Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

УИХ-ын гишүүн Д.Ганбаттай ярилцлаа.

---

-Энэ парламентын отгон чуулганаар Монголын нийгэм, эдийн засагтай холбоотой ямар хууль хэлэлцэгдэх вэ?

-Хаврын чуулганаар УИХын хэд хэдэн сонсгол болно. Үүнээс гадна 2023 онд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж гишүүдийн тоог нэмж, сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулахаар болсон. Тиймээс энэ чуулганаар дараагийн УИХын ажиллах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх холбогдох хуулийг хэлэлцэнэ. Уг нь энэ хаврын чуулганаар Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг хэлэлцэж батлах ёстой байсан. Гэтэл олонх хойшлуулж байгаа юм шиг байна. Засгийн газраас оруулж ирсэн ч танхим дотроо нэгдсэн байр суурьт хүрсэн эсэх нь эргэлзээтэй байна.

-Улсын хөгжлийн 2023 оны төлөвлөгөөний хэрэгжилтийн тайланг УИХ-аар хэлэлцэж байна. Өөдрөг мэдээллүүд танилцуулагдаж байна л даа. Таны хувьд тайлангийн үр дүнтэй санал нийлж байна уу?

-Бодит байдал өөр байгаа шүү дээ. Бензин тос яах нь мэдэгдэхгүй байна. Тог цахилгаан байнга л тасарч байна. Эрчим хүчний хомсдолд орж байна. Эрх баригч МАН найман жилийн хугацаанд нэг ч үйлдвэр завод барьсангүй. Малаас гарч ирж байгаа түүхий эд ашиг шим алга. Зарим бүтээгдэхүүн хог дээр хаягдаж, зарим нь маш хямд үнээр борлуулагдаж байна. Тиймээс энэ асуудлыг шийдвэрлэх ёстой.

Хариуцлагагүйн “зуд” хаа сайгүй бий болчихсон байна. “Эрх баригчид хариуцлага тооцох гэж байна. Хууль эрх зүйн орчныг сайжруулж, чангаруулж байна” гэцгээдэг ч бодит байдал дээр алга.

Төрийн хэмнэлтийн хуулийг ковидын үед баталсан. Өнөөдөр хүчин төгөлдөр хэвээр байгаа. Гэвч хэмнэлт алга. 22 яам, 44 сайдтай. 11 байнгын хороотой. УИХ-д суугаа МАН-ын гишүүдийн 70-80 хувь нь даргын албыг давхар хашиж байна. Үүн дээр нэмээд төрийн нарийн, дэд сайд гэхчлэнгээр нэмэгдэнэ. Өндөр цалин, хэрэглээтэй. Гэтэл орон нутагт иргэд малчидтай ойр ажилладаг багийн дарга, багийн эмч нар гэхчлэнгээр бүх ачааллыг үүрдэг төрийн алба хаагчид томилолтын мөнгөгүй, бензин тос хийх боломжгүй байдалд ажиллаж байна. Мөнгөгүй байна уу, үнэхээр хэмнэж байна уу гэхээр үгүй. Сумдад шаардлагатай машиныг шийдэж байна гээд гэнэтхэн машин тараагаад эхэлсэн. Туулах чадвар сайтай машинууд өглөө л гэсэн. Гэтэл бас худлаа үг байсан. Жишээлбэл, Сүхбаатарт 10 машин өгсний зургаа нь 40-хөн км явахгүй эвдэрчихсэн байна гэнэ. Гэтэл өөрсдөө Land cruzer, lexus унаж байна.

“Мянгат малчин, Сайн малчин”-ы шагналыг өгөхөөр 20, 30 жийп очиж байна. Тэнд хэмнэж байгаа зүйл алга. Хоёр хивэг, тэжээл өгөхийн тулд мөн л 20, 30 машинаар аваачиж өгч байна.

Авлигатай тэмцэж байгаа л гэдэг. Шаардлагатай хэмжээнд хүрэхгүй байна. Дөрвөн их наяд, 40 тэрбум төгрөгийг идчихсэн хүмүүсийн толгойг илж, шүүхээр хэргийг нь угаагаад 40 сая төгрөгөөр торгоод гаргаж байна. Хариуцлага хүлээж байгаа зүйл огт алга. Үүнд иргэд маш бухимдаж байгаа шүү дээ. Ялгавартай, буруу бодлогын урхагаар хохирсон иргэд түрүүчээсээ амиа хорлож байгаа харамсалтай зүйл гарлаа шүү дээ. Тиймээс үүнийг яаралтай хэлэлцэж, сонсгол хийвэл сонсож, эрх тэгш хууль эрх зүйн орчныг батлах ёстой.

-Өнөөгийн чухал сэдвүүдийн нэг өвөлжилт мал аж ахуй болчихоод байна. Та орон нутагт ажилласан байх. Нөхцөл байдал ямар байна. Малчдад чиглэсэн арга хэмжээ байгаа онож байна уу?

-Өвөлжилт маш хүнд байлаа. Хэцүүхэн ч хаврыг туулах юм шиг байна. Монголын Засгийн газар, яам тамгын газрууд өвөлжилтөд бэлэн биш байжээ. Уг нь дэлхийн цаг уурын өөрчлөлтөөс хамаарч гамшгийн давтамж ойртчихсон. Үүнийг бүгд мэднэ. Зундаа гантай зусаж, өвөлдөө зудтай өвөлжих боллоо. Өнөөдрийн байдлаар таван сая мал хорогдчихсон байна. Малчид төл авах боломж хүнд байна.

Өнгөрөгч хавар дизель, бензин тос тасалдсан. Энэ нь малчдын өвс тэжээлээ базаах ажилд нь саад болсон. Сарын өмнө л гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн бэлэн байдлын зэрэгт шилжүүллээ. Гурил, будаа, өвс тэжээлийн гаалийн татварыг багасгахаар УИХ-ын чуулганаар өнөөдөр хэлэлцэж байна. Уг нь гамшгаас хамгаалах өндөржүүлсэн бэлэн байдлын зэрэгт шилжүүлмэгцээ л УИХ-ын ээлжит бус чуулганыг хуралдуулах ёстой байсан. Манай бүлэг энэ саналыг тавьсан ч хүлээж аваагүй. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ өнөөдөр дийлдэхээргүй өсчихсөн. Энэ үед цагаа олоод тусалсан бол малчдад нэмэр болох байлаа. Маш аажуу, хожуу хөдөлж байна.

Эрх баригчид хамгийн хямд чанартай гурилыг Монголын ард түмэн хэрэглэж байна гэж ярьдаг. Бодит байдал дээр дэлхийн зах зээлээс 2-3 дахин өндөр үнэтэй гурил, будаа, өвс тэжээл, хивгийг хэрэглэж байна. Үүнийг шийднэ гэцгээж л байна.

-Тэгвэл мал аж ахуйн салбарт ямар бодлогыг хэрэгжүүлбэл үр дүнтэй гэж харж байна?

-Бэлчээрийн мал аж ахуй зардал чирэгдэл багатай ч цаг агаарын нөхцөлд өртөмтгий, эмзэг л дээ. Өнөөдөр малчид ямар ч орлогогүй болчихоод байна. Захиргаадалтын үед малыг 25 сая толгой малаас илүү гаргадаггүй байсан. Ардчиллынхан Монголд хэрэгтэй шийдвэрүүд гаргасны нэг нь малыг хувьчилж, малчдад тараасан. Түүнээс хойш 70 сая боллоо. Өнөөдөр 30, 40-хөн мянган төгрөгийн үнэтэй нэг боодол өвсөөр нэг хонийг сольж байна. Мал ийм үнэ цэнэгүй болчихсон. Дээхнэ үед малын амьсгаанаас бусдыг нь хэрэглэдэг байлаа. Малаас гарч байгаа дайвар бүтээгдэхүүнүүд жалгаар нэг хог болоод хэвтэж байна. Дайвар бүтээгдэхүүнийг боловсруулах хэрэгтэй байна. Малчдаа даатгалд хамруулахаас гадна банкны зээлийн хүүг анхаармаар байна. Малчид 20, 30 хувийн хүүтэй зээл авдаг. Үүнд анхаарахгүй байж татвар төлөгчдийн мөнгөөр зээлийн хүүг хаах гэж байна. Банк зээлийн хүүгийн эрсдэлээ хариуцах ёстой. Өөрийн эрсдэлийн сангаасаа даах ёстой.

