Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

Т.Батцогт: Асуудал нь стандартад биш, эрх баригчид хот гэдгийг ойлгоогүйд байгаа юм DNN.mn

Нийслэлийн Ардчилсан намын дарга, НИТХ-ын төлөөлөгч Т.Батцогттой ярилцлаа.

-Та АН-ын Нийслэлийн намын даргаар томилогдсоноос хойш сар гаруй ямар ажил дээр төвлөрч ажиллаж байна. Улаанбаатарт Монголын хүн амын тал хувь нь байна. Улсын эдийн засгийн 70 хувийг эзэлж байгаа учраас Улаанбаатар хотын чиглэлээрх улс төрийн шийдлүүд сонирхолтой санагдаж байна?

-Би өмнө нь Баянзүрх дүүргийн АН-ын даргын албыг хашиж байсан. НИТХ-д хоёр удаа сонгогдсон. Нийслэлийн АН-ын дэд даргаар ажиллаж байсан. Энэ мэтээр нийслэлийн ажлыг хийж байсан. Тиймээс мэдээж намын бодлогод төвлөрч ажиллаж байна. Ямар төлөвлөгөө бодлого, түүнийг бодит болгоход чиглэсэн ямар мөрийн хөтөлбөртэй байх, ямар зохион байгуулалт хийх гэхчилэнгээр. АН 2012-2016 онд анх нийслэлд засагласнаас хойш МАН найман жил тасралтгүй засаглахдаа ямар түвшинд, ямар нөхцөл байдалд хүргэв. Нийслэлийн өнөөдрийн нөхцөл байдал хүнд байна шүү дээ.

Намууд хоорондоо бодлогоор өрсөлдөх ёстой. Түүнээс мөнгөөр ч юм уу, эсвэл эрх мэдэл, албан тушаал, бусад хүчин зүйлээр биш. Бодлого бол улстөрчдийн худлаа сайхан амлалт биш. Судлаачид, инженерүүд, мэргэжлийн мэргэшсэн хүмүүсийн судалгаа тооцоо дээр тулгуурлаж менежмент хийх ёстой.

Өнөөдрийн хотын дарга инженер биш, хуулийн чиглэлийн хүн гэж ойлгосон. Тэр хүн инженерүүдийн өмнүүр орж автозамын түгжрэлийн тухай асуудлыг ярих эрхгүй. Өөрөөр хэлбэл, тэр хүн хуульч болохоос судлаач, автозамын инженер биш. Улаанбаатар хотын түгжрэлийг бууруулахын тулд Автозамын удирдлагын төв дээр очиж инженерүүдийнхээ үгийг сонсох ёстой. Тэд тооцоо судалгаануудаа хийгээд өглөөний ачаалал хаанаас эхэлж байна. Хүн хамгийн их төвлөрч байгаа автобусны буудал хаана нь байна. Аль хэсэг нь төвийн аль хэсэгт хамгийн их ачаалал үүсгэж байна гэдгийг инженерүүд тооцоолж гаргадаг. Түүнээс ГХЯ-ны явган хүний замыг хаа гэж хэлэх эрх Хотын даргад байдаггүй.

Нийслэлийн АН Улаанбаатар хотод тулгамдаад байгаа асуудал болгон дээр бодлогын зөвлөл байгуулсан. Нийт 16 бодлогын зөвлөл гарсан. Жишээлбэл, түгжрэлийн асуудал хариуцсан бодлогын зөвлөл яг энэ чиглэлээр сургуулийг нь төгссөн, олон жил судалгаа хийсэн, ажилласан хүмүүсээс бүрдэж байгаа. Ингээд яг энэ чиглэлээрх судалгаа, бодлогын шийдлүүдийг гаргаж байна. Улаанбаатар хотын түгжрэлийн асуудлуудыг шийдэх энгийн хэрнээ олон шийдэл байна. Мэдээж бид метротой болох ёстой. Гэхдээ маргааш, нөгөөдөр яах вэ гэдэг өнөөдөр чухал байна. Гэтэл эрх баригчид маргааш өглөө босоод метротой болчих юм шиг төлөвлөөд, яриад байна. Бүх асуудалд ингэж хуумгай хандаж байна. Түүнчлэн утааны асуудлаарх бодлогын зөвлөл бий. Утааны асуудлыг судалдаг эрдэмтэн, судлаачид судалгаа, тооцооллыг боловсруулж байна. Тухайлбал, гэр хорооллын асуудлыг ахалж ажиллаж байгаа Нийслэлийн намын хорооны гишүүн Түмэнбаяр утаагүй шийдэл хэлэлцүүлгийг уржигдар өрнүүллээ. Уг хэлэлцүүлэгт олон эрдэмтэн ирсэн. Улаанбаатар хотын 200 янданг шийдэх олон шийдлийг тэр үеэр хэлж байна лээ. Энэ мэтээр АН бодлогоороо өрсөлдье гэж уриалж манлайлж байгаа.

Ер нь хотыг инженерүүд удирдана. Түүнээс захиргаадах аргаар удирдахгүй. Өнгөрсөн хугацаанд болж өнгөрсөн үйл явдлууд, Хотын даргын гаргаж байгаа шийдвэрүүдийг харахад хэт хүч хэрэглэж шийдэж байна. ХЗДХ-ийн сайдынхаа сэтгэхүйгээс бууж ирээгүй байна. Хот гэдэг 50 хувь нь менежмент хийх аж ахуйн ажил байдаг. 50 хувь төрийн захиргаа үйлчилгээний ажил бий. Эрх баригчид хэтэрхий захиргааны аргаар ажиллаж байна. Тэдний шийдэл болохгүй, зогсооно, хорино, нураана, буулгана.

-Бүсчилж хөгжүүлснээр улс орны асуудлыг шийдэхэд түлхэц болно гэж зарим хүрээнд харж байх шиг байна. Та бүсчилсэн хөгжлийг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Бүсчилж хөгжүүлэхгүй бол эдийн засгийн бодлого алдагдаж байна. Улаанбаатар руу төвлөрөл үүсээд байна. Гол нь тухайн бүс нутагт хүн амьдрахад хамгийн таатай орчин байх ёстой. Ингэхийн тулд яах ёстой вэ гэдэг бодлогоо зөв гаргах хэрэгтэй. Долоон бүсийг бүгдийг нь мал аж ахуй, газар тариалангийн бүс болгож болохгүй. Бүсчилж хуваахын тулд эдийн засгийн онцлогуудыг нь гаргах ёстой. Түүнээс 2024 оны сонгуульд ялахын тулд ингэж хуваавал болох юм байна гэдэг бүсчлэл биш. Тэр бол луйвар.

-Гэхдээ бүсчилсэн хөгжил нь өнөөдөр Улаанбаатар хотын толгойны өвчин болчихоод байгаа түгжрэл бөөгнөрлийг бууруулах том гарц юм биш үү?

-Дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнууд нийтээрээ хамгийн их хүн төвлөрүүлэх дээр анхаарлаа хандуулдаг. Тэгж эдийн засгийн хувьд төвлөрлийг бий болгодог. Гол нь тооцооллуудаа зөв хийж, оновчтой бодлоготой байх ёстой.

Бусад улс оронд би хэрвээ хотын дарга байсан бол орон нутгаас ирж байгаа хүмүүсийг авах ёстой. Учир нь миний удирдаж байгаа хотын сургууль цэцэрлэг, эрүүл мэнд, соёл харилцаа, хөгжил бүгд таатай учраас хүн ам бөөгнөрч байна. Хүн амьдрахад таатай байна шүү дээ. Хамгийн гол нь хотын дарга нар ийм таатай орчныг бий болгож, хотын хүн ам татахын төлөө зүтгэх ёстой. Манайд харин эсрэгээрээ.

-Асуудал нь юундаа байна вэ. Бодлогын гарц шийдэл нь юу вэ. Стандарт уу?

-Улаанбаатар хот анх удаа Хотын стандарт гэдэг шинэ алба нээсэн. Үүнийгээ дагаад хот, нийтийн аж ахуйн чиглэлээр хэрэгжүүлэх 10 гаруй төрлийн стандарт бий. Явган хүний болон автомашины зам ямар стандарттай байх ёстой вэ гэдгийг бүгдийг нь стандартжуулчихсан. Гэхдээ менежментээ хийж чадахгүй байгаа юм.

Хотын асуудал нь стандартад биш, өнөөдрийн эрх баригчид хот гэдгийг ойлгоогүйд байгаа юм. Нийслэл, хот хоёр тусдаа зүйл. Монгол Улсын Үндсэн хууль дээр ч байгаа. Хот гэдэг нь нийтийн аж ахуй чиглэл рүүгээ байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, автозамын түгжрэл, хог, гэрэлтүүлэг, явган болон автозам, камержуулалт, ногоон байгууламж, тоглоомын талбай зэрэг нийтийн аж ахуй.

Нийслэлийн засаг дарга, Хотын захирагч хоёр тусдаа ойлголт. Нийслэлийн засаг дарга илүү захиргааны чиглэлтэй. Тодруулбал, хурал тогтоол шийдвэр, төрийн үйлчилгээ чиглэл рүүгээ, Иргэдэд төрийн үйлчилгээ үзүүлэх.

Харин хотын дарга нь аж ахуйн ажил. Үүнийг ойлгоогүй. Одоогийн бүтэц нь Улаанбаатар хотын Засаг дарга бөгөөд Хотын захирагч гэж явж байгаа. Хотын захирагч гэдэг бол олон улсын жишгээр ард түмнээсээ сонгогддог хүнийг хэлдэг. Хотын иргэдийн саналыг авч сонгогддог. “Би таныг ийм сайхан аюулгүй хотод амьдруулна. Тэгэхийн тулд замыг түгжрэлгүй байлгана. Гэрэлтүүлэгтэй, ногоон байгууламж, явган хүний замтай, үерт автахгүй. Дэлбэрэлтэд өртөхгүй. Таныг айх аюулгүй байлгана” гэдэг Хотын захирагчийн ажил. Тиймээс иргэдээс санал авч сонгогдож байгаа юм. Х.Нямбаатарыг, Д.Сумъяабазарыг хэнийг нь ч хотын иргэд сонгоогүй. Тиймээс тэд өөрсдийгөө сонгосон хүний төлөө ажиллаж байна.

МАН-ынхан үүнийгээ өнөөдрийг хүртэл ойлгоогүй байна. Эсрэгээрээ хот нийтийн аж ахуй дээрээ Улаанбаатар хотын Ерөнхий менежер бөгөөд Захирагчийн ажлын алба гэдэг доод шатны бүтцийг бий болгочихсон. Хотыг авч явахад энэ хүний төсөв, эрх мэдэл нь хүрэхгүй. Адил статустай байх ёстой. Сонгогддог хүн байх ёстой. Нэг нь захиргаа, нөгөөх нь төрийн үйлчилгээний ажил байх учиртай. Энэ байхгүй учраас доголдоод, орхигдчихсон байгаа юм. Эрх баригч хот гэдгийг өнөөдрийг хүртэл ойлгохгүйн гайг бүгд хүртэж байна.

мэдээ улс-төр

З.Нарантуяа: Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад хэр таатай орон бэ гэдэг нь дотоодын хөрөнгө оруулагчдадаа төр яаж хандаж байгаагаар тодорхойлогдоно DNN.mn

УИХ-ын гишүүн асан З.Нарантуяатай ярилцлаа.

-Хөрөнгө оруулалтын хууль орж ирээд л хойшилж байна. Хуулийн шинэ, хуучин зохицуулалтын талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Хуулийг шинэчлэх нь хөрөнгө оруулалтын орчноо л сайжруулах гэж хийж байгаа ажил. Энэ зорилгоос нь харвал өргөн баригдсан төсөл болон хамт өргөн барьсан хуулиудад бүхэлдээ хөрөнгө оруулалтын орчныг хамгийн их муутгаж байгаа авлига, хулгай, хууль бус үйлдлүүд, төрийн дайчилгаа, булаалт, дээрмийг дахин гаргахгүй байх, хулгайтай тэмцэж байгаа үр дүн муутай ажлуудыг сайжруулах, гэмт хэрэг зөрчилтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, мөнгө угаах, хууль бус зүйлийг санхүүжүүлэх асуудлаас сэргийлсэн зүйл, заалт дутуу орсон харагдаж байна. Хөрөнгө оруулагчдын гомдлыг хянаж, барагдуулах Зөвлөл байгуулж байгаа нь сайн хэрэг. Төр анхааралдаа авч байна аа гэсэн үг. Гэхдээ гомдлыг шийдэж байна гээд хуулийн байгууллагуудынхаа урдуур ороод УИХ гишүүд, Ерөнхий сайд, ХЗДХ-ийн сайд нь өдөр бүр нэг хэрэг ярьдаг болчихвол энэ нь өөрөө хөрөнгө оруулагчдыг үргээх нэг том фактор гэдгийг мэдрэх хэрэгтэй. Тиймээс хийх ажлаа өөрт ногдсон үүргийнхээ хүрээнд хийдэг эрх, үүрэг, хариуцлагыг л тус бүрийнх нь хуулиудад нь баталгаажуулах, боловсронгуй болгох асуудал.

Улсын зэрэглэлээ өсгөх хэрэгтэй. Төрийн өмчийн үйлдвэрүүдийн монополийг задалж, хувийн салбар дахь төрийн хэт оролцоог бууруулах, инфляци, зээлийн хүүгээ бууруулахад бүх анхаарлаа чиглүүлж, “зөв” ажил хийх хэрэгтэй. Тодорхой ажлууд хийж байгаа гэх байх. Найман жил хөрөнгө оруулалт татна гэж хурал, зөвлөгөөн хийсэн л дээ. Төрийн ордон нэг ч өдөр сул чөлөөтэй байгаагүй. Энэ өнцгөөс дүгнэвэл зорилтоо биелүүлэхэд дутуу ажилласан төсөл байна лээ. Зөвхөн нэг хууль гаргаад бүх асуудал шийдэгдэхгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын орох урсгалыг нэмэгдүүлэхэд Засгийн газрын бодлого, үйлдэл их чухал үүрэгтэй.

Ер нь дотоодын хөрөнгө оруулагчдадаа төр хэрхэн хандаж байгаа үйлдлээр гадаадын хөрөнгө оруулагчдад хэр таатай орон бэ гэдэг тодорхойлогддог. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид ялгаагүй тэдний ашиг сонирхол нь, оруулсан хөрөнгө нь өгөөжтэй, бизнес нь үр ашигтай, ажлаа эхлүүлэхэд дамжлага багатай, төр хөрөнгийг ху раагаад авчихдаггүй, зайлш гүй шаардлагаар авбал нөхөн олговрыг нь олгож хохиролгүй болгодог баталгаа л хэрэгтэй шүү дээ.

-Яагаад гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагчид, хөрөнгө оруулалт ялгаатай яригдаад байна вэ?

-Хөрөнгө оруулалт гэж хуулийн нэр томьёо нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт ашгийн төлөө үйл ажиллагаа явуулах хуулийн этгээдийн хувь нийлүүлсэн хөрөнгөд оруулсан, санхүүгийн тайланд нь туссан биет болон биет бус хөрөнгийг хэлдэг. Хувьцаа, үнэт цаас авах, зээл, санхүүжилт өгөх, бусад санхүүгийн нэгдэл үүсгэх гээд янз бүрийн хэлбэрээр л хөнгө оруулалт биеждэг. Хөрөнгө оруулагч гэдэг нь хуульд заасан хэлбэрээр Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт хийж байгаа гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагч аж ахуйн нэгж, иргэн. Ялгаагүй л хамтад нь хөрөнгө оруулагч гэж үзэх ёстой юм.

Улс орнууд өөр улсаас хөрөнгө оруулалт татаж, дотоодын эдийн засгийн өсөлтөө дэмжих дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын барилга байгууламжаа ирээдүй цагаас урьдчилан барьж байгуулахын тулд өөрөө боломжтой болох тэр цаг хугацааг хүлээлгүйгээр бусад орны хөрөнгө санхүүгийн чадавхтай хуулийн этгээд, хөрөнгө оруулагчдад тэдний сонирхлыг татахуйц бизнесийн таатай орчин нөхцөл амлаж, санхүүгийн эх үүсвэр олж авах арга хэрэгсэл гэж ерөнхийд нь ойлгоход болно.

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татах, тэдэнд илүү таатай нөхцөл бүрдүүлэх тухай л яриа явагдаж байна. Яагаад тэдэнд илүү боломжтой нөхцөл өгөх хэрэгтэй гэж. Та түрүү нь дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг ч төр дэмжих тухай ярилаа л даа?

