брахми бичиг болов уу” гэж хамгийн анх таамаглаж тэмдэглэсэн хүн юм. Харин тус бичээсийг “Брахми бичиг мөн” гэж хамгийн анх батлан нотолж, авиачлан галигласан эрдэмтэн бол Германы эрдэмтэн Д.Мауэ болно. “Эртний өвөг хэл болно” гэж баталсан хүн бол Францын эрдэмтэн А.Вовин. Би болвоос бичээсийн агуулгыг бүрэн зөв уншиж, Хүйс толгойн бичээсийг үндэслэн хэл зүй, жич үг, үсгийн бүтцийг анхлан судлан баталж, дэлхийд анх удаа 60 гаруй эрдэмтэнд “Өвөг монгол хэл-Монгол брахми бичиг”-ийг зааж сургасан хүн. Хүйс толгойн бичээсийн дээд ирмэгийн бичээс хийгээд Хүйс толгойн хоёр дахь хөшөөний бичээсийг миний бие анх удаа ганцаараа авиачлан, галиглан буулгасан юм.

–Бас ХБНГУ–ын Д.Мауэ тэргүүтэй эрдэмтэд уг бичгийг тайлж унших ажилд оролцсон гэдэг нь ямар учиртай юм. Монголын хэвлэлүүд тухайн үед таашаарсан гэж ойлгосон шүү?

-Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэнгийн захирал, академич М.Чулуун 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 27-нд уг бичээсийг Монгол Улсын зүгээс судлах зөвшөөрлийн бичиг хийгээд монгол хүн өөрөө судлах хэрэгтэй хэмээн итгэл хүлээлгэсэн л дээ. Энэ талаар маш сонирхолтой түүхээс товч дурдвал, 2016 онд Унгарт болсон PICA-гийн хурал дээр Д.Мауэ, А.Вовин зэрэг дөрвөн эрдэмтэн Хүйс толгойн бичээсийн тухай өгүүллээ нийтэлсэн юм билээ. Би 2018 оны нэгдүгээр сард Д.Мауэгаас брахми бичиг сурч, Д.Мауэ болон А.Вовин нартай адилгүй үзэлтэй байгаагаа дурдаж өөрийн аргаар судалж, тэдний “Эртний Түрэг, Уйгарын дайны тухай байж магад” гэсэн үзлийн эсрэг “Монгол хэлээр, брахми бичгээр бичсэн эртний Түрэгийн дээдсийн тахилгын тухай бичээс болно” хэмээн нотолсон юм. Д.Мауэ гуай хэдийгээр миний үзлийг сонирхолтой байна гэсэн ч тэдний судалгааны нийтлэл хэвлэгдэхээс өмнө намайг судалгаагаа нийтэлж болохгүй гэсэн шаардлага тавьж, ширүүн маргалдаан болж байлаа. Энэ үед академич С.Чулуун Монголын талаас монгол хүн судлах хэрэгтэй хэмээн тусгай бичиг өгч, тус хөшөөг сүүдэрлэн зураглах зөвшөөрөл өгсөн учир миний судлал амжилттай үргэлжилсэн юм. Д.Мауэ тэргүүтэй эрдэмтэд өгүүллээ “Journal Asiatique” сэтгүүлд нийтлэгдэхээс өмнө Д.Мауэгийн авиачлал, галигийг ямар нэгэн байдлаар ашиглахгүй гэж амлалт авсан. 2018 онд би Франц, Унгар, Польш, Казахстан, Хятад, Япон зэрэг улсад өөрийн судалж бэлтгэсэн номынхоо хүрээнд арваад удаагийн эрдэм шинжилгээний илтгэлийг монгол хэл, монгол бичгээр тавьсан юм.

–Та Хүйс толгойн бичээсийг хэр удаан судалсны үндсэн дээр тайлж уншсан бэ. Монгол хүн, Монголынхоо бичээсийг уншихад мэдээж эрдэм боловсролоос гадна сэтгэл зүрхээ зориулсан байх гэж бодож байна?

-Би Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ийг аавынхаа гэрээс, багшийнхаа захиасыг санан санан байж, “Зүүдэн цагаан бууц”-аар судлан туурвиж хэвлүүлсэн юм шүү. Энэ тухайгаа би монгол кирилл бичгээр хэвлүүлсэн “1400 жилийн өмнөх өвөг монгол хэл” номондоо дэлгэрэнгүй оруулсан. Тийм учраас энд дурдвал урт түүх болох болов уу. Харин би энэ судалгааны ажлыг хийхийн төлөө өндөр орлоготой хувийн том компаниа орхиж, ажилтан ажилчид, эхнэр хүүхдийнхээ гомдол, шүүмжлэлд өртсөн түүх надад бий. Хүйс толгойн бичээсийн судалгааны ажилд миний зүгээс зарцуулсан цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгийг тоогоор жишиж хэлэхэд хэцүү юм билээ. Юу ч болсон бий “1400 жилийн өмнөх өвөг монгол хэл” хэмээн гарчигласан учир Хүйс толгойн бичээс бичигдсэн 1400 жилийн тэртээгээс эхэлж судалж, нэг хэмжээнд оруулна хэмээгээд “Эр хүн хэлсэндээ, эмээлт морь харайсандаа” гэдэгчлэн зорилгодоо хүрсэндээ, дам тусламж үзүүлсэн Д.Мауэ, С.Чулуун, Б.Напил нарт тун талархаж байна. 1400 жилийн ойг тохиолдуулан сурч судалсан арга онолоо бусдад зааснаар барахгүй, “Монгол брахми бичиг сураг бичиг”-ээ судалж дуусган бэлтгэлээ хийж байгаадаа нэн сэтгэл өндөр байна. Монголын тал монголчууд үсэг бичигтэй болсон 1400 жилийн ойгоо тохиолдуулан ямар нэгэн үйл ажиллагаа хийх байх хэмээн хүлээлттэй л байна.

–Судалгааны ажлын явцад танд ямар сэтгэгдэл төрж эхэлсэн бэ. Бичгийг тайлж унших яг тэр мөчид танд юу бодогдсон бэ?

-Яг энэ судалгааны ажил дээр сууж байхдаа Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ийн “Хаан”, “Нар” хэмээх хоёр брахми үгийг би зүүдэлж, зүүдэндээ олсон юм. Сонин байгаа биз. Хөшөөний бичээсээс нэг монгол брахми үг, үсгийг олон танин тайлбарлаж чадвал бараг нэг ач хөвгүүн (омболтой) болсон мэт маш их баярладаг байлаа. Монголчууд ямар гайхалтай бичгийн соёл, боловсролтой байсан юм бэ хэмээн гайхан биширч, маш их омогшдог байлаа. Харин монголчууд яагаад тэр бүгдийгээ судалдаггүйг бодоод маш харамсдаг.

–Уг бичээст юуны тухай өгүүлсэн байдаг вэ. Түрэгийн хаант улсын эхэн үед хааны тахилгад зориулан босгосон хөшөө гэж үздэг юм билээ. Тэгэхээр тахилгын шүлэг юм болов уу. Бичээсийг нийтэд дэлгэх боломжгүй бол ерөнхий агуулга, утгыг нь товч ч болтугай өгүүлж болох уу?

-Бичээсийн агуулга бол манай эриний 600 оны орчмоор алагдсан эртний Түрэгийн Нири хааны хатад, дүүс “Нэгэн бодисадва шиг шинэ хаан” төрөхийг хүсэн даатгаж, мөргөл тахилгын явцыг тэмдэглэсэн “Тахилгын хөшөө бичээс” юм. Нири хааны тухай хоёр хөшөө байдаг. Шинжааны Ил голын савд байгаа согд бичээстэй Нири хааны онгон хөшөө юм. Энэ хөшөөг бараг 599 оны орчмоор босгосон байдаг. Хоёр дахь хөшөө нь Булган аймгийн Могод сумын нутаг дахь Хүйс толгойн хөшөө. Хүйс толгойн хөшөөний (НТ) бичээсийн гол утга санаа нь “Бид нар хаан дигиний сүнснээс нэгэн бодисадвагийн шиг шинэ хаан төрөх ба Бода хааны уг угсааг ухааран санаж, Хири, Анакаяа, …, Бидин, Жаха, Боди, Бигиеэ нар нийгмийн долоон гишүүд хуран цуглаж хөг дуу санал нэгдэв. Бид жолоо нар хар ная тувар нартай бөгтөг гэр, цэцэр майханаа босгон тахилга хийв. Нири хааны хатад дүү нар Нири хаан ба Түрэг хааны учирт ихсийн тайлга өргөв. Хири овгийн Хэрхин удган, Барга овгийн сүнс дуудаач хэвхэн бүжиглэж, ихсийн хишгийг даяар олонд түгээн тарааж, овгийн ахас ухаантан нараас их хаан бага ханд зул өргөн өчив. …бид Нири хаан Түрэг хааны сүнсийг хөжин сэргээн увдислан, зул өргөн өчиж, Дархад Жэеэби уг бичгийг… дархлан бичив, гэсэн байдаг.

-40-өөд жил огт судлагдаагүй, орхигдчихсон байсан хөшөөний бичээсийг тайлсан нь эрдэмтэн, судлаач гэлтгүй энгийн бидэнд ч сонирхолтой санагдсан шүү. Та үүгээрээ Монголын түүх, Монголын бичиг үсгийн түүхэнд үнэтэй хувь нэмэр оруулжээ?

-Хүйс толгойн бичээс (НТ) нь хэдийгээр монгол брахми бичгээр эртний монгол хэлээр эртний Түрэгийн тахилгын тухай бичсэн боловч энэ нь Монголын эртний үсэг, бичиг, үг, хэл, нүүдэлчин угсаатан, овогтны түүх, соёл, зан заншил, шашин шүтлэг хийгээд тайлга тахилгын соёлыг судлахад чухлаас чухал, ховроос нэн ховор баримтат хадны бичээс болно. Энэ нь манай монголчуудын түүхийг Хүннү гүрнээс үүсэлтэй хэмээх түүхийг судлан батлахад бас цөөн гурав, таван зуун жил алсалж байгаа юм. Би үг, хэл, үсэг бичиг, тахилга мөргөл, зан заншлын талаас нь Хүннү Монголыг эрдэм шинжилгээний талаар батлан нотлоход маш итгэлтэй байна.