Малчдыг малжуулна л гэж байна. Энэ бол буруу бодлого. Дахиад л банкны мал болгох гэж байна. Зээлийг нь хойшлуулна л гэнэ. Энэ бол өдөр хоногийг аргацаасан, сонгуулийг өнгөрүүлэх гэсэн арга.

Малчид малаа даатгуулдаг, банк эрсдэлээ өөрсдөө хариуцах ёстой. Ямар ч зах зээлийн систем ингэж ажилладаг. Банк эрсдэлтэй гэж үзэж байгаа учраас тийм өндөр хүүтэй зээл олгож байгаа гэж ойлгодог. Ер нь малчдад зээл өгөхдөө малыг ч тэр, зээлээ ч тэр даатгуулсны дараа өгдөг. Гэтэл банкны эздийг дэмжсэн, банкийг дэмжсэн малчдад наалдахгүй арга хэмжээг хэрэгжүүлж байна.

-Гурван ч УИХ-ын сонсголыг энэ хаврын чуулганаар хийх ёстой. Амжих болов уу. Өмнөх сонсголыг харахад хугацаа их орж байх шиг харагдсан. Тиймээс үр дүнгүй болчих вий гэсэн болгоомжлол тодорхой хэсэгт байна?

-Нотлох баримтыг шинжлэн судлах түр хороо байгуулж, сонсгол явуулах зохицуулалтыг Үндсэн хуульд оруулсан. Үүний дагуу хууль батлагдсан. Анхны сонсгол Хөгжлийн банкны асуудлаар хийсэн. Энэ сонсголыг санаачилсан хүний нэг нь би. Тухайн үеийн нүүрсний сонсголын ажлын хэсэгт орж ажилласан. Явцын үед бидэнд авах ч юм байна. Засаж залруулах ёстой ч зүйл байна. Сонсгол бол зохих хэмжээнд иргэдийн мэдэх эрхийг хангаж байна. Нөгөө талаар сонсгол явсан ч дараагийн үр дүн, буруутай этгээдэд хариуцлага тооцож хууль хяналтын байгууллага ажлаа хийхгүй байна.

Эрх баригч намын гишүүн сонсголыг даргалдаг. Тэр нь захиалгын дагуу ажилладаг. Эрх баригч намын гишүүд олонх болоод суучихсан байдаг. Тиймээс харлуулах зорилгоор үзүүлж харуулах мэдээллийг гаргахаас биш, хууль зөрчсөн этгээдүүдийн хэргийг өнгөц харуулж иргэдийн тархийг угаах зүйл рүү чиглүүлээд байна уу гэж харагдсан. Энэ хаврын чуулганаар болох сонсголууд яахыг харж байя. Мэдээж анх эхэлж байгаа ажил алдаа дутагдалтай байдаг. Гол нь хариуцлага тооцох ёстой этгээдүүдэд хариуцлагыг нь үүрүүлж, буруутай бол өмч хөрөнгийг нь хурааж улс орныг хохиролгүй болгох ёстой. Энэ гол ажил нь явахгүй байна. Худлаа л хий хоосон шуугиан дуулиан болгоод байна. Мэдэх эрхийн зах зухыг л хангаж байна. Шаардлагад нийцэхгүй байгаа ч хэлэлцэж байгаа нь сайн хэрэг.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

 

УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөртэй ярилцлаа.

---

-Тантай авлига гэж чухам юу болох, эдийн засаг, хөгжилд яаж нөлөөлдөг гэхчлэнгээр зөвхөн авлига гэх асуудлыг тойрч ярилцмаар байна?

За ярья.

-Авлигын сүүлийн үеийн мэдээллээс харахад манай улсын үнэлгээ муу гарсан. Бид авлигатай тэмцсээр л байгаа гэдэг. Гэтэл яагаад ухраад байна?

Трансперенси интер нэшнл байгууллага дэлхийн 180 орныг хамруулж авлигын индексийн 2023 оны судалгаа гаргажээ. Монгол Улс авах ёстой 100 онооноос 33 оноо авч 121 дүгээр байранд орсон. Манай авлигын түвшнийг өндөрсгөж байгаа “Бизнес эрхлэхэд авлигатай тулах эрсдэлийг бууруулж чадаагүй” гэсэн асуудал сүүлийн жилүүдэд тогтмол дурдагдаж байна. Манай улсын хувьд авлигын индекс 1 хувиар өсөхөд нэг хүнд ногдох ДНБ 2.9 хувиар буурна гэсэн судалгаа байдаг. Мэдээж эдийн засгийн өсөлтөд сөрөг нөлөө үзүүлдэг хүчин зүйлсийн нэг бол авлига мөн. Хамгийн авлига багатай Дани улс 90 оноо авсан бол хамгийн сүүлийн байранд орсон Сомали улс 11 оноо авсан байна.

Манайд авлига буурахгүй байгаа учир шалтгаан нь хууль тогтоомж жинхэнэ утгаараа хэрэгжихгүй, авлигагүй орчин бүрдэхгүй байгаатай холбоотой. Монголын авлигын өнөөдрийн өндөр түвшин нь өнгөрсөн 30 жилд бидний бий болгосон ажил. Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн зүгээс тодорхой санаачилга гарган ажиллаж, зарим үр дүнд хүрч байна. Нэг далайлтаар юмуу, богино хугацаанд өндөр үр дүнд хүрэхгүй нь ойлгомжтой. Энэ санаачилгыг бүх түвшинд дэмжиж ажиллавал үр дүнд хүрнэ. Авлига, эдийн засгийн өсөлт хоёр нь харилцан хамааралтай. Тухайлбал, Эрдэнэс Таван толгой дээр авсан арга хэмжээний үр дүнд манай эдийн засгийн өсөлт 2023 онд 6.9 хувь хүрсэн.

Монголд авлигатай тэмцэх ажил урт хугацаанд үргэлжилж, үр дүнд хүрнэ. Хууль дүрмийг боловсронгуй болгож болно. Харин авлига авдаг өгдөг хүмүүсийн сэтгэхүй, ёс суртахууныг ө өрчлөхөд ихээхэн хугацаа орно. Авлига нь нийгмийн тэгш бус байдлыг нэмэгдүүлж, ардчилал, төрд итгэх олон нийтийн итгэлийг алдагдуулсаар байгаа нь аюултай.

-Та Монгол Улсын хөгжлийн гарц гэж олон санааг УИХ дээр ярьдаг. Авлигатай тэмцэж авлигын индексийг бууруулж чадвал хөгжилд том түлхэц болж,хөгжлийн гарц нээгдэнэ гэж үзэж байна.Та энэ талаар ямар бодолтой байна?

Албан тушаалтан ашиг олох зорилгоор албан тушаалаа хувийн зорилгод ашиглахыг авлига гэж ойлгож болно.

Авлигад хахууль, мөнгө нэхэж авах, залилан мэхлэх, мөнгө завших, улсын мөнгө, хөрөнгийг шамшигдуулах, хамаатан садан ойр дотны болон хамаарал бүхий хүмүүстээ ашиг олох боломжийг олгох, нийтийн хөрөнгийг хувийн хэрэгцээнд зориулан өмчлөх,худалдан авалт, тендерт нөлөөлөх гэх мэт олон асуудлууд багтана. Авлигаас болж Монгол Улс өнөөдөр чөдөртэй морь шиг л доороо догонцон дэвхцэж, хурдан байтугай удаан ч урагшлах боломжгүй болчихоод байна. Ийм учраас авлига өнөөгийн шийдвэрлэвэл зохих хамгийн тулгамдсан асуудал болоод байна. Авлигатай тэмцэж үр дүнд хүрэх нь хөгжлийн маш том гарц мөн.

Авлигаар хүссэнээ авч болдог, тулгарсан бүх асуудлыг шийдэж болдог, албан тушаал дэвшиж болдог, тэр бүү хэл гэмт хэргийг цайруулж, ял шийтгэл, шоронгоос бултаж болдог гэсэн бодол нийгмийн нэлээд хэсгийн оюун ухаанд амь бөхтэй зууралдаж, бараг өдөр тутмын хэвшил болчихож гэхэд хилсдэхгүй.

Хаана хөгжил сул байна, тэнд авлига их байдаг.