-Тийм ээ. Дотоодын хөрөнгө оруулалт, бизнесийн салбарыг дэмжих асуудал бүхэлдээ төрийн бодлогын үндэс. Тэр утгаараа нэг хууль бус бүх л бодлого, үйл ажиллагаа, институцээр дэмжих ёстой. Энэ ажлын ерөнхий түвшин хир байгааг эдийн засгийн бүтэц, төрөлжилт, экспорт, импортын зөрүү, орлого бүрдүүлэлтийн оролцооны байдлаас илт харагдаж байгаа. Зөвхөн хөрөнгө оруулалтын хуулийн хүрээнд ярихад л хувийнхаа хөрөнгөөр, эсвэл хувийн хөрөнгөө барьцаалж олж ирсэн зээл, санхүүгийн хамаг эх үүсвэрээ 100.0, 500.0 тэрбумаар нь дотоодын эдийн засагт нэмэр болох дэд бүтцийн төслүүдэд оруулчихсан дотоодын ах ахуйн нэгжүүдийн хэдэд нь татварын хувь хэмжээг нь тогтворжуулж өгсөн бол. Төсөл хэрэгжүүлэд шаардлагатай газрыг нь тэр хуульд заасныг 40, 60 жилээр нь саадгүй эзэмшүүлж, ашиглуулж өгч байгаа юу. Бизнесийг нь дэмжсэн татварын бус хуульд заасан дэмжлэгүүд үзүүлж, гэрээ хэлэлцээрүүдийг нь тэдэнд ашигтай байх нөхцөлөөр байгуулж өгч байгаа юу. Бодох асуудлууд их байна. Үндэсний хөрөнгөтнүүд цөөхөн байна. Олон болгож байж, тэр тусмаа гадаад зах зээл дээр өрсөлдөж, улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлэхэд дорвитой хувь нэмэр оруулдаг том аж ахуйн нэгжүүдийг бодлогоор дэмжсэн улсууд хөгжиж байна. Төрд гол шийдвэр гаргаж байгаа улстөрчид өөрт нь холбоотой, сонирхол нэгтэй компаниудаа биш ийм хэмжээнд потенциалтай, ач холбогдолтой үндэсний аж ахуйн нэгждүүдээ олж дэмжиж чадвал цэвэр өрсөлдөөний үр дүнд нь дотоодын эдийн засаг чадавхтай болно.

Одоогоор дотоодын хөрөнгө оруулалт хангалттай бус учраас гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтгүйгээр улс орныг хөгжүүлэх боломжгүй байна. Санхүүгийн нөөц, хуримтлал алга байна шүү дээ. 1990-2022 оны хугацаанд Монгол Улсад 39.7 тэрбум ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирсэн байна. Хөрөнгө оруулалтын нийт дүнгийн 72 хувь нь уул уурхай, олборлолтын салбарт, 11 хувь нь худалдаа, үйлчилгээний, үлдсэн 17 хувь нь бусад салбарт орж иржээ. 72 хувь буюу 28.5 тэрбум ам долларын 50 хувийг Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалт эзэлдэг байна. Оюу толгой төслийг эхлүүлсэн, хэрэгжүүлсэн, засч сайжруулах гэж оролдсон бүх хүн л нийгэмд ямар нэг хэмжээгээр шүүмжлүүлж, яллуулж, буруутгагдаж ирсэн. Гэхдээ энэ төсөл хэрэгжээгүй, өнөөдрийн түвшинд хүрээгүй байсан бол манай эдийн засаг өнөөдөр хоёр дахин бага хэмжээнд л байх байсан нь гарцаагүй үнэн.

Өнгөрсөн хугацаанд гадаадын хөрөнгө оруулалттай 14.836 аж ахуй нэгж бүртгэгдсэнээс 2022 оны байдлаар 5486 нь татан буугдаж, 9350 аж ахуйн нэгж нь үлдсэн байна. Эдгээр 9350 аж ахуйн нэгж нь 2021 онд Монгол Улсын нийт төлсөн татварын 23 хувь буюу 2.63 их наяд төгрөгийн татварыг төлж байсан бол 2022 онд энэ хэмжээ 16 хувь болж буурч, 2.4 их наяд болсон байна. Бусад улс орнуудад хөрөнгө оруулалт хийж байгаа гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ 2.0 триллион ам.долларын хэмжээнд байдаг бол 2020 оны байдлаар Ковидоос шалтгаалан энэ хэмжээ эрс буурч, 860.0 орчим тэрбум болсон байна гэсэн тоо мэдээлэл байна. Хөрөнгө оруулалтын орчин улам хумигдсан байна. Монгол Улсын хувьд мөн гадаадын хөрөнгө оруулалт татахад хүндрэл үүсч байгааг дээр дурдсан статистик тоо илэрхийлж байгаа учраас гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах чиглэлээр УИХ, Засгийн газраас бодлогын болон бусад зохицуулалтын өөрчлөлт хийж, төр, төрийн бус байгууллагууд, улс төрийн нам, иргэд, аж ахуй нэгжүүд бүгдээрээ л дэмжих шаардлагатай.

-Босго 100.0 ам.долларыг байхгүй болгох нь зөв гэсэн үг үү?

-100.0 ам.доллар зөв, буруу гэж зөвхөн нэг өнцгөөс дүгнэх боломжгүй. Ямар зорилгоор босго тавих аргыг ашиглах гэж байгаа билээ гэдэг зорилгодоо нийцүүлж, өөрчлөх, эс өөрчлөхөө шийдэх хэрэгтэй. Улс орнууд гадаадын хөрөнгө оруулалтын хөшүүрэг, баталгаатай байдлыг хангах, эсхүл дотоодын зах зээл, үндэсний аюулгүй байдлын үүднээс хөрөнгө оруулж буй салбар, хэрэгжүүлэх төслийн хэрэгжих бүс нутаг, мөн хөрөнгө оруулж буй улстай тогтоосон эдийн засаг, гадаад хамтын ажиллагааны түвшин зэрэг олон хүчин зүйлийг харгалзан хөрөнгө оруулах хэмжээг ялгамжтай тогтоож болдог. Жишээлбэл, Тайландад газрыг хөдөө аж ахуйн чиглэлээр ашиглах зориулалттайгаар боловсруулж, ашиглах хөрөнгө оруулагчид 50.0 сая ам.долларын босго, үндэсний зах зээлд мэдрэмтгий бизнест оруулах хөрөнгийн доод хэмжээг 330.0 сая ам.долларын, бусад бизнест хөрөнгө оруулахад ямар ч босго тавьдаггүй байх жишээтэй.

Хэрвээ хөрөнгө оруулалтыг баталгаажуулах доод хэмжээ гэдэг утгаар нь авч үзвэл энэ хуульд энэ дүнг урьдчилан байршуулахыг хөрөнгө оруулагчаас шаардах нь хууль эрх зүйн ач холбогдолгүй. Хуулийн бүх зүйл, заалтуудыг уялдаатайгаар ойлгож хэрэглэхгүй, зөвхөн нэг зүйлийг нь, эсхүл нэг өгүүлбэрийг нь авч уншаад тийм, ийм гэж хэлж болдоггүй. Хөрөнгө оруулагчид олгодог Тогтворжуулалтын гэрчилгээ болон Хөрөнгө оруулалтын гэрээний дагуу заасан түүнд заасан хугацаанд хөрөнгө оруулагч оруулах ёстой хөрөнгөө оруулах үүргийг угаасаа энэ хуулиараа хүлээдэг. Үүнд эрх бүхий байгууллага хяналтаа тавьж ажилладаг. Тиймээс оруулна гэсэн хөрөнгөө оруулаагүй тохиолдолд хөрөнгө оруулагчид үзүүлэх татварын дэмжлэгийг авах боломж хуулийн хувьд үүсдэггүй учраас ямар нэгэн хөрөнгө оруулж байж л энэ хуулиар үзүүлэх гээд байгаа урамшуулал дэмжлэгт хамрагдах эрх нээгдэнэ.

Хөрөнгө оруулалтыг татах таатай нөхцөлийг шинэчилсэн хуулийн төслөөр бүрдүүлэх гэж байгаа бол “хуулийн этгээдийн хувьцааны 25 хувиас дээш хувийг эзэмших” хуулийн шаардлагыг бууруулж тогтоож ч болно. Хөрөнгө оруулалт маш чухал байгаа манай улсын нөхцөлд энэ хэмжээ өндөр байж болзошгүй. OECD орнуудад 10 хувийг хөрөнгө оруулагчдад дэмжлэг үзүүлэх доод хувь хэмжээ (босго)-ний бенчмарк болгосон байна лээ.

-Та өөрийн твиттер хуудастаа энэ хуулийн төсөлд гадаадын төрийн өмчийн хуулийн этгээдийн хөрөнгө оруулалтад тавьдаг шаардлагыг алга болгосон байгааг жиргэсэн байсан, энэ үү?

-Банк, санхүү, уул уурхай, хэвлэл мэдээллийн салбарт нийт гаргасан хувьцааных нь 33-аас дээш хувийг гадаадын төрийн өмчийн хуулийн этгээд эзэмшихээр бол тусгай зөвшөөрөл авч, хөрөнгө оруулдаг байсан. Үүнийг хялбаршуулж, зургадугаар бүлгийг бүхэлд нь хүчингүй болгож байгаа нь хөрөнгө оруулагчдад таатай нөхцөл байх ч Үндэсний аюулгүй байдлын тухай хууль, Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал нэгэнт хүчинтэй байгаа болохоор ”гадаадын аль нэг орноос хийгдэх хөрөнгө оруулалтын хувь хэмжээг гадаадын нийт хөрөнгө оруулалтын гуравны нэгээс хэтрэхгүй байлгах, стратегийн ач холбогдолтой салбарт хөрш орон, өндөр хөгжилтэй бусад орноос оруулах хөрөнгө оруулалтын хэмжээг тэнцвэртэй байлгах бодлогын хүрээнд энэ гурван салбарт төрийн өмчит компанийн хөрөнгө оруулалтыг хязгаарлаж, зохистой хэмжээнд байлгах зохицуулалттай. Тэгэхээр энэ шаардлагатай л зөрчилдөхөөр байна гэж сануулж, жиргэсэн. Яагаад гэвэл хуулийн төслийг дагалдуулж, энэ зохицуулалтад өөрчлөлт оруулах төслүүдийг өргөн бариагүй байна лээ.

Хөгжингүй орнууд ч энэ төрлийн хөрөнгө оруулалт дээр болгоомжтой ханддаг. Тухайлбал, Хятад улсын Бүс ба зам санаачилга нь Ази, Африк, Европын зарим улсуудыг хамарсан дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтын хөтөлбөр бөгөөд уг хөтөлбөр үндсэндээ Хятад улсын төрийн өмчит үйлдвэрийн газрууд болон байгууллагуудаас санхүүждэг учраас тус улсын Засгийн газартай гүнзгий холбоотой болгодог. Европын холбоо, Япон, АНУ зэрэг орнуудад ч ийм төрлийн хөтөлбөрүүд бас хэрэгжүүлдэг. Тиймээс хуулийн зохицуулалтыг бүхэлд нь байхгүй болгож байгаа нь эрсдэлтэй л гэж үзэж байна. Дээр хэлсэн дэлхий даяар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын орчин хумигдсан нөхцөлд манай орны хувьд хөрш орнуудын төрийн өмчийн санхүүжилттэй шууд хөрөнгө оруулалтын боломж бусад хэлбэрийн хөрөнгө оруулалтаас илүү байх магадлалтай учраас энэхүү нөхцөл байдлыг анхаарахгүй орхиж болохгүй л болов уу.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Уянга: Манайд түрээсийн үнэ ямар ч үндэслэлгүй, зүгээр л эзний амнаас дур зоргоор гарсан тоо байдаг DNN.mn

Түрээсийн үнэ өндөр байгаагаас бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсдөг. Мөн түрээслүүлэгч түрээсийн үнийг огцом нэмэх, гэрээгээ гэнэт цуцлах зэргээс түрээслэгч гудамжинд хөөгдөх тохиолдол их гарч байна. Тиймээс түрээслэгчийн эрх ашгийг хамгаалах тухай хуулийн төслийн талаар УИХ-ын гишүүн асан Г.Уянгатай ярилцлаа.

-Өнөөдөр түрээслэгчийн эрх ашгийг хамгаалах хуульгүй учраас түрээслэгч гэнэтхэн гудманд хөөгдөх тохиолдол их байна. Та УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байх үедээ Түрээслэгчийн эрх ашгийг хамгаалах тухай хуулийн төслийг өргөн барьж байсан. Таны өргөн барьсан хуулийн төслийн гол концепц, ач холбогдол нь юу байсан бэ?

-УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байхдаа миний санаачилж бараг бэлэн болгосон Түрээсийн харилцааны тухай хуулийн төсөл хэн нэгний эрх ашгийг хамгаалах гэхээсээ илүү эдийн засгийн болон зах зээлийн харилцааны өргөн утгаараа ач холбогдолтой байсан.

Ялангуяа Монголд эдийн засгийн чамгүй хувийг түрээсийн харилцаа эзэлж байхад хууль эрх зүйн зохицуулалт дэндүү хангалтгүй байгаа юм. Дэлгүүр, лангуу, талбай, орон сууц, ажлын байр, такси, ажлын багаж зэвсэг, машин техник… түрээсгүй юм Монголд бараг алга. Манайд Санхүүгийн түрээс буюу лизингийн хуулиас гадна Иргэний хуулийн цөөн хэдэн заалт үйлчилж байна. Гэтэл түрээсийн харилцаа маш өргөн байгаа шүү дээ. Дээр нь энэ бүх зохицуулалт зөвхөн түрээслүүлэгч талын эрх ашгийг барьсан, түрээслэгчийн эрх ашгийг бараг тусгаагүй, товчоор хэлбэл хамжлагын шинжийг агуулсан гэж болохоор. Энэ хуулийг баталсан бол хэн нэгний эрх ашгийг хангахаас илүү эдийн засагт бодитой оршиж байгаа түрээсийн харилцаа зүй зохистой болох суурь тавигдах байсан.

-Эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлдэг юм бол?

-Юуны өмнө бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөд түрээсийн нөлөөлөл ямар байгааг судалж байсан. Цочирдом өндөр биш боловч харгалзаж үзэхүйц нөлөөлөл байсан. Судалгаагаар тухайн үед 600 гаруй мянган хүн ямар нэг хэмжээгээр түрээсээс хамааралтай ажил хөдөлмөр эрхэлдэг гэсэн тооцоо гарсан. Энэ хуулиар үнийг хязгаарлаж, эсвэл үнэ тогтоох зорилгогүй байсан. Гагцхүү аливаа үнэ маш тодорхой үндэслэлтэй тайлбартай байх ёстой. Гэтэл манайд түрээсийн үнэ ямар ч үндэслэлгүй, зүгээр л эзний амнаас дур зоргоор гарсан тоо байдаг. Гэхдээ түрээсийн үнэнд ямар ч татвар байхгүй. Хотын төвийн “А” зэрэглэлийн газар байшин бариад түүнийгээ түрээслэхэд маш богино хугацаанд байшингийн өртгөө нөхнө. Хэрэв тэр байшинг 100 жилийн настай гэж үзвэл нэг хоёр жилд нь өртгөө нөхөөд үлдсэн бүх хугацаанд ашиг хийнэ. Үүнээсээ татвар төлөхгүй. Түрээсийн хуулийг Газрын тухай болон Татварын хуультай уялдуулахаар хийж байсан.

-Өнөөдөр түрээслэгч түрээсийн үнэ дураараа огцом нэмж байгаа нь эдийн засагт мөн нөлөөлж байна шүү дээ. Таны өргөн барьсан хуульд түрээслэгч үнийг огцом нэмэхгүй байх ямар зохицуулалт туссан бэ?

-Үнэ тогтоох тодорхой аргачлалыг тусгасан. Түрээслэгч болон түрээслүүлэгчийн “гүүдвилл” буюу үл хөдлөх хөрөнгөд талуудын оруулсан үнэ цэнийг гэрээнд тусгахаар заасан. Хоёр тал шууд нүүр тулахгүй дундын зуучлагч буюу түрээслэгчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг холбоогоор дамжуулж түрээслэгчийн эрх ашгийг түрээслүүлэгчийн өмнө хамгаалдаг байх, түрээсийн даатгал болон барьцааны тухай мөн тусгасан. Бүх түрээслэгчээс барьцаа мөнгө авдаг боловч түүний хүү түрээслэгчид очдоггүй, ямар ч гэрээ хэлэлцээргүйгээр түрээслүүлэгчийн ашиг болдог шударга биш байдлыг цэгцлэхээр тусгасан байсан.

-Та судалгааны үндсэн дээр өргөн барьсан байх. Ер нь бусад орнууд энэ харилцааг илүү боловсронгуй яаж зохицуулсан байдаг бол?

-Бид судалгааныхаа хүрээнд 10 гаруй орны энэ төрлийн харилцааг зохицуулсан хуулиудыг судалсан. Үнэ бүрдэлтийн хууль гэсэн ерөнхий хууль тэнд үйлчилж байна. Аливаа үнэд түрээс заавал нөлөөлдөг учраас ийм зохицуулалт хийдэг юм байна. Тухайлбал, нийтийг орон сууцаар хангахын тулд орон сууцны түрээсийг хориглох, нэг хүн нэгээс илүү орон сууц эзэмшихгүй байх хуулийн зохицуулалтын жишээ ч байна. Гэтэл манайд шинэ орон сууцны 60 хүртэл хувийг түрээслэхээр авдаг байсан. Энэ нь орон сууцны үнийг өсөлтөд ч нөлөөллөө үзүүлж байгаа нь тухайн үед судалгаагаар гарч байлаа.