–Брахми бичгийг та тайлбарлаж болох уу. Хуучин монгол бичигтэй төстэй юү. Ямар онцлогтой, хэдүй үед хэрэглэгдэж байсан бичиг вэ?

-Монгол брахми бичиг бол авиа хийгээд үеэр бүтсэн үсэг бичиг. Хүйс толгойн бичээсэнд бичигдсэн монгол брахми бичиг нь хоёр дан эгшиг, гурван харьяат эгшиг хийгээд 24 гийгүүлэгч буюу эгшигт гийгүүлэгч үсэг тэмдгээс бүрэлдсэн. Монгол брахми, төвөд бичгийн үсэг үе бүтэх дүрэм нь адил. Би “Өвөг монгол хэл, монгол брахми бичиг, сурах бичиг” хэмээх номондоо Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ээс монгол брахми бичгийн “авиа зүй”, “үг зүй”, “өгүүлбэр зүйг шинжлэх нь” хэмээн маш нарийн судалж дүрэмлэсэн. Хүйс толгойн бичээсийн 100 үг, 215 үсэг тэмдэгтэд эртний монгол хэл зүй зэрэг маш тодорхой бичигдэж үлдсэн. Үг зүйгээр жишээлбэл, нэр үг 32 удаа, тэмдэг нэр урван удаа, тооны нэр нэг удаа, үйл үг 15 удаа, төлөөний нэр дөрвөн удаа, сул үг дөрвөн удаа бичигджээ. Харьяалахын тийн ялгал, өгөх оршихын тийн ялгал, заахын тийн ялгал, хамаатуулахын тийн ялгал, үйлдэхийн тийн ялгал, олон тооны дагавар зэрэг нь бүрэн бичигдсэн. Иймээс энэ нь монгол үсэг бичгийн түүхийн аугаа их шинэ илрүүлэлт болох нь үгүйсгэхийн аргагүй батлагдаж байгаа юм.

–Хэлний чиглэлийн хүнтэй ярилцаж буйнх Өмнөд Монголд өрнөж буй Эх хэлний төлөөх монголчуудын тэмцлийг хэрхэн дүгнэдэг вэ. Ар монголчууд энэ асуудалд нэлээд хүчтэй анхаарч, олон улсын хэмжээнд уг хөдөлгөөнийг дэмжээд байгаа шүү. Эх хэл гэдэг бол үндэстэн оршихын гол цөм шүү дээ?

-Монголчууд заавал өөр бусдаас ялгагдах өөрийн үсэг бичигтэй байх хэрэгтэй. Нэг үндэстний үсэг бичиг бол нэг үндэстний оршин тогтнохын үндсэн баримт, бат суурь болно. Энэ талаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга маш гайхалтай бишрүүштэй дуурайллыг биечлэн үзүүлж байгааг дэлхий нийтээр хүндэтгэн дуурайдаг билээ. Номын цагаан буян монголчууд биднийг ивээх болтугай.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Сонгууль дөхөхөөр л урлаг, спорт, хэвлэлийнхний МАН-д бялдуучилдаг хууч нь хөдөлдөг

Энэ жил сонгуультай. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгууль болно. Ер нь сүүлийн олон олон сонгуулийг ажиглахад сонгуулийн сураг дуулдахтай зэрэгцээд л урлаг соёлынхон, спортынхон, бөхчүүд, зохиолч, яруу найрагчид, дээрээс нь хэвлэл мэдээллийнхэн гээд Монголын гялайж гялтайсан болгон МАН-ын хормойноос зүүгдээд л дагаад явчихдаг. Энэ нь сүүлдээ бүр ужгирч, хууч өвчин маягийн юм болоод сонгуультай жилийн хавар урлаг, спорт, хэвлэлийнхний МАН-д бялдуулчилдаг хууч нь сэдэрдэг. Манай нийгмийн арай гайгүй гэж болохоор үлгэр дуурайлал үзүүлдэг, олны нүднээ ил байдаг эрхмүүд яагаад ингэж нэг нам руу хошуурдаг “өвчин”-тэй болсныг ажиглавал, 1989 он хүртэл МАН-ыг МАХН байхаас нь дэмжиж ирсэн тэр хуучны энерциэрээ л давлагаалаад яваад байдаг юм билээ. Тэр үед ганц намын хүчтэй дарангуйлалтай байсныг ч хэлэх үү, захиргаадалттайг ч хэлэх үү одоогийнхоос өөр нийгэм байсан л даа. Гэтэл 30 жил өнгөрөөд бие нь тэр нийгмээсээ хэдийнэ салчихсан байхад оюун санаа, үзэл нь нэг намын дарангуйллаасаа уяатай хэвээр байгаа учир Ардчилал гарч ирсний утгыг алдтал хуучин нийгмийн тоосгоо үзэл бодлоороо нэг нэгээр нь зөөгөөд авчраад байх юм. Хэзээ хүртэл ингэж явах юм бэ, урлаг соёлынхоон, спортынхоон, хэвлэл мэдээллийнхээн! Ард түмэнд хэрэгтэй юм хийе, бүтээн байгуулалтыг зоригтой эхлүүлье гэсэн намыг олон түмний дэмжлэг авахад нь туслаад, МАН-тайгаа ижилхэн дэмжээд явж болдоггүй юм уу. Бусад намыг дайсан мэт үзээд есөн шидээр нь муулж, доромжилцгоох юм. Олны танил эрхмүүд ээ, та нарын энэ шударга бус хандлага, алагчаалах үзэл хэт хоцрогдсон, бүдүүлэг харагдах юм байна шүү дээ. Адилхан л шударга дэмж л дээ. Та бүхний энэ хэт нэг талыг баримталсан, бусдыг нь гутаасан үйлдэл аль хүртэл үргэлжлэх юм бэ. Аль юм болгон ингэж талцах гээд, талцуулах гээд байгаа юм, ард олныг. Та нарын ингэж талцаж дайсагнасны чинь үр болох сүүлийн 30 жилийн хөгжил цэцэглэлтэрхүү юмаа хар даа…Намчирхаад л, хэдэн хүнийг тахин шүтэж хуйларцгаагаад л, өөр бусдыг нь өрөөсөн нүдээрээ ч тоож харахгүй өстөн мэт адалж, шороотой нь хутгачихаад байна. Урлаг, спорт, хэвлэл мэдээллийнхний ингэж нэг намыг шүтэж, бусдыг эс тоон гишгэлсний гор бол өнөөдрийн энэ нийгэм. Намчирхлаараа бүтээсэн нийгмийнхээ царайг тогтож хараач. Та нар үүндээ тэгээд сэтгэл хангалуун байгаа юм уу? Монголын хөгжил удаан, ядруу байгааг хүн бүр ярьж, буруутныг нь, эзнийг нь хайцгааж байна. Улсыг дотроос нь сулруулж, хөгжлийг удаашруулж байгаа гол хор бол намчирхах үзэл, намаар талцах үзэгдэл. Улс орныг хөгжүүлэхгүй, үзэл санаагаараа хуваагдалд ороход нөлөөлж байгаа хүмүүс бол нэг намыг дагагч урлаг, спорт, хэвлэл мэдээллийнхэн та нар шүү.

Байг, энэ бол бидний эрхийн асуудал. Юугаа тахин шүтэж, ямар намаа дагах нь хувийн асуудал гэх байх. Тийм ч байх. “Одод” гэгддэг дуучид, жүжигчид, тамирчин, бөх, зохиолч гэх мэтийн олны танил хүн нэг намыг ингэж хатуу дагаж, хэт улстөржих нь эргээд уран бүтээл, спортын амьдралд нь таагүй нөлөөлж, шүтэн бишрэгчдээ алдах, цаашлаад хувийн бизнест нь сөргөөр нөлөөлөх зэрэг муу талтай. Ийм наана, цаана юмыг боддоггүй хэрэг үү. Одоохондоо нөлөөлөхгүй авч яваандаа үзэгч, олон нийт үүнийг чинь анзаарч зайгаа барьж эхлэх нь мэдээж. Ер нь аль ч салбарт гялалзаж яваа хүн улс төр рүү орохоороо, улс төртэй хэт хутгалдахаараа хөдөлмөрлөж олж авсан анхны нэр хүндээ гээж, тэгсхийгээд олон нийтийн зүгээс олигтой үнэлэмж авахаа байгаад мартагдаж орхигддог жишээ олон бий. Улс төрд амжилт олохгүй болохоор урлаг, спорт, ажиллаж байсан хэвлэл мэдээллийн салбартаа буцаад ирэхээр анхных шигээ гялалзаж чадах орон зайгүй болж, хэн ч хүлээж авдаггүй болчихдог юм.

Манай урлагийн томчууд, Ардын жүжигчид, Төрийн шагналтнууд, олимп, дэлхийн аваргын медальтнууд, авьяаслаг яруу найрагчид, гавьяат тамирчид, улсын цолтой бөхчүүд, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын нүүр царай болж байсан хүмүүс илт улайм цайм бүгд ганц л намыг тэнгэрт тултал магтдаг. Олон хүнийг жишээлж болж байна л даа. Тэрэн дундаас “Х-Түц” хамтлагийн захирал, гавьяат жүжигчин Н.Онон сошиалд нэг намыг илтэд дэмжиж, бусад руу нь элдэв үгээр дайрдгийг хүмүүс мэддэг болж, дургүйцлээ илэрхийлэх нь сүүлийн үед ихэслээ. Нэг үгээр үзэгчид, шүтэн бишрэгчдэдээ муухай харагдаж эхэлж байгаа нь тэр юм. Тэр хүн ямар нам шүтэх нь эрхийн асуудал. Гэвч нөгөө талдаа энэ хүн олны танил, хошин шогийн жүжигчин гэдгээрээ ард түмнийхээ хайр хүндлэлийг хүлээсэн хүн. Гэтэл хайрлаж, хүндэтгэдэг жүжигчин нь байнга нэг намыг магтаж, бусдыг нь доош нь хийсэн хандлага үзүүлэх нь хувь жүжигчнийх нь рейтингээс гадна хамтлагийнх нь нэр хүнд, цаашлаад хамтлагийнх нь бизнест ч сөрөг байдлаар тусах магадлал өндөр.