Авлигаас ангижирч байж л улс орон хөгждөг гэдгийг дээр доргүй мэддэг ч мэдсэнээ яагаад ажил болгож хэрэгжүүлэхгүй, авлигын хөрс суурийг бэхжүүлсэн, хэрэгждэггүй хууль, дүрэм, журмыг бид өнгөрсөн хугацаанд маш олныг гаргасан байна. Өнөөдөр энэ алдааг засахын төлөө ажиллаж байгаа боловч үр дүн гарахад бас хугацаа хэрэгтэй нь мэдээж.

-Монголд хууль дүрэм цөөдөөгүй. 830-аад хууль байдаг гэсэн. Хуульд захирагдаж амьдарна гэдгээ бид ер нь ойлгодоггүй юм шиг ээ?

-Тийм ээ, Монголд хууль, дүрэм цөөдөөгүй нь үнэн. Сүүлийн үед болоод байгаа үйл явдлаас харахад Монголд хууль дүрэмгүй амьдрахыг хүсэгчид олширч байгаа дүр зураг харагдаад байна. Хууль,дүрмийг хэрэгжүүлдэггүй, хуулинд захирагдаж амьдарна гэдгээ ойлгоогүй, ямар нэг асуудал тулгарлаа гэхэд хууль, дүрмээрээ шийдэхийн оронд танил талаа хайх, болохгүй бол авлигаар шийдэхийг урьтал болгодог практик түгээмэл болсон гэдэгтэй олон хүн санал нэгдэх биз ээ. Авлига, хээл хахуульд эргэлдэж буй мөнгө ямагт зардал болж та бидний нуруун дээр ирдэг. Авлигачид хэзээ ч ханаж цаддаггүй. Хөгжлийн хамгийн аюултай дайсан бол авлига. Авлигатай хатуу тэмцэх хэрэгтэй.

Өндөр албан тушаалтнуудыг авлигадах замаар санаснаа хийж чаддаг олигархи бизнесийн бүлэглэлүүд Монголд бий болсон. Энэ бол аюултай. Энэ бол хорт хавдраас аюултай. Өнөөдөр хорт хавдрыг эрт оношилж чадвал монголчууд эмчилж чадаж байна. Монголд бий болсон авлигыг монголчууд эрт оношилсон боловч харамсалтай нь эмчилж чадахгүй л яваад байна.

Монголын авлигыг “ардчилагдсан авлига” гэдэг. Яагаад гэвэл манайд авлига ил тод болсон.

-Сүүлийн үед баяр наадам, зугаа цэнгэлд маш их хандив шагнал өгөх болж. Авлига, хандив хоёрт ялгаа байна уу?

-Ялгаа байна. Өгч буй хандив бол татвар төлсний дараах орлого, ашгаасаа өгсөн байх ёстой. Манайд тийм юм алга. Олсон гэж мэдүүлсэн орлогоосоо давсан зарлагатай хүмүүс маш олон болсон. Татвар төлсний дараах орлогоосоо авлигад өгөх нь бага. Харин татвар төлдөггүй хүмүүс далд эдийн засгаас олсон мөнгийг авлигад хамаагүй цацдаг гэсэн судалгааны дүн байдаг.

Их хандив өгсөн хүмүүсийн эх үүсвэрийг шалгах хэрэгтэй. Юунд зарсныг нь бас хянаж үзэх хэрэгтэй. Тухайлбал, өгсөн мөнгөөр сонгогчдын саналыг худалдаж авсан уу, хууль зөрчсөн үйлдэлд зарсан бол сонгуулийн дүнг хүчингүй болгож дахиж сонгууль явуулах хэрэгтэй.

• Авлигатай тэмцэж ирсэн арга барилаа өөрчилж, магадгүй стандарт бус, шийдвэртэй алхам хийх шаардлагатай.
• Авлигатай тэмцэх тогтолцоо нь олон улсын жишигт нийцсэн хууль, тогтоомж,тэдгээрийн хэрэгжилтийг хангах, урьдчилан сэргийлэх, авилгыг илрүүлэх, яллах төрийн чадавхыг багтаадаг.
• Авлига бол нарийн төвөгтэй, эмэнд тэсвэртэй өвчин шиг зүйл.
• Улс төрийн авилгын хохирогчид нь ард түмэн болдог.
• Rent seeking буюу түрээс хайх гэдэг нь баялаг бүтээхгүйгээр баяжих гэсэн санаа. Энэ бол авлигын төрлүүдэд хамаарна.
• Авлигын орлогыг хурааж, тусгай дансанд төвлөрүүлэн Монголын хүүхдүүдийн сайн сайхны төлөө зарах хэрэгтэй.
• Манай авлига байгаль орчны сүйрлийг хурдасгаж байна.
• Монголд авлигын сүүдэр тусаагүй салбар гэж бараг байхгүй.
• Авлига мэдээлэл хомс нөхцөлд улам цэцэглэдэг.
• Авлига бол эрх мэдэл бүхий хүмүүсийн шударга бус үйлдэл мөн.
• Авлигын хохирол авсан авлигаасаа олон дахин их байдаг.
• Төрийн албанд ёс суртахууны хэм хэмжээг тогтоох нь ашиг сонирхлын зөрчил үүсэхээс сэргийлнэ.
• Эдийн засгийн даяаршил авлигыг хил хязгааргүй болгосон.
• Монголчууд авлигыг ил тод шүүмжилдэг ч түүнийг таслан зогсоох тал дээр эв нэгдэлтэй байж чаддаггүй.
• Авлигын түвшин өндөр байх тутам хөгжил дорой байдаг.
• Авлига бууруулах нь бэрх сорилт боловч үр өгөөж нь өндөр байдаг.
• Авлига аяндаа буурна гэж мөрөөдөх нь гэнэн хэрэг.
• Авлига, эдийн засгийн өсөлт харилцан хамааралтай
• Авлигын бүх төрлийн зардлыг тооцвол асар их тоо гарна.
• Авлига эдийн засгийн алдагдлаас гадна эдийг засгийн урагшгүй байдлыг өдөөдөг.
• Авлигажсан нийгэмд шантааж бол баялаг гэдэг. Шантаажид орж мөнгө төлж буй этгээдийг шалгах ёстой.

Байшин барьсан, үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж авсан бол түүнийг нь хурааж авах ёстой. Авлигын орлогыг хурааж тусгай санд төвлөрүүлж, Монголын ирээдүй хүүхдүүдийн сайн сайхны төлөө үйлсэд зарцуулах хэрэгтэй. Өнөөдөр Монголын эдийн засгийг авлига боомилж хөгжүүлэхгүй байна. Эдийн засгаар баталгаажаагүй ардчилал, ардчилал биш гэдэг. Төгс сайн ардчиллыг ч мөнгө санхүүгээр удирдана гэдэг.

-Сүүлийн үед дээд түвшнээсээ илүү дунд доод түвшинд авлига улам ихэсч байгаа гэж ярих юм. Энэ талаар таны бодол санаа юу байна?

-Монголд нэг үе байгуулагын удирдлага, дарга нар авлига авдаг гэж яригддаг байсан. Одоо бол байгууллагын дунд түвшний дарга нар мэргэжилтнүүд ихээр авлига авдаг болсон гэсэн мэдээлэл байгаа. Энэ бол үнэн гэж би бодож байна. Энэ асуудлыг 2 янзаар тайлбарлаж болох юм.

1. Дарга нар баг бүрдүүлэх нэрээр өөрийн хамсаатнуудыг ажилд авч тэд нараар хулгай хийлгэдэг болж. Өөрөөр хэлбэл, арга нь нарийсаж байна гэж хэлж болно.
2. Мөнгө төлж ажилд орсон хүмүүс шархаа нөхөхийн тулд улаан цагаандаа гарч байна гэж ойлгож болохоор байна.

Авлигыг захиалагч дарга нар нь сугарч үлдчихээд дараагийн дугуйг олж тавиад ажлаа үргэлжлүүлээд байна гэж ойлгож болох уу?

-Ажилтнууд нь авлига аваад баригдвал удирдлага нь хамт хариуцлага хүлээдэг байхаар хуульчлах нь зүйтэй.

Авлига улс орны аюулгүй байдлыг алдагдуулдаг. Авлигатай тэмцэх нь хөгжлийн төлөө хийж буй тэмцэл мөн.