-Түрээслэгч, түрээслүүлэгчийн эрх үүргийг тодорхой болгосноор нийгэмд ямар үр нөлөө гарах бол?

-Бидний хоёр үе шаттай томоохон судалгаа хийж бэлэн болгосон байсан хуулийн төсөл түрээсийн бүх харилцааг яг таг зохицуулчихна гэж хэлэхэд учир дутагдалтай байх. Гэхдээ ямар ч байсан өнөөдрийг хүртэл түрээсийн харилцаа болон түүнээс үүдэлтэй эдийн засгийн асуудлуудыг зохицуулах эхлэл, суурь хууль нь болох учиртай байлаа. Эдийн засаг зөв голдиролоор явах, түрээсийн шударга бус харилцааг зохицуулах, түрээсийн татвар бий болгож энэ харилцаанд шударга хандлага бий болгосноор хамжлагын мэт шударга бус харилцаа үгүй болж баян ядуугийн ялгааг багасгахад нөлөөлөх байсан байх. Түрээсийг газрын харилцаатай уялдуулснаар үнийн хөөрөгдөлт биш үнийн зүй зохист харилцаа тогтох эхлэл болох байсан.

-Таны хууль яагаад батлагдаагүй юм бэ?

-Цаг хугацааны хувьд нэг бүрэн эрхийн хугацаанд амжаагүй. Багаа бүрдүүлсэн, Засгийн газартай хамтрах, Сангийн яам, Эдийн засаг, хөгжлийн яамны баг гарсан. Олон үе шаттай судалгаа хийсэн. Хуулийн төслөө боловсруулахад цаг хугацаа шаардагдсан. Нөгөө талаар энэ хуулийг батлах сонирхол үнэндээ УИХ-д байгаагүй. Яагаад гэвэл үл хөдлөх хөрөнгө түрээсэлдэг, түрээсээс татваргүй сул орлого олдог хөрөнгөтнүүд хууль тогтоох байгууллагад маш олон байдгийг би бас анзаараагүй байсан юм билээ.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Оюу толгойн монгол удирдлага Оюу толгойдоо элэггүй хандах юм DNN.mn

Монголын эдийн засаг өнөөдөр гуравхаан уурхайн нуруун дээр байгаа. Үүний нэг нь Оюу толгой. Учир мэдэх, арай эрүүл сэтгэлгээтэй, Монголын төлөө цохилох зүрхтэй бүхэн үүнийг хэлж ярьж, уйгагүй мэдээлж, бичиж яваа. Явсаар ч байна. Учир нь Оюу толгой бол Монголын тусгаар тогтнолын баталгаа, гуравдагч хөршийн том хөрөнгө оруулалт.

Гэтэл сонгууль дөхөж, улстөрчид идэвхжихээрээ үеийн үед Оюу толгойг л зүхэж эхлэх юм. “Монголын хамаг баялгийг өм цөм, ёнхийтол нь ухаж байна… бидэнд наалдаж байгаа юм юу ч алга… Монголоос олж байгаа орлогоосоо хэд дахин бага татвар төлдөг…” гэхчлэнгээр Оюу толгойг зүхсэн, буруутгасан улстөрчид, ТББ-ууд ёстой л борооны дараах мөөг шиг олширдог. Элдвээр хэлж, яаж л харлуулж болох тэр бүхнээр Оюу толгойг “буддаг”. Эсэргүүцэл, жагсаал акц хийдэг. Тэдний энэ үйлдлийг нийгмийн тодорхой хэсэг итгэж хүлээж авч байгаа учраас улстөрчдийн оноо авах, нийгэмд танигдах арга нь Оюу толгой болчихсон.

Оюу толгойн ТУЗ, хэвлэл мэдээллийн албанд монголчууд ажилладаг. Мэдээж дэлхийн том уурхайн стандартаар цалинжина. Монголд сарын 20, 30 сая төгрөгийн цалин авна гэдэг бол мөрөөдлийн зүйл. Ядуу хоосон байгаа өнөөдрийн монголчууд ийм цалин хараад ухаанаа алддаг байх. Тэгээд хамгийн түрүүнд энэ цалингаасаа л салахгүй шүү. Хэрвээ тэгвэл би өөдийн бараа харахгүй нь гэж боддог байж таарна. Ийм өндөр цалингаасаа салахгүйн тулд дэлхийн жишиг бол улам сайн ажиллах. Илүү санаачилга, илүү хичээл зүтгэлтэй ажиллах ёстой. Тэр ажлынхаа төлөө үхэн хатан зүтгэдэг. Ингэж амьдралынхаа, ажлынхаа баталгааг бий болгодог.

Харин монголчуудын хувьд хэл аманд л орчихгүй юмсан гээд хяраад хэвтчихдэг. Хэл аманд орчихгүйхэн шиг дуугүй цалингаа аваад байж байя гэж ханддаг. Нэг ёсондоо ингэж бэртэгчин загнадаг. ТУЗ-ийн гишүүн нь ч тэр, Монгол захирлууд нь ч тэр, хэвлэл мэдээллийн ажилтнууд нь ч тэр чив чимээгүй, юу ч хийдэггүй. Учир нь хэл аманд орохгүй байх хамгийн шалгарсан арга бол юу ч хийхгүй байх. Хийсэн хүн сайн муугаараа хэлүүлж, хийгээгүй хүн галаас, шүүмжлэлээс хол байдаг нь нэгэнт жам болсон зүйл.

Ямар ч хэл ам гарахгүй болохоор гадаад удирдлагууд нь ч болоод байгаа юм байна гэж боддог биз. Оюу толгой Монголд муу нэртэй байгааг эндэх удирдлагууд цааш нь дамжуулж хэлэхгүй байгаа шүү дээ. Худлаа мэдээлэл өгч байгаа биз. Маш сайн байгаа. Монголд жилд тэдэн сая ам.долларын татвар төлж байгаа. Удахгүй эрчим хүчээ өөрсдөө хангана. Дэлхийн стандартад нийцүүлж байна. Усны хэрэглээг ингэж багасгаж, ингэж зохицуулж байна. Ийм нөхөн сэргээлт хийсэн. Энэ бүхнээр Рио Тинтогийн нэр хүнд Монголд ингэж өсч байна. Гадны хөрөнгө оруулагчид ингэж нөлөөлөхөөр ажилласан.Монголын гурван том уурхайн нэг учраас Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтыг монголчууд бурхан шиг шүтэж байгаа гэж Монгол захирлаасаа авахуулаад цэвэрлэгчээ хүртэл бүгд мэдээлж байгаа байх. Гэтэл бодит байдал дээр Монголын нийгэмд Оюу толгой үргэлжид муу нэртэй явж ирлээ.

Энэ бүхэнд Оюу толгойн Монголын талаас ямар ч хариу тайлбар гаргадаггүй. Бодвол хоёрын хооронд юман дээр элдэв тайлбар өгөхгүй, шалчигнасан юман дээр ярьж доошоо орохгүй гэж боддог байх. Гаслантай нь үнэн гутлаа үдэж байхад худал уулыг давна гэгчээр ингэх тусам Оюу толгой компани олон нийтийн дунд нэр хүндээ улам алдаж байдаг. Монголын нийгэм бодитоор Оюу толгойн талаар өнөөдөр ямар бодолтой байгааг тандлаа л даа. “Дэлхийн хэмжээний том компанийн хөрөнгө оруулалт учраас Монголынхоо ахуйгаас арай соёлжсон дэг журамтай. Арай орчин үеийн технологийг ашигладаг болохоос Монголыг луйвардаж байгаа компани. Эх орны баялгийг хэдэн мянган машинаар, хэдэн сая тонноор зөөж байгаа ч монголчууд ямар ч ашиг хүртэхгүй л байгаа юм билээ шүү дээ. Яахав хэцүү хөтүүг хийж байгаа уурхайн ажилчид биднээс хэд гурван төгрөгөөр илүү цалин авдаг юм шиг байгаа юм. Гэхдээ Монголын улс төрд яваад ямар ч нэр нүүргүй болчихсон хүмүүсийн орогнох газар Оюу толгой болсон. Монголоо тоносон тэд ямар гавьяа байгуулсан гэж тийм өндөр цалин авдаг юм бэ” гэхчлэнгээр дүгнэж байна. Үүнийг гудамд таарсан хүнээс, сошиал дахь сэтгэгдлүүдээс хэдэн зуу, хэдэн мянгаар нь уншиж, сонсож болно.

Ийн буруу ойлголт газар авахад Оюу толгойн монгол удирдлага ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. Учир нь дээр бичсэнчлэн тэд юу ч хийхгүй байснаас болж ийм ойлголт нийгэмд түгсэн. Тэд Оюу толгойн талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түгээдэггүй. Бодвол Монголын хэвлэлүүд юмОюу толгойн үнэ цэнэ, ач холбогдлыг өөрсдөөс нь ч илүү тайлбарлан таниулсан мэдээ нийтлэл гаргадаг учраас угаасаа манай компанийг дэмждэг юм билээ. Аясаараа явж л байг гэж ханддаг байх. Тиймдээ л олон нийтийн сүлжээнд хэд мянган дагагчтай инфлүүнсэр гэж хэлэгддэг залуусыг онгоцоор авч явж 5, 10 секундын ямар ч агуулгагүй, үр нөлөөгүй сторийг зар сурталчилгааны ажил гэж боддог болов уу. Үгүй шүү дээ.

Тэд Эрдэнэт үйлдвэрээс суралцах хэрэгтэй. Эрдэнэт компанийнхан олон нийт, хэвлэл мэдээлэлтэй харьцахдаа гойд сайн.

“Эрдэнэтийн овоо өнгөтэй байна. Энэ зууны царай байна..” гэхчлэнгээр дуу хүртэл гарснаас нь үүнийг дүгнэж болно. Саяхныг хүртэл Оросын мэдэлд байсан Эрдэнэт үйлдвэрийг мон-голчууд бурхны аврал шиг л ярьцгаадаг. Угтаа дөнгөж 2016 онд л монголчууд Эрдэнэтийн 49 хувийг худалдаж авч, бүрэн өөрийн мэдлийнх болголоо. Инээдтэй шүү, зарим улстөрчид Эрдэнэт юу эсийг шахдаг байсныг монгол даяараа л мэддэг. Гэхдээ монголчуудыг Эрдэнэтийг Оюу толгой шиг шоовдорлодоггүй. Учир нь тэд энэ хөрсөө аль социализмын үед л тавьчихсан. Тэдний пиар айхавтар л даа.

Тиймээс Оюу толгойнхон үүн шиг ажиллах ёстой. Оюу толгойн монгол удирдлагууд компанийнхаа төлөө зүтгэх хэрэгтэй. Реклам сурталчилгаа хийж байна гээд Монголын ахуйд тохирохгүй сонин юм хийх юм. Телевизийн нэвтрүүлэг дотор “..нэг ч хүн үлдээхгүй бүгдээрээ хамтдаа алхана” ч гэх шиг. Монголын ахуйд буусан, монгол ухаанаас гарсан реклам хийж баймаар байна. Хэл, хөлд ороогүй байхаасаа гадаад явж өндөр дээд боловсрол эзэмшсэн зарим удирдлага тэнд бий байх. Реклам сурталчилгаа, мэдээлэл нийтлэлийн талаар “А” ч үгүй удирдлага ч байгаа байх. Хэл усандаа сайн ч хэвлэл мэдээллийн чиглэлээр маруухан хэвлэлийн ажилтан бий байх. Тийм бол дотоодын хэвлэлүүдтэйгээ ойр ажиллах хэрэгтэй. Цагаа тулахаар инфлүүнсэрүүд юу ч чаддаггүй юм.

Ер нь ч тэгээд Оюу толгойн монгол удирдлагуудыг сольж баймаар юм байна. ТУЗ, хэвлэл мэдээллийн ажилтнуудыг нь үнэхээр муу ажиллаад байна шүү дээ. Нийгмээ мэдэрч, ойлгохгүй байна. Монголоос тасарсан цалин аваад Монголын ахуйгаасаа хөндийрчихдөг юм байх даа.

Төгсгөлд нь хэлэхэд, манай сонин Оюу толгойг гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт, тусгаар тогтнолын баталгаа гэж байнга дэмжиж,мэдээлж ирсэн. Учир нь автономит Монголын ноёдын цор ганц хүсэл мөрөөдөл нь гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт, тэр дундаа барууны хөрөнгө оруулалт, харилцаа байсан юм. Үүлэн чөлөөний нар шиг олдсон тэр богинохон боломжид тусгаар тогтнолоо дахин мандуулсан тэдний туйлын хүсэл, мөрөөдөл нь энэ юм. Тиймээс бид гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт, харилцааг эцэг өвгөдийн захиас гэж хардаг. Тусгаар тогтнолын баталгаа гэж үздэг. Тиймээс л Оюу толгойг өмөөрөх бүхнийг хийдэг. Засмаар бүхнийг шийрэгнэлгүй шүүмжилдэг.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

П.Амаржаргал: Бусдыг гутаан доромжилж байгаа иргэн Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүргээ зөрчиж байна гэсэн үг DNN.mn

Хууль зүйн ухааны доктор, дэд профессор П.Амаржаргалтай ярилцлаа

-Үндсэн хуулиар иргэн ямар хариуцлага хүлээдэг юм бэ. Яагаад үндсэн хуульд иргэний үүргийг заадаг талаар ярихгүй юу?

-Үндсэн хуулийн 17 дугаар зүйлийн 1-т иргэний үндсэн дөрвөн үүргийг заасан байдаг. Үүнд Монгол Улсын иргэн шударга, хүнлэг ёсыг эрхэмлэн дараахь үндсэн үүргийг ёсчлон биелүүлнэ гэж заасан байгаа. Харин 17.1.1-т Үндсэн хууль, бусад хуулийг дээдлэн хүндэтгэж, сахин биелүүлэх, 17.1.2-т хүний нэр төр, алдар хүнд, эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хүндэтгэх, 17.1.3-т хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх, 17.1.4-т эх орноо хамгаалах, хуулийн дагуу цэргийн алба хаах үүрэгтэй.

Харин 17.2-т журамт үүргийг заасан байдаг. Тодруулбал, Хөдөлмөрлөх, эрүүл мэндээ хамгаалах, үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх, байгаль орчноо хамгаалах нь иргэн бүрийн журамт үүрэг мөн гэж заасан байгаа.

Үндсэн хуулиар иргэний үндсэн үүргийг яагаад заадаг вэ гэхээр хуулиар заавал зайлшгүй гүйцэтгэх ёстой үүргийг зааж өгдөг. Хэрвээ үүнийг биелүүлээгүй тохиолдолд хууль зүйн хариуцлага хүлээдэг. Ингэхдээ хууль зүйн зөрчлөөсөө шалтгаалж эрүүгийн, иргэний хариуцлага хүлээдэг. Үндсэн хуульд заасан заалт учраас ихэвчлэн эрүүгийн хариуцлага хүлээх магадлал өндөртэй байдаг. Ингэж үндсэн үүргийг заадаг. Хоёрдугаарт нь, Монгол Улсын бүх иргэн, Монгол Улсад оршин сууж байгаа гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн тэгш үндсэн үүргийг биелүүлэх үүрэгтэй байдаг. Тэгш гэдэг нь алагчлалгүйгээр нийтээрээ дагаж мөрдөнө гэсэн үг.

-Журамт үүрэг нь үндсэн үүргээс юугаараа ялгаатай вэ?

-Журамт үүргийг заавал биелүүлэх албагүй. Биелүүлж ч болно. Биелүүлэхгүй байж ч болно гэсэн үг. Хуулийн хариуцлага хүлээхгүй. Та ийм үүрэгтэй гэдгийг л сануулж байгаа хэлбэр. Манай улс 1924, 1940, 1960, 1992 оны бүх Үндсэн хуульд ерөнхий агуулгаараа байсан.

Жишээлбэл, 1924 оны Үндсэн хуулийн 34 дугаар зүйлд цэргийн алба хаана, 1940 оных дээр цэргийн алба хаах, татвар төлөх үүргүүдийг тусгасан. 1992 оны Үндсэн хуулиар үүнийгээ өргөжүүлсэн. Энэ жил Монгол Улсын Үндсэн хууль батлагдсаны 100 жилийн ой тохиож байна. Үндсэн хуульд ийн дөрвөн үндсэн үүрэг, дөрвөн журамт үүргийг заасан байдаг.

-Иргэд нэгнээ гадаад үзэмж ч юм уу, янз бүрийн байдлаар гутааж доромжлох тохиолдол байна. Ялангуяа сошиал сүлжээнд. Хэдийгээр Эрүүгийн хуулиар хариуцлага хүлээх санкцтай ч давхар Үндсэн хууль зөрчсөн хэрэг болох нь, тийм үү?