Ард түмнийг урлагаар дамжуулж соёлжуулж, гэгээрүүлэх үүрэгтэй хүмүүс нь нам дагаж “салхи”-лаад, нэг даргыг ам хуурайгүй магтах нь үзэгчдэдээ эвгүй сэтгэгдэл төрүүлдэг. Хэрвээ нэг намын дэглэмтэй байсан бол ингэж болох байсаан. Намдаа үнэнчээ харуулаад үүнээс ч илүүг үзүүлж болох байсан шүү. Гэтэл өнөөдөр бид Ардчилсан цаг үед амьсгалж байна. Та нарын амьдраад байгаа наад нийгэм чинь ард хоцроод 30 жил боллоо. Одоо наад нийгмээсээ гарч ирээд бусад хүмүүстэйгээ хөл нийлүүлцгээ. Энэ үед 30 жил байтугай гурав хоногийн дараа юу болохыг хэн ч мэдэхгүй, аль нам нь юу болохыг урьдчилан таамаглах боломжгүй. Үлгэр дуурайлал авч, өмссөн хувцсыг нь хүртэл даган дуурайдаг бүхэл бүтэн олон нийтийг араасаа дагуулдаг эрхэм хүмүүс байж нам дагаж талцдаг байдлаа олны танил, урлаг, спорт, хэвлэл мэдээллийнхэн больж үз. Та бүхнийг дагаад ард түмэн талцаад байна. Нам дагагч ийм хэсэг бүлгийг Монголд намчирхах үзэл “тарьж” байгаа хүмүүс гээд шууд хэлчихэд буруудахгүй л байх.

Сонгууль дөхөх болгонд МАН-д бялдуучилдаг урлаг, спорт, хэвлэл мэдээллийнхний хууч өвчнийг сэдрээхгүй байхад энэ нийтлэл жаахан ч атугай эм болж очиг.

Categories
мэдээ нийгэм

А.Мөнхболд: Иргэд та бүхнийг Орон нутгийн хөгжлийн сангийн санал асуулгадаа идэвхтэй оролцохыг уриалж байна

-ГАР УТСАНДАА SMARTUB АППЛИКЭЙШНИЙГ СУУЛГАЖ ӨӨРИЙН ХОРОО,

ДҮҮРГИЙН ХӨГЖИЛ, БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТАД САНАЛАА ӨГӨХ БОЛОМЖТОЙ-


Орон нутгийн хөгжлийн сангийн санхүүжилтээр хийгдэх төсөлд иргэдийн саналыг нэмэгдүүлэх, идэвxтэй оролцоог хангах зорилгоор Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын Хөгжлийн Бодлого, Төлөвлөлтийн хэлтэс, Нийслэлийн Мэдээллийн Технологийн Газар, ухаалаг утасны SmartUB аппликейшнийг хөгжүүлсэн юм. Нийслэлийн иргэд Орон нутгийн хөгжлийн сан (ОНХС)-гийн жил бүрийн санал асуулгадаа уг аппликэйшнийг ашиглан цахимаар оролцдог болсон билээ. Энэ удаа 2022 онд ОНХС–гаар хэрэгжүүлэх төслийн санал асуулга ид явагдаж байгаа юм. Энэ хүрээнд НЗДТГ–ын Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хэлтсийн дарга доктор, дэд профессор А.Мөнхболдтой ярилцлаа.

–Орон нутгийн хөгжлийн сан 2013 онд байгуулагдаж үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн ч 2018 оноос илүү эрчимжсэн гэж ойлгосон. 2013-2018 оны хооронд иргэдийн саналыг одоогийнх шиг хялбар биш, механик маягаар цуглуулдаг байсан шүү дээ?

-Орон нутгийн хөгжлийн сан гэдэг маань хөдөө, орон нутагт л хамаатай сан гэж ойлгогдоод байдаг талтай, Орон нутгийн хөгжилд зориулсан ажил хийдэг, улсын төсвийн тодорхой хэсгийг зарцуулж, хэрэгжүүлдэг ийм үйл ажиллагаа байгаа юм. Тэгэхээр орон нутаг гэхээр хөдөө орон нутаг гэж ойлгож болохгүй. Өөрөөр хэлбэл нийслэлийн дүүрэг, хороо, багийн хөгжлийг дэмжих, хотын хөгжлийн тэнцвэртэй байдлыг хангах, иргэдийн тогтвор суурьшилтай амьдрах орчин, нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чиглэгдсэн сан юм. Хүний амьдрах орчин, хамгийн ойрхон байдаг хэсгийг бид орон нутаг гэж ойлгож, ингэж томьёолж оруулсан гэж ойлгож байгаа.

Гэр хороолол, орон сууцны хороололд амьдарч байгаа хүмүүсийн өмнө тулгарч байгаа асуудал олон янз. Гудамжны гэрэлтүүлэг гэдэг ч юм уу, эсвэл авто зам,, фасадны засвар, эсвэл дээвэр засвар гээд иргэн хүн өөрийнхөө амьдарч байгаа орчинд шийдчихмээр, шийдүүлэх шаардлагатайасуудал их байдаг. Энэ асуудлуудыг иргэдийн санал асуулгаар, Иргэдийн нийтийн хурлын оролцоотойгоор шийдэх төсвийн үйл ажиллагааг Орон нутгийн хөгжлийн сангаар дамжуулж хийдэг юм. 2013 оноос 2018 оны хооронд иргэдийн саналыг цаасаар авч байсан. Өөрөөр хэлбэл Сангийн сайдын 2018 оны9 дүгээр сарын 12-ны өдрийн228 дугаар тушаалаар батлагдсан “Орон нутгийн хөгжлийн сангийн үйл ажиллагааны журмын дагуу Баг, хорооны Засаг дарга ОНХС-ийн хөрөнгөөр санхүүжүүлэх хөрөнгө оруулалт, хөтөлбөр, төсөл, арга хэмжээ, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх дараалал, арга замын талаар баг, хорооны иргэдийн дунд олон нийтийн нээлттэй санал асуулгыг санал асуулгын хуудас, бүлгийн ярилцлага, цахим хэлбэрээр явуулахаар зохицуулсан байдаг.

Ковид цар тахлын үед бид аль болох иргэдийг бөөгнөрүүлэхгүйгээр, аль болох цахимаар зохион байгуулахыг хичээн ажиллаж байна. Жил бүрийн нэгдүгээр сарын нэгнээс тавдугаар сарын нэгний өдөр хүртэлиргэдээс цуглуулсан саналыг нэгтгэн боловсруулаад, тавдугаар сарын гучин гэхэд нэгтгээд хороондоо өгнө. Түүнийг нь Иргэдийн хурлаараа хэлэлцээд дараа нь дүүрэгтээ хүргүүлдэг. Дүүрэг нь бүх хороодоос ирсэн саналуудыг нэгтгээд нийслэлд өгдөг. Нийслэл улсын төсөвт суулгуулна. Төсөв дээр суулгасан хөрөнгө оруулалтаа буцаагаад хуваарилдаг юм.


–Маш олон дамжлагатай, бичиг цаас зөөж, цаг алддаг байжээ. Тэгж ажиллахад иргэдийн санал хаягдах магадлалтай байсан болов уу?

-2018 оноос Швейцарын хөгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэй НЗДТГ, Азийн сангийн хамтран хэрэгжүүлж буй Хотын засаглалыг сайжруулах төслийн хүрээнд энэ ажлыг цахим болгож, аппликейшн хөгжүүлэх замаар илүү хялбарчилсан гэсэн үг. Нэгдүгээрт, маш их цаасны ажил хэмнэсэн, хоёрдугаарт иргэдийн хамрах хувийг нэлээн өргөн болгож өгсөн, гуравдугаарт ирүүлсэн саналыг нэгтгэхэд хялбар, хүний оролцоог аль болох бага болгосон. Өмнө нь нэг өрхөөс нэг л санал авдаг байсан бол одоо 18 нас хүрсэн иргэн бүрээс санал авах бололцоотой болсон. Энэ нь ойролцоогоор насанд хүрсэн 800 гаруй мянган иргэн Улаанбаатар хотод байдаг. Тэргээр хүмүүсээс бид санал авах боломжтой болж байгаа юм. Ингээд2018 онд гар утасны SmartUB аппликейшн хөгжүүлээд тэрийгээ хэсэгчилсэн байдлаар турших замаар санал асуулга явуулсан юм. 2019 онд нэлээн эрчтэй яваад өнгөрсөн жил энэ аппликейшнаар нийслэлийн хэмжээнд цахим санал асуулга зохион байгуулсан. 2020 онд 800 гаруй мянган хүний 43 хувь буюу 374,000 орчим иргэнээс саналыг нь авсан. Өөрөөр хэлбэл өнгөрсөн жил 2021 онд хэрэгжүүлэх төслийн саналаа иргэдээсээ харьцангуй их өндөр хувьтай авсан гэсэн үг л дээ.

–Энэ жил хэдий хэрийн хөрөнгөөр ямар ямар ажил хийгдэх вэ. Өнгөрсөн жил иргэд голчлон ямар санал өгөв?

-2021 онд ойролцоогоор 31 тэрбум төгрөг зарцуулахаар байгаа юм. Гэр хорооллын иргэдээс ирсэн санал нь ихэвчлэн гудамжны гэрэлтүүлэг, камержуулалт, гудамж, явган хүний замын засвар, ногоон байгууламж, цэцэрлэгт орчин байгуулах, хүүхдийн тоглоомын талбайтай болох тал дээр төсөл хэрэгжүүлэхийг хүссэн бол орон сууцанд амьдарч байгаа хүмүүсээс ихэвчлэн дээвэр засвар, фасад засвар, тохижилт, тоглоомын талбай гэсэн онцлогтой саналууд зонхилж өгсөн. 2019 онд иргэдээс авсан саналын дагуу өнгөрсөн онд 27 тэрбум төгрөгийн ажил хэрэгжсэн байгаа. Харин энэ жил 31 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийнэ. Тэгэхээр энэ сангийн хөрөнгө оруулалт өсөж байна гэсэн үг.

–Орон нутгийн хөгжлийн сангийн санхүүжилтийн эх үүсвэрийг сонирхож болох уу?

-Дөрвөн эх үүсвэрээс бүрдэж байгаа юм. Орон нутгийн хөгжлийн сан нь, нэгдүгээрт бол АМНАТ-аас санхүүждэг. Ашигт малтмалын нөөц ашигласны татвар гэж байдаг, тэрний таван хувь. Хоёрдугаарт, НӨАТ-ын таван хувийг энд төвлөрүүлж байгаа. Гуравдугаарт, газрын тосны олборлолт, тэрнээс олсон ашгийн гучин хувь. Дөрөвдүгээрт, олон улсын байгууллагуудын дэмжлэг туслалцаагаар эх үүсвэрээ бүрдүүлдэг. Дэлхийн Банк, Швейцарын хөгжлийн агентлаг хамтран хэрэгжүүлж буй “Тогтвортой амьжиргаа-3” төслийн хүрээнднэлээдгүй дэмжлэг авч явдаг. Энэ сан цаашид тогтвортой ажиллах болов уу гэж бид хардаг.

–Өнгөрсөн жил санал өгөх ёстой иргэдийн бараг тал нь энэ санал асуулгад оролцжээ. Та бүхэн энэ жилийн санал асуулгад иргэдийн оролцох хувь хэд байх бол гэж таамаглаж байна. Прогноз ямар байна вэ?

-Өнгөрсөн жилийн тухайд цахим санал асуулгын төсөл нь Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүрэг дээр сүүлд хэрэгжсэн учир ирц бага байсан, гэхдээ бусад дүүргүүд нь ирц сайтай, иргэдийн оролцоо сайн байсан. Энэ жилийн санал асуулгад Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргийн иргэд маань нэлээн идэвхтэй оролцох байх гэж харж байгаа. Бид ямар ч байсан 50-иас дээш хувь буюу 400 гаруй мянган иргэдээс санал авчих байх гэж найдаж байгаа. Энэ сарын 19-ний байдлаар санал асуулгын ирц 30 орчим хувьтай явж байсан. Тэгэхээр үүн дээрцахим санал асуулгаар саналаа өгөхийг Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргийн иргэддээ уриалах хэрэгтэй байх.

Хоёрдугаарт, залуучуудаа илүү түлхүү оролцоосой гэж хүсэж байгаа. Залуучуудын маань санал орхигдчих вий, ялангуяа сүүлийн үед ирж байгаа төслүүдийн байдлыг харахаар залуучууд руу чиглэсэн ажил нь бага, жишээ нь залуучуудад хэрэгцээтэй сагсан бөмбөгийн талбай ч юм уу, залуучуудын өөрсдийнх нь хүсдэг тэр төслүүд ер нь цөөн орж ирээд байгаа юм. Тэгэхээр магадгүй тэр чиглэлээр залуучууд маань идэвхтэй оролцоод өөрсдийнхөө дуу хоолойгоо өргөж өөр өөрсдийнхөө амьдарч байгаа орчныг сайжруулахын төлөө саналаа өгөх ийм хэрэгцээ шаардлага бол зайлшгүй байгаа юм.

–Өнгөрсөн жил ОНХС–гийн санал асуулгад Багахангай дүүрэг бараг 100 хувь ирцтэй оролцсон байна билээ?

-Тэгсэн.

–Яагаад?

Хүн ам цөөн, дүүргийн иргэд маань маш сайн мэдээлэл авсан болохоор санал асуулгын ирц өндөр байсан. Хоёрдугаарт, тус дүүргийн удирдлага, хороод хэсгийн ахлагч нар маш сайн ажилласан нь ийм үр дүнтэй харагдаж байгаа юм.

–Иргэд нь санал асуулгадаа идэвхтэй оролцож, тэр дагуу хороо хорин, амьдран байгаа орчинд нь өөрчлөлт гараадэхлэхээр та бүхэнд талархах, хийж буй ажлыг тань улам дэмжих хандлага нэмэгддэг л байх?

-Өө, тийм жишээ олон байлгүй яахав. Амжилттай хэрэгжсэн төслүүд олон бий шүү. Ер нь энэ бол маш сайн хандлага юм. Швейцарт нийгмийн ардчилал маш сайн хөгжсөн, иргэдээсээ асууж байж, бодлого, төлөвлөлтөө хийдэг. Өнөөдөр бидний хийж байгаа ажил жижиг мэт боловч ирээдүйд энэ ажил маань өргөжөөд явах юм. Гадны сайн туршлагыг бид Монгол Улсдаа, тэр дундаа Улаанбаатар хотдоо нутагшуулж ажиллах хэрэгтэй юм.

–Олон нийтээс, иргэдээс саналыг нь авч тухайн амьдран байгаа орчныг нь сайжруулж, хөгжүүлдэг энэ төсөлтэй монголчууд саяхнаас л танилцаж эхэлж байгаа болохоос биш дэлхийн томоохон хотууд яг л ийм замаар хөгжсөн юм билээ?

-Тийм ээ. Ерөөсөө иргэдийнхээ санал дээр л тулгуурладаг. Тэгэхээр бид аль болохоор, ялангуяа Улаанбаатар хотод иргэдтэйгээ маш ойрхон хамтарч ажиллах ёстой юм. Иргэдийнхээ саналыг байнга сонсож ажиллаж байж бид төсөл, хөтөлбөрүүдийг сэтгэл хангалуун хэрэгжүүлэх боломжтой. Жишээ нь, Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулах асуудал ярианы гол сэдэв болдог. Гэтэл энэ асуудлыг дан ганцхан захиргааны аргаар шийдэх ямар ч боломжгүй, зайлшгүй иргэдийн оролцоотой байж шийдэхээс өөр гарцгүй. Яалт ч үгүй иргэдийн оролцоо шаардагдах ийм асуудал олон. Өнөөдөртөө бид иргэдийнхээ амьдарч буй газрын гудамж, гэрэлтүүлэг, амьдарч байгаа орчныг нь л шийдэх зорилгоор ингэж санал асуулга авч байна. Ирээдүйд бид хийж буй ажлынхаа хүрээг тэлж, улам цааш нь өргөжүүлээд Улаанбаатар хотын өмнө тулгарч байгаа асуудлаа иргэдтэйгээ шийдээд явна гэсэн үг. Тийм далайцтай байдал руу шилжих бэлтгэл үе явж байна гэж бид хардаг.

–Энэ санал асуулгыг ерөнхий, томоор нь харвал “Иргэн та ямар хотод амьдармаар байна, тэр захиалгаа өг” гэсэн л товч утга, тийм үү?

-Тийм ээ, захиалгаа өгч байна гэж ойлгож болно. Нөгөө талаар бас иргэд маань зөвхөн ганцхан санал өгөөд орхих биш. Тухайн сонгон шалгаруулалт, төслийн явц, яаж явагдаж байгаа юм, чанар, хэрэгжилт, ашиглалтын үед нь хяналт тавиад явна гэсэн үг.

–Ил харагдаад байдаггүй болохоос биш сүүлийн хэдхэн жилийн дотор хотын арын гэр хорооллууд тэр чигтээ засмал замаар холбогдож, битүү гэрэлтүүлэгтэй болчихсон. Гэтэл хотынхон ганцхан замтай мэт төв, гол замууд дээрээ л түгжирцгээгээд байдаг. Гэр хорооллууд засмал замтай болсон нь мөн л иргэдийн өөрсдийнх саналтай холбоотой байх гэж үзэж болох уу?

-Болно л доо. Орон нутгийн хөгжлийн сан болон улс, нийслэлийн төсөв, авто замын сангаас баригдсан замууд юм. Ер нь бол ирээдүй ингэж харагдаж байгаа юм. Бид төв буюу Энхтайваны гудамжаараа чихэлдээд байгаа юм. Тэгэхээр энэ том түгжрэлийг задалж өгөх хэрэгтэй. Нэг задалж байгаа суваг нь таны ярьсан гэр хорооллын дундуур тавигдсан авто замууд. Хот доторх ачааллыг ийм маягаар задлаад дараа нь нийтийн тээврээ хөгжүүлэх орон зайг гаргавал Улаанбаатар хотын түгжрэл буурах боломжтой байгаа юм. Үүн дээр бодлого боловсруулаад Иргэдийн хурал, Засгийн газрын хуралдаанаар шийдвэрлүүлнэ. Энэ дөрвөн жилд бид том зорилт тавьчихсан байгаа шүү дээ.

Өнөөдөр хотод тээврийн хэрэгслийн хурд 13 км/цаг байгаа. Энийг бид 25 км/цаг буюу хоёр дахин өсгөх ийм боломжтой гэж харж байгаа юм. Үүн дээрсанхүү, эдийн засаг, зохицуулалтын аргыг хослуулан хэрэглэвэл нэлээд нэмэгдүүлэх боломж бий. Тэгэхээр энэ бүх боломжоо бид иргэддээ зөв ойлгуулаад, тэрнийгээ хамтдаа шийдээд явбал энэ бүх түгжрэл, бухимдал арилах болно.

–Ингэхээр нийслэл хот хөгжихөд иргэн бүрийн оролцоо, санал маш их хэрэгтэй байх нь. Та сая ярилаа. Одоогоор 2021 оны ОНХС–гийн санал асуулгад оролцож буй иргэдийн хувь бага байгаа юм байна. Санал асуулгад хэрхэн оролцох вэ?

-Мэдээж иргэн бүр ухаалаг утас, интернэтийн хүртэмж байхгүй иргэд, настай хүмүүст аппликэйшнийг ашиглахад жаахан төвөгтэй мэт санагдах байх. Үүний тулд хэсгийн ахлагч нарт төслийн зүгээс яаж туслах талаар зөвлөгөө өгч, сургалт зохион байгуулсан. Хэсгийн ахлагч нар иргэдтэй утсаар ярьж саналыг нь авах боломжоор хангасан байгаа. Харин утсаар яаж авах, саналыг нь яаж бүртгэх талаар Азийн сангийн төслийн баг дэмжлэг үзүүлэн ажиллаж байгаа. Мөн тухайн иргэний хүүхдүүд нь SmartUB аппликэйшн яаж ашиглах талаар тусалж болох юм. Эсвэл хэсгийн хороон дээр очоод саналаа бичгээр өгч болно. Гэхдээ одоогийн ковидын нөхцөлд Smar­tUB аппликэйшн хамгийн зөв сонголт. Энэ аппликэйшныг гар утсандаа SmartUB татаж суулгаад ОНХС-САНАЛ АСУУЛГА цэсэнд хандсанаар өөрийн хороо, дүүргийн хөгжил, бүтээн байгуулалтад санал өгөх боломжтой болно. Таны саналыг бүртгэж авсан хариу мессэж ирнэ. SmartUB аппликэйшн таны гар утсанд байхад тэр аппликэйшнд маш их мэдээллүүдийг ашиглах боломжтой.

–Сүүлийн үед хэсгийн ахлагч иргэн рүү залгаж 5 оронтой кодыг нь асуугаад иргэний өмнөөс санал өгөөд байна гэх шүүмжлэл их гарах боллоо. Үүн дээр та тайлбар өгөөч?

-Яг үнэн. Иргэн таны өмнөөс өөр хэн нэгэн этгээд санал өгөхгүй байх бололцоог хангахын тулд гар утасны дугаараар тань таныг баталгаажуулж байгаа юм. Тиймээс иргэн та зөвхөн өөрөө өөрийнхөө өмнөөс саналаа өгөөрэй гэж хэлмээр байна. Санал асуулгад аль болох олон иргэнийг хамруулахын тулд хороо, хэсгийн ахлагч нар хариуцсан хороо хэсгийнхээ иргэдийг санал асуулгад идэвхтэй хамруулсан бол урамшуулах тогтолцоо үйлчилж байгаа тул ийм зөрчил гарсан байж болзошгүй. Нийслэлийн зүгээс хороо, хэсгийн ахлагчдад санал асуулгад оролцохыг иргэдээсээ уриалахдаа өөрөөр нь саналыг нь өгүүлэх, хэрэв ухаалаг утасгүй, интернэтгүй ч юм уу өөрөө санал өгөх боломжгүй тохиолдолд тухайн иргэний саналыг цаасан дээр бүртгэж өөрөөр нь баталгаажуулах чиглэл өгч ажиллаж байна.

–Олон нийтийг хамарсан санал асуулга, бас сонгуульд ахмад настнууд ирц сайтай оролцдог. Гэтэл манай нийслэлийг залуучуудын хот гэж ярьдаг шүү дээ. Хотынхоо хөгжилд саналаа нэмэрлэх боломж залууст байна. Гар утсандаа ганц аппликэйшн татаад л ОНХС–гийн санал асуулгадаа оролцоно шүү дээ, уг нь их амархан?

-Залуусыг санал асуулгад идэвхтэй оролцооч, саналаа өгөөч гээд байгаа нь энэ шүү дээ. Улаанбаатар хот бол залуучуудын хот. Тэгэхээр энэ хот ирээдүйд ямархуу өнгө төрхтэй, ямар байлгахыг манай залуучуудын оролцоо л шийдэх ёстой болоод байна. Залуус аа, иргэд ээ, ОНХС-гийн санал асуулгадаа идэвхтэй оролцоорой гэж уриалж байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Цэрэндагва: Ковидоор өвдөөд эдгэсний дараа хүний биед сөрөг нөлөө их гарч байгаа учир асаргаа, сувилгаа маш чухал болоод байна

ЭМЯ–ны Уламжлалт анагаах ухаан судлалын мэргэжлийн зөвлөлийн дарга, ерөнхий мэргэжилтэн, АШУҮИС–ийн МАУОУС–ийн дотор өвчин судлалын тэнхимийн профессор, Анагаахын шинжлэх ухааны доктор, профессор Д.Цэрэндагватай ярилцлаа.

–Ковидыг жирийн нэг ханиад гэж хүлээж авах хүмүүс байна. Гэтэл дэлхий нийтээрээ цар тахал гээд байгаа шүү дээ?

-Манай ард иргэд мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг маш сайн сонсох шаардлагатай. Өчнөөн шаардлагагүй зүйлд талцан хуваагдаж цаг хугацаа их алдаж байна. Ковид мөн биш, вакцин хийлгэнэ, хийлгэхгүй, тусгаарлана, тусгаарлахгүй гэх мэт. Алтан гадас од чигийг заана гэдэг шиг бидэнд зүг, чигийг зөв зааж байдаг буянтай байгууллага байна шүү дээ. Тэр нь ДЭМБ юм. ДЭМБ шинэ төрлийн коронавирусийн халдвар буюу “COVID-19” өвчнийг пандемик буюу цар тахлын хэмжээнд хүрснийг 2020 оны гуравдугаар сарын 11-нд дэлхий дахинд зарласан. Пандемик өвчин дэлгэрсэн улс орнууд ДЭМБ-ын гаргасан заавар зөвлөмжийг дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Бүтэн жил шахам дэлхий нийт шинэ төрлийн коронавирусийн халдвараар хэдэн зуун мянган хүнээ алдчихаад хүчин мөхөсдөж байхад жирийн ханиад байна гээд сууж болохгүй.

–Монголчууд тахлын үед авдаг өөрсдийн гэсэн аргатай, эмчилгээтэй байсан гэдэг. Энэ талаар та сонирхолтой баримт ярих байх?

-“Ковид19”-ийн цар тахлыг даван туулахад уламжлалт анагаах ухаан маш их тус нэмэр үзүүлнэ. Хөнгөн хэлбэрийн өвчтөнд зөвхөн витамин С уулгахаас өөр өгөх юмгүй л байна. Халдварын дараа хүний бие организмд маш их сөрөг нөлөө илэрч байгааг судлаачид бичиж байна. Бие сульдах, нойргүй болох, үс унах, бодисын солилцооны өөрчлөлт гарах гэх мэт. Халдварын дараах асаргаа сувилгаа маш чухал болоод байна. Болдогсон бол энэ олон сувилал, уламжлалтын эмнэлэгт халдвар аваад эдгэчихсэн гээд байгаа хүмүүсээ дахин сувилах ажлыг заавал хиймээр байгаа юм. Халдвар авсан хүмүүс өөрсдийнхөө эрүүл мэндэд маш сайн анхаарахгүй бол болохгүй. Орчин цагийн анагаах ухаанд Английн эмч Эдуард Женнер (1749-1823) халдварт өвчнөөс сэргийлэх идэвхтэй дархлаа тогтоох вакциныг гаргахаас өмнө Монгол маарамба Цахар гэвш Лувсанчүлтэм бодоо өвчинд хэрэглэх эмийг “Тэнгэрийн цагаан цэцэг тарих эм найруулах ёс хийгээд татах тэргүүтэн” хэмээх бүтээлдээ бичиж үлдээжээ. Бодоо өвчнөөр өвчлөгсдийн цэврүүний хатсан тавыг хуулж аваад таван цул эрхтэнг хамгаалах уушгины жуган, элэгний гүргэм, зүрхний задь, бөөрний сүгмэл, дэлүүний гагол гэх мэтээр таван цул эрхтэнд хэрэглэдэг эмийн түүхий эдээр найруулсан шинэ эмийг бүтээсэн. Мал, хүний халдварт өвчний үед хэрэглэдэг олон арван эмийн эрдэм чадлын тухай бичиж үлдээсэн эх сурвалж зохиол олон бий.

–Энэ цар тахлын үед Уламжлалт анагаах ухааны мэргэжлийн зөвлөл ямар ажлуудыг хийж байна вэ?

-Уламжлалт анагаах ухааны мэргэжлийн зөвлөл шинэ төрлийн коронавирусийн халдварыг уламжлалт анагаах ухаанаар эмчлэх түр зааврыг 2020 оны гуравдугаар сарын 11-нд боловсруулан тухайн үеийн Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэлд хүлээлгэн өгч, гуравдугаар сарын 16-нд сайдын тушаалаар Зөвлөх үйлчилгээний баг байгуулж, сургалт явуулсан. 2020 оны гуравдугаар сарын 27-нд ЭМЯ, ДЭМБ, БНХАУ, Бразил, Швейцарь улстай хамтарч, БНХАУ-ын Анагаах Ухааны Академи, Тяньжины их сургууль зэрэг байгууллагын эмч судлаачид оролцсон цахим хурал зохион байгуулсан. Хятадын уламжлалт анагаах ухаанд Ковидын үед хэрэглэсэн эм тарианы заавруудыг орчуулж мэргэжлийн байгууллагад хүргүүлсэн. Дотоодын халдвар илрээгүй байсан учраас эмнэлгүүдэд уламжлалтын эмчилгээний аргыг төдийлөн хэрэглэсэнгүй. Дотоодын халдвар илэрсний дараа уламжлалт анагаах ухааны мэргэжлийн зөвлөлөөс Коронавирусийн халдвар (Ковид-19)-ын халдварын үед уламжлалт анагаах ухаанаар эмчлэх зөвлөмж боловсруулан эмнэлэг, эрүүл мэндийн байгууллагад хүргүүлсэн. Тухайн үеийн Эрүүл мэндийн сайд Т.Мөнхсайханы албан тоотын дагуу ХӨСҮТ, Цэргийн төв эмнэлэгт уламжлалт анагаах ухааны эмч нарыг ажиллуулах шийдвэр гарч ажилласан. Цэргийн төв эмнэлэгт дөрвөн ээлжийн эмч, сувилагч, Яармагийн 300 ортой эмнэлэгт уламжлалтын эмч сувилагчид ажиллаж байна. Цаашид хөнгөн хэлбэрийг гэрийн нөхцөлд тусгаарлахаас өөр аргагүй болно. Тэр үед уламжлалтын анагаах ухааны идээ, ундаа, явдал мөр, эм танг гэрийн нөхцөлд хэрэглэхээс өөр сайн арга гэж байхгүй.

–Азийн орнуудын уламжлалт эмчилгээг Европ эмчилгээтэй хослуулаад олон жил болж байна. Ямар байдлаар хослуулдаг вэ. Европ эмчилгээний дараах эмчилгээ байдлаар явагдаж байна уу?

-Дэлхий дахины уламжлалт анагаах ухааны хөгжил нь нотолгоонд суурилан хөгжиж байна. Хоёр анагаах ухааныг зөв хослуулан хөгжүүлэх нь үр дүнтэй гэдгийг дэлхийн улс орон хүлээн зөшөөрдөг. Манай орон ч уламжлалт анагаах ухааны төрийн бодлоготой орон учраас хослуулан хөгжүүлж байгаа. Европын өмнө, эсвэл дараа ч гэдэг юм уу ийм байдлаар яримааргүй байгаа юм. Бодгалийн өвчний аль үед шатанд ямар эмчилгээний аргыг хэрэглэх вэ гэдгийг мэргэжлийн эмч шийднэ. Орчин үеийн анагаах ухааны эмч нар уламжлалт анагаах ухааны наад захын мэдлэгтэй байх шаардлагатай. Одоогийн нөхцөл байдалд, вирусийн эсрэг эм, антибиотик эмчилгээний дараа уушгины үрэвслийн урхагийг бүрэн гүйцэд арилгах, дархлаа дэмжихэд уламжлалт эм хэрэгтэй байгааг эмч нар сайн мэдэж байгаа шүү дээ.

–Монголын уламжлалт анагаах ухаан гэхээр Хятад, Төвөдөөс гаралтай мэтээр андуурдаг л даа. Гэтэл монголчууд эрт дээр үеэс өөрийн гэсэн анагаах ухаантай, эмчилгээтэй, эм тантай байж иржээ. Одоо Монголд нутагшсан уламжлалт эмчилгээний хичнээн хувь нь Монголын уламжлалт эмчилгээ байдаг вэ?

-Чухал асуудал хөндөж байна. Судлаач бид чинь ийм асуудалтай их тулгарна. Танайхаас гаралтай, манайхаас гаралтай гээд байх нь хаашаа юм. Дэлхийн ихэнх улс орнууд уламжлалт анагаах ухааны өв соёл, анагаах урлаг, шинжлэх ухаан талаас нь их хөгжүүлж байна. Өөрийнхөө гадарладаг судалсан зүйлээс нэрлэвэл Өвчний урхагийг гадагшлуулах монгол хануур ёс бол монголчуудын дэлхийн анагаах ухаанд оруулсан эмчилгээний арга. Муу цусны онолтой, цус шарын халуун чанартай өвчнийг анагаах гайхамшигтай арга. Адуу малыг ханаж хатгах аргаас уламжлагдсан. Тархины доргилтыг барих арга, ясны бариа засал, монгол төөнө засал нэрлэвэл дийлэнх хувийг эзлэх болов уу.

–Ковидын халдвар Хятадын Ухань хотоос анх голомтлон гарсан. Тэрний дараахан хятадууд ковид туссан өвчтөнүүдэд Европ эмчилгээний хажуугаар уламжлалт эмчилгээг хослуулснаар гарах хүндрэлийг бууруулж, эдгэрэлтийг түргэсгэж, хоруу чанарыг нь багасгаж байна гэсэн. Үүнийг та бүхэн өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд өөрсдөө эмчилгээндээ гаргаж, үр дүнг нь харсан байх гэж бодож байна?

-Ковидын эсрэг эмчилгээний асуудал өнөөдөр хүртэл төвөг бэрхшээлтэй хэвээр байна. Улс бүхэн ДЭМБ-ын заавар зөвлөгөөг анхааралдаа авч өөрийн орныхоо нөхцөл боломжинд тохирсон арга хэмжээг л авч ажиллаж байна. Монгол анагаах ухааны хүний биеийн долоон тамир, гурван хир, хий, шар, бадганы тэнцвэрт байдлыг хангах идээ, ундаа, эм заслын аргаа л хэрэглэнэ. Халдварт өвчний эмгэг жамд тохирсон, хувь хүний биеийн өвөрмөц чанарт тохирсон эм хэрэглэхийг заагаад өгчихсөн. Одоо хэрэглэж байгаа уламжлалтын эмүүд нь уушги хамгаалах, дархлал дэмжих, бусад эрхтэнд үзүүлэх хор уршгийг багасгах, халуун бууруулах, ханиад томууны үед илрэх шинж тэмдгийг намжаах үйлдэлтэй. Уламжлалт анагаах ухааны ковидын үед хэрэглэх ихэнх эмүүдийг манай орны эрдэмтэд нэлээд сайн судалсан. БНХАУ-ын Ковидын үед хэрэглэж байгаа Лианхуй Чингвен эм нь 10 гаруй найрлагатай, зарим нь манай оронд байхгүй түүхий эдээр хийгдсэн, чихэр өвс, мүгэзийн үндэс, зээргэнэ, далайн хальс зэрэг ургамал нь манай уламжлалтын эмийн үйлдвэрт үйлдвэрлэж байгаа эмүүдийн найрлаганд ордог.

–Барууны орнуудад Азийн уламжлалт эмчилгээ, тэр дундаа Монголын ардын анагаах эмчилгээг ихэд таашаадаг болсон гэсэн. Тэгэхээр Монголын уламжлалт эмчилгээг дэлхийд гаргах чиглэлд ажиллах цаг нь болжээ гэж харж байна?

-Уламжлалт анагаах ухааны чиглэлээр гадаадад ажиллаж байгаа маш олон эмч нар бий. Усыг нь уувал ёсыг нь дагана гэж тэр орны эрүүл мэндийн байгууллага, эмч нарт тавьдаг шаардлагыг бүрэн даваад, эмчлэх эрхээ аваад, жинхэнэ бор зүрхээрээ ажиллаж байгаа эмч нартаа талархал илэрхийлмээр байгаа юм. Зөвхөн Польш улсад 100 гаруй уламжлалт зүүний эмч ажилладаг. Дэлхийд гаргана гэхээсээ илүү дэлхийн түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн судалгаа шинжилгээний ажил хийж, эмчилгээ заслын үр дүнг маш сайн нотлох хэрэгтэй.

–Монголд одоогоор уламжлалт анагаах ухаанаар мэргэшсэн хичнээн эмч, боловсон хүчин байдаг вэ?

-Манай улсад уламжлалт анагаах ухааны эмч мэргэжилтэн бэлтгэх сургууль байгуулагдаад 30 жил болж байна. 10.000 хүн амд ногдох уламжлалтын эмч 3.0 байгаа бөгөөд 951 уламжлалтын эмч ажиллаж байна.

–Хэрвээ ковидоор өвчилсөн хүн Европ эмчилгээ, эмийн эмчилгээнээс бүрэн татгалзаад уламжлалт эмчилгээг сонгоё гэвэл боломжтой юу. Тусгаарлалтад байхдаа уламжлалт эмчилгээ сонгох боломж нь бүрдсэн үү?

-Боломжтой болсон. Гэхдээ цөөхөн эмийн үйлдвэрийг эмийн түүхий эдээр хангахад улс анхаарах хэрэгтэй байна. Эмч мэргэжилтэн байгаад байна, уламжлалтын эмийн хомсдолд орж болзошгүй гэж судалгаагаар тогтоосон.

–Коронавирусийн эмчилгээний үеэр хийгдсэн Европ болон уламжлалт эмчилгээний харьцуулсан судалгаа байна уу?

-Монголын Анагаахын Шинжлэх Ухааны эрдмийн чуулган-62 дугаар хурлыг 2020 оны тавдугаар сарын 25-ны өдөр Шинэ төрлийн коронавируст халдварын тархвар судлал, оношилгоо, эмчилгээний тулгамдсан асуудал сэдвээр цахим хурлыг зохион байгуулж 52 орноос давхардсан тоогоор 56967 оролцогч хандсан. Манай орны тэргүүлэх судлаачид төдийгүй ДЭМБ, ОХУ, Япон, БНХАУ зэрэг орнуудын “Ковид-19” судалгаа хийсэн эрдэмтэд зочин илтгэл хэлэлцүүлсэн. Энэ хурлын дараа ЭМЯ, АШУҮИС-ийн багш судлаачид оролцсон эрдэмтдийн баг байгуулж, төслөө боловсруулан ажлын хэсэгт танилцуулсан боловч уламжлалт анагаах ухааны судлаачдын багт санхүүжилт олгоогүй. Гэхдээ манай судлаачид мөнгөгүй гээд гараа хумхиж суулгүйгээр ажиллаж байна.

–Ковидын халдварын улмаас хүмүүс гэртээ жил гаруй хугацаанд сууж байна. Ялангуяа хүүхдүүдийн сэтгэц болон биеийн эрүүл мэндэд ноцтой аюул тулгараад байгаа. Чийг бамтах, рахиттай болох, дэлгэцийн хамааралтай болсноор мэдрэлийн ядаргаанд орох зэрэг эрсдэл үүсээд байна. Үүнд та мэргэжлийн хүний хувьд ямар зөвлөгөө өгөх вэ?

-Эцэг эхчүүд хүүхдүүдийнхээ эрүүл мэндэд маш ихээр анхаарч мэргэжлийн хүмүүсээс зөвлөгөө сайн авах хэрэгтэй. Гэр орондоо тогтмол чийгтэй цэвэрлэгээ хийх, хоёр цаг тутам өрөөний агаарыг сэлгэх, хүүхдэдээ тохирсон дасгал хөдөлгөөн тогтмол хийлгэх, гар, утас, компьютерийн хэрэглээг хянах, удаан ажиллуулахгүй байхад анхаарах. Мөн рахитаас урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Д аминдэмийг сэргийлэх тунгаар хоногт 400-500ОУН тогтмол өдөр болгон уулгах хэрэгтэй. Илчлэг чанартай хоол ундыг зориулан хийж өгөх, эрт унтуулж амраах, усанд орж чийрэгжүүлэх, биеийг нь сүүлний тосоор сайн тосолж иллэг хийж өгөх нь чухал юм. Хүүхдийн дархлаажуулалтыг цаг тухайд нь хийлгэж байхыг зөвлөе.

Categories
мэдээ нийгэм

З.Төмөрбаатар: Өөрийн орны хийн түлштэй болоход Монгол Улсын төрөөс хууль эрх зүйн орчныг тодорхой болгох цаг нь болчихоод байна

-НИЙСЛЭЛ БОЛОН АЙМГИЙН ТӨВҮҮДИЙГ УТААГҮЙ БОЛГОЁ ГЭВЭЛ ДУЛААН ХАНГАМЖИЙГ ОЛОН УЛСЫН ЖИШГЭЭР ХИЙН ТҮЛШЭЭР ШИЙДЭХ ХЭРЭГТЭЙ-


Монголын нүүрсний метан хийн холбооны тэргүүн, Эрчим хүчний дэд сайд асан З.Төмөрбаатартай ярилцлаа.

–Цахилгааны асуудлаа шийдэхийн тулд станц нэмж барихаас өөр гарц байхгүй. Станцууд баригдвал үүнийг дагаад нүүрсний хэрэглээ нэмэгдэнэ гэсэн үг биз?

-Манай улс 2019 оны байдлаар 57.1 сая тонн нүүрс олборлож, үүнээс 36.8 сая тонн нүүрсийг БНХАУ-д экспортолжээ. үлдсэн 20 сая гаруй тонн нүүрснээс манай эрчим хүчний дотоод хэрэгцээг хангаж байгаа нүүрсээр ажилладаг есөн цахилгаан станц болон хот, аймаг сумын төвүүдэд ажиллаж байгаа уурын болон усан халаалтын зуухнууд, харин айл өрхийн түлшинд ойролцоогоор 10 орчим сая тонн нүүрсийг шатаасан байна. Өөрөөр хэлбэл, үйлдвэрлэж байгаа цахилгааныхаа 80 орчим хувийг дээрх станцууд үйлдвэрлэж, цаашид дотоодын эрчим хүчний хэрэглээг 100 хувь бие даан хангахын тулд нэмээд 300-450 Мвт-ын хүчин чадалтай нүүрсээр ажилладаг гурван цахилгаан станц шинээр барьж, аймгуудын нүүрсээр ажилладаг дулааны станцуудын хүч чадлыг нэмэгдүүлэх төслийг хэрэгжүүлэхээр гадны зээл авах гэж байна. Өөрөөр хэлбэл, манай дотоодын нүүрсний хэрэглээ жилд 10 сая тонноос давах нь ээ.

Энэ хэмжээгээр төв суурин газруудын агаарын бохирдол нэмэгдэж ард иргэдийн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрх улам бүр зөрчигдөх нөхцөл бүрдэх нь.


–Улаанбаатар хотод нийт 2337 усан болон уурын халаалтын зуух болон айл өрхүүдийн яндан бий. Энэ их утаа, яндан хүний эрүүл ахуйд ноцтой хүнд байдал үүсгэж байгаа нь тодорхой. Хэдий шахмал түлш түлж байгаа ч өнөө өвөл нийслэл хот утаатай байсныг иргэд шүүмжилсэн?

-2016 онд Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас хийсэн судалгаагаар “Монгол Улс гурван сая хүн амтай ч жилд 1800 хүн дотоод агаарын бохирдлоор, 1500 хүн гадаад агаарын бохирдлоор цаг бусаар нас барж байгаа” гэдгийг 2019 онд гаргасан товхимолдоо дурдсан байна. Мөн АШУИС, Беркелей их сургуультай хамтран “Улаанбаатар хотын агаар бохирдлын эрүүл мэндийн нөлөөлөл” судалгаагаар РМ2,5 тоосонцрын хэмжээ 70 мг/м3 байгаагаас уушгины хатгалгаагаар 110-150 орчим хүүхэд нас барж, насанд хүрэгчид зүрх судасны эмгэгээр цаг бусын нас баралт 12500 болсон, хэрэв агаарын бохирдол энэ хэвээр үргэлжилбэл 2024 гэхэд энэ тоо 14000 болж өсөх магадлалтай байгааг судалгааны дүгнэлтдээ дурдсан байна. Энэ бол Улаанбаатар хотын 1.5 сая хүн амын үзүүлэлт. Тэгвэл үүнээс бага хүн амтай ч аймаг, сумдын төвд амьдарч байгаа иргэд агаарын бохирдлоос ямар хэмжээний хор хохирол учирч байгааг харж болохоор байна.

–Шахмал түлшээр утааны асуудлыг шийдсэн ч өнгөрсөн жил олон хүн угаартаж нас барсан. Гэтэл эрх баригчид “Иргэд яндангаа хөөлөөгүйгээс нас бараад байна” гэдэг бүдүүлэг тайлбар хийсэн. Мэргэжилтнүүдийн хувьд нүдэнд үзэгдэх утаа багассан ч хортой угаар ихэссэн гэсэн тайлбарыг хийсэн удаатай?

-Төр засгийн зүгээс нийслэл, хот, сумын төвийн утааны энэ аюулыг анзаарч, уг байдалд дүгнэлт хийж 2019 оноос нийслэлд боловсруулаагүй нүүрс түлэхээс татгалзаж сайжруулсан шахмал түлш түлж эхэлснээр нүдэнд үзэгдэх утаа үлэмж хэмжээгээр буурсан сайн талтай. Гэвч энэ өвлөөс шахмал түлшний чанарт эргэлзэх зарим судалгаа, эрүүл мэндэд хор хөнөөл учруулж болохоор байгаа мэт үнэн, худал нь үл мэдэгдэх яриа гарах болов. Тэгээд ч сайжруулсан шахмал түлш агаарын бохирдлыг бууруулах төгс шийдэл биш. Дэлхийн томоохон хотууд хийн түлш, эрчим хүчийг ашиглаж ард иргэдээ эрүүл, аюулгүй амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлж байгааг та бид бүгд мэднэ.

Дэлхийн улс орнууд уур амьсгалын өөрчлөлт нь хүний үйл ажиллагаанаас тухайлбал нүүрснээс ялгарах хүлэмжийн хийн нэг болох нүүрсхүчлийн хийг агаар мандал руу ялгаруулж байгаагаас нөлөөлж байгааг тогтоож, НүБ, Франц улсын санаачилгаар 2015 онд Парис хотод болсон Дэлхийн уур амьсгалын дулаарлыг авч хэлэлцсэн бага хурлаар улс орнуудыг хүлэмжийн хийн үйлдвэрлэлийг бууруулах зорилтыг дэвшүүлсэн. Үүний үр дүнд бүх улс орон үүрэг амлалт авч нүүрснээс татгалзаж эхэлж байна. Тухайлбал, БНхАУ нүүрс хүчлийн хий ялгаруулалтыг зогсоож цэвэр улс болохыг зорьсон бол Герман улс 2030 он гэхэд бүх нүүрсний уурхайгаа хааж цэвэр эрчим хүч буюу сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлэх гэх мэт бүх орон үүрэг амлалт авсан. Манай улс ч ялгаагүй 2030 он гэхэд хүлэмжийн хийгээ 14 хувиар бууруулах үүрэг авсан.

Гэтэл бид эрчим хүчний эх үүсвэр болох нүүрснээсээ татгалзах боломжгүй учраас дотоодын эрчим хүчээ бие даан хангахын тулд зайлшгүй нүүрсний эх үүсвэр бүхий цахилгаан станцууд барих болж байна. харин уурын болон усан халаалтын зуухнуудыг нүүрсээр галлаж буйг зоригтой өөрчилж хүн ардынхаа эрүүл амьдралыг тэтгэх бодлого хэрэгжүүлэх боломж байна гэж үзэж байна.

–Уурын болон усан халаалтын зуухнуудыг хийн түлшээр хангая гэж үү?

2.8
МВТ-ЫН ХҮЧИН ЧАДАЛТАЙ НҮҮРСЭЭР АЖИЛЛАДАГ УСАН ХАЛААЛТЫН ЗУУХЫГ 3.0 МВТ-ЫН ХҮЧИН
ЧАДАЛТАЙ ХИЙН ТҮЛШЭЭЭР АЖИЛЛАДАГ УСАН ХАЛААЛТЫН ЗУУХААР СОЛИХОД ОРЧИНД ЯЛГАРАХ
ХОРТ БОДИСЫН ХЭМЖЭЭ БУУРСАН БАЙДАЛ

Хүлэмжийн хийн бууралт/ жилд 1752 CO2/tn

Нүүрсний хэмнэлт/жилд 1724 тонн

Үнс/жилд 221 тонн

-Тийм ээ. Энэ нь нэгдүгээрт, 2000 онд батлагдан хэрэгжиж байгаа Шингэрүүлсэн шатдаг хийн хөтөлбөр юм. Өнгөрсөн жилүүдэд Улаанбаатарын зарим сургуулиудын томоохон цогцолборын дулааныг шингэрүүлсэн шатдаг хийгээр галлаж, жилд 50000 гаруй тонн нүүрс дутуу шатааж, утаа уугиулдаг байсныг зогсоож экологийн цэвэр орчныг бүрдүүлж чадсан байна.

Энэ жишээнүүд бол манай улс эхний ээлжинд зарим аймгийн төвүүдийн дулааныг шингэрүүлсэн шатдаг хийнд шилжүүлж, дулааны найдвартай эх үүсвэр бүхий иргэдийнхээ эрүүл мэндэд ээлтэй орчныг бүрдүүлэх боломж байгааг харуулсан бодит жишээ юм. ойрын жилд дотооддоо газрын тос боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад ороход шингэрүүлсэн шатдаг хийг дотооддоо үйлдвэрлэж тодорхой хэмжээний хэрэгцээгээ хангана гэсэн үг юм. Нүүрс болон шингэрүүлсэн шатдаг хийн түлшний эдийн засгийн тооцоо судалгааг экологи, нийгэм эдийн засгийн шууд болон шууд бус өртөг, зардлуудын харьцуулсан тооцоо хийж шийдвэр гаргах хэрэгтэй байна. Шууд бус зардал гэдэгт нийгмийн эрүүл мэнд, байгаль орчинд үзүүлж байгаа сөрөг нөлөөллийг тооцно гэсэн үг юм.

Хоёрдугаарт, цаашид охУ-аас БНхАУ руу манай нутгаар дамжих хийн хоолойн томоохон төсөл хэрэгжвэл манай улсын эдийн засаг, хийн түлшний салбарт томоохон хөгжил авчрах нь тодорхой. Гэвч дэлхий нүүрснээс татгалзаж хийн түлшний зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэхийн хэрээр хийн түлшний үнэ ч цаашид өсөх нь тодорхой. Тэгэхээр гадны хараат байдлаар валютаар хийн түлштэй байх нөхцөл харагдаж байна.

Гуравдугаарт. “Айлаас эрэхээр авдраа уудал” гэдэг шиг өөрийн орны чулуун нүүрсний асар их баялагт байгаа метан хий буюу уламжлалт бус байгалийн хийн хайгуул, олборлолтын хөрөнгө оруулалтыг улсын төсөв, гадаад дотоодын зээлээр бус хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжсэн хууль эрх зүйн орчныг тодорхой болгож, богино хугацаанд үр дүнд хүрч байгаа олон улсын туршлагыг судалж өөрийн оронд хэрэгжүүлэх нь “өөрийн орны баялаг өр болдоггүй”-н жишээг харуулах юм.

Сүүлийн жилүүдэд УУхүЯ, АМГТГ-аас Нүүрсний метан хийн геологийн эрэл, хайгуул бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулан хийн түлшний нөөц тогтоож олборлолт явуулахаар ажиллаж байгаа хэд хэдэн компани байна. Эдгээр компаниудын хийн нөөц тогтоох олборлох үйл ажиллагаа 2-3 жилийн дараа эхлэх төлөвтэй байна. өөрийн орны хийн түлштэй болоход төрөөс хоёр асуудалд анхаарах шаардлагатай байна.

Нэгдүгээрт. олон улсын туршлагаас харахад хийн түшний эрэлт хэрэгцээ шаардлагаа тодорхойлсон стратеги хөгжлийн бодлоготой байна. өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулагч бүтээгдэхүүнээ хаана хүргэж ямар хэрэгцээнд зориулж борлуулах зах зээлийн эрэлт хэрэгцээг тодорхойлсон байдаг.

Хоёрдугаарт, уламжлалт болон уламжлалт бус байгалийн хийн геологи хайгуулын эдийн засгийн онцлог талуудыг харгалзан үзэж,уламжлалт бус байгалийн хийн хөрөнгө оруулагчдаа дэмжсэн хууль эрх зүйн орчинг тодорхой болгон, Газрын тосны тухай хуульд тусгаж өгөх асуудлууд өөрийн орны хийн түлшний салбарыг богино хугацаанд хөгжүүлэх өргөн боломжуудыг бий болгоно.

–Ярилцсанд баярлалаа.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

“Сайн ах” ажиллагаануудын төстэй ба ялгаатай тал

Цагдаагийнхан “Сайн ах” ажиллагаа явуулдаг. Саяхан хэдэн шүүгч дээр энэ ажиллагаагаа явууллаа л даа. Яагаад энэ ажиллагааг “Сайн ах” гэж нэрийдэх болсныг та бүхэн санаж байгаа байх. 2014 онд энэ ажиллагааг анх тухайн үед Хууль зүйн сайд байсан Х.Тэмүүжин дээр явуулсан юм. Түүнтэй нэр холбогдсон Г.Сарангэрэл гэх бүсгүйгээр “Би Тэмүүжинг сайн ах гэж боддог байсан” гэж зориуд хэлүүлсэн. Тэрнээс хойш цагдаагийн ийм төрлийн ажиллагааг “Сайн ах” гэцгээх болсон. Х.Тэмүүжин дээр явуулсан тэр ажиллагаагаа сая шүүгчид дээр давтлаа. Энэ ажиллагааны онцлог нь хөнгөмсөг явдалтай залуу бүсгүйчүүдийг татан оролцуулдаг. Бай болох хүнийхээ бичлэгийг нийгмийн сүлжээгээр тарааж, нүдний булай болгодог. Энэ ажиллагааны хамгийн зэвүүн, хар тал нь эмэгтэйчүүд, бүсгүйчүүдийн амьдралыг тэр чигээр нь золиосолчихдог. Залуу, сайхан, гэнэн байхад хэн ч хөнгөмсөг явдал үзүүлж болно. Энэ бол хүний л зан, эм амьтны жам. Үүн дээр л тоглолт хийж охид, бүсгүйчүүдээр гараа угаадагт нь Монголын цагдаад зэвүү хүрдэг юм.

“Сайн ах” ажиллагаануудыг ажиглахад хөнгөмсөг явдалтай залуу бүсгүйчүүдийг ашиглаж бичлэг хийж, тэрийгээ цацдаг нийтлэг төстэй байдал бий. Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинг унагах зорилготой явагдсан “Сайн ах” ажиллагааг эргэн саная. Тэр үед Цагдаагийн Ерөнхий газрын дарга нь Б.Билэгт гэж хүн байлаа. Ерөнхий прокурор нь Д.Дорлигжав байв. Ерөнхийлөгч нь Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий сайд нь Н.Алтанхуяг байлаа. Ерөнхий сайдын хувьд энэ ажиллагаанд ямар ч оролцоогүй байсан юм. Ийм ажиллагаа явагдсаныг ч бараг мэдээгүй байсан байх шүү. Үүнтэй адил сая шүүгчид дээр явагдсан “Сайн ах” ажиллагааг Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ч гадарлаагүй байж мэднэ.

Тэр үед Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг унагах, ичгэвтэр байдалд оруулах, үгэнд нь ордоггүй, хонгилын талаар гон гонхийж гэрэл цохиулсан, Эрүүгийн хуулийг шинэчилж эхэлсэн Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжинг даруй унагах зорилгоор “Сайн ах” ажиллагааг явуулсан. Энэ ажиллагааг нийгэмд хүргэхийн тулд хэвлэл мэдээллийг нөлөө бүхий хүмүүс гардан удирдаж байлаа. Үүнийг мэдэж ядаад байх юмгүй. Г.Сарангэрэл бүсгүйг шөнө шоронгоос нь гаргаж авч ирээд нөлөө бүхий нэгний телевизийн нэвтрүүлэгт оруулахдаа нүдний булай юмнууд асууж, тэрэндээ хариулт авах гэж яаж хүчилснийг бүгд харсан. Тэгж л Х.Тэмүүжинг сайдаасаа огцорсон. Нэр холбогдсон бүсгүй цагдаагийн байгууллагад бүртгэлтэй, өмнө нь ч хар тамхины хэрэгт холбогдож байсан нь цагдаагийнханд “олзлогдох” үндэслэл болж. Тэр бүсгүйн амьдрал тэгээд л сүйрсэн гэж болно, дараа нь дахин хар тамхины хэрэгт холбогдсон тухай дуулдаад өнгөрсөн дөө. Бүсгүйг “Сайн ах” ажиллагаанд оролцуулснаараа амьдралыг нь тэр чигээр нь үрчихэж байгаа юм.

Сая шүүгчид дээр явуулсан “Сайн ах” ажиллагаанд мөн л хөнгөмсөг явдалтай бүсгүйчүүдийг татан оролцууллаа, бичлэг хийлээ, нийтэд цацлаа. Нийгмийн сүлжээгээр яг өмнөх технологиороо түгээж, шившиглүүллээ.

Энэ удаагийн “Сайн ах” ажиллагааны зорилго юу байв? Энэ бол Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатарыгаа авч үлдэх гэсэн цагдаагийнхны ээлжит ажиллагаа. Хууль зүйн сайд Ерөнхийлөгчийг шүүмжилсэн. Тэрээр УИХ-ын чуулган дээр “Ерөнхийлөгчийн зүгээс Шүүхийн тухай хуулиа тат гэдэг шахалтыг хууль санаачлагчийн хувьд надад удаа дараа тавьж байсаан. Төрийн ордны зүүн жигүүрийн гуравдугаар давхарт шүүгч хүн ирж, хэнд хэдэн жилийн ял өгөх вэ гэдэг тэр ёсыг халахын тулд Ерөнхийлөгчийн тавьсан шахалт, шаардлагыг бид биелүүлээгүй” гэж ярьсан. Үүний дараа У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар огцорч, дараагийн Засгийн газар шинээр бүрэлдэхэд Х.Нямбаатар үргэлжлүүлэн ажиллахаар болж, шинэ сайдуудыг Ерөнхийлөгч хүлээн авч уулзсан. Энэ үеэр Ерөнхийлөгч Хууль зүй, дотоодын хэргийн сайд Х.Нямбаатарт хандан “Хууль зүйн сайд яагаад улстөржөөд байна вэ, яагаад Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг УИХ-ын чуулганы танхимаас худлаа гүтгээд байна вэ. Үүнийгээ тайлбарлах ёстой шүү. Би өөрийг чинь шүүхэд өгнө. Би яахаараа Төрийн ордны гуравдугаар давхраас хүмүүст ял өгөөд сууж байдаг юм бэ. Хууль зүйн сайд ийм юм ярьж болохгүй. Чи Монгол Улсын Хууль зүйн сайд болохоос биш Монгол Ардын намын Хууль зүйн сайд биш” гэж хатуухан анхааруулсан. Энэ удаагийн “Сайн ах” ажиллагаа бол хэрвээ Ерөнхийлөгч шүүхэд гомдол гаргавал Хууль зүйн сайд ойчих магадлал өндөр учир сайдаа авч үлдэх гэсэн цагдаагийн дарга нарын ажиллагаа байлаа. Нөгөө талдаа хонгил байгаа шүү гэдгийг батлан харуулах гэсэн зорилго давхар агуулжээ. Өмнөх болон саяны ажиллагааны ерөнхий технологи нь яг адилхан, захиалгынх. Харин ялгаатай тал нь гэвэл, нэг нь Хууль зүйн сайдаа огцруулах, нөгөөх нь Хууль зүйн сайдаа авч үлдэх. Гэхдээ тэр бичлэг ч үнэхээр ой гутмаар харагдсан шүү. Цахилгаан шатанд оцгоноод л. Орцонд оцгонодог “бригад” үнэхээр захиалгаар ажилладаг, найраа хийдэг нь үнэн юм билээ. Яг тэгж бөөгнөрөхөд нь л бичээд авчихсан юм байна лээ шүү дээ. Гэвч энэ бичлэгийг нийтэд цацахгүйгээр асуудлыг шийдэж болох байсан байх. Нийтэд цацах ямар ч хэрэггүй, илүү зан болсон. Энэ бол Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын нэр хүндийг унагах гэж, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайдаа авч үлдэх гэсэн У.Хүрэлсүхийн удирдаж явуулж байгаа ажиллагаа юм. Намын дарга нь учир цагдаагийн дарга нараа дуудаж авчраад даалгавар өгөөд л бол оо. Тэд л ийм юм хийж чадна. Улс эх орны байдал хүнд, цар тахалтай, хямралтай үед эрх баригчдын зүгээс хийж, хэрэгжүүлж байгаа хамгийн чухал ажил нь ердөө ийм л юм байна. Бодохоос дургүй хүрмээр байгаа биз. Монголын цагдаа, хууль хүчнийхэн ч эрх баригчдад хуваагдаад хоорондоо “үзэлцэж” байна. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, Ерөнхий сайд асан У.Хүрэлсүх хоёр үнээ, тугал шиг л сайн найз байснаа барилцаж авсан л гэнэ, зодолдсон л гэнэ гэж дуулдаад байна.

Тэд бидний төлөө ийм л юм хийж, төрийн толгойд байцгааж байна. Тахал, өвчин эмгэг, вакцин гээд амь наана, там цаана, ард иргэд нь цалин, мөнгө төгрөг гээд түмэн зовлон бэрхшээл туулж байхад энэ хэдэн эрх баригчид нь өөрсдийнхөө албан тушаалд үлдэхийн тулд нэг нэгнийхээ эсрэг, цагдаа нарыг ашиглаж элдэв ажиллагаа явуулахаас өөр хийж байгаа юм алга.