Авлига бол нийгмийн сайн сайхан байдалд заналхийлээд зогсохгүй улс гүрэн оршин байхын баталгааг үгүй хийж чадах хамгийн аюултай зүйлийн нэг. Хөгжингүй орнуудаас ялгаатай нь хөгжиж буй орнуудад авлига өндөр байдаг судалгаа байдаг. Авлигыг үл тэвчих уур амьсгалыг нийгэм даяар бий болгож, бүх шатанд хэрэгжүүлж, хууль дүрмээ сахиж байж л алга болно.

-АТГ-ыг бэлгэдэл, тэд авлигатай жинхэнэ утгаар нь тэмцэж чаддаггүй,хааяа нэг жараахай барьсан болчихоод том ажил хийсэн болж харагддаг. Тэд авлигатай тэмцэж чадахгүй байна гэдэг. Яагаад гэвэл авлигачид тэднийг томилдог гэж ярьдаг. Энэ үнэн үү?

-Би тэгж бодохгүй байна. Авлигатай тэмцэх газар ажиллаж, зохих үр дүнд хүрч байгаа. Тэдэнд ажиллах орчныг сайн бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй. Мөн тэдэнд ямар ч үед улс төрийн дэмжлэг байнга байх ёстой. Авлигын гэмт хэргийн улмаас Монголын эдийн засагт 2022 оны байдлаар 11.9 их наяд төгрөгийн хохирол учирсныг АТГ-аас шалгаж тогтоосон байсан. Энэ бол манайдаа маш том мөнгө. 2022 оны Монгол Улсын төсвийн орлого 18.0 орчим их наяд төгрөг гээд бод доо. Авлигаас учирсан хохирол Төсвийн орлогын 66 орчим хувьтай тэнцэж байна. Ийм байхад бид хөгжил дэвшил яриад утгагүй болчихож байгаа юм. Хөгжлийн банкнаас хууль бусаар зээл авсан, төлөгдөөгүй, хулгайд алдагдсан 3.2 их наяд төгрөгийн зээл нэртэй луйврыг шалгах ажлын хүрээнд 61 хүнийг яллагдагчаар татаж, 2023 оны эцсийн байдлаар 1.6 их наяд төгрөгийг төлүүлээд байсан.Энэ мөнгөөр Хөгжлийн банкны гадаад зээлийн нэг хэсгийг төлсөн. Манайд авлигатай тэмцэх эрх зүйн орчин хангалтгүй байна. Эрх зүйн орчинг, мөн авлигатай тэмцэх ажлын арга барилыг сайжруулах шардлага байна. “Хийх гэж буй ажилдаа тохирсон багажийг сонго” гэж үг байдаг.

-Авлигатай тэмцэхэд эрх баригч намуудын улс төрийн хүсэл зориг ихээхэн үүрэгтэй гэж ойлгож байна. Энэ талаар?

-Монголд байгаа авлигыг дээрээсээ ихтэй гэдэг.

Улс төрийн намуудын сонгуулийн санхүүжилтийг гаргасан хэсэг бүлэг хүмүүс авлигын гол хөзрийг атгаж, сонгуулийн дараагаар төрийн байгууллагын зарим шатны албан тушаалыг мэргэжлийн бус, гол төлөв цүнхчид хэмээгдэх мэдлэг боловсрол, ажлын болон зохион байгуулах ур чадвар муу хүмүүст шагнал мэт тарааснаар авлига цэцэглэдэг.

Тэд доошоо яг тийм хандлагаар өөрийн гэсэн хүмүүсээ төрийн албанд байршуулснаар Монголын төрийн залгамж чанар алдагдаж, төрийн төлөө бус, намчдын ашиг сонирхлыг нэгдүгээрт тавьж эхэлсэн засаглал тогтоно.

Албан тушаалын ханшийг тогтоож, хэн их мөнгө амлана, тэр өндөр албан тушаал хашдаг жишиг тогтлоо гэдэг. Нэгэнт албан тушаалыг худалдаж авч, ихээхэн хэмжээний мөнгө үрсэн хүн түүнийгээ хэд дахин нугалж олж авах, дараа дараагийн сонгуулиар байр сууриа хадгалахад төрийн албыг ашиглаж эхэлснээр авлига хавтгайрах шат руугаа орж, төрийн ажлыг тэр чигээр нь гацаана. Энэ бол сүүлийн үед бий болчихсон ажил биш. Өнгөрсөн 30 жилийн бид бүгдийн хийсэн алдаа. Харин Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн сүүлийн үед хийж буй ажил ард түмэнд найдвар төрүүлж байна. Энэ ажлыг ганц Ерөнхий сайд хийх төвөгтэй. Түүнийг бүгд дэмжиж байж үр дүнд хүрнэ.

-Олон улсын хэмжээнд хэмжээнд авлигын индекс буурахгүй байгаа талаар мэдээлэлийн хэрэгсэлүүд мэдээлсэн байна лээ. Энэ талаар таны бодол?

-Тийм ээ, Трансперенси интернэшнл байгууллагын гаргасан “Corruption Perception lndex” судалгаагаар дэлхийн улс орнуудын гуравны хоёр нь авбал зохих 100 онооноос 50-иас доош оноо авсан нь дэлхий дахинд авлигын асуудал ноцтой түвшинд байгааг харуулж байна гэж тэмдэглэсэн байсан.

Авлига ихсэх шалтгааныг олон улсад хэд хэдэн зүйлстэй холбоотой гэж тооцдог. Юуны өмнө цалин бага учраас төрийн албан хаагчид авлига авдаг гэж үздэг.Угаасаа өлөн, хомхой, шунахай хүмүүсийн шуналыг давах цалингийн тогтолцоо энэ дэлхийд байхгүй. Дараагийн нэг гол шалтгааныг ажилд орох боломж хомс байгаагаар тайлбарладаг.

Өндөр боловсролтой, мэдлэгтэй, туршлагатай ёс зүйтэй, чадварлаг, санаачилгатай хүмүүс, ялангуа залууст танил талгүй бол мэргэжлээрээ төрийн албанд орох боломж үндсэндээ хязгаарлагдмал. Тэд дээд албан тушаалтан эсвэл улстөрчдөд тэдний санал болгож буй ажлын байрны төлбөрийг төлөх хэрэгтэй болдог гэдэг яриа байдгийг орхиж болохгүй.

-Ажилд ороход мөнгө төлдөг гэсэн яриа их байх юм. Энэ талаар ямар мэдээлэл байна?

Улсын томоохон байгууллагуудад ажилд орох, шилжилт хөдөлгөөн хийх, албан тушаал дэвшихэд мөнгө төлдөг гэсэн яриа гараад олон жил болж байна. Хүмүүс яриад л байх боловч түүнийг зогсоох арга хэмжээ авахыг үе үеийн эрх баригчид, төрийн байгууллагын удирдах албан тушаалтнаас шаардахгүй байгаа нь бидний эмгэнэл юм. Авлига цэцэглэсээр байхад нөлөөлж байгаа нэг том шалтгаан бол авлигын хэргийг шалгаж, буруутныг шүүх процесс нэн удаан, сенсаци төдий шуугиад л аяндаа замхрах хэмжээнд хүрдэг. Шударга шүүхийн тогтолцоог бий болгох шаардлагатай.

Авлигатай тэмцэх газрын эх сурвалж, гэм буруутай нь шүүхээр тогтоогдсон байсан ч ял завших тохиолдол олон, авлигын хохирлыг барагдуулахгүй явсаар байдаг. Төрийн өндөр албан тушаалтны ашиг сонирхлын зөрчлийг хязгаарлах, авлига авсан ажилтныг бүрмөсөн төрийн албанд ажиллахгүй нөхцөлтэйгөөр халах, ял наймаалцахгүй байх, хорих ял оноох хатуу заалттай болсон. Энэ нь авлигыг бууруулна.

Нийгэмд шударга ёсыг тогтоож байж л авлигыг халж чадна. Авлигачдыг өөгшүүлээд байвал төрөө хүндлэх монголчуудын сэтгэл рүү ус цацсантай адил нөлөө үзүүлнэ.

-Авлигыг таслан зогсоох тал дээр бид хэр эв нэгдэлтэй байдаг юм бол?

-Монголчууд авлигыг ил тод шүүмжилдэг ч авлигыг таслан зогсоох тал дээр эв нэгдэлтэй байж чаддаггүй. Нийгмээрээ тэдэнтэй нэгдэн тэмцэж, авлига өгөх, авахыг үл тэвчих уур амьсгалыг улс орон даяар өрнүүлж, авлигачдыг гишгэх газар, хаших алба байхгүй болгох ёстой.

Авлига нь өгсөн, авсан хоёр хүнийг багтаах тул ажлаа амжуулахын тулд хэнд ч авлига өгөхгүй байх ухамсрыг хүн бүрт төлөвшүүлбэл олон нийт авлигын эсрэг нэгдэж, авлигачид авлига нэхэх, авах боломжгүй болно. Төрийн албанд авлига авах, өгөх боломжгүй болсноор авлигачид, цүнх баригчид төрөөс холдох учиртай.

-Улс төрийн намуудаас эхлэлтэй авлигын асуудал яригддаг. Намууд авлигыг өөгшүүлсэн ажил их хийдэг гэсэн яриа бий. Энэ талаар ярилцъя?

Улс төрийн бүх шатны сонгууль, намын санхүүжилтийг ил тод болгож, сонгуулиар зарцуулсан мөнгийг авлигаар олж авах бүх гарцыг хаах хэрэгтэй. Улстөрчид ялж, эрх мэдэлд хүрээд сонгуульд зарцуулсан мөнгөө дахин дахин олж авахыг хичээнэ.

Энэ байдлыг халахын тулд мөнгөгүй ч мэдлэг боловсролтой, улс орноо зөв чиглүүлээд явж чадах, хувь хүний төлөвшил, эх орны эрх ашгийг тэргүүн зэрэгт тавьж чадах хүмүүсийг шударгаар өрсөлдөх боломжийг олгох ёстой. Ингэж л байж Монгол Улсын хөгжих үүд хаалга нээгдэнэ. Өнгөрсөн 30 жилд Монгол Улсыг монголчууд бид өөрсдөө хөгжүүлсэнгүй.

-Төрийн худалдан авалтыг тойрсон авлига их байдаг гэдэг. Энэ асуудлыг ярихаар нам,түүний боловсон хүчнүүд тэдний хариуцлагүй байдал нөлөөлсөн байдаг. Энэ талаар?

-Авлигатай тэмцэхийн тулд төрийн худалдан авалт, тендер, тусгай зөвшөөрөл буюу лиценз, хөрөнгө оруулалтын гэрээ хэлэлцээр, хэлцэл, албан тушаалын томилгоо, баялгийн эзэмшил, ашиглалт, баялгийн дахин хуваарилалт, төсвийн зарцуулалтын ил тод байдлыг хангахад онцгой анхаарвал зохино.

Үйл ажиллагааны ил тод бус байдал авлигачид үүрлэх хөрсийг бий болгож байна.Улс төрийн намууд намын хандивыг олон нийт, аж ахуйн нэгжээр дамжуулан авч түүнийгээ нууцалдаг нь авлигыг өөгшүүлэхэд нөлөөлдөг.

Авлига нэмэгдэхэд төрийн албаны хариуцлагагүй байдал нөлөөлдөг. Төрийн албан хаагч өөрийн мэдлэг боловсролыг бүрэн дайчилж байгаа эсэхээс үл хамааран цалингийн сүлжээгээр цалинжих тул төрийн үйлчилгээг шуурхай хүргэж, хариуцлагатай ажиллах хөшүүрэг болж чаддаггүй.

Өрсөлдөөнгүй шударга бус байх нь авлигыг өдөөх бас нэг хэрэгсэл болдог. Төрөөс зарласан тендерт хэдхэн компани олон удаа ялсан байдаг нь тэдгээр нь сайндаа биш, улс төрийн нөлөө орсных юм.  Улс орны хөгжил дэвшлийн төлөө авлигын дээрх шалтгааныг арилгахаас өөр гарц байхгүй. Монгол улс хөгжье гэвэл юуны өмнө авлигаас салах хэрэгтэй байна. Авлига бол тусгаар тогтнол, хөгжлийн эсрэг гэмт хэрэг юм. Авлига луйвар санхүүгийн мөр үлдээдэг. Тэр нь манайд хөгжлийн хоцрогдол, ядуурал, гэмт хэргийн өсөлт, иргэдээс төр засагтаа итгэх итгэлийн бууралт, оюуны хоосрол гэх мэт олон мөр үлдээсэн бна. Ер нь Монголд авлигаас болж алдагдсан боломж, учирсан хохирлыг тооцож үзэх хэрэгтэй байгаа юм.

Авлигаар улсаа худалдахад бэлэн хүмүүсийг төрөөс хол байлгахад хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, иргэд онцгой үүрэгтэй. Дэлхийн хэмжээнд хөгжиж буй буурай хөгжилтэй орнуудад авлига их байгаа юм байна.Энэ нь хөгжилд нь нөлөөлдөг.

Авлига далд эдийн засаг ямар холбоотой байх вэ? Дэлхийн банкны судалгаагаар хөгжиж буй орнуудад жил бүр 100 орчим тэрбум долларын авлига өгдөг байна.  Хөгжингүй орнуудад авлига өөр хэлбэртэй. Улс төрийн авлига дэд бүтцийн томоохон төслүүдэд их байдаг. Авлига, далд эдийн засаг хоёр хүйн холбоотой бөгөөд авлига ихтэй газар далд эдийн засгийн түвшин өндөр байдаг.Хуулийн хэрэгжилт сул байх тутам далд эдийн засаг, авлига цэцэглэн хөгждөг ажээ. Харин авлигын түвшин өндөр байх тусам нэг хүнд ногдох ДНБ-ээр хэмжигдэх эдийн засгийн хөгжил дорой байна.

2022-2023 оны мэдээгээр Дани, Шинэ Зеланд, Финланд, Сингапур, Швед улсууд дэлхийн хамгийн бага авлигатай улсууд гэж тооцогдож, олон улсын санхүүгийн ил тод байдлын жагсаалтад байнга дээгүүрт ордог. Хамгийн их авлигад автсан улсууд нь Сомали, Сири, Өмнөд Судан улс гэх мэт улсууд байна.

-Зарим мэдээлийн хэрэгслээр хэвлэлээр шантааж хийж мөнгө олдог гэдэг яриа байдаг. Энэ авлигад орох уу?

-(Инээв) Би бүхнийг мэдэгч биш л дээ. Гэхдээ мэдэж байгаагаа хариулъя. Асуудлыг санаатай зориудаар үүсгээд түүнийгээ хэвлэл мэдээлэл, сошиалаар сэвж,тараан нэр хүндийг нь унагах замаар мөнгө олохыг шантааж гэнэ. Авлигажсан нийгэмд шантааж бол баялаг гэдэг. Шантаажид орж мөнгө төлж байгаа бол тэр хүнд асуудал байна л гэсэн үг. Яг энэ асуудлыг АТГ, холбогдох хүчний байгууллагууд анхаарч ажиллах сэдэв мөн.

-Авлигатай тэмцэж амжилтад хүрсэн бусад орнуудын туршлага юу байна, Бид авч хэрэгжүүлэх ямар асуудлууд байж болох вэ. Авлигатай тэмцэж хөгжлийн өндөр түвшинд хүрсэн Сингапурын туршлага дэлхийд өндөр үнэлэгддэг?

-Сингапурын хөгжлийн олон нууцын нэг бол авлигтай шийдвэртэй тэмцэж, авлигыг үл тэвчих уур амьсгалыг нийгэмд бий болгож, хуулийн дор хүн бүр тэгш амьдрах боломжийг бий болгосонд байгаа юм.

Сингапурт хөгжлийн шинэчлэлийн хүрээнд хийгдсэн олон ажлуудын нэг нь сонгуулийн ажилд мөнгө хэрэглэхгүй байх арга замыг олж чадсан. Сонгуульд мөнгө зарахгүй, мөнгөнөөс ангид сонгууль явуулснаар үнэнч шудрага парламент, засгийн газартай болж чадсан. Манайд сонгуульд их хэмжээний мөнгө зараад зогсохгүй, улс төрийн намуудад авсан суудлын тоогоор мөнгө олгодог буруу жишиг үргэлжилсээр байгаа нь харамсалтай. Манай төсөв сүүлийн 30 жилд жил бүр алдагдалтай батлагддаг. 2024 онд 1.5 их наяд төгрөгийн алдагдалтай батлагдсан нь ДНБ-ний 1.2 хувь, төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлоготой нь харьцуулбал 6 орчим хувь болж байгаа. Алдагдалтай төсвөөс намуудад мөнгө хуваарилах нь ирээдүйд өр тавьж, ирээдүйгээс хулгай хийж байгаагаас ялгаагүй. Улс төрийн нам байгуулж, сонгуульд нэр дэвшигчээс мөнгө авах, суудал авбал улсаас мөн мөнгө авах сонирхлын үүднээс өнөөдөр Монголд байгуулагдсан улс төрийн намуудын тоо 40 гараад явчихсан байна.

-Авлигатай тэмцэх олон арга байдаг байх. Тантай санал солилцъё?

-Авлигаас ангижрахын тулд олон арга байдаг ч хамгийн түрүүнд төрийн байгууллагуудын хүнд суртлыг арилгах нь илүү үр дүнтэй байх болно. Төрийн албан хаагчид шуурхай үйлчилж, хуулийн хэрэгжилтийг сайжруулахын тулд хуулиа сайтар ойлгуулж, энгийн үйл ажиллагааг цахимжуулж, хүнээс хамаарах байдлыг багасгах хэрэгтэй. Зарим судалгаанаас харахад төрийн агентлагуудыг цөөлж, заримыг нь нэгтгэх нь зардал хэмнэхээс гадна авлигыг бууруулдаг ажээ.

Хоёрдугаарт, Улс төрийн сонгуулиудын үйл ажиллагааг ил тод болгож, авлигачдыг төрөөс ангид байлгах, албан тушаалдаа үлдэхийн тулд мөнгө төлдөг байдлыг халах ёстой ажээ. Иргэдийн сонгуулийн боловсролыг дээшлүүлж, хэнд саналаа өгч болохыг ойлгуулж чадвал тэд илүү зөв сонголт хийж,зөв шийдвэр гаргах боломжтой. Ингэснээр авлигаас ангид байж чадах сайн засаглалыг бий болгоно.

Гуравдугаарт, иргэний боловсролыг нэмэгдүүлэх нь чухал ач холбогдолтой. Иргэд өөрсдөө төрөө барих хүмүүсийг сонгохдоо тухайн хүн албан тушаал хашиж байхдаа юу хийж байсан талаар өргөн ойлголттой байх ёстой.

Хөгжиж буй орнуудын иргэдэд улс төрийн эрхийг нь ойлгуулах нь авлигыг бууруулах гол түлхүүр гэж үздэг. Төсвийн мөнгийг хулгайлсан, шамшигдуулсан хүмүүсийн талаар иргэдэд мэдээлэл өгснөөр авлигачдад төрд ажиллах боломж бүрмөсөн хаагдана.

Дөрөвдүгээрт, авлигыг бууруулах нь биелэх боломжтой зорилт бөгөөд энэхүү үйл явцыг цаг алдалгүй эхлүүлж, төрийн байгууллагуудыг авлигын индексээр жагсааж, томилгоог оновчтой болгох ёстой. Иргэдэд зөв мэдээллийг хүргэж, зөв шийдвэр гаргахад туслах нь авлигыг бууруулах үндсэн нөхцөл юм.

Монгол Улсын хөгжлийг чөдөрлөгч авлигыг бууруулахын тулд сайн хууль тогтоомж, хүчтэй авлигатай тэмцэх байгууллагаас гадна хуулийн зөв хэрэгжилт, эрх баригчдын улс төрийн хүсэл зориг, иргэдийн эв нэгдэл юунаас ч илүү үүрэгтэй. Авлигачдыг шүүмжлээд зогсохгүй, тэдэнтэй тэмцэхэд төр, хувийн хэвшил, иргэд нэгдэх хэрэгтэй байна.  Авлигатай тэмцэх болон шүүх, прокурорын байгууллага, түүнд ажиллагсдын чадавхыг бэхжүүлж, олон улсын түвшинд хүргэх, мэдээлэл авах, илчилсэн мэдээлэл өгсөн хүнийг хамгаалах, төр хувийн хэвшил, иргэний нийгэмийн хамтын ажиллагаа, олон нийтийн хяналтыг шинэ шатанд гаргах шаардлага байна.

Авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт холбогдсон төрийн албан хаагчдад оногдуулах хариуцлагыг чангатгаж, Ашиг сонирхлын зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх,хэрэг шийдвэрлэхтэй холбогдох харилцаа, эрх зүйн зохицуулалтыг улам боловсронгуй болгох шаардлагатай.

Төрийн байгуулагын үйл ажиллагааны нээлттэй ил тод байдлыг нэмэгдүүлж,цахим засаглалаар хөгжүүлж, нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэм хэмжээ, стандартыг тогтоон мөрдүүлэх шаардлагатай.

Авлигачдад хэзээ ч боломж олгож болохгүй. Цэндийн Доржготов гуайн хэлсэн нэг үг байдаг. “Гэмт хэрэг хийж олсон орлогыг “нүгэлтэй орлого” гэдэг. Ер нь хүний амьдрал бол “нүгэлгүй орлого”-оор гэдсээ тэжээх явдал мөн” гэж. Энэ бол их оновчтой хэлсэн үг юм.

Улс төр судлаач, Ардчилсан намын ҮБХ-ны гишүүн О.Чулуунбилэгтэй ярилцлаа.

---

-Улс төрийн том сонгуулиас өмнө Монголын хоёр том нам генсекээ солих гэж байна. Та бол улс төр судлаач хүн. Том өрсөлдөөний өмнө намууд ЕНБ-ийн даргаа солих нь нийгэмд болоод тухайн намд ямар нөлөө үзүүлэх бол?

-Миний харж байгаагаар сонгуулийн өмнө улс төрийн хоёр нам генсекээ сольж амжихгүй. Шаардлага ч байхгүй. Тойргийн болон жагсаалтын нэр дэвшилттэй холбоотой намуудын бүлэг фракцуудын дотоод шахалт л улс төрийн мэдээ болж түгээгдэж байна. Яагаад намуудын генсекүүдийг онцолж нүдээд байна гэхээр тухайн намын сонгуулийн хороонд өгөх нэр дэвшигчдийн жагсаалтад гарын үсэг зурах болохоор тэр. Сэтгэл дундуур байгаа хэсэг нь “зодож” байж квотоо авах юмуу тоогоо нэмэх стратеги явж байна. Хэрвээ солих юм бол эцэс төгсгөлгүй дотоод зодоон, бужигнаан руу явна. залуу үеийнхэн генсекээ хийцгээг л дээ.

-Олон нийтийн улс төрд итгэх итгэл алдарчихлаа. Бие даагчдыг л сонгоно гэцгээх юм. Ер нь улс төрийн намын дэмжигч байх, намд итгэх нь иргэдэд ямар ач холбогдолтой байдаг вэ?

-Бие даагчдыг сонгоно гэсэн өндөр хувьтай судалгаа харсангүй.

Яг өнөөдөртөө намуудын рейтинг харьцангуй сул байгаа ч сонгууль дөхөх тусам хоёр том нам руугаа сонгогчдын санал шахагдсаар 70 гаруй хувь руу оччихдог. Энэ жилийн хувьд холимог тогтолцоогоор том тойрог дээр сонгууль болно. Холимог тогтолцоо, том тойрог дээр бие даагч гэхээсээ том намын бүтэц, том сэдэв, том аймгаас гаралтай байх, танигдалт чухал нөлөөтэй.

Баруун бүсийн нэг сонгогч дал наян нэрсээс 10 нэр дэвшигч, нэг нам нийт 11 санал дугуйлна. Жирийн сонгогчийн хувьд 11 санал алдаагүй бүрэн дугуйлна гэдэг гол хүндрэл байх болов уу.

-Иргэдийн намд итгэхгүй байгаа байдал нь ирэх зургадугаар сарын Монгол төрийн сонгуулийн хувь заяанд яаж нөлөөлөх бол?

-Иргэдийн улс төрийн намд итгэх итгэл жилээс жилд буурч байгаа учраас сая үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийж холимог тогтолцоог намууд дэмжиж хууль болгож баталсан. Тэгэхээр ирэх зургадугаар сард сонгуулийн ирц ямар байхыг хамтдаа харцгаах нь.

Ер нь улс төрийн намд итгэх иргэдийн итгэл унах нь ардчилалд асар хортой. Итгэл алдарсан иргэдийн ихэнх нь улс төрөөс дайждаг. Иргэд оролцохгүй дайжаад эхлэхээр ардчилал өөрөө маш амархан дарангуйлал руу шилждэг. Саяхан олон улсын V Dem институтээс гаргасан 2024 оны индексээр Монгол Улс дарангуйлалд шилжих эрсдэлтэй 42 орны тоонд багтсан. Чухам энэ эрсдэлээс хамгаалж чадна гэж л бид сая давжаа парламентаа томсгож, холимог тогтолцоо нэвтрүүлсэн. Би бол илүү өөдрөгөөр харж байна.

-Мэдээж сонгуулийн санал хураалтаар дараагийн Засгийн газар аль намаас вэ гэдэг нь тодорно. Гэхдээ өнөөдрийн улс төрийн намуудын байдал, түүний доторх трэнд улстөрчдийн төрх сонгуульд нөлөөлөх байх. Та судлаач хүний хувьд ирэх сонгуулиар хоёр намын эвслийн, эсвэл жижиг том олон намаас бүрдсэн эвслийн Засгийн газрын аль нь байх магадлалтай гэж харж байна?

-Холимог сонгуулийн тогтолцоо өөрөө байнгын эвслийн Засгийн газрыг бүрдүүлдэг. Эвслийн Засгийн газрын тэргүүн нь хатуу гэхээсээ холбогч ур чадвартай улстөрч байхыг шаарддаг. Тиймээс цаашид Ерөнхий сайд болно гэсэн зорилготой улстөрч илүү холбоос хийх, уян хатан чадвар эзэмших ёстой гэсэн үг болох нь. Гадаад орчин дахь геополитикийн тектоник шилжилт, мега төслүүдийн зогсонгишил, ардчиллын ухралт зэргээс болж том намуудын эвслийн Засгийн газар байгуулагдана. Харин үе үе сайдуудаа сольдог хямрал бол байнга байна.

-Улс төрийн ид халалт эхэлж байна. Өнөөдөр улс төрийн зах зээлд ямар нэр дэвшигч, ямар бодлоготой нам трэнд болох бол?

-Хувь улстөрчийн ур чадвар, боловсрол ямар байхаас үл хамаарч том тойрог, эсвэл жагсаалт дахь улстөрчдийн хувьд олон сонгогчдодоо хүрэхийн тулд технологийн дэвшлийг ашиглаж чадсан нь л трэнд болно. Тухайлбал, хиймэл оюун, сошиал экосистем.

Р.ЖАРГАЛ

 

УИХ-ын гишүүн Г. Дамдиннямтай ярилцлаа.

---

-Зудтай холбоотойгоор гишүүд орон нутагт өвс тэжээл баахан тарааж явах шиг боллоо. Танай тойрогт хаваржилт ямархуу байна. Малчид өвс тэжээлийн хомсдолтой цасан далайд хүнд байна уу?

-Би өвс тэжээл тараагаагүй. Нэгдүгээрт, ямар нэгэн зүйл тараах нь Сонгуулийн хуулиар хориотой. Улсын төсөв, УОК- оос төлөвлөсөн зүйлийг гишүүд тарааж болох байх. Гэхдээ УИХ-ын гишүүний ажлыг хивэг, өвс тарааж, цас ухаж давхих гэхээсээ ийм нөхцөлд ямар хууль эрх зүйн орчноор дэмжих, яавал малчид эдийн засгийн үр өгөөжтэй зохист тооны малтай болох вэ. Үүний тулд яах вэ гэсэн бодлогыг гаргах нь бидний ажил гэж бодож байна.

1990 оны цагаан морин жил монголчууд ардчилсан хувьсгалыг хийсэн. Үүнээс хойш өнөөдрийг хүртэлх 34 жил мал аж ахуйн салбар хэдэн мянган жил явсан нүүдэлчин хэлбэрээрээ, бахь байдгаараа байна.

Харин ч байгаль цаг уурын өөрчлөлтөөс болж улам хүнд болж байна. Зундаа үер ус, ган гачиг ихтэй, өвөлдөө цас ихтэй байдаг болж байна. Тэр бүрт нь тусламжийн бараа материал тарааж тухайн цаг үеийг аргацаасан маягаар явж байна шүү дээ. Үүнийг өөрчлөх цаг болсон. Гарц нь юу байна. Яагаад болохгүй байна. Ямар бодлого хийх ёстой юм бэ гэдгийг Мал аж ахуйгаа мундаг болгосон Канад зэрэг орны туршлагаас судлаад сууж байна.

-Тэгээд гарцыг та яаж харж байна вэ?

-Монголын мал аж ахуй, хөдөө аж ахуйд системийн эрс өөрчлөлт хийх хэрэгтэй. Үүнд аж ахуйн нэгжүүд илүү оролцоотой байх боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжилт хийх ёстой гэж малын тоо толгойг бууруулах, хадлан тариаланг нэмэгдүүлэх талаар хүн бүр яриад байна. Яаж хийх вэ гэдгээ харах ёстой. Ганц л гарц байна. Малаас гарч байгаа бүтээгдэхүүнийг үнэд хүргэх ёстой. Ингэж байж малчдын орлого нэмэгдэнэ. Орлого нэмэгдвэл амьдрал нь дээшилнэ. Малчид олсон орлогоороо өвс тэжээлээ өөрсдөө авдаг болно. Малаа даатгуулдаг болно. Өнөөдрийнх шиг бэрхшээлийн үед менежмэнт хийж сурна. Монгол малын махны үнийг өсгөж, дэлхийд гаргадаг болгохын тулд төрийн бодлого хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн ярьж байгаа хүнсний хувьсгалын цаад санаа нь энэ.

Нэгдүгээрт хүнсээ эрүүл болгоё гэдэг нь нийт хүн амынхаа эрүүл ахуйг бодъё гэсэн зорилго байна. Хэн, хаана яаж өсгөж, үржүүлсэн, яаж гаргасан мах идэж байгаагаа бид мэдэхгүй байна. Энэ аюултай. Хоёрдугаарт, эрүүл хүнсийг экспортолж үнэд хүргэж болдог. Малчид аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтарч эрүүл малын мах, бүтээгдэхүүнийг экспортолдог болох ёстой.

Монгол Улс 1997 онд Дэлхийн худалдааны байгууллагад нэгдэж орсон. Ингэхдээ Ургамал хамгааллын олон улсын конвенц, Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллагын конвенц, Хүнсний аюулгүй байдлын конвенцод нэгдэж орсон байдаг юм байна. Малын махыг экспортолъё гэвэл Дэлхийн худалдааны байгууллагын энэ гурван конценцийг бүрэн хэрэгжүүлэх ёстой ажээ. Монгол малын махыг гадагш экспортлоход эрүүл ахуйн шаардлага хангадаггүй. Тиймээс дулааны аргаар боловсруулж экспортолж байна. Дулааны аргаар боловсруулсан мах дэлхийн зах зээл дээр хамгийн хямд байна. Гэтэл бид хамгийн хямдаар махаа экспортолчихоод сэтгэл ханаж сууж болохгүй. Бид махыг шинээр нь бүх төрлөөр гадагш экспортолмоор байна. Ингэж байж үнэд хүрнэ. Гадаадад очоод мах идэхээр ийм үнэтэй байна гээд бүгд ярьдаг. Тэндэх малын мах эрүүл байгаа учраас үнэтэй байна. Эрүүл махны стандартыг нь тухайн улсууд нь хангаж чадаад байна.

Тиймээс бид дээрх гурван конвенцыг бүрэн хэрэгжүүлэх хэрэгтэй болж байгаа юм. Дэлхийн Ургамал хамгааллын олон улсын байгууллага нь ургамлын гаралтай өвчин, хортон шавжийн тархалтыг хянадаг, урьдчилан сэргийлдэг байгууллага. Монгол мал эрүүл өвс тэжээл идсэн үү, үгүй юү гэдгийг баталгаажуулдаг агентлаг, бүтэц Монголд алга. Хуулиндаа өөрчлөлт оруулж бий болгох ёстой юм байна. Хоёрдугаарт, Дэлхийн мал, амьтны эрүүл мэндийн байгууллага тухайн улс, бүс, аж ахуйн нэгжид байгаа малыг өвчингүй гэдгийг тодорхойлдог стандарт шаарддаг. Монгол мал өвчингүй гэж тодорхойлуулахын тулд бид улсаараа эрүүл байх гэж үзлээ. Болсонгүй. Дараа нь бүсээрээ эрүүл байх гэж үзлээ. Бас л болсонгүй. Вакцины хэрүүл болоод дууслаа.