-Тийм. Энэ бол Үндсэн хуулийн 17.1.2-р заалтыг зөрчиж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, хүний нэр төр, алдар хүнд, хууль ёсны ашиг сонирхлыг гутаан доромжилж байна гэдэг нь Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүргээ зөрчиж байна гэсэн үг.

Үндсэн хуулийн үүргийг салбар хуулиар баталгаажуулж явуулдаг. Үндсэн хууль бусад хуулийг дээдлэн сахих Үндсэн хуулийн энэ үүргийг хууль уншаагүйгээс ч юм уу зөрчсөн бол хууль зүйн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх үндэслэл болохгүй гэж хуульд заасан байгаа. Жишээлбэл, нэр төр, алдар хүндийг гутаан доромжилсон бол хүлээх хариуцлага нь Иргэн, Эрүүгийн хуулиар зохицуулагдаж байгаа.

Үндсэн хуулийн дараагийн зүйлд заасан хуулиар ногдуулсан албан татвар төлөх заалт Татварын хуульд байгаа. Иргэн та хэдэн хувийн татвар төлөх зэрэг нарийвчлан зохицуулсан байгаа.

Эх орноо хамгаалах, хуулийн дагуу цэргийн алба хаах үүрэг Батлан хамгаалах, цэргийн хуулиудаар нарийвчлан зохицуулагдсан байдаг.

-Хуулиар хүний нэр төр, алдар хүндийг юу гэж тодорхойлдог вэ?

-Хүний хувийн болон ёс зүйн ажил хэргийн чадвар, мэргэжлийн түвшиний талаар бусдаас өгч байгаа үнэлэмж гэж тодорхойлж байгаа. Харин алдар хүнд гэдэг нь өөрийнх нь талаар бусад хүний өгч байгаа үнэлэмжийг тодорхойлж байгаа юм. Үүнийг хуулиудад заачихсан байгаа. Түүнчлэн Улсын дээд шүүхийн тогтоолоор нарийвчлан зааж өгдөг.

–Та хуульч хүний хувьд өнөөдөр иргэд Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүргээ хэр сайн биелүүлж байна гэж дүгнэж байна вэ?

-Иргэдийн Үндсэн хуулийн мэдлэг тааруу байна. “Мэдэгтүн, сахигтун!” гэсэн өгүүлбэрээр Үндсэн хууль төгсөж байгаа шүү дээ. Үүнийг зүгээр ч нэг тавиагүй. Ард түмэн Үндсэн хуулиа мэдэж, сахих агуулгыг оруулж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, иргэн хүн Үндсэн хуулиа уншаагүйгээс ямар нэгэн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх үндэслэл болохгүй гэдгийг зааж өгч байгаа юм. Хуулийг, Үндсэн хуулийг заавал биелүүлэх үүрэгтэй. Үндсэн хууль олон улсын гэрээтэй зөрчилдвөл Монгол Улсын Үндсэн хуулийг дагаж мөрдөнө гэсэн агуулгатай заалт ч бий.

Ер нь Үндсэн хууль бол энэ нийгэм хаашаа явах, ямар дүрмээр тоглох гэдгийг тогтоож байгаа улс төр, эрх зүйн баримт бичиг. Үндсэн хуульд хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм байгуулна. 20 дугаар зүйлд УИХ бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү УИХ-д хадгална гэж заасан байгаа. Үүнээс парламентын засаглалтай юм байна гэдэг нь ойлгогдоно. Тиймээс бид ямар чиглэлд, ямар дүрмээр явж байгаагаа ойлгох хэрэгтэй. Иргэдэд энгийн үгээр хуулийг ойлгуулах хэрэгтэй байгаа юм.

-Та Үндсэн хууль бол нийгэм хаашаа явахыг тодорхойлж байдаг гэлээ. Тэгвэл нийгмээрээ хуулийг хэрэгжүүлэх соёл сул байгаа нь нийгмийг хаашаа чиглүүлэх ч гэдэг юм уу, урхаг нь юу бол?

-Зарим тохиолдолд хууль нь сайн байж болно. Хэрэгжилт нь муу байж болно. Хууль дээрээ үүргийг заачихаад байхад хэрэгжүүлэхгүй байгаа нь өөр асуудал болчихож байгаа юм. Үүнийг хэрэгжүүлэх байгууллага байна. Хуулийг хэрэгжүүлэхийн тулд иргэдийн улс төр, эрх зүйн соёлыг дээшлүүлэх ёстой. Иргэн нь Үндсэн хуулиар ийм үүрэг хүлээж байна. Монголын нийт 3.500 мянган иргэн энэ үүргийг биелүүлэх үүрэгтэй. Энэ үндсэн үүргийг биелүүлснээр нийгэмд эмх замбараатай байдал бий болно ч гэдэг юм уу. Татвараа төлснөөр улсад төвлөрөх татвар бүрдэж ингэнэ. Эх орноо хамгаалснаар залууст эх орон ч үзэл бий болно ч гэдэг юм уу. Ийм зүйлийг иргэдэд таниулах хэрэгтэй болчихоод байна. Өөрөөр хэлбэл, иргэдийн эрх зүй, улс төрийн соёлыг дээшлүүлэх хэрэгтэй болчихоод байна. Иргэдийн эрх зүйн боловсрол дээшлэхгүй бол Үндсэн хууль дээд түвшинд байгаад ямар ч үр дүнгүй. Хэрэгжилт байхгүй болно л гэсэн үг. Иргэдийн боловсрол өндөр байгаад Үндсэн хууль тааруу байвал Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулдаг.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Ж.Ганбаатар: Хэрэглээний үнийн индексийг харахад ганцхан шатахууны үнэ л тогтвортой байгаа DNN.mn

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ж.Ганбаатартай ярилцлаа.

-Суурь үнэ, стратегийн гол бүтээгдэхүүн болох бензин шатахууны нийлүүлэлтэд саяхан доголдол үүссэн. Мэдээж асуудлыг шийдэж, ард нь гарсан. Тиймээс Монголын амин чухал, эмзэг асуудал болох шатахуунаас ярилцлагаа эхэлье?

-Шатахууны хомсдол үүссэн гол шалтгааныг тухайн үед би их олон удаа тайлбарласан л даа. Гэхдээ тэр үед бодит байдал хүнд байсан учраас иргэдэд миний тайлбар очихгүй байсан. Тиймээс яагаад хомсдов гэдэг бодит тайлбарыг өгөх нь зөв болов уу. Гол шалтгаан нь ОХУ Станы тавхан улсаас бусад орнууд руу гаргадаг шатахууны экспортдоо хориг тавьсан. Үүнд мэдээж Монгол Улс багтсан. Маш гэнэтийн шийдвэр байсан. Хоригийн дараахан ОХУ-ын төрийн Думын дарга манай улсад айлчилсан. Бараг дэлхий нийтэд тавьчихаад байгаа ОХУ-ын энэ хоригоос Монгол Улс өөрийгөө 21 хоногийн дотор гаргаж чадсан. Өөрөөр хэлбэл, 21 хоногийн дараагаас ОХУ-аас манайх руу дизель түлш, АИ-92 ачигдсан. Тээвэрлэлт хамгийн багадаа дөрөв хонож орж ирдэг. Ерөнхийдөө манайд 26 хоног дизель түлш, АИ-92 огт орж ирээгүй. Бид энэ 26 хоногийн хугацаанд нөөцөө хэрэглэсэн гэсэн үг. Бүх нөөцөө шавхсан. 11 дүгээр сарын сүүл, 12 дугаар сарын эхээр Монголд дизель түлш, АИ-92 доголдсон гол шалтгаан нь энэ. Манай улсын агуулахын нөөц ихдээ л нэг сарын хэрэглээ байдаг. Үүнээс илүү хугацаагаар нөөцлөх боломж манайд байхгүй.

Харин ч бид Ангарскийн үйлдвэрийн засвараас урьтаж нөөц бүрдүүлэх зорилгоор 6, 7, 8 дугаар сард татан авалтаа маш сайн хийж, Монгол Улсын хэмжээн дэх шатахууны бүх агуулах савыг бүрэн дүүргэж нөөц бүрдүүлж авсан байсан тулдаа энэ 26 хоногийг тасалдалгүй давсан.

Тухайн үед иргэдийг айдаст автуулах, бухимдуулахуйц буруу зөрүү янз бүрийн л мэдээлэл нийгэмд түгсэн. Цаашид ер нь яах ч юм билээ машиныхаа банкийг дүүргээд авъя гэсэн хандлага нийгэм даяар байсан шүү дээ.

Энгийн үед иргэд ойрын хугацааны хэрэгцээ, мөнгөнийхөө боломжид тааруулаад авдаг байсан бол тухайн үед болж өгвөл бензинээ дүүргээд, байнга дүүрэн бензинтэй явъя гэж хандсан. Дизелийг ч мөн тус бүрдээ аль чадахаараа л нөөцөлсөн байх. Нөөцөө хэрэглэж байгаа манай улсын хувьд энэ нь том шалгуур болсон л доо. Гэхдээ бид даван тууллаа. Бид бодит үнэнтэй тулж, олон ажил яаралтай авч хэрэгжүүлсний үр дүнд асуудлын ард гарч чадлаа. ОХУ-тай өндөр дээд түвшнээс эхлээд аж ахуйн нэгжүүдийн хүрээнд бүх түвшинд ажилласан. Хоёр улсын Засгийн газрын комисс, төмөр замын түвшинд, Эрчим хүчний яам, манай яам агентлагууд, Эдийн засаг, хөгжлийн яам гэхчилэн бүх түвшинд ажлын хэсэг гарч, хүндрэлийг даван туулах олон аргыг хэрэглэсэн. Тухайн үед энэ жилийн хамгийн хүйтэн үе ч таарсан. Энэ нь ч бензиний нийлүүлэлтэд нөлөөлсөн. Зохион байгуулалттай ажилласны хүчинд энэ бүхний ард бид гарсан. Мөн бид урд хөршөөс импортоо нэмэгдүүлэхэд анхаарч, холбогдох хүсэлтээ тавьж нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлсэн.

-Нийлүүлэлтэд дахин ямар нэгэн асуудал үүсэхгүй байхаар яаж зохицуулсан бэ. Баталгаатай асуудлаа шийдсэн үү?

-Хэрвээ ОХУ-ын нийлүүлэлт өнөөдрийнх шиг тогтвортой хэвээр байвал ямар ч асуудал гарахгүй. Нийлүүлэгч талд асуудал үүссэн тохиолдолд манайд асуудал үүснэ. Түүнээс Монголын талаас захиалгаа дутуу өгсөн гэдэг ч юмуу, эсвэл бэлтгэл ажил хангалтгүй, мөнгөө төлж чадахгүй гэдэг юмуу баталгаатай хэлэхэд Монголын талаас шалтгаалсан зүйл байхгүй. Би 30 хоногийн доторх асуудлыг хэлж байгаа шүү. 30 хоногоос илүү нөөцлөхөд импортлогч аж ахуйн нэгжүүдэд их хэмжээний мөнгө шаардлагатай, бүтээгдэхүүний чанараас эхлээд асуудлууд байдаг. Нөөцийн савуудыг нэмэгдүүлэх асуудал дээр Эдийн засаг, хөгжлийн яам, Сангийн яамтай хамтарч ажиллана. Дан ганц манай яам шийдвэрлэж чадах асуудал биш юм. Зарим иргэд УУХҮ-ийн яам мэдэх ёстой гэж бодож магадгүй.

Дахин хэлэхэд, цаашид нийлүүлэгч талаас гэнэтийн хориг үүсдэг ч юмуу, эсвэл тухайн үйлдвэр нь засварт ордог ч юм уу, төмөр зам дээр ачаалал нь ихсэх ч гэдэг юм уу асуудал үүсчихгүй бол нийлүүлэлтэд асуудал байхгүй. Монголын тал бүх зүйлд бэлэн байна. Бид дан ганц ОХУ-ын талыг хараад суухгүй байгаа. БНХАУ-аас авч байгаа ойролцоогоор 30-35 мянган тонн дизель авч байна. Гэхдээ тээвэрлэлтийн хувьд ОХУ шиг шууд ороод ирдэггүй. Дамжуулан ачдаг. Төмөр замаас машин руу, агуулах руу ачих процесс маш удаашралтай байдаг. Үүнээс гадна БНХАУ өөрөө дэлхийн топ импортлогч улс. Бид олон талаас нь хандаж байж Хятадын талын экспортыг нэмэгдүүлж ажилласан.

-Монголчуудын шатахуун түлшний хэрэглээ өссөн нь мөн нөлөөлсөн гэх мэдээлэл ч гарсан. Ер нь бидний хэрэглээ ямар хэмжээнд байгаа вэ?

-Сая бид сандраад байсан болохоос АИ-92 хэрэглээ тийм их өсөөгүй. Монголчуудын сарын хэрэглээ 50 мянган тонн байсан бол одоо 60 мянган тонн болсон. 10 мянган тонноор л нэмэгдсэн. Гэхдээ нэгдүгээр сарын хэрэглээ буух прогнозтой байна. Худалдан авалт нь багассан. Буцаад 50 мянган тоннд хүрэх юм шиг байна. Тэгэхээр АИ-92 сарын хэрэглээ 55 мянган тонн байна байх. Харин дизель түлшний манай улсын хэрэглээ 80-90 мянган тонныг хэрэглэдэг байсан бол одоо 110-120 мянган тонныг сардаа хэрэглэдэг болсон.

Нүүрсний экспорт нэмэгдсэн нь дизелийн хэрэглээг өсгөсөн. Бид өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэглээг тогтвортой хангахын тулд БНХАУ-аас евро-5 ангиллын чанартай дизель авч байна. ОХУ-аас ч евро-5 ангиллын дизель ирдэг. Гэхдээ бид ихэвчлэн евро-2 ангиллынхыг авч байгаа. Манай техник технологиудын ихэнх евро-2-т зохицсон ч байдаг. БНХАУ-аас авч байгаа дизель түлшийг бид уул уурхайн салбарт хэрэглэнэ. Дэлхийн зах зээл дээрх газрын тосны бүтээгдэхүүний үнэ Израиль-Палестины асуудлаас шалтгаалаад нэг хэсэг өссөн байсан бол эргээд буурсан. БНХАУ-аас 1080 ам.доллароор худалдаж авч байсан бол 12, нэгдүгээр сард 1030 ам.доллароор авч байна. ОХУ-аас 930 ам.доллароор авдаг байсан бол 900 ам.доллар болж буурсан.

-Манайх ганцхан ОХУ-аас шатахуун авдаг байсан бол анх удаа Хятадаас дизель авдаг боллоо. Шатахуун хомсдох үеэр өөр бусад улсаас шатахуун авах хэрэгтэй гэсэн байр суурь их гардаг шүү дээ?

-Казахстан, БНСУ-аас авах боломж бий. Гэхдээ маш үнэтэй. Хятадын үнийг дахин нугалсан үнэтэй. Улаанбаатарт евро5 АИ-92 2940, энгийн АИ-92 2390, АИ-95 үнэ 3910 төгрөгийн үнэтэй байна. Үнэ нь хямд учраас АИ-92-ын хэрэглээ их байна. Би бензин түлшийг хариуцаж байгаа хүний хувьд үнийг өсгөхгүй гэдэгт нягт анхаарч ажиллаж байгаа. Зарим хүмүүс үнийг чөлөөлөөч, өөр боломж байхгүй шүү дээ. Үнийг нь барьж байгаа нь нөлөөлж байна гэхчилэнгээр янз бүрийн л байр суурийг илэрхийлсэн. Үнэ өсөх ямар нэгэн шалтгаан байхгүй. Дэлхийн зах зээлийн үнэ өсөөгүй. Тээврийн үнэ өсөөгүй. Ам.долларын ханш өсөөгүй. ОХУ-д үнэ нь буурсан. АИ-92-ийн үнэ 705 ам.долларт тогтвортой байх гэрээг бид хийж чадсан. Компаниуд Аи-92 бүтээгдэхүүн дээр анх удаа ашигтай ажиллах нөхцөл бүрдсэн. Дизель түлшний тухайд тэртээ тэргүй дэлхийн зах зээлийн үнэ буурсан. ОХУ-ын нийлүүлэлт хэвийн байсан. Хамгийн гол нь 26 хоногийн тасалдсан нийлүүлэлтийг гүйцэх хэцүү байсан. Тэр үед аж ахуйн нэгжүүд нөөцлөх боломжгүй байсан. Импортоор нийлүүлэлт ирээд л колонк руу явчихаад байсан. Аж ахуйн нэгжүүд сүүлдээ туйлдсан. Гурав хоног хэрэглэдэг нөөцөө гуравхан цагийн дотор хэрэглэчихээд байсан. Тэдэнд машин, жолооч, түгээгч хэрэгтэй. Түгээгчийн хажуугаар машин зохицуулах хүн хэрэгтэй болсон. Энэ байдал нэг сар үргэлжлэхээр ажиллаж байгаа хүмүүст нь ч дарамт болсон. Тэд 24 цаг ажиллаж байгаа шүү дээ. Тэр үед зарим тохиолдолд зохиомол оочер байсан ч юм билээ. Үүнийг би хэлсэн л дээ. Гэхдээ хүлээж авахааргүй нөхцөл байдал байсан учраас шүүмжлүүлсэн. Энэ ажлыг хариуцаж байгаа хүний хувьд үүнийг давах ёстой. Би иргэдэд хохиролгүй байх ёстой гэдэг талаас л хандсан. Өнөөдөр ямартаа ч дизель болоод Аи-92-ийн хэрэглээ улс орон даяар хэвийн болсон. Хориг гарах болсон гол шалтгаан нь ОХУ-ын дотоод асуудал. ОХУ-ын дотоод асуудал хэзээ тогтворжино тэр үед бид найдвартай эх үүсвэр хангагдана. Мэдээж бид БНХАУ-аас авдаг хэмжээгээ нэмэгдүүлж болно. Гэхдээ сая хэлсэнчлэн үнэтэй. Мөн өөрөө импортлогч улс. БНХАУ-аас манайх авч байна. Гэхдээ ОХУ-тай өрсөлдөхүйц хэмжээний боломж байхгүй.

-Үүнийг чөлөөлөх ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлэгдэж байсан л даа. Гэхдээ энэ нь мэдээж нийгмийн байр суурь биш байх?

-Ер нь ямар ч шалтгаангүй үед үнэ өсөхгүй. Сүүлийн үеийн хэрэглээний үнийн индексийг харахад ганцхан бензин шатахуун, дизель түлшний үнэ л тогтвортой байж. Асуудлыг далимдуулж сонгууль дөхчихсөн Ж.Ганбаатарыг муухай харагдуулаад авъя. Засгийн газар руу нэг шахалт үзүүлчихье. Монголын харилцаанд асуудал байна гэж харуулъя ч гэдэг юм уу иймэрхүү байдалтай зүйлүүд явсан. Үүний заримыг нь хууль хяналтын байгууллага шалгаж байгаа юм билээ.

Тухайн үед хэрвээ би олон нийтийн чихэнд сайхан сонсогдох, өөрийгөө галаас хамгаалсан үг хэлсэн бол үүний ард улс орноороо тэг зогсох байсан. Тухайлбал, “Асуудлын ард гарахад хүнд байна. Хэвийн болоход ийм зовлон байна. Үнийг өсгөнө” ч гэдэг юм уу өөрийгөө галаас аврах ямар нэгэн зальжин үг хэлж болох байсан. Асуудлыг би өөрийнхөө нэр хүндээр туулж гарсан. “Хоёр хоногийн дотор гайгүй болно. Та бүхэн тайван байгаач ээ. Дараа нь гурав хоногийн дотор хэвийн болно. Та бүхэн тайван байгаач. Битгий оочерлооч ээ” гэж хэлсэн. Иргэдэд сайн сайхан нь харагдаж байгаа. Над руу утсаар болон цахим хаягаар өчнөөн мянган хэлэх хэлэхгүй хараал зүхэл, заналхийлэл ирсэн, нийгэм нь ч хэцүү болж. Оочерлож байгаа хүмүүс ууртай байгаа нь мэдээж. Би иргэдийг тайвшруулах үүрэгтэй. Тиймээс үнэн бодит байдлыг л хэлсэн.

-Газрын тосны үйлдвэрийн ажил хэр урагштай яваа вэ?

-Энэ асуудал УУХҮ-ийн яамд байдаггүй. Манай яам үйлдвэр барих уу, үгүй юу гэхчилэнгээр бодлого гаргадаг газар. Түүнээс бизнесийн асуудлыг шийдвэрлэдэггүй. Тиймээс тус үйлдвэр Эрдэнэс Монгол руу шилжсэн. Эрдэнэс Монголын доор төрийн өмчит бүх компани байгаа шүү дээ.

-Манай улс энэ жил 60 сая тонн нүүрс экспортлох зорилт тавьсан. Гэтэл өнгөрөгч оны гүйцэтгэлээр Монгол Улс түүхэндээ анх удаа 68 сая тонн нүүрс экспортоллоо. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль баталснаар ийм үр өгөөж гарч байна гэж харж болох уу?

-Бид 80 ам.долларын үнэтэй байсан нүүрсийг биржээр арилжсанаар 180 ам.доллар болгосон. Энэ хэмжээгээр Монголын эдийн засагт маш том эерэг нөлөөг үзүүлж байна. Хоёрдугаарт, Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулийн хамгийн гол үр нөлөөг Нүүрсний сонсголоор харсан байх. Нүүрсэн дээр үүрлэчихсэн том хулгайг ил болгож гаргаж ирлээ. Дэлхийн зах зээлийн үнэ 400 ам.доллар байхад 80 ам.доллароор зарж байсан байгаа юм. Өнөөдөр дэлхийн зах зээл дээр нүүрс 220-230 ам.долларын үнэтэй байна. Бид биржээр нүүрсээ 170-180 ам.доллароор зарж байна. Тяньжиний ч гэдэг юм уу, далайн боомтод нүүрсээ бид аваачаад өгвөл 230, 240 хүргэнэ. Бид хүргэж өгч чадахгүй байгаа. Далайд гарцгүй манай улс ямар нэгэн улсын нутаг дэвсгэрээр дамжиж байж далайн боомтод хүрнэ. Тэгж байж Энэтхэг, БНСУ, Япон, Вьетнам ч гэдэг юм уу хамгийн их хэрэглээтэй улсууд руу арилжиж болно. Энэ зах зээл рүү аваачиж өгч чадахгүй байна.

Би олон жил бизнес эрхэлсэн хүн. Бизнесийнхэн босгосныхоо дараа тууз хайчилдаг. Харин улстөрчид бол ажлыг эхлэхдээ туузаа хайчилдаг. Бизнесээр “хүмүүжсэн” хүний хувьд би хийхээсээ өмнө, биш дараа нь ярьдаг. Биржийн тухай хуулийг анх өргөн барьснаас жил гаруйн дараа батлагдсан. Өнөөдөр үр өгөөжийг нь монголчууд бид мэдэрч яваа учраас ярьж байгаа юм.

Биржийн арилжаа эхэлснээр олон хүний “авлигын бизнес” зогссон. Уул уурхайн биржийн тухай хуулийг манай яамнаас оруулахад их зэмлэл хүртэж байсан. Явахгүй хоёрхон сарын дараа унана. Ж.Ганбаатар чи чадахгүй гээд л надад мөн янз бүрийн дарамт ирж байсан л даа. Худалдан авагч талаас ч их олон гомдол ирж байсан. БНХАУ-ын Элчин сайдын яамтай хамтарч бид олон удаагийн уулзалтыг зохион байгуулсан. Монголын талаас ч гэсэн машин тээвэр хийдэг хүмүүс, “Эрдэнэс Тавантолгой”-н уурхайд хамтарч ажилладаг, туслан гүйцэтгэх компаниудаас ч олон гомдол ирсэн.

БНХАУ-аас ӨМӨЗО-ны олон аймгуудад бойкот шиг зүйлүүд болсон. Тухайлбал, Монголоос нүүрс авахаа больё гэдэг ч юм уу. Над руу маш олон албан бичиг, шаардлагууд ирсэн л дээ. Ам нөхцөлөөр авахаар тохирсныг болиуллаа. Тээврийн орлого манайд тэдэн тэрбум ам.доллароор орж ирдэг байсан бол буруу бодлогоос манайх алдагдал хүлээж байна гэхчилэнгээр гомдол их ирсэн. Хилийн цаана үлдчихдэг байсан тэрбум тэрбумаар тоологдох ам.доллар Монголд үлдсэн. Эдгээр олон үр дүн Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуулиар бий болсон. Үүнийг би ганцхан өөртөө наамааргүй байна.Энэ бол Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайдын ахалсан Засгийн газрын бодлого, ажлын үр дүн. Тэр дундаа Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайд, Ч.Хүрэлбаатар сайд байр суурьдаа хатуу байсны үр дүн. Ер нь нэг хэсэг танхим дотор ч маш эвгүй байсан шүү.

-Тэгэхээр танхим дотроо ч эвгүй байсан гэхээр зарим сайд эсэргүүцлээ ил цагаан хэлж байсан хэрэг үү?

-Олон талаас нь муу, сайнаараа хэлүүлсэн дээ. Үр дүнгээ өгсөн. “Маргааш наад Хятадын компаниуд нь бүгд гараад явах гэж байна. Хил дээр чинь бүх зүйл зогсох гэж байна. Бирж чинь бүтэхгүй байна” гэж маш олон хүн, олон сайд хэлж байсан. Биржийн хуулийг явуулахын тулд би өөрөө ажлын хэсгийг ахалсан. Олон зүйлтэй тулсан. Үр дүн гарсан. Бидний гаргасан үр дүнг ярих хүмүүс их байна л даа. Ажлын хэсгийг ахлаад, үр дүнг нь гаргах гээд, Хөрөнгийн биржээр явуулъя гээд зүтгэсэн. Өөр бирж байгуулах асуудал ч тэр үеэр хөндөгдсөн. Тэгэхээр цаг алдах гээд байсан. Шинэ бирж нь дахиад тендер зарлана. Тендерээр нүүрсний тонн тутмаас шимтгэл авна зэргээр олон асуудал, баахан маргаан үүснэ. Аягүй бол нөгөө маргааныг нь шүүхээр шийдүүлнэ гээд бүр удаашрах юм болно.

Тиймээс Хөрөнгийн биржийг ашиглах нь зөв гэж үзсэн. Процесс яривал маш олон бэрхшээл байсан. Саяхан үүссэн шатахууны хомсдолтой адилхан даа. Ялгаатай нь биржийн асуудал нийгэм биш, хэдэн нөлөө бүхий хүмүүстэй тулгарсан. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль Монголд үр шимээ өгсөн он боллоо. Энэ цааш үргэлжлээсэй гэж хүсч байна. Энэ ажлыг гацаах, үр дүнгүй болгох сонирхолтой хүмүүс их бий. Үүнийг бид байнга л таслан зогсоож байх ёстой. Улс орны эрх ашиг нэг номерт байх ёстой.

–Биржээр нүүрсний тодорхой хувийг арилжаалж байгаа шүү дээ. Яагаад бүгдийг нь арилжаалахгүй байгаа юм бол?

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хуульд “хувийн хэвшлийг сайн дурын оролцоотой” гэж заасан. Өнөөдөр нийт экспортод гарч байгаа 70 сая орчим тонн нүүрсний ойролцоогоор 45 хувийг нь “Эрдэнэс Тавантолгой” гаргаж байна. Үлдсэн 55 хувийг нь хувийн хэвшил нийлүүлж байгаа. 45 хувийнх нь тодорхой хэсэг нь өмнө нь урт хугацааны гэрээ байгуулагдчихсан. Урт хугацааны гэрээг шинэ хууль гарсан гээд цуцалж болдоггүй. Хэрвээ тэгвэл урт хугацааны гэрээ байгуулсан компаниуд ямар нөхцөл байдалд орох уу. Монгол Улс ч гэсэн нэр хүндийн хувьд хэцүү болно шүү дээ. Тиймээс бид шинээр байгуулагдаж байгаа бүх гэрээг зөвхөн биржээр зарахаар гэрээлж байна. Хоёрдугаарт, урт хугацаанд байгуулагдсан хэрнээ хууль зөрчиж байгуулсан бол шууд цуцалж байгаа. “Эрдэнэс тавантолгой” компанийн тайланг сонссон бол 100 гаруй урт хугацааны гэрээ байснаас 18 болгож, бусдыг нь цуцалсан байна лээ. Нийт 11 сая тонн нүүрсийг “Эрдэнэс тавантолгой” компани биржээр зарсан. Цаашдаа зэс, төмөр, жоншоо биржээр арилжина. Энэ нь хүмүүсийн соёлыг өөрчилнө. Хэсэг хүмүүс бүр схем хийчихсэн байсан шүү дээ. Тээврээс нь ийм ашиг олно. Энэ зөвшөөрлөөс нь ийм ашиг олно гэхчилэнгээр.

Үүнээс гадна Биржийн тухай хууль нүүрс экспортолдог аж ахуйн нэгжүүдэд ямар боломж олгож байна гэхээр биржээр зарвал биржийн үнээс АМНАТ тооцно. Биржээр зараагүй бол Сангийн яамны журмаар гадаад үнээс АМНАТ тооцож байгаа. Энэ аж ахуйн нэгжүүдэд ашигтай. Бодитой борлуулалтаасаа АМНАТ-өө төлнө гэсэн үг. Үүнээс гадна сая сая тонноор нь нүүрс зараад л байдаг мөнгө нь Монголд бус, хилийн цаана үлдчихээд байсан. Оффтейк гэрээ ч гэдэг юм уу. Эсвэл хүмүүс цаанаа аваад наймаалцчихдаг байсан. Тэгвэл биржээр зарвал урьдчилаад мөнгөө өгдөг. Ингэж мөнгө Монголд үлдэх хамгийн гол боломж гарсан. Иймд валютын нөөц ч ихээр нэмэгдэж байна.

-Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт татах, эрдэс баялгийн өөр төрлийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах Монголчуудын хүсэл өнгөрөгч онд нэг алхам урагшилсан. Тэр нь ураны төсөл эхэлсэн явдал. Энэ төслийн явц одоо ямар байгаа вэ?

-Ураны төсөл 100 хувь манай яамаар дамжаагүй. Нөөцөө яаж ашиглах, ямар технологи хэрэглэх, АМНАТ-ийг яаж тооцож авах зэрэг бодлогын шийдлийг манай яам гаргана. Цөмийн энергийн тухай хуулиар энэ асуудал зохицуулагдана. БШУ-ны яамны харьяа Цөмийн энергийн газар энэ төслийг ерөнхийд нь базаж байгаа. Энэ төсөл урагшлах ёстой. Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулагчид ураны төсөл цааш яахыг харж байгаа.

-Энэ том төсөл урагшилсны “зовлон танай яам дээр ирлээ гэж харсан. Ил хэлбэл бензин шатахууны нийлүүлэлтээр дамжиж?

-Нийгэмд ийм хардлага байсан. Би сайдын хувьд ийм зүйл байхгүй гэж ойлгож байгаа.

-УУХҮ-ийн сайдаас асуух ёстой дараагийн асуулт бол дараагийн Эрдэнэт, дараагийн Таван толгой, Оюу толгой хаана байна вэ?

-Манай эдийн засаг хоёр, гуравхан уурхайн нуруун дээр байна гэдэг. Эрдэс Тавантолгой, Эрдэнэт, Оюу толгой. Эдгээр уурхайнууд аль социализмын үед нөөц нь тогтоогдсон. Угтаа Монгол Улс геологийн потенциалын хувьд маш сонирхолтой байршилд байдаг. ЕBRD-ийн 2018 оны судалгаагаар Монгол Улс ОХУ-ын дараа орохуйц эрдэс баялгийн потенциалтай, ирээдүйн төлөвтэй улсаар нэрлэгдсэн. Гэвч бидэнд 1990 оноос хойш хийсэн тодорхой судалгааны үр дүн алга. 200 мянганы зураглалаар нийт нутаг дэвсгэрээ 100%, 50 мянганы зураглалаар 43 хувьтай судалгааны ажил хийсэн. Гэсэн хэдий ч үр дүн хангалтгүй байгаа. Гэхдээ орчин үеийн шаардлагуудыг хангасан, хангалттай дата бидэнд алга. Тиймээс манай яамны зүгээс энэ геологийн суурь судалгааны ажлыг олон улсын шинэ, дэвшилтэт технологи, арга зүйгээр хийлгэж, өөрсдийн хийсэн ажлын үр дүнтэй харьцуулах, тэдний туршлагыг улсдаа нутагшуулах зорилго тавин ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл энэ процессыг түргэвчлэхийн тулд агаарын геофизикийн ажлыг анхаарч үзэж байна. Агаарын геофизикийн ажил гэдэг нь тусгай техник хэрэгслээр тоноглосон онгоц, дрон ашиглаж агаараас богино хугацаанд газар доор юу байна гэдгийг тандан судалдаг.