Гарц нь юу вэ гэхээр эрүүл ахуйн нөхцөлийг бүрэн хангасан аж ахуйн нэгжүүд бий болгох. Тэр нь Мал, амьтны эрүүл мэндийн тухай хуульд байдаггүй байсан. Үүнийг өнгөрөгч намрын чуулганаар хэлэлцэж оруулахаар боллоо. Ингэж эрүүл ахуйн нөхцөлийг бүрэн хангасан аж ахуйн нэгж үүсэх эрх зүйн орчныг бий болгоод, олон улсад гаргаж болох стандартын зөвшөөрөл авч, экспортолж болдог болохоор болно. Малын идсэн өвс тэжээл нь аюулгүй, өсгөсөн аж ахуй нь эрүүл, гаргасан махны үйлдвэр нь эрүүл гэж төр нь баталж бас олон улсын стандартыг хэрэгжүүлж байж хилээр гарах эрхтэй болно. Энэ эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх ёстой. Гуравдугаарт, Хүнсний аюулгүй байдлын конвенц нь хүнсэнд агуулагдах химийн бодисын стандарт хэмжээг тогтоодог, хянадаг байгууллага юм. Өөрөөр хэлбэл, Монгол малын маханд шинжилгээ хийгээд баталгаажуулдаг лаборатори байх ёстой. Тэрнийх нь үр дүнг дэлхийд хүлээн зөвшөөрүүлдэг байх ёстой юм байна. Олон улсад итгэмжлэгдсэн лаборатори манайд байдаггүй юм байна. Ийм лаборатори байхгүйгээс Монголын лабораторийн судалж гаргасан үр дүнг зөвшөөрдөггүй. Лабораторийн итгэмжлэлгүй махыг биднээс хэн авах вэ дээ.

Дээрх стандартуудыг бүрэн хангачихвал Монголд том хэмжээний мах комбинатууд бий болох ёстой болно. Одоогийн байдлаар Монголд байгаа махны үйлдвэрүүд жилийн дөрвөн сард л ажилладаг юм байна. Тасралтгүй явуулах гарц нь эрх зүйн орчин бий болж байж томоохон аж ахуйн нэгжүүд малчидтайгаа хамтарч ажиллаж байж бий болох юм байна. Үүний үр дүнд малчид малаа чанаржуулж эхлэх юм билээ. Тэр махны аж ахуйн нэгжүүд нь малчдаа сургах, сүргийн бүтцээ сайжруулах, инноваци хийхэд нь туслаад явдаг тогтолцоо бүрдэх юм байна. 50 үхэртэй айл байя гэхэд одоо бол тал нь эр, тал нь эм үхэртэй малчин байна. Уг нь эдийн засгийн ашигтай байхын тулд дийлэнх нь эм үхэр байх ёстой. Тэр сүргийн эрүүл ахуй, халдвар хамгааллын асуудлыг аж ахуйн нэгж, малчин хоёр хамтарч анхаарах ёстой болж байгаа юм. Ингэж байж махаа үнэтэйгээр борлуулж малчид хөрөнгөжиж эхэлнэ. Хөдөлмөр нь үнэтэй болно. Мөнгөтэй малчин байгалийн бэрхшээлд өөр менежмэнт хэрэглэж эхэлнэ.

-Нөгөө талаас бэлчээрийн асуудлыг зохицуулах бодлого хэрэгтэй байна л даа?

-Тийм. Бэлчээрийн даац хэтэрчихлээ. Малын тооны хойноос хөөцөлдөхөөр малын үр шим муу байна. Давжаа, жижиг, эрүүл биш бага үнэтэй тэгээд байгаль сүйтгээд байна. Тиймээс эдийн засгийн хөшүүрэг хийх бодлого гаргах ёстой болж байна. Бэлчээр хамгаалал, менежмэнтийн тухай хууль батлах хэрэгтэй юм байна. Энэ хуулиар малчдыг эрчимжсэн мал аж ахуй руу шилжсэн малчдыг урамшуулдаг тогтолцоог оруулаад явах ёстой юм. Өөрөөр хэлбэл, махны үйлдвэрүүдтэй хамтарч ажиллах эдийн засгийн сонирхолтой болгох ёстой. Үйлдвэрт аваачаад өгчих нь гэрийнхээ гадаа гаргаснаас илүү ашигтай байх зохицуулалтыг хийх ёстой. Тэгвэл арьс шир, дайвар бүтээгдэхүүнүүдийг бүгдийг нь нэг дор цуглуулж авах боломжтой болж түүгээр дагнасан үйлдвэр, бизнес хийхэд ашигтай болно. Эрүүл аюулгүй өсгөөд, гаргасан мах гэсэн лабораторийн тодорхойлолт нь ч гарах боломжтой болно. Баталгаажуулна. Ингээд экспортолно. Үнэ нь өснө. Эргээд малчдын орлого өснө. Одоо бол гэр гэрийнхээ гадаа бой гаргаад тэрийг нь гаднаас хэн ч авахгүй. Дотооддоо л хэрэглэж байгаа юм. Яг үнэндээ бид гарал үүслийг нь мэдэхгүй мах идэж байгаа шүү дээ. Тиймээс зудаас авч байгаа сургамж нь бодлогын өөрчлөлт байх ёстой.

-Дэлхийн худалдааны байгууллагын гурван конвенцыг хэрэгжүүлэхэд хууль эрх зүйн ямар орчныг бий болгох хэрэгтэй байгаа вэ?

-Ургамал хамгааллын хууль, мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль, Бэлчээр хамгаалал, менежмэнтийн тухай хуулиудаа сайжруулах, хэрэгжүүлэх хэрэгтэй юм байна. Татварын бодлогоор дэмжих Татварын тухай хуульд ч нэмэлт орох ёстой юм билээ. Мах боловсруулах үйлдвэрүүд бүтэн циклиэрээ бий болж байж энэ салбар дээшлэх юм билээ. Тэр салбарт ажиллаж байгаа аж ахуйн нэгжид эхний хэдэн жил жишээ нь хөнгөлөлт үзүүлдэг, жилийн дөрвөн улиралд ажилладаг байх зохицуулалт руу орох ёстой. Малчдад сүүний урамшуулал өгдөг шиг махны урамшуулал өгдөг болох хэрэгтэй юм билээ. Улс тэр урамшуулалд өгч буй мөнгөө буцаагаад өндөр үнэтэй экспортолсон махнаас авах тарвараараа нөхөөд явчихна. Мах комбинатууд нь энэ бизнесийн суурь нь байдаг юм билээ. Бүс бүрт нэг байж болох байх. Малчид амьдаар нь аваачиж өгөх сонирхолтой болгох хэрэгтэй. Тэрийг эдийн засгийн таталцлаар бий болгох хэрэгтэй. Тэгж байж эрүүл, аюулгүй мах, түүхий эдийг бий болгоно. Үнэтэй зарна.

-Малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг үнэд хүргэх ёстой талаар та ярилаа. Үүнд Дарханы арьс ширний цогцолбор чухал үүрэгтэй шүү дээ…

-Тийм. Арьс ширний үйлдвэрүүдээ яаралтай барьж дуусгах ёстой болчихоод байна. Дархан арьс ширний цогцолборын асуудлаар надад ажлын хэсэг байгуулаад өгчих гэж БОХХАА-н байнгын хорооны хурал дээр хэлсэн. Би Дарханы замын араас явсан шиг яваад хийе гэж ам гарсан. Дарханы арьс ширний үйлдвэр үнэхээр гацчихсан байгаа. Эхлээд хувийн хэвшил авлаа. Дараа нь төр авлаа. Хувийн хэвшлээс төр нь авъя гэхээр газрыг нь үнэд хүргэж зараад өгнө гээд тас гүрийчихлээ. Үүний дэд бүтцийг хийхээр 2024 оны улсын төсөвт багагүй мөнгө тусгасан байгаа. Малаас гардаг түүхий эд ноос, өлөн гэдсийг боловсруулж экспортолдог томоохон газар манайд алга. Өлөн гэдэс бол европт маш үнэтэй бүтээгдэхүүн байхгүй шүү дээ.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