Энэ чиглэлд УУХҮ-ийн яам маш тодорхой бодлогыг хэрэгжүүлж байна. Би сайдын ажил авснаас хойших гадаад хурал чуулган, албан томилолтуудаараа энэ чиглэлийг онцгой анхаарч судалсан, эрэл хайгуул хийсэн. Судалгааны компаниудтай уулзсан, Монголд урьж ажиллуулсан. Үүний үр дүнд 2023 онд бага хэмжээний санхүүжилт төсөв дээр тавиулж, түүгээрээ тест маягаар олон улсын тендер зарласан. Тендерт маань агаарын геофизикийн чиглэлээр дэлхийн тэргүүлэх компани болох Испани улсын X-Сalibur компани ялсан. Судалгааны ажил нь ондоо багтаж дууссан. Одоо тайлангаа бичиж байгаа. Тайлан бичих гэж уддаг юм байна л даа. Эхний улиралд багтаад дуусах байх. 2024 оны төсөвт бид 40 тэрбум төгрөг тавьсан. Газар тариалангийн болоод ойтой бүсийг манай яам эвдэхгүй байхыг хүсч байгаа. Монгол Улсынхаа говь хээр талын бүсийг хамруулж орчин үеийн дата бүхий судалгаатай болж авбал хаана нь ямар баялгаа яаж ашиглуулах, хаана нь газрын ховор элементийг түлхүү ашиглуулах, хаана нь уул уурхай явуулах, хаанаа явуулахгүй байх гээд бодлогын чиглэл гаргах боломжтой болно. Хаана нь алт, нүүрс ашиглуулах, хаана нь зэс байна гэдгээ тодорхой болгож, түүндээ тохирсон дэд бүтцээ татаад үүнийгээ гаргахын тулд тандан судалгаа зайлшгүй хэрэгтэй. Бид үүнийгээ эхлүүлчихсэн. 40 тэрбум төгрөг төсөв дээр тавиулж чадсан. Үүнийг би бусдын буцалтгүй тусламж, хувийн болон гадаадын хөрөнгө оруулалтаар хиймээргүй байгаа юм. Ямар нэгэн хараат байдлыг үүсгэхгүй гэж зорьж байна. Тиймээс ч зайлшгүй төсөв дээр тавьж өгөөч гэж Засгийн газар болон УИХ-аас хүссэн. Гадаадын юм уу, хувийн компанийн хөрөнгөөр хийчихвэл бид тэр рүү орох үндэслэл хумигдмал болчихно. Үндэсний аюулгүй байдал талаасаа ч тийм. Тиймээс төсвийн хөрөнгөөр хийх нь зөв шийдэл. Үүний үр дүнд дараагийн Эрдэнэт, дараагийн Оюу толгой, Эрдэнэс Тавантолгой олдоно гэдэгт итгэлтэй байгаа. Гэхдээ тандан судалгааг өнөөдөр хийгээд маргааш олдчихгүй.Тандан судалгааны үр дүнд хайгуул явах ёстой. Судалгааны үр дүнд дэлхийн шаардлагыг хангасан датаг авна. Тэр мэдээллийг PDAC, IMARC дээр очиж зарлана. Энэ бол манай яамны гол зорилго.

2023 оны гуравдугаар сард Канадад болсон PDAC дээр X-Сalibur компанийнхантай уулзаж манай тендерт оролцооч гэсэн урилгыг өгсөн. Учир нь X-Сalibur компани сая ам.доллар ч юм уу бага дүнтэй тендерийг сонирхохгүй. 200-300 тэрбум ам.долларын ажлыг хийдэг. Тиймээс уулзалт хийж ирээдүйд хийх олон ажил байгаа гэдгээ хэлж, улсынхаа тогтоц, газар зүйн байршил, онцлогийг сайтар сурталчлан таниулж байж тендерт оролцуулсан.

Манай яамны зүгээс 2024 онд хэрэгжүүлэх агаарын геофизикийн ажилд ихээхэн ач холбогдол өгч, анхнаас нь шаардлага өндөртэй байлгаж чанартай гүйцэтгэл авахын төлөө анхаарч байна. Тиймээс тендерийн баримт бичиг боловсруулалтад Английн /ИБУИНХУ/ төрийн өмчит геологи, геофизикийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг IGS-“International geoscience services” компани МУ дахь ИБУИНХУ-ын элчин сайдын яамны дэмжлэгээр үнэ төлбөргүйгээр зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэн ажиллаж байгаа. Тус компани нь геологийн судалгааны чиглэлээр олон улсад үйл ажиллагаа явуулдаг, арвин туршлагатай, нэр хүндтэй компани бөгөөд бидэнтэй хамтран манай тендерийн баримт бичгийн төслийг нэг дүгээр сардаа багтаан бэлтгэж дуусгахаар ажиллаж байна. Зөвхөн тендерийн баримт бичиг боловсруулахад туслахаас гадна тендер шалгаруулалтад туслах, шалгарсан ажлуудад хөндлөнгийн хяналт хэрэгжүүлэхэд цаашид хамтран ажиллах талаар бид ярилцаж байгаа.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Х.Ганхуяг: Хөрөнгө оруулалтгүйгээр хөгжсөн, өсч дэвшсэн нэг ч улс дэлхийд байхгүй DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягаас Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулиар тодрууллаа

-Та өмнө Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг өргөн барьж байсан. Өнөөдөр энэ хууль нийгмийн сэдэв болчихоод байна. Одоогийн хэлэлцэгдэж байгаа Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ хууль бол ерөнхий хууль. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуулиар гуравхан асуудлыг зохицуулна. Нэгдүгээрт, хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжүүдийг бүртгэнэ. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг хамгаална. Шаардлагатай бол татвар, тогтворжуулах гэрээ хийнэ. Гуравдугаарт, хөрөнгө дээр нь баталгаа гаргана. Нэг ёсондоо манайд орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалтыг ялган үзэхгүйгээр өмчийг хамгаалах хууль юм. Энэ хуулиар газар ч юм уу, эсвэл виз өгөх гээгүй.

Гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани бүртгүүлснийхээ дараа бусад асуудал Монголын бусад хуулиар зохицуулагдана. Жишээлбэл, хөрөнгө оруулагчдын визтэй холбоотой асуудал Гадаадын иргэн харьяатын хуулиар зохицуулагдана. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанид газрыг яах вэ гэдэг асуудал Газрын хуулиар зохицуулагдана. Жишээлбэл, 1993 онд газрыг 60+40 ашиглуулахаар олгоно гэж батлагдсан. Тэгвэл түүгээр явна гэсэн үг. Бид энэ заалтыг эргэж харахдаа Газрын багц хуулийг өргөн баригдахад нь харах ёстой гэсэн үг. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд визийн асуудал нөлөөлөхгүй гэсэн үг. Жишээлбэл, та “Өдрийн сонин”-оор Солонгост аж ахуйн нэгж байгуулаад үйл ажиллагаа явуулах гэж байгаа бол 500, 1000 ам.долларын дүрмийн сантайгаар 1-2 цагийн дотор компани нээж болно. Сингапурт нээж ч болно. Та тэр улсад компани нээлээ гээд виз олгох үндэслэл болохгүй. Учир нь та зөвхөн компани бүртгүүлж байгаа гэсэн үг. Хөрөнгө оруулалт хийж болно. Харин оршин суух виз авах гэж байгаа бол шалгуур нь өөр байдаг.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани нээчихвэл визийн шалгуур шаардахгүй шууд виз олгох мэт ойлголтыг нийгэмд өгч байгаа хэсэг бүлэг хүмүүс ч байна?

-Үгүй. Виз авахын тулд үйл ажиллагаа явуулсан байх ёстой. Татвар төлсөн байх ёстой. Ажлын байр бий болгосон, барьцаа 100 сая ам.доллар байршуулсан байх зэрэг шалгуур гадаадад ч манайд бий. Хөрөнгө оруулалттай компани байгуулж болно. Та хөрөнгө оруулагчийн статус дээрээ виз авах гэж байгаа бол компанийнх нь гурван жилийн үйл ажиллагааны санхүүг нь шалгадаг. Ажлын байр бий болгосон эсэхийг шалгадаг. Үүний дараа виз олгох эсэхийг Гадаадын иргэн харьяатын албан хаагч үзэмжээрээ олгодог. Нэг ёсондоо хууль хяналтын байгууллага шалгалт хийсний дараа олгох, үгүйг шийддэг. Үүнд хэн нэгэн хөндлөнгөөс оролцох боломжгүй. Хууль нь ийм юм. Хөрөнгө оруулалтын хуулиар газар, виз олгох гээд байгаа мэтээр үл ойлголцол яваад байгаа нь үнэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хуульд энэ асуудал хамаагүй.

-Нийгмийг талцуулж байгаа өөр нэг асуудал нь 100 мянган ам.долларын босго. Энэ босгыг авч хаяж байгаа цаад шалгаан нь юу вэ?

-Ний нуугүй хэлэхэд, манайх хаалттай эдийн засгийн орчинтой болчихоод байгаа юм. Хөрөнгө оруулалтгүйгээр хөгжсөн, өсч дэвшсэн нэг ч улс байхгүй. Манай улсын эргэн тойронд байгаа бүх л орон гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын төлөө явж байдаг. Тэр бүү хэл, Бүгд найрамдах Куба улс ч гадаадын хөрөнгө оруулалтаар аялал жуулчлалынхаа зочид буудлыг барьж байна. Бүгд найрамдах ардчилсан Солонгос ард улсад (БНАСАУ) харьцангуй бага хэмжээний хөрөнгө оруулалт байх шиг байна. Гэхдээ ялгаагүй тэнд Солонгосын хөрөнгө оруулалт хийгдээд л явж байдаг. Хөрөнгө оруулалт гэдэг нь олон улсын хэллэгээр үржүүлгийн үр дагавартай гэж яригддаг. Учир нь нэгдүгээрт, хүүгүй мөнгө орж ирдэг. Хоёрдугаарт, хүүгүй мөнгөөр ажлын байр бий болгодог. Гуравдугаарт, шинэ технологийг авч ирдэг. Өөрөөр хэлбэл, хүний нөөцийг бэлтгэхэд хувь нэмэртэй байдаг. Татвар төлж эхэлдэг. Үүнээс гадна эдийн засагт гаднаас ам.доллар оруулж ирдэг ач холбогдолтой. Манайх гурван морьтой байх ёстойгоос хоёрхон морьтой байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн гадагшаа зарсан бүтээгдэхүүнээсээ ам.доллар олдог. Гадаадаас зээл тусламж авахаараа ам.доллар олдог. Тиймээс гурав дахь буюу хамгийн том өсөлтийг авч ирдэг ажлын байрыг бий болгодог, шинэ ноу хауг бий болгодог, татварын бааз суурийг нэмэгдүүлдэг тэр гарцаа манайх хаачихаад байгаа юм. Дэлхийд 190 эдийн засаг бий. Үүнээс 21, 22 нь л босготой. Босгогүй болсон шалтгаан нь хүнд суртал, мөнгө шилжүүлэхтэй холбоотойгоор банк хоорондын шалгалт их болсон. Компани байгуулаагүй байхад компани байгуулах гэж байгаа мэтээр мөнгө шилжүүлэг хийх нь шалгалтын эх үүсвэрийн нэг болж байгаа юм. Шилжүүллээ буцаагаад татлаа. Тэр болгон дээр Төв банк, бусад олон улсын банкууд шалгалт хийх нь том асуудал болдог. Тиймээс компани нээх нь чөлөөтэй байх хэрэгтэй.

-100 мянган ам.долларын босго ер нь их мөнгө үү?

-Миний хувьд 100 мянган ам.доллар их мөнгө. Би 20 жил бизнес эрхлэхдээ анх 2, 3-хан мянган ам.доллараар бизнес эрхэлж байсан. Өнөөдөр залуус гадаадын иргэнтэй хамт аж ахуйн нэгж байгуулъя гэж бодоход одоо байгаа хуулиар хоёулаа ялгаагүй 100 мянган ам.доллар хийх ёстой. Таван хувьцаа эзэмшигтэй бол хувьцаа эзэмшигч бүр 100, 100 мянган ам.доллар хийх ёстой болж байгаа юм. Ингэхээр залуусын боломжийг хаачихаж байгаа юм. Уул уурхайн салбарт 100 мянган ам.доллар байршуулж болно. Банк, санхүүгийн салбарт ч байж болно. Гэхдээ үүнээс гадна олон салбар бий гэдгийг санах хэрэгтэй. Жишээлбэл, Киноны хуулиар Монголд компани байгуулаад энд зураг авалтаа хийчихээд татан буулгаад гарч явж болно. Үүнийг киноны хуулиар нээгээд өгчихсөн. IT-ийн чиглэлийн хөрөнгө оруулалт харьцангуй бага байдаг. Энэ чиглэлийн зүйлүүдээ хөгжүүлэх боломжийг залууст энэ заалтаар олгоно гэсэн үг. Хоёрдугаарт, энэ хуулиар ерөнхий нөхцөлийг олгож байгаа болохоос том хөнгөлөлт үзүүлэх гээд байгаа юм биш шүү дээ. Хөрөнгө оруулалтын хуулийн ерөнхий нөхцөлөөс гадна экспорт, хөрөнгө оруулалтын үндэсний хороог байгуулна. Ерөнхий сайд энэ хороог ахална. Ингэснээр цаашид экспортын чиглэлийн хөрөнгө оруулалтууд татах, дэмжих, хөнгөлөлт үзүүлэх асуудлыг тэр хороогоороо хэлэлцэнэ. Үүнийгээ Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулж, УИХаар хэлэлцүүлж зөвшөөрөл авсны дараа үйл ажиллагаа явуулах боломж нээгдэнэ. Ийм байдлаар бид хүсэмжит хөрөнгө оруулалтаа татна гэсэн үг. Одоо бол хөрөнгө оруулалт оруулбал ийм байна гэсэн ерөнхий хууль. Цаашид хамгийн өндөр цалин төвлөрдөг IT-ийн хөрөнгө оруулалт ч байдаг юм уу, микрочипийн үйлдвэр барих хөрөнгө оруулалтыг татаж боломжтой.

–Энэ хуулийг гацаахын тулд үндсэрхэг үзлийг их ашиглаж байна л даа. Жишээлбэл, энэ хуулиар далимдуулаад хөрөнгө оруулагч биш гадаадын иргэд манайд ихээр орж ирэх юм биш биз гэсэн болгоомжлол их байна. Энэ чиглэлээрх хяналт мэдээж бий шүү дээ, тийм үү?

-Тийм. Визийн асуудал дээр хэлсэнчлэн явна. Дээр нь хязгаарлалт, хяналт байнга явагдаж байдаг. Хууль хяналтын байгууллага, хүчний байгууллагуудын саналуудыг байнга авч байдаг. Мөн Үндсэн хууль болон Гадаадын иргэн харьяатын хуулиар нэг улсын иргэн нэг хувиас дээш байж болохгүй гээд заачихсан байгаа. Монгол Улс 3.5 сая хүн амтай гэхээр нэг орноос 35 мянгаас доош иргэнийг авна гэсэн үг. Түүнээс нэг сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийчихвэл Монгол руу ирэх эрх нээгдэх үү гэвэл үгүй. Одоо манайх аялал жуулчлалыг дэмжих бодлогын хүрээнд 34 оронд визийн хөнгөлөлтийг өгчихсөн байгаа. Визны хөнгөлөлтөөр аялал жуулчлалаар ирэх боломжтой болохоос хөрөнгө оруулах статусаар ирэх боломжгүй. Энэ статусаар компаниа нээгээд үйл ажиллагаа явуулаад, үр шим нь санхүүгийн, нийгмийн даатгалын тайлангаар баталгаажсаны дараа тодорхой тооны хүнд виз өгнө. Гэхдээ энэ мөн л хязгаарлалттай. Нэг компаниас нэг хүнд олгох боломжтой. Ингэхдээ мөн л шалгалтын үндсэн дээр олгодог. Монгол Улсын хувьд энэхүү хууль амин чухал хуулиудын нэг. 1993 онд батлагдсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын хууль болон 1996 онд батлагдсан Ашигт малтмалын тухай хууль харьцангуй либерал хууль болсон. Үүгээр өнөөгийн эдийн засгийн суурь болсон хөрөнгө оруулалтууд татаж чадсан байгаа юм. Гэхдээ одоо бол гацчихсан. Цаашдаа хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, өөрсдийн хүсэмжит салбар жишээлбэл сэргээгдэх эрчим хүч, мэдээлэл технологи, банкны салбарт хөрөнгө оруулалт татахын тулд өөр хөнгөлөлт өгөх асуудал үүснэ.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ц.Туваан: Монголын хөгжил, эрх ашгийг бодвол 21 тусдаа бодлого бус, бүсчилсэн бодлого нь зөв DNN.mn

Цаг үеийн асуудлаар УИХ-ын гишүүн Ц.Туваантай ярилцлаа.

-Сонгуулийн тойргийн ямар бүтэц гараад ирэв ээ. Тэр том тойргийн, тэр том газар нутагт ид шидгүй бол сонгогч бүрт хүрч уулзах, шинэ залуу улстөрч сонгогдох боломжгүй байна гэхчилэн шүүмжлэл их байна?

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийг өнгөрөгч хаврын чуулганаар баталсан. Үүнээс шийдээгүй үлдсэн нь 2024 оны хоёрдугаар сарын 1-ний дотор сонгуулийн тойргийг УИХ-ын тогтоолоор батлах заалт.

Тиймээс энэхүү тогтоолыг оны өмнөхөн баталлаа. Ингэхдээ томсгосон тойргийг бүсчилж баталсан. Аливаа асуудал сайн, муу хоёр талтай. Иргэд дэмжиж ч байгаа, шүүмжилж ч байгаа асуудлууд бий.

Энэ тогтоолын талаар өөрийн байр сууриа илэрхийлэхэд, нэгдүгээрт АН-ын Улс төрийн зөвлөлийн шийдвэр гарсан. Хоёрдугаарт, улс орныхоо эрх ашиг, Монголын хөгжлийг бодвол 21 аймаг 21 тусдаа бодлого бус, долоон бүс болгосон. Ерөнхийдөө гурван аймаг нэг бүс болж байгаа. Жишээлбэл, миний нэр дэвшсэн Төв аймаг дээр Дархан, Сэлэнгэ нэмэгдсэн. Төвийн бүсийг би хамгийн сайн дэд бүтэц хөгжсөн, хамгийн сайн хөгжлийг бий болгох бүс болно гэдэгт эргэлзэхгүй байгаа.

Ер нь АН бүсчилсэн хөгжлийн бодлогыг урьд нь хөндөж л байсан. Хуучны Сэцэн хан, Түшээт хан, Сайн ноён хан гэдэг шиг, хойноос нь урагш нь байдалтай Монгол Улсаа дөрөв хувааж бүсчлэх бодлогыг ярьж байсан. Үүний учир нь том газар нутагт хөгжлийн бодлогын загварчлалыг ярихад их дөхөмтэй байдаг. Тиймээс энэ бодлогыг гаргаж ирж, ярьж байсан. Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газар бүсчилсэн хөгжлийн бодлогыг одоо л боловсруулж байна. Хэрвээ шифи хэрэг болбол энэ чиглэлээр АН-д бодлого, судалгаа хангалттай бий.

Өнөөдөр Монголд БЭТ (Бүрэн эрхт төлөөлөгч) их томилогдож байна. Үүн шиг УИХ-ын гишүүн бол иргэдийн БЭТ. Эрх баригчдын гаргаж байгаа шийдвэр, Засгийн газрын хэрэгжүүлж байгаа бодлогуудад хяналтаа тавь. Шүүмжлэх зүйл байвал шүүмжил. Болж бүтэхгүйг нь олон нийтэд гаргаж, мэдээл гэж УИХ-ын гишүүнийг иргэд сонгож төлөөллөө болгож явуулдаг.

Монголчууд нүүдэлчин ард түмэн. Даавуу байсан ч имэрч, гурил байсан ч нулимж үзэж цавуулгийг нь шалгачихдаг. Нүүдэлчин ард түмэн сонссондоо итгэдэггүй. “Арваараа” барьж, “алагаараа” харж байж итгэдэг ард түмний хувьд төлөөлүүлэх гэж байгаа гишүүнтэйгээ уулзаж, гарыг нь барьж, нүд рүү нь харж, яриаг нь нэг сонсоод шийдвэр гаргана. Ийм соёлтой хүмүүст энэ тогтолцоо учир дутагдалтай болчихож байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл Төвийн бүсийн тухайд, Дархан-Уул аймгийн 18 багийг нэмбэл хүн ам төвлөрсөн нийт 72 суурин бий. 14 хоногийн дотор 72 газарт очихын тулд нисдэг тэргээр нисээд ч амжихгүй. Магадгүй эрх баригчид нисдэг тэргээр нисч магадгүй. Манай намынханд тийм боломж байхгүй.

Очиж уулзаж чадахгүй болохоор төрд төлөөлүүлж байгаа хүнээ таньж мэдэх сонгогчийн эрхэд халдсан асуудал болж байна уу гэж харж байгаа. Энэ талаар би хууль батлагдах үед олон хэлсэн. Сая бас их л ярилаа. Оны өмнө тойргийн асуудал орж ирэхэд Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, хоногийг ядаж 25 хоног болгочих болов уу гэж харж байсан. Гэтэл эрх баригчид өөрсдийнхөөрөө шийдчихлээ. Тиймээс үүн дээр хардаж байгаа зүйлүүд бий.

-Томсгосон тойрогтой болсноор улстөрчид улс төрийн хариуцлагаас зугтах цоорхой гарчихлаа гэж дүгнэх хэсэг ч байна шүү дээ?

-Хэвлэлийнхэн “Та өөрийгөө хэр ажилласан гэж бодож байна. Таны санаачилсан хууль…” гэж асуудаг. Улстөрчдөд дүнг нь ард түмэн тавьдаг. Дөрвөн жилийн дараа тэр улстөрч дахин сонгогдож байвал иргэдэд үнэлэгдэх хэмжээнд ажлаа хийж гэсэн үг.

Нөгөө талаас тантай санал нэг байна. Олон удаа сонгогдож тухайн газар нутагтаа нэр хүнд нь уначихсан улстөрчдийг өөр аймгуудад албан тушаалаар нь шинэ хүн болгож, богино хугацааны танилцуулгатай үед олон нийтэд нэр нь цээжлэгдсэн, танигдсан гэдэг утгаар нь давуу тал болгох гэсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Би бол үүнийг хардах эрхийнхээ хүрээнд хардаж байгаа. Очиж амжихааргүй маш богино хугацаанд тэр сайд, тэр гишүүн, тийм дарга гэж олон жил яригдаж иргэдийн чихэнд хүрсэн нэрээр нь сонголт хийнэ гэж бодож байвал эндүүрэл. Монголын ард түмэн тэр дайны хэрсүү ухаан, сонгогчийн боловсрол байгаа гэж бодож байна.

-Том газар нутаг, богино хугацаанаас гадна сонгогчид өөрсдийгөө таниулах сурталчилгааны материалын хэмжээг багасгасан. Энэ нь мөн л шинэ залуу улстөрчдийг чөдөрлөсөн бодлого уу?

-Би үүн дээр СЕХ-ны даргаас “Үүнд ямар бодлого барьсан бэ. Энэ хугацаанд нэр дэвшигчид өөрсдийгөө таниулах, сурталчлах ажлыг юу гэж харж байна” гэж асуухад “Цахим” гэж хариулж байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, гаргалгаа төдийлэн байхгүй байна гэж харсан.

Нэг өдөрт ядаж хоёр сумаар орох хэмжээний хугацаатай байсан бол үдийн өмнө нэг, хойно нэг сумаар очиж сонгогчидтойгоо уулзаж, мөрийн хөтөлбөрөө биеэрээ танилцуулж, асуултад нь хариулаад захиа даалгаврыг нь аваад гарах боломжтой байсан. Дээрээс нь маш олон зүйлийг Сонгуулийн хуулийн заалтуудаар хумилаа. Тухайлбал, самбар хийх, телевизээр гарах зэрэг зүйлүүд өмнөх сонгуулиудаас илүү хязгаарлагдмал болсон. Ер нь шинэ залуучууддаа хатуурхсан, шинэ үеийнхнийг сонгогдох боломжийг хязгаарласан хууль болсон гэж харж байна.

-“Царцааны нүүдэл” гэсэн хэллэг улс төрд бий. Үүнийг хязгаарлах чиглэлд танай намын бүлэг санаачилга гаргах шиг боллоо. Ер нь сонгуулийн дэвшилттэй заалтыг та юу гэж харж байна вэ?

-Сонгуулийн хуульд дэвшилттэй талууд бий. Жишээлбэл, сонгуулийн нэрсийн жагсаалтыг сонгогчдын нэгдсэн системээс шууд онлайнаар авна гэсэн заалт бий. Энэ нь “царцаа нисгэх” боломжийг тодорхой хүрээнд хязгаарлана гэж үзэж байна. Өмнө нь нэг сонгогч нэг газарт санал өгчихөөд дараагийн газарт очиход “Та тэр газарт санал өгсөн байна” гэж гарч ирэх зохицуулалтыг АН-ын бүлгийнхэн санаачилж оруулсан. Мөн бүх сонгогчдод бэхэн тэмдэглэгээ хийх, бүх саналыг 100 хувь гараар тоолох зэрэг заалтууд орсон. Гэхдээ олон нэр дэвшигчтэй урт саналын хуудсыг түүнд тэдэн санал гэж нэг бүрчлэн тоолоход маш хүнд болчихож байгаа юм.

-Тантай ярилцаж байх энэ цаг үед хөрөнгө оруулалтын тухай хууль ид яригдаж байна. Та энэ хуулийг хэрхэн дүгнэж байна?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль бол чухал хууль. Энэхүү хууль анх батлагдсанаас хойш нэлээд хугацаа өнгөрсөн. Шинэчлэх ёстой. Хөрөнгө оруулалтын орчныг сайжруулах, хөрөнгө оруулалтыг татахад заавал хуулиар бүгдийг шийднэ гэдэг өрөөсгөл ойлголт. Хөрөнгө оруулалтын хуульд хоёр үндсэн, нэг дагалдах өөрчлөлтийг оруулчихаад түүнийгээ нэг болгож яриад, батлах гээд байгаа нь энэ хуулийн гацаа болчихоод байна.

Нэгдүгээрт, хөрөнгө оруулах гэдэг утгаар оруулж ирэх зүйлийг ярихгүй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгө оруулна гэдэг бол Монголд бизнес эрхэлж түүнээсээ татвар төлөх байдлаар улсын эдийн засагт нэмэр болох гэдэг ойлголт. Хөрөнгө оруулах гэж байгаа компанийг компани байгуулах гэдэгтэй хүмүүс хольж ойлгоод байгаа юм.

Хэн ч байсан компани байгуулах татварыг төлж компани байгуулж болдог байх ёстой. Үүн дээр хүндрэл үүсгэх ёсгүй. Дараа нь бодитоор хөрөнгө оруулалт оруулах үед шалгуурууд тавигддагийн дотор тэдээс доошгүй хэмжээний хөрөнгө гэсэн зүйл заалт бий. Өнөөдөр 100 мянган ам.доллар гээд ярьж байна. Энэ асуудал бол хөрөнгө оруулалтын үндсэн асуудал.

Би 100 мянган ам.долларын босго байх ёстой гэж бодож байгаа. Монгол Улс шиг хоёрхон хөрштэй орны хувьд 100 мянган ам.доллар байх хэрэгтэй. Энэ хуульд 100 мянган ам.долларыг 50 мянган ам.доллар юм уу, зарим салбарын хөрөнгө оруулалт дээр байхгүй болгох зохицуулалт орж ирчихээд маргаан дагуулаад байна.

Үүн дээр үндсэн хөрөнгө оруулалттай юм уу, гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани үүсгэх гэдэг бол тусдаа асуудал. Хоёр том асуудлын нөгөөх нь газрын асуудал. Газрыг олон жилээр ашиглуулахаар оруулж ирсэн нь маргаан дагуулаад байна. Энэ бол мөн л тусдаа асуудал. Гэхдээ мэдээж хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд орж ирэх ёстой.

Тиймээс маш сайн хэлэлцүүлж, долоо хэмжиж нэг огтолж байж шийдэх хэрэгтэй. Монголчууд Их эзэн Чингис хааны үеэс л сөөм газрын төлөө л тэмцэж ирсэн ард түмэн. Газар нутгийн төлөө үе удмаараа хайрлаж хамгаалж ирсэн. Тэгээд ч тайруулж тайруулж үлдсэн нутаг дээр нь бид өнөөдөр амьдарч байна. Монголчуудын хувьд газартай, газрын харилцаатай холбоотой асуудал бол үнэхээр чухал. Үүнийг их сайн судалгаатай, нэлээд сайн ярьж байж хэрэгжүүлэх ёстой. Би 60+40 жил гэсэн урт хугацаатай зүйлийг нь дэмжихгүй байгаа. Энэ бол буруу гэж бодож байна.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хамгийн их үргээж байгаа зүйл нь хөрөнгө оруулалтыг дээрэмдэж байгаа үйлдэл шүү дээ. Энэ асуудлыг шийдвэрлэх чиглэлд энэхүү хуулиар хэр ахиц гарна гэж та харж байна вэ?

-Яг энэ асуудлыг үнэхээр ярих ёстой. Монгол Улс руу орж ирсэн, болон орж ирэх гэж байгаа хүмүүсийн ярьж байгаа асуудал нь “Танай хуулиас айхгүй байна. Хууль тогтоох байгууллагад ажиллаж, хууль хэрэгжүүлж байгаа хүмүүсээс чинь айж байна” гэж байгаа юм.

Энэ хүмүүс хуулийг хэрэгжүүлэх гэж байгаа юм уу, хуулийг ашиглаж ямар нэгэн шалгалт хийх замаар гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээдэг асуудал байгаа юм. Үүнийг зохицуулсан харилцаан дээр олон зүйл заалт орж ирсэн байна лээ. Үүнийг би дэмжиж байгаа.

Ер нь гадаадын хөрөнгө оруулагч орж ирээд Монгол Улсын хуулийн дагуу, арилжаа наймаа бизнесээ эрхлээд ашиг орлогоо олоод Монгол Улсад татвараа төлөөд явах нь зөв. Энэ бол дэлхийн чиг хандлага. Үүний дундаас гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг дарамтлах, эрх ашигт нь халдах, үргээж цочоох нь байж болохгүй зүйл. Тиймээс энэ хуульд энэхүү асуудлаар зөв зүйтэй заалтууд орж ирсэн байна лээ.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ажилчдын тэтгэвэрт гарах эсэх нь ажил олгогчдод огт падгүй, харин төр энэ талаар санаа зовоох үүрэгтэй байх DNN.mn

Иргэдийн халаас руу орох 1000 төгрөг тутмын 560 төгрөгийг төр хамж байна. Тодорхойхэлбэл, ХХОАТ 10 хувь, НӨАТ-ын 10 хувь, ААНОАТ 10 хувь, НДШ-д 26.7 хувийн татварыг төлөөд авах ёстой1000 төгрөгийнхөө 339 төгрөгийг иргэд авдаг гэсэн үг. Үүнээс хамгийн өндөр хувийг НДШ эзэлдэг.

НДШ-ээс үүдэж ажилтан, ажил олгогчийн хооронд үл итгэлцэл, хагарал үүсч байна. Амьдралынхаа тодорхойхувийг ажилдаа зориулж байгаа атал энэ минийцалинг нэмэхгүй, намайг шулж байна гэж ажилчид ажил олгогчийг зүхэж байгаа нь худлаа биш, бодит үнэн. Аргагүйшүү дээ. Цалингийнх нь 26.7 хувь нь хэнд нь ч наалдахгүйзамхарчихаж байгаа юм. Нөгөө талаас ажил олгогчдын хувьд НДШ дөнгө болж байна. НДШ өндөр байгаагаас болж л ажил олгогчид цалингаа нэмж чадахгүйбайгаа юм. НДШ-д ажил олгогч 16.7 хувийг, ажилтан 10 хувийг төлж буй. Ингэхдээ байгууллага бүгдийг нь цуглуулж аваад төрд тушаадаг. Ингэж нийгмийн даатгалын санд мөнгө төвлөрүүлж тэтгэврийн эх үүсгэврийг бийболгодог.

Угтаа ажил олгогчийн нэн тэргүүнийүүрэг бол ажилтандаа цалинг нь олгох шүү дээ. Тиймээс нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөх эсэхийг ажилтны өмнөөс ажил олгогч шийддэг бус, ажилтан өөрөө шийддэг баймаар байна. Өөрөөр хэлбэл, НДШ-д төлөх мөнгийг нь тухайн байгууллага ажилтандаа өгнө. Харин ажилтан цааш тушааж хуримтлуулах эсвэл тухайн цаг үедээ хэрэглэх эсэхээ өөрөө шийддэг баймаар байна. Ажил олгогч бусдын өмнөөс мөнгийг нь заавал хурааж авч төрд өгөх албагүйгэсэн үг.

Одоо бол ажилтны төлөх 10 хувийг байгууллага цалингаас нь хурааж авдаг. Ингэхээ больё. Ажилтан өөрсдөө төлье. Харин ажил олгогч төлөх ёстой16.7 хувийн татвараа төрд тушаана. Хэрвээ ажилтан өөрийн төлөх ёстойтатвараа төлөөгүйбол төрөөс ажил олгогчийн төлж байгаа 16.7 хувийг буцааж байгууллагад нь өгөх зохицуулалттайбаймаар байна. Шулуухан хэлэхэд, ажилтны тэтгэвэртэйбайх эсэхийн төлөө санаа зовох нь ажил олгогчийн үүрэг биш. Энэ үүрэг бол төр засагт байх ёстойшүү дээ.

Ажил олгогчоос их хэмжээниймөнгө гарч байгаа ч уг татварыг өсгөснөөр ажил олгогчид цалингаа нэмж чадахгүйбайна. Нийт цалингийн 26.7 хувийг төрд өгөхөөр ажилтанд очих мөнгө бага байна. Тиймээс үүнийхувь хэмжээг бууруулмаар байна. Ардчилсан намыг төр барьж байх үед НДШ 10 хувийн татвартайбайлаа. Ер нь татвар өндөр байлаа гээд татварын бааз суурь тэлдэггүйгэдгийг учир мэдэх бүхэн мэднэ. Харин ч далд эдийн засаг гаардаг. Тиймээс Ардчилсан нам эрх барьж байх үеийнх шиг нэгдүгээрт, НДШ-ийг 10 хувь болгомоор байгаа юм.

Ирэх зургадугаар сард болох сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө улс төрийн намууд бүгд татварыг 10 хувь болгож бууруулна гэж зарлах хэрэгтэй. Ингэж зарласан намд ажил олгогчдын санал их төвлөрнө. Ардчилсан нам 10 хувийн татварын хуучин бодлогоо үргэлжлүүлээсэй. Хэрвээ Ардчилсан нам ялж 10 хувь болгож чадахгүйбол МАН 10 хувь болгоосойгэж мянга мянган ажил олгогч горьдож байгаа.

Учир нь төр засгийн хийх ажлыг өнөөдөр ажил олгогчдоор хийлгэж байна. Төр засаг иргэдийн тэтгэвэр, халамж үйлчилгээ бүхнийг хариуцах ёстой. Гэтэл төр засгийн хийх ажлыг ажил олгогчдоор хийлгэснээр ажил олгогчид ямар ч сайн нэргүйболж байна. Нөгөө талаас ийн өндөр татвар ногдуулж байгаа нь ажил хийсэн хүн торгуулж, ажил олгогч бизнес эрхлэгч шийтгүүлж байгаа мэт байна.

Тиймээс татварын реформ хийх хэрэгтэй. Тэр дундаа НДШ-ийн хувь хэмжээг бууруулж, эдийн засгийн ачааг үүрэлцэж байгаа бизнес эрхлэгчид ажил олгогчдыг дэмжсэн бодлогыг хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Улс орныг, улс орны эдийн засгийн хүнд ачааг үүрч яваа ч нэр нь гардаггүйхүмүүс бол ажил олгогчид. Ажил олгогчдод төрөөс ирэх дарамт, түүнийг тэсэн давах түмэн бэрхшээл бий. Тиймээс ажилтайорлоготойиргэн бийболгох төрийн бодлогыг үүрэлцэж байгаа бизнес эрхлэгчдийг ядаж л нийгмийн даатгалын шимтгэлээр “шийтгэмээргүй” байна. Зах зээлийн энэ нийгэмд тэд бусдын тэтгэврийн төлөө санаа зовно гэдэг бол тэнэг асуудал. Үүрэх ёстойачаагаа үүрч, хийх ёстойажлаа хууль ёсны хүрээнд хийж яваа атал төрийн зовлонг бизнес эрхлэгчдэд нялзаана гэдэг бол яах аргагүйбуруу бодлого юм.

Тэгээд ч өнөөгийн нийгэмд тэтгэвэр авах үгүйнь тухайн хүнийасуудал болохоос ажил олгогчийн асуудал биш шүү дээ. Дэлхийн улс орнууд өөрсдийн онцлогт тохирсон янз бүрийн л аргыг хэрэглэж байна. Тухайлбал, Герман улс гэхэд НДШ-д төлсөн мөнгөө заавал тэтгэвэрт гарахдаа бус өмнө нь буцааж авч болдог. Ингэхдээ НДШ-д төлсөн нийт мөнгөний80 хувиа буцааж авдаг. Гэтэл манайх маш хатуу бодлоготой. Ажилтан ийн өөрийн сонголтыг хийх боломжгүй. Дээр нь ажил олгогч бусдын тэтгэврийн төлөө хариуцлага хүлээнэ. Хамгийн гол нь Нийгмийн даатгалын санд төвлөрүүлж байгаа мөнгө нь цаасан дээр л бий. Өөрөөр хэлбэл, ажилтны ч, ажил олгогчийн ч төвлөрүүлсэн мөнгө НДС-д өнөөдөр байхгүйгэсэн үг. Цаасан дээрх хоосон бичилтүүд л байгаа. Тиймээс л өнөөдөр тэтгэвэр авч байгаа хүмүүст тэтгэврийг нь тавих мөнгө хүрэхгүйбайгаа учраас жил бүр төсвөөс нэг их наяд төгрөгийн татаасыг өгдөг. Ажилтан тэтгэвэрт гарлаа гэхэд авах үгүйнь мэдэгдэхгүй, мөнгө нь байхгүйтэтгэврийн төлөө ажил олгогч өнөөдөр шанална гэдэг утгагүйзүйл юм. Дахин хэлэхэд, бусдын тэтгэврийн төлөө санаа зовох үүрэг төрд байна уу гэхээс ажил олгогчид байх ёсгүй. Ажил олгогч төрийн ажил хийж хүмүүсээс төрийн өмнөөс татвар хураадаг практик дэлхийд байдаг эсэхийг мэдэхгүйюм. Яаж л байгаа аж даа ийм социалист арга барил.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Х.Энхтайван: Эрх баригчид “Бүсчилсэн хөгжил” гэсэн сайхан нэрээр халхавчилж дахин сонгогдох боломжоо бий болголоо DNN.mn

Монголын Хуульчдын холбооны гишүүн, “Легал полиси” хуулийн фирмийн хуульч, өмгөөлөгч Х.Энхтайвантай ярилцлаа.

-Бүсчилсэн хөгжлийг та хуульч, судлаач хүний хувьд хэрхэн харж байна. Аймгуудыг нэгтгэж нэг тойрог болгосноор ямар үр дүн гарах бол?

-Ер нь сонгууль бол Монголын ард түмний, Монголын нийгэм, эдийн засаг, тогтолцооны ирээдүй хувь заяаг тодорхойлж, шийдэхэд гол нөлөөлөх маш чухал зүйл. Түүнийгээ дагаад иргэд сонгуулийн боловсролтой байх нь өндөр ач холбогдолтой учраас энэхүү ярилцлагыг сонгуулийн хууль тогтоомжийн талаар мэдээлэл өгөх зорилгод илүү чиглүүлэх хүсэлтэй байгаагаа дурдах нь зөв болов уу.

Монголын ард түмэн төрийн эрх барих дээд байгууллага болох УИХ-ын гишүүдийг сонгох ес дэх удаагийн сонгууль ирэх зургадугаар сард болох гэж байна. Өнгөрсөн хугацаанд холимог, томсгосон болон жижиг мажоритар зэрэг сонгуулийн олон системийг бид ашиглаж ирлээ. Энэ удаагийн онцлог нь бүсчилсэн хөгжил дээр тулгуурласан сонгуулийн систем. Энэ систем хэр чухал болох талаар хуулийн төсөл санаачлагчид, улстөрчид өнөөдөр ам уралдуулан магтаж байна. Миний хувьд бүсчилсэн системд тулгуурласан сонгуулийн тогтолцоонд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Бүсчилсэн хөгжил чухал ч Монголын өнөөгийн цаг үед тохиромжгүй, цаг нь болоогүй гэж харж байна. Бүсчилсэн хөгжлийг намууд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж, улмаар ялсан намын Засгийн газар хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой. Өөрөөр хэлбэр Засгийн газар мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж, хэрэгжүүлэх ажлыг парламентад халдааж чиг үүргийн гажуудал руу түлхэж байна. Гэтэл үүнийг сонгуулийн тогтолцооны үндсэн суурь болгож байгааг ойлгохгүй байна. Жишээ нь, Баян-Өлгийг Монголын бүсчилсэн хөгжлийн нийгэм, эдийн засгийн ямар үзүүлэлтээр тусад нь тойрог болгосон нь харагдахгүй байна. Нийгэм, эдийн засаг, аж үйлдвэрлэлийн хувьд хоорондоо ямар ч хамааралгүй аймгуудыг нэг бүс хэмээн бүсчилж сонгууль хийж байгаа нь маш оновчгүй бодлого. Хангайн том уулсаар зааглагдаж хоорондоо автозамаар ч холбогдоогүй Архангайг Өвөрхангай, Баянхонгортой холбож байгаад ямар бодлого шингэсэн бэ. Мөн хоорондоо ямар ч эдийн засгийн таталцалгүй баруун дөрвөн аймгийг нэг бүс болгож байгаа нь Монголын ямар бодлоготой нийцэж байгаа нь огт ойлгомжгүй байна.

Намын бодлого гэдгээсээ илүү аймгаасаа төлөөлөлтэй болчихъё гэсэн нутгархаг бодлоос шалтгаалж бүсчилсэн хөгжил биш, харин ч аймгуудыг талцуулах эвдрэлийн үндэс болохоор байна.

Тэгээд ч Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжил бол баруунаасаа төв рүү, зүүнээсээ төв рүү буюу Улаанбаатар руу чиглэсэн диаграмтай шүү дээ. Тухайлбал, Ховд, Баян-Өлгий, Говь-Алтай аймаг нэг замаар Улаанбаатар руу явдаг, нэг уулыг дагаж амьдардаг, нэг том голыг дагаж ундаалдаг нийтлэг соёлтой. Гэтэл яагаад үүнийг нэг бүс болгоогүй юм бэ гэхчлэн асуудал олон байна.

Бүсчилсэн хөгжил чухал. Гэхдээ Монголын нийгэм, эдийн засаг, иргэдийн улс төрийн боловсрол бүрдээгүй үед хүчээр улс төрийн газрын зургийг зурж байгаа нь цаг үеэ олоогүй бодлого.

-Мандатын хуваарилалт нь хуулийн ямар нэгэн зөрчил үүсгэх болов уу?

-Сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр гарч, Монгол Улсын Үндсэн Хууль, Монгол Улсын Их Хурлын Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт ороод байна. Гэтэл УИХ-аас сонгуулийн тойргийг байгуулж мандатын тоог батлахдаа Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд УИХ-ын гишүүнийг нийтээрээ сонгох зарчмыг зөрчсөн байж болзошгүй нөхцөл байдал ажиглагдаж байгаа. Тодруулбал, УИХ-ийн сонгуулийн тухай хуульд зааснаар хүн амын тоо, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хуваарь, газар нутгийн хэмжээ, байршил зэргийг харгалзан байгуулж, тойрогт ногдох мандатын тоог тогтоох журамтай. Гэвч эдгээр нөхцөлүүдийг харгалзалгүй, ялангуяа сонгогчийн тоог харгалзалгүй мандатын тоог тэгш бус, үндэслэлгүй тогтоосон байна. Жишээ нь, 164 мянган сонгогчтой Баянгол дүүрэг гурван мандаттай байхад, 69 мянган сонгогчтой Баян-Өлгий аймаг гурван мандаттай байх жишээтэй. 270 мянган сонгогчтой Баянзүрх дүүрэгт таван мандат байхад 200 мянган сонгогч хүрэхгүй Ховд, Увс, Говь-Алтай, Завхан аймагт 10 мандат байх юм. Хүн амын тал хувийг эзэлж буй Улаанбаатар хотын иргэд 24 гишүүн, орон нутгийн иргэд 54 гишүүн сонгох нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан нийтээрээ сонгох зарчимд нийцэх эсэхийг дахин хянах шаардлагатай. Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг мэдээж Үндсэн хуулийн цэц шийдвэрлэнэ шүү дээ.

-Томгосон тойрогтой болсноор улстөрчид хариуцлагаас зайлсхийх боломж бүрдэж байна гэсэн дүгнэлт тодорхой хүрээнд байна. Үүнд та ямар дүгнэлттэй байна вэ?

-Хамгийн түрүүнд тулгарах бодит том эрсдэл мөн. Нөгөө талаас Монголын ард түмэн одоогийн парламентад сэтгэл дундуур байна. Залуу үеийг мөн шинэ өөрчлөлтийг хүсч байна. Гэтэл энэ систем нь залуу үеийг нийгэмд танигдах, шинэ улстөрчийг гаргаж ирэх боломжгүй болголоо. Нөгөө л байдаг өнөөгийн улстөрчид дахин сонгогдох боломжийг бүсчилсэн хөгжил гэсэн сайхан нэрийн дор халхавчилж оруулж ирж байна.

УИХ-ын тогтоолоор Баян-Өлгий аймгийг тусад нь гурван мандат бүхий нэг тойрог болгосон нь “Бүсчилсэн хөгжлийн бодлого” гэх урианаасаа хууль тогтоогчид ухралт хийсэн эхний алхам боллоо.

Бүсчилсэн хөгжил гэсэн малгайн доор өнөөгийн эрх баригчид эрх мэдлээ хадгалж үлдэх гэсэн бодлого нь үүнээс харагдаж байна.

-Сонгуулийн хуулиар одоогийн УИХ-д суудалгүй намууд гарч ирэх боломж хэр нээлттэй байгаа вэ. Бүх намын оролцоог хангах зорилгыг тавиад байна шүү дээ?

-Энэ бол их чухал асуудал. Нэг популист нөхөр нэг тойргийг онилж улс төр хийгээд түүгээрээ дамжуулж парламентад орж ирэх бодит эрсдэл байдаг шүү дээ. Манай парламентын түүхэнд үлдсэн гашуун туршлага ч бий. Та бүхэн санаж байгаа бол 1996-2000 оны парламентад МУННам Сүхбаатар аймагт яруу найрагч О.Дашбалбар агсныг өрсөлдүүлж нэг тойрог авсан байдаг. Тухайн үеийн УИХ-ын тухай хуулиар 50+1 гишүүний ирцээр хууль баталдаг зохицуулалттай байлаа. Гэтэл эрх баригч Ардчилсан холбоо эвсэл 50, МАХН 25, О.Дашбалбар нэг суудлыг авсан. Үүн шиг, “алтан карт”-ыг сугалчихсан хүн улстөр, парламентыг яаж тогтворгүй болгож байсныг санаж байгаа байх. Үүний жишгээр нэр дэвшиж байгаа жижиг намуудад квот тавьсан нь маш чухал. Тухайлбал, жижиг намууд нийт мандатын 50-иас дээш хувьд нэр дэвшүүлсэн байхыг шаардаж байгаа. Парламентад суудал авахын тулд нийт сонгогчдын дөрөв болон түүнээс дээш хувийг авах шаардлагатай. Бүр цаашилбал хоёр жижиг нам эвсэж сонгуульд орсон тохиолдолд нийт сонгогчдын таваас дээш хувийг, гурав бол долоогоос дээш хувийг авч байж парламентад төлөөлөлтэй болох нь сайшаалтай алхам болсон.

-Та УИХ-ын сонгуулийн хуулийн онцлогийг ерөнхийд нь хэрхэн харж байна?

-2019 онд батлагдаж, 2020 оны сонгуулийг явуулсан Сонгуулийн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд энэ удаагийн сонгууль явагдах гэж байгаагаараа онцлогтой. Онцлог өөрчлөлт гэвэл парламентын гишүүдийн тоог 50-иар нэмэгдүүлж нийт 126 болголоо. Сонгуулийн холимог тогтолцоог сонгож 78 гишүүнийг тойргоос, 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлсэн аргаар сонгохоор болсон. Мөн сонгуулийн хандивын хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлсэн. Сонгуульд нэр дэвших эмэгтэйчүүдийн квотыг 30 хувь болгож нэмэгдүүлсэн.

Жагсаалтын нэр дэвшигчийг нэгийг харьцах нь нэг буюу эмэгтэй, эрэгтэй гэж сөөлжүүлж жагсаахаар оруулсан зэрэг нь онцлог байлаа.

-Улстөрчид сонгуулийн 17 хоногийн хугацаанд тэр том тойрогт танигдана гэдэг маш хүнд болчихоод байгаа шүү дээ. Улстөрчид өөрийгөө танилцуулах сурталчилгааны үр дүнтэй хэлбэрийг та юу гэж харж байна?

-Ухуулах хуудас хэвлэлийн гурван хуудас байсныг хоёр болгож, сонгуулийн хоногийг 17 болгож өөрчилсөн. Энэ нь нэг талаас иргэдийн сонгох эрх, нөгөө талаас сонгогдох эрхийг хязгаарласан зүйл болсон. Нэгэнт бүсчилсэн том тойрогтой, явах газар их, уулзах хүн олон ийм үед нэр дэвшигчийг хэн нь хэн бэ гэдгийг таниулах хэвлэмэл материал тараах нь хамгийн үр дүнтэй хэрэгсэл болов уу. Учир нь өнөөдөр сошиал сүлжээнд нийтлэгдсэн мэдээлэлд итгэх хэцүү болчихоод байна шүү дээ. Тиймээс өөрийгөө таниулах хэвлэмэл материал тараах бололцоог нэр дэвшигчдэд хангаж өгнө гэж найдаж байна. Тэгэхгүй бол сумын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал нэгдсэн байдлаар гаргаж өгсөн нийтийн самбар дээр нэг хэвлэлийн хуудасны 1/4-тэй тэнцэх хэмжээний ганц зураг наагаад л сонгуульд өрсөлдөх хязгаарлагдмал нөхцөлийг тулгаж байна. Үүнээс үүдэж маш олон сөрөг үр дагавар үүсч байна. Жишээ нь, наанадаж шинэ, залуу нэр дэвшигч гарч ирж танигдах боломжгүй. Сонгогчдын ч сонгох эрх хязгаарлагдмал байна шүү дээ. Үүнийг хууль тогтоогчид эргэн харж иргэдийн сонгох, сонгогдох эрхийг хангана гэж найдаж байна.

р.ХИШИГЖАРГАЛ

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories