Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

Төрийн албаны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүдийн талаар Сүхбаатар дүүргийн ИТХ-ын дарга Б.Энхболдтой ярилцлаа.

-УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэг, Г.Тэмүүлэн нар Төрийн албаны тухай хоёр тусдаа төсөл өргөн барьсан. Төсөл УИХ-аар хэлэлцэгдэж байна. Та Сингапурын Төрийн бодлогын сургуулийг төгссөн, энэ чиглэлд мэргэшсэн хүний хувьд энэ хуулийн төслүүдийг хэрхэн харж байна?

-эхлээд Ё.баатарбилэг нарын гишүүдийн өргөн барьсан хуулийн төсөл болон мерит зарчмын талаар ярья. 2017 онд Монгол Улсын Төрийн албаны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг баталж 2019 оноос хэрэгжиж эхэлсэн.

2018 онд бүрэн хэрэгжих бэлтгэлээ хангах жил болгосон. Уг хуульд хэд хэдэн гол суурь өөрчлөлтийг тусгаж өгсөн. Тухайлбал, аливаа нэг улс төрийн нам, улс төрөөс хараат бус Төрийн албаны төв зөвлөлийг байгуулахыг зорьсон. Тус зөвлөлийг хараат бус байлгах үүднээс УИХ-аас зөвлөлийн гишүүдийг нь томилдог болсон. Төрийн албан хаагчийн сонгон шалгаруулалтыг зохион байгуулах, үнэлж дүгнэх, сургах, зэрэг дэвийг нь тогтоох, хариуцлага тооцох гэх мэт өргөн хүрээний эрхийг Төрийн албаны зөвлөлд өгсөн. Мөн мерит буюу чадахуйн зарчмыг суулгасан. Иргэнийг төрийн албанд сонгон шалгаруулж томилох, чөлөөлөх, ажлын гүйцэтгэлийг үнэлэх, дэвшүүлэх, шагнаж урамшуулах асуудлыг шийдвэрлэхдээ хувь хүний мэдлэг, боловсрол, мэргэжил, мэргэшил, ур чадвар, туршлага, ажлын үр дүнд тулгуурлахыг чадахуйн буюу мерит зарчим гэж хэлнэ гээд тус хуулийн 3.1.3 т зааж өгсөн.

Өөрөөр хэлбэл, карьер дээр суурилсан тогтолцоо, албан тушаал дээр суурилсан тогтолцоо хоёрын зөв хослол байна шүү гэсэн үг. Тэрнээс дүйцүүлнэ, салхи оруулна, өндөр мэргэжилтэн гээд ажилласан жил ямар ч хамаагүй шүү гэж болохгүй. Туршлага, мэргэшил, ажлын үр дүнд тулгуурлана гэдэг бол яахын аргагүй ажилласан жилийг хэлж байгаа юм. Тодорхой хэмжээнд хүн ажиллаж байж мэргэшиж, туршлага хуримтлуулна шүү дээ. Чадахуйн зарчмыг хуульчилсан энэ хууль цар тахлын хуулиас болоод хэрэгжих үр дүнгээ харуулах боломж, хугацаа байсангүй. Анх батлагдах үед нь би “Хэт өндөр ажилласан жил тавьж байна шүү. Хуулийн Тусгай шаардлагад заасан тийм албан тушаалд очиход ийм түвшний ажилласан тэдэн жил заавал хашсан байх гэдэг заалт буруу шүү” гэж байр сууриа хэлж л байсан. Ё.Баатарбилэг гишүүн нарын өргөн барьсан хуулийн төсөлд улс төрийн, үйлчилгээний, тусгай албан тушаал эрхэлж байсан хүнийг төрийн захиргаанд томилохдоо ажилласан жилийг дүйцүүлнэ, Дүйцүүлэх журмыг Засгийн газар батлана. Мөн төрийн албаны зөвлөлийн гишүүдийг Засгийн газар томилно гээд оруулаад ирж байгаа нь мерит зарчмыг алдагдуулах, төрийн албаны зөвлөлийн хараат бус байдлыг байхгүй болгох шинжтэй байна.

Өөрчлөх үндэслэлээ тайлбарлахдаа төрийн албанд салхи оруулмаар байна. Сайн мэргэжилтэн яагаад дарга хийж болдоггүй юм бэ гэж байсан. Сонсоход үнэмшилтэй байгаа боловч мерит зарчим гэж юуг хэлж байна гэдгээ ойлгох хэрэгтэй. Төрийн албанд улс төрийн, үйлчилгээний, захиргааны, тусгай гэсэн дөрвөн ангилал байдаг. Мерит зарчим бол голдуу захиргааны мэргэшсэн албыг хэлдэг ойлголт. Өөрөөр хэлбэл, төрийн захиргааны албан тушаалын шатлалын анхан шатнаас яаманд ороод дээшээ дэвшсээр Төрийн нарийн бичгийн дарга буюу төрийн захиргааны тэргүүн түшмэл ангилалд очих мэргэшсэн хэсгийг хэлээд байгаа юм. Мэргэшсэн хэсэг яагаад байх ёстой вэ гэхээр аливаа улсад улс төрийн сонгуулийн үр дүнд сайд, тодорхой удирдлагууд солигдоно. Гэтэл хэн ирж байгаагаас үл шалтгаалж өнгөрсөн ийм байсан, одоо ийм байгаа, ирээдүйд ийм болно гэдгийг сануулдаг, шийдвэр гаргахад нь тусалж зөвлөдөг мэргэжлийн аппарат ажиллаж байх ёстой. Ингэж төр гэдэг механизм ажиллана. Энэ утгаараа мерит зарчим зайлшгүй хэрэгтэй.

-Тэгвэл өөрчлөхдөө яаж өөрчилбөл зохилтой вэ. Хууль санаачлагчид ч, олон нийт ч тэр төрийн алба сул байна хэмээн шүүмжилж байна шүү дээ?

-“Шинэ салхи оруулна”, “Төрийн алба хэтэрхий хаалттай байна”, “Олон жил төрд ажилласан, дэвшиж дарга болох нь тодорхой хүмүүсийг хамгаалсан байна” гэдэг шүүмжлэлтэй би санал нэгдэж байгаа. Төрийн захиргааны анхан шатнаас төрийн нарийн бичгийн дарга болох карьер хийж байгаа хүн гадаадад сургууль төгссөн, үнэхээр салбартаа мундаг мэдлэгтэй байвал төрийн захиргааны албанд шалгалтаа өгч ороод орсны дараа дэвших хугацаа нь гүйцэтгэл дээр нь тулгуурлан хурдан, уян хатан байж болдог. Гүйцэтгэлийн системийг илүү сайжруулах хэрэгтэй. Төрд удсан л бол дэвшээд байна гэж байхгүй гэдгийг уг үнэлгээгээрээ шийдэж өгдөг Сингапур гэх мэт орнууд бий. Одоо байгаа хуульд Төрийн нарийн бичгийн дарга болоход 16 жил байна гэж заасан. Энэ хугацааг найм, 10 жил болгож багасгаж болно. Яамны газрын дарга болоход 12 жил шаардлагатай гэснийг зургаа болгож болно. Үүнээс гадна төрийн нарийн бичгийн дарга болохын тулд газрын даргын түвшний ажлыг заавал зургаан жил хийсэн байх ёстой. Газрын дарга болохын тулд заавал ахлах албан тушаал буюу хэлтсийн даргын албан тушаалыг дөрвөн жил хийх ёстой гэсэн түгжээ тавьчихсан байна. Энэ түгжээнүүдийг авч хаяхад зүгээр. Төрийн нарийн бичгийн дарга болохын тулд заавал 16 жил төрд тасралтгүй ажилласан, талд нь заавал газрын даргын хэмжээнд ажилласан байх боломжгүй байж болно шүү дээ. Амьдрал баялаг болохоор хүн л юм чинь өвдөнө хавдана, гадаад дотоодод сурна, хувийн хэвшилд ажиллаж байгаад орж ирнэ, улс төрийн шалтгаанаар ажлаасаа халагдана гээд янз бүрийн асуудал гарч болно. Ер нь нээлттэй өрсөлдөөнт ажлын байр гээд зарлаад сайн багш, эмч нь хэлтэс газрынхаа дарга болж болдог, агентлагууд дээрээ мөн илүү уян хатан хатуу ажилласан жил шаардахгүй цалингийн сүлжээг нь өөрөөр тогтоож ажиллуулдаг Солонгос, Сингапур зэрэг орны туршлагаас авах хэрэгтэй. Чадахуйн зарчим буюу мерит гэдэг бол захиргааны албан тушаалтнуудыг түлхүү хэлж байна гэдгийг л маш сайн ойлгох хэрэгтэй.

-Нээлттэй өрсөлдөөнт ажлын байр гэдгийг та илүү тодруулахгүй юу?

Нэр бүхий тодорхой албан тушаалтнуудаа нээлттэй сонгон шалгаруулж, энэ албан тушаалд заавал төрд тэдэн жил ажилласан гэсэн хатуу хугацаа заахгүйгээр хувийн хэвшил болон өөр салбараас шилжүүлэн ажиллуулдаг жишиг олон улсад бий. Тухайлбал, Солонгост гэхэд нээлттэй сонгон шалгаруулалт явуулж, төрийн албандаа “цус сэлбэх” зорилгоор албан тушаалуудыг заагаад зарладаг. Энэ туршлагыг манайд нэвтрүүлж болно. Гэхдээ төрийн захиргааны албан тушаал гэдэг ангилал руу оруулж болохгүй. Сайн эмч сайн эмнэлгийн дарга байж болно. Сайн багш, эрхлэгч боловсролын сайн дарга байж болно. Үүнийгээ нээлттэй зарлаж болно. Дээрээс нь төрийн өмчит үйлдвэрийн газрууд, агентлагууд байна. Агентлагуудад уян хатан байхыг үгүйсгэхгүй. Жишээлбэл, Харилцаа холбоо, мэдээллийн технологийн газарт гэхэд тухайн газартаа олон жил ажилласан хүн л дарга болно гэвэл өрөөсгөл. Учир нь дэлхий ертөнц хурдтай хөгжиж байна. Цахим болон бодит хоёр ертөнц үүсчихлээ шүү дээ. Жишээ нь, Сингапурын зарчим бол агентлагуудаа компанийн хэлбэрээр ажиллуулдаг. Төрийн албаны цалин өгдөг шатлал нь өөр байдаг. Хувийн хэвшилд ажиллаж байсан ч хамаагүй аль болох илүү чадварлаг хүмүүсийг авдаг. Энэ бол манайд байж болох боломжтой санал шүү дээ.

-Манайд чадахуйн зарчим гэдгээ буруу ойлгоод байна уу. Чадахуйн зарчмын талаар та тодорхой ярихгүй юу?

-Албан тушаал дээр суурилсан(position based) болон карьер дээр тулгуурласан( ca­reer based) зарчим гэж байдаг. Энэ хоёр зарчмын балансыг хангаж байж мерит зарчим зөв болж гарч ирдэг. Гэтэл манайд нэг бол ажилласан жил хатуу тавьчихаад байна. 2019 оноос хэрэгжсэн одоо үйлчилж байгаа хууль нь ийм. Төрийн албаны тухай хуулийн 23 дугаар зүйлд төрийн албан тушаалд тавих тусгай шаардлагыг заасан байдаг. 23.2.1 болон 23.2.2 заалтад тэргүүн түшмэлийн ангилалд хамаарах албан тушаалд хамрагдах бол төрийн албанд 16-аас доошгүй жил. Үүнээс эрхэлсэн түшмэлийн албан тушаалд буюу газрын даргын албан тушаалд наймаас доошгүй жил ажилласан байх бөгөөд мэргэшүүлэх багц сургалтад хамрагдаж төгссөн байх гэж байгаа юм. Энэ хугацааг жаахан бууруулах хэрэгтэй. Манай улсын хувьд боловсон хүчин цөөтэй, уян хатан, цаг үетэйгээ хурдан дасан зохицох ёстой үндэстэн. Нийгмийн хөгжлийн түвшнөө бодоод үзвэл энд заасан хугацааг багасгаж болохоор байгаа юм.

-Төрийн албаны зөвлөлийг улс төрөөс хараат байхаар зохицуулалчихаж хэмээн олон нийт шүүмжилж харагдсан?

-Ялсан намын дарга Ерөнхий сайд болж байгаа шүү дээ. Гүйцэтгэх засаглал гэдэг бол улстөрчид байдаг улстөржих магадлал хамгийн өндөр салбар. Төрийн албаны зөвлөлийн гишүүдийг УИХ-аас томилдог жишээ зөндөө л дөө. Манайх Канад, Австралийн жишээг авч хийсэн. Гэтэл одоо “энэ болохгүй байна. Төрийн албаны зөвлөлийг Засгийн газрын харьяанд байлгая” гэж байна. Засгийн газар өөрөө төрийн албаны хүний нөөцийнхөө бодлогыг хэрэгжүүлнэ гээд Засгийн газрынхаа харьяанд төрийн албаныхаа газрыг ажиллуулдаг газрууд байдаг. Гэхдээ нөгөө талд мерит зарчмыг сануулж, сахиулж байдаг тэр байгууллагаа Засгийн газраас заавал тусад нь авч үлддэг. Засгийн газрынхаа дор авч болно. Ямар тохиолдолд авдаг вэ гээд улс орнуудын жишээг харахаар эдийн засгийн хөгжлийн түвшин, авилгал, улс төрөөс хэт хамааралтай савлаж байна уу, бодлого нь тогтвортой байна уу, популизм, клиентелизмын түвшин зэргийг хардаг. Өөрөөр хэлбэл институц ажиллах орчин байна уу гэдэг нь том шалгуур болдог.

Жишээлбэл, одоогийн манай төрийн албаны зөвлөл шиг ”Public Service Com­mission” гэдэг Сингапурын байгууллага нь 1959 онд нь төрийн албан хаагчдын сонгон шалгаруулалтын ажлыг бүрэн хариуцдаг байж. Ийм зарчмаар 36 жил яваад 1995 оноос хойш ”Public service Division” буюу төрийн албаны газар байгуулж, ихэнх эрхээ өгсөн. Тэр нь Засгийн газрын дор ажиллаж эхэлсэн. Сингапурын төрийн албаны зөвлөл нь үндсэн гол эрхүүдээ шилжүүлсэн ч мерит зарчмыг сахиулах, хянах, тэтгэлэг өгөх эрх үүргээ одоо хүртэл гүйцэтгэж байдаг.

-Тэтгэлэг олгодог талаар дэлгэрүүлбэл?

-Манайхаар бол ЭЕШ-д хамгийн өндөр оноо авсан сурагчдын эхний 10-15 хувиас нь сонгож гадаад, дотоодод сургах тэтгэлэг санал болгодог. Манайд энэ тэтгэлгийг голдуу Боловсрол, шинжлэх ухааны яам хариуцаж өгч байна. Сингапурт бол Төрийн албаны зөвлөлийн эрхлэх асуудалд ордог. Сингапурыг хөгжилд хүргэсэн нууц нь хамгийн шилдэг хүмүүсээ төрдөө ажиллуулсан явдал гэж Ли Куан Югийн хэлсэн. Энэ бол нэлээн эртнээс боловсон хүчнээ шигшиж авдаг системтэй нь холбоотой.

Муу болон дунджууд нь төрд байхаар хамгийн сайнууд нь хувийн хэвшил рүү явчихдаг. Ингээд шилдэг бус нь төрийн аппаратыг бий болгодог. Энэ нь төрийг хүчгүйдүүлдэг гэж түүний хэлсэн нь үнэн юм. Тиймээс нэг номерын мундаг чадвартай хүмүүсээ төрдөө авна гээд тэтгэлгийн бодлогоо Төрийн албаны зөвлөлд өгсөн. Манайх ч гэсэн тэтгэлгийн бодлогоо Төрийн албаны зөвлөлд өгч болно.

-Гэхдээ Төрийн албаны зөвлөлийн ажил хүчрэгдэхгүй байгаа юм биш үү?

-Одоогийн манай төрийн албаны зөвлөлийн ажил нь дийлдэхгүй байгаа бол төрийн нарийн бичгийн дарга, агентлагийн дарга нарынхаа асуудлыг авч үлдээд бусад асуудлаа салбар зөвлөлүүд рүүгээ өгчих хэрэгтэй. Төрийн албаны зөвлөлийг нэгэнт хараат бус болгоно гэж хуульдаа тусгасан юм бол хэрхэн үр дүнтэй ажиллуулах вэ гэдгийг нь ярина уу гэхээс биш Засгийн газартаа бүрэн авна гэвэл цаг нь одоо биш. Засгийн газартаа бүрэн авна гэдэг нь Ерөнхий сайд Төрийн албаны зөвлөлийн таван хүнээ шууд тавина. Улс төрийн албан тушаал эрхэлж байсан хүмүүсийг “Дүйцүүлнэ” гэдэг заалтаар төрийн нарийн бичгийн дарга, агентлагийн даргаар шууд томилно гэсэн үг.

-Бусад улс орнууд Төрийн албаны зөвлөлөө ямар үед Засгийн газрын харьяанд өгдөг вэ?

-Сингапурын жишээг харахад Засгийн газар руугаа төрийн албаны хүний нөөцийн бодлогоо бүрэн шилжүүлтлээ 36 жил шаардсан байгаа юм. Ямар болж байж төрийн албаны хүний нөөцийн бодлогоо Засгийн газарт бүрэн өгсөн бэ гэхээр “Одоо манай Засгийн газарт ёс зүйтэй, шилдэг албан хаагчид ажиллаж байна. Тиймээс одоо Засгийн газрын дор хүний нөөцийн бодлогоо авчихвал ямар нэгэн танил тал, нутаг ус, жалга довны үзэл, сургуулийн дээд, доод төгсөлт, манай байрны хүүхэд гэхгүйгээр сонгож болохоор болчихлоо гэж бодсон үедээ Төрийн албаны хүний нөөцийн газар ’’public service Division’’ гэдгийг байгуулсан. Ингэхдээ ихэнх томилгоог өгчихсөн ч хянах бүтэц нь тусдаа байгаа. Сануулж засах хүнгүй бол сайн засаг ч ялзардаг гэдэг зарчмаар “Рublic service Commission”-оо аваад үлдчихсэн. Төрийн албаны зөвлөл буюу Public Service Commission нь ямар хүмүүсээс бүрддэг вэ гэхээр төрд огт ажиллаж байгаагүй, цаашдаа ч төрд ажиллахгүй, нийгмийн сор болсон хүмүүсээ сонгодог. Өөрөөр хэлбэл, биеэ засаад гэрээ засчихсан хүнийг гэсэн үг. Жишээлбэл, бизнесийн салбарын топ хүн, нийгмийн салбарын соён гэгээрүүлэгч хүмүүсээр. Манайхаар бол Дефакто Жаргалсайхан, Дангаасүрэнгийн Энхбат, ЭмСиЭС-ийн Ж.Оджаргал шиг хүмүүс төрийн албаны зөвлөлд байдаг байх нь. Энэ хүмүүст улс төр сонин биш. Цаашид төрд ажиллахгүй. Энэ хүмүүсийн үүрэг нь Элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгсөн ерөнхий боловсролын сурагчдаас топ 10-15 хувьд нь тэтгэлэг олгох асуудлыг шийднэ. Яам шийдэхгүй, танилцуулж оруулж ирнэ. Энэ хүмүүс “Яагаад төрд ажиллая гэж бодож байгаа, сургуулиа төгсөж ирээд ямар чиглэлээр ажиллах юм бэ” гээд анхнаас нь тухайн хүний датаг үүсгэнэ. Яваандаа Сингапурын Төрийн албаны зөвлөл шиг болох байх гэсэн итгэл байна.

Сингапурын Засгийн газрын гишүүд гэдэг бол салбар салбарынхаа хамгийн топууд нь байдаг л даа. Энэ хүн бол энэ салбарт л ажиллах мундаг хүндээ гэх итгэл иргэдэд байх ёстой. Энэ итгэлээр явна шүү дээ. Манай эрүүл мэндийн салбар сайн учир нь сайдаар нь тэр хүн ажиллаж байгаа гэдэг. Мэдээж хүлээн зөвшөөрөгдсөн, тэр топ хүнийг гаргаж ирэх гэж тухайн улс маш их хугацаа зарцуулсан байна шүү дээ. Тодорхой хугацаа зарцуулж, төр нь тогтвортой болсны дараа Засгийн газартаа томилдог эрхийг өгч болно. Гэхдээ Сингапур шиг Төрийн албаны зөвлөлөө цаана нь авч үлдээд саяны нэр бүхий хүмүүсээс бүрдүүлж, тэд нь хяналтаа тавиад явдаг байх хэрэгтэй. Аливаа зовлон эрх мэдэл очих хүртлээ ардчилсан байгаад очсон хойноо янз бүрийн шахаа, намын өөрийн найз нөхөд, жалга довны үзэл зэрэг нөлөөлөлд орчих эрсдэл байдаг учир хянадаг механизм заавал байх ёстой.

-Төрийн албан хаагчаас авах шалгалтыг хэрхэн зохицуулбал зохилтой вэ. Улирал бүр авах тухай асуудал хөндөгдөж байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байна байна?

Шалгалтыг өдөр бүр авсан ч болно. Шалгалт дотроо хоёр түвшний шалгалт бий. Төрийн албанд орох ерөнхий шаардлагаа хангаж байгаа хүнээс ерөнхий шалгалтыг сар, улирал бүр авсан ч болно. Хоёрдугаарх нь, удирдах албанд очих гэж байгаа хүнээс тусгай шалгалт авдаг. тусгай шалгалтыг хэзээ бол хэзээ ч авч байгаа. Төрийн албанд орох ерөнхий шалгалтын хугацааг хэд ч болгож болно. Энэ бол гол асуудал биш. Хууль санаачлагчид үүнийг гол асуудал мэтээр яриад байна л даа. “Төрийн албаны тухай хууль хэрэгжээд тодорхой хугацаа өнгөрлөө. Эд нар ерөөсөө юу ч хийхгүй байна” гээд байгаа юм. 2019 оноос хэрэгжиж эхэлснээс хойш хоёрхон жил болж байна. энэ хугацаанд цар тахал гарчихлаа. Энэ хүмүүст ажиллах боломж байсангүй шүү дээ.

-Дэлхийн улс орнуудын жишигт төрийн албан хаагчийг үнэлдэг үнэлгээ ямар байдаг вэ?

-Сингапур бол ажлын гүйцэтгэлээс гадна чадамжийг нь үнэлдэг. CEP (current­ly estimated potential) гэдэг арга байдаг юм байна. Тэр аргаар энэ хүн Төрийн нарийн бичгийн дарга, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын тэргүүн дэд дарга болж чадах эсэхийг үнэлдэг. Ажлын гүйцэтгэлийг нь нээлттэй үнэлэхээс гадна чадамжийг нь үнэлж байдаг. Чадамж үнэлдэг хэсэг нь ажилтанд мэдэгдэхгүй нууц байдаг. Удирдлагууд нь тусдаа дата үүсгээд үнэлж байдаг гэсэн үг. Үнэлэхдээ асуудлыг том дүр зургаар харах чадвартай юу (Heli­copter view), анализ хийх чадвар (power of analyse), төсөөлөх чадвар (Imagina­tion), прагматик хөрсөн дээрээ буусан шийдвэр (Sense of reality) гаргах чадварыг нь үнэлдэг юм байна. Харин ажлын гүйцэтгэл буюу цаг сайн барьдаг, даалгаврыг сайн биелүүлдэг зэрэг чадварыг ил үнэлдэг. Энэ хоёр үнэлгээг нийлүүлж байгаад топ албан тушаалын хүнээ сонгож авдаг. 35 нас хүртэл чадамжийг нь үнэлж байгаад цаашид топ түвшний ажилд тэнцэх эсэхийг нь хэлдэг. Топ 300 гэдэг ойлголт Сингапурт байдаг. Тэр нь бүх төрийн нарийн бичгийн дарга, түүний орлогч дарга нар, агентлагуудын дарга нар, парламентын нарийн бичгийн дарга нар гэх мэт албан тушаалтнуудаа нийтэд нь нэрлэдэг ойлголт. Үндсэндээ энэ топ 300 хүн төрийн уураг тархи нь болдог гэсэн үг.

Сингапурын үнэлгээний энэ систем нь уян хатан байдлыг мөн хадгалсан байдаг. СЕР-ээр үнэлж байгаад нэг жилийн дараа ч ахлах болгож болно. Хамгийн гол нь үнэлгээ хийдэг аргаа сайжруулах ёстой байх нь. Ли Куан Ю төрийн албаныхаа хүмүүст “Төрийн албанд орсон л бол дэвшээд байна гэдэг ойлголтоо толгойноосоо авч хая” гэж 1959 онд хэлсэн байдаг шүү дээ. Энэ үнэлгээнийхээ дагуу явж байгаад халахыг нь хална. Бууруулахыг нь ч буруулна. Дэвшүүлэхийг нь ч дэвшүүлчихнэ. Манайд үнэлгээ хийж байна гэхээр бүгдийг нь сайн гээд үнэлчихдэг. Бүгд дэвших юм шиг ойлголттой байж болохгүй. Байгууллага дээрээ үнэлгээний системийг сайн явуулах ёстой. Бүгдийг нь сайн гэж үнэлдгээс болж төрийн мөнгө хагас жил болон жилийн шагналт цалин болоод гарчихаад байгаа юм. Дотооддоо манайхан үүнийг хийж чадахгүй байгаа юм. Үүнийг Төрийн албаны зөвлөл хийх ёстой юу хэн хийх ёстой юм бэ. топ албан тушаалтнуудаа томилно гэж байснаас эсвэл гүйцэтгэлийн үнэлгээгээ Засгийн газар авах хэрэгтэй.

-УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэг нарын гишүүдийн барьсан хуулийн төсөлд өөр анхаарах ямар заалтууд байна?

Засгийн газрын ХЭГ-аас хуулийн төсөлд өгсөн санал нь их сайн санал байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, дараах үндэслэлүүдийг анхаар, дараах үндэслэл нь шаардлага хангахгүй байна гээд маш тодорхой биччихсэн байгаа юм.

Их зөв зүйлүүд хэлсэн байна лээ. Дурдаж хэлье л дээ. Монгол Улсын Засгийн газрын хуралдааны тэмдэглэлээс: Нэг. Хууль санаачлагч хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 12 зүйлийн 12.3.1 дэх заалтад заасны дагуу тухайн асуудлыг гагцхүү хуулиар зохицуулахаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан тул хууль тогтоомжийн хэрэгцээ шаардлагыг урьдчилан тандан судлах шаардлага үүсээгүй гэж үзэж тандан судалгаа үнэлгээ хийхгүйгээр хуулийн төслийн үзэл баримтлалыг боловсруулан баталсан байна” гэж байгаа юм.

Хууль тогтоомжийн хуулийн дагуу үүсэн гарах сөрөг үр дагавар, тандалт судалгаа зэрэг баахан юм хийж байж хууль батлагддаг болчихсон. Гэтэл Үндсэн хуульд жишээлбэл, төрийн албаны тухай хуулийг, төрийн албыг тусдаа хуулиар зохицуулна ч гэдэг юмуу ингээд нэр нь заагдчихсан хуулиудыг УИХ-аар хэлэлцүүлэхдээ тандан судлах шаардлагагүй байдаг юм байна. ийм хуулийн цоорхой байдгийг саяхан мэдлээ. Ингэж болохгүй шүү дээ. Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.3.1 дэх заалтыг хууль тогтоогчид өөрчлөх ёстой юм байна лээ.

Засгийн газрын ХЭГ-ын санал дүгнэлтээс болсон уу тандан судалгаа шиг юм хийсэн байгаа юм. Хуулийн үзэл баримтлал болон танилцуулгадаа байсан зүйлийг хуулж тавиад олон хуудас болгох гэж оролдсон байсан. Үүсэн гарах сөрөг үр дагаврыг хамгийн гол нь судлаагүй байна. Энэ хуулийн өөрчлөлтийг хийж, дүйцүүлээд улс төрийнхнөөс баахан хүн аваачиж тавиад мерит зарчмаа алдагдуулснаар ямар асуудал үүсэх талаар судлаагүй гэсэн үг.

-Гадаадын шилдэг их сургууль төгссөн төгсөгчдөд төрийн захиргаанд тавигдах хугацаа үйлчлэхгүй гэсэн заалт орж байгаа. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Засгийн газрын ХЭГ-аас өгсөн санал дүгнэлт дээр энэ талаар тодорхой биччихсэн байна лээ. Дэлхийн шилдэг сургууль төгссөн иргэнийг төрийн албанд авч ажиллуулахыг зарчмын хувьд дэмжиж байгаа боловч дээрх зохицуулалт нь Монгол Улсын иргэн төрийн алба хаах, төрийн албанд анх ороход тавигдах болзол, шаардлагад тэгш бус ялгавартай нөхцөл тогтоохын зэрэгцээ Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлийн хоёр дахь хэсэгт хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. 16 дугаар зүйлийн дөрөв дэх заалтад Монгол Улсын иргэн ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох эрхтэй. Төрийн албаны тухай хуулийн 7.1.4-т Монгол Улсын иргэн төрийн алба хаах адил тэгш боломжоор хангагдана. Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 23 дугаар зүйлийн 1-т Хүн бүр хөдөлмөрлөх, ажлаа чөлөөтэй сонгох, хөдөлмөрийн шударга, аятай нөхцөлөөр хангуулах, ажилгүйдлээс хамгаалуулах эрхтэй, Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын фактын 25-т иргэн бүр тэгш эрхийн ерөнхий нөхцөлтэйгөөр улсдаа төрийн алба хаших боломжийг эдэлнэ гэсэн заасантай нийцэхгүй байна гэсэн байна.

“Мөн төрийн албаны төв байгууллагыг буюу Төрийн албаны зөвлөлийг Засгийн газрын дэргэд шилжүүлснээр хууль тогтоох болон УИХ-аас байгуулагддаг байгууллага шүүх эрх мэдлийн байгууллагын албан хаагчдын хүний нөөцийн асуудалд Засгийн газар оролцох нь зохимжтой эсэхийг нягтлах” гэж байгаа юм. Засгийн газрын хуралдааны тэмдэглэл дээр ийм зүйлүүдийг оруулсан байна. Ажлаа мэддэг мэргэжилтнүүд голыг нь олоод хэлчихсэн байна л даа.

Энэ мэтээр олон зүйл дурдсан байна лээ. Тухайлбал, “Монгол Улсын Төрийн албаны зөвлөлтэй төстэй бие даасан хараат бус байгууллага бол Канад, Шинэ Зеланд, Австрали, Сингапур зэрэгт байна. Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллагын 36 орноос Дайн, Финланд, Исланд, Ирланд, Норвеги, Австри, Бельги, Франц, Солонгос зэрэг 28 оронд төрийн албаны зөвлөлийн эрхээ Засгийн газартаа өгчихсөн байна гэж байгаа юм. Эдгээр улсууд чинь цаанаа өөрсдийн түүхтэй. Хөгжлийн тодорхой түвшин нь болоод ирэхээр эсвэл Засгийн газар нь чадамжтай, тогтвортой болоод ирэхээр Засгийн газартаа авч байгаа юм. Сая нэр дурдсан улсууд манайхтай харьцуулахааргүй бүгд өндөр хөгжилтэй орнууд байна л даа. Эдгээр улсуудын цаад талын жишээг харахаар бас л сонин. Жишээ нь, Сингапур. Засгийн газартаа зөвлөлийн эрхээ өгсөн хэрнээ түүнийгээ хянадаг бүтэц заавал байдаг тухай дээр хэлсэн. Гэтэл УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэг нарын оруулж ирсэн хуулийн төсөлд тийм юм байхгүй байна. Ерөөсөө л Засгийн газартаа бүрэн өгч, Төрийн албаны зөвлөлийг Засгийн газрын нэг агентлаг болгож байна л гэсэн үг.

-Төрийн албаны зөвлөлийн бүтэц нь манайхтай төстэй хэр их улс байдаг вэ. Ийм бүтэц болохгүй байгаа мэтээр л ярьж байна шүү дээ. ТАЗ-ийн гишүүд ч өөрсдөө эсэргүүцэхгүй байх шиг байна?

-Австрали, Шинэ Зеланд гэдэг улсууд манайх шиг Төрийн албаны зөвлөлтэй. Гэхдээ төрийн албаны зөвлөлүүдийн бүх асуудлыг өөр дээрээ овоолоод байхгүйгээр яамд руугаа өгчихдөг юм байна. Энэ бол сайн жишиг. Манайхан ч гэсэн энэ жишгийг дагах хэрэгтэй. 2017 онд батлагдсан хуулийг хэрэгжүүлэх боломжийг эд нар олгосонгүй. Өөрсдөө ковидын түр хууль баталж, түүгээрээ одоо байгаа хүмүүсийг тавьсан. 1036 хүн сонгон шалгаруулалтгүй шууд томилсон гэж яриад байна. Төрийн албаны зөвлөл одоо жаахан идэвхжиж байх шиг байна. Улстөрчдөөс айгаад ерөөсөө дуугарахгүй байна. Мерит зарчмаа алдахаасаа өмнө дуугараач ээ. Та нарыг “нугасаллаа ш дээ” гэж хэлмээр байгаа юм.

-Мерит зарчим яагаад чухал талаар та дэлгэрүүлэхгүй юу?

-1829 онд Эндрью Жейксон АНУ-ын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод “Ялсан нам нь бүх албан тушаалд өөрсдийнхөө хүнийг тавина. Мерит гэдэг нэрийн дор нөгөө намын нөхөр нуугдаад байна. Арай гэж сонгуульд ялж байхад энэ нөхөр баахан хууль, тогтоомж яриад хэрэгжүүлэхгүй байна. Бүгдийг нь хал” гээд өнөөгийн манай систем шиг шийдвэр гаргасан байгаа юм. Ингээд ялсан нь бүгдийг нь авна гэдэг систем хэрэгжиж эхэлсэн байдаг. Энэ нь сүүлдээ дампуурч ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Жэймс Гарфилд Ерөнхийлөгчийг 1881 албан тушаалд томилсонгүй, амлалтандаа хүрсэнгүй гэж Чарльз Гитауад буудуулж нас барах хүртэл үргэлжилсэн байдаг. Үүнээс том цочроо авсан америкчууд мерит зарчмыг Пендлетоны хуулийг баталсан байдаг. Вудро Вильсон 1887 онд “Засаг захиргааг судалхуй” гэж ном гаргаж Макс Веберийн бюрократ онолыг улам хөгжүүлэн өнөөгийн мерит зарчмын суурийг тавьсан гэж үздэг. Ингэхдээ америкчууд өөрийн гэсэн онцлогтой хөгжүүлсэн.

АНУ-ын алдарт Ерөнхийлөгч Франклин Делано Рузвельт сайд, төрийн нарийн болон газрын дарга нар гээд нэр бүхий 3-4 мянган хүнийг шууд томилоод ялагдвал шууд огцордог соёл тогтоосон. Өөрөөр хэлбэл, ялсан Ерөнхийлөгч мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх багаа авч ирнэ гэсэн үг. Авч ирсэн дарга нь доод албан тушаалтнуудаа солих эрхгүй байхаар зохицуулсан байдаг.Америкийн систем бол ийм сонин байдлаар тогтож чадсан. Сингапур болон бусад орнууд болохоор сайдуудаас бусад нь солигдохгүй гэсэн зарчимтай. Солонгос, Японы төрийн алба яадаг бэ гэхээр А, В шалгалт авдаг. Ирээдүйд удирдах албан тушаалтан болох хүмүүс А шалгалтыг өгч, карьераа бэлддэг юм байна. Ингээд дээшээ дэвшдэг. Харин В нь шалгалт нь гүйцэтгэх түвшний албан тушаалд очоод зогсдог. Энэ мэт янз бүрийн зарчим байна. Гэхдээ хамгийн гол нь бүгд Төрийн албаны байгууллагыг Засгийн газрын хөгжлийн түвшинд хүрсэн үедээ Засгийн газартаа авч байна. эсвэл үүнийгээ улс төрөөс хараат байлгах бодлогыг тууштай барьж байна.

-Дэлхийн бусад улс орнууд төрийн албаны төв байгууллагаа хаана аа хариуцаж, хүний нөөцөө яаж зохицуулдаг юм бол?

-Төрийн албаны хүний нөөцийг хариуцсан яамтай улсууд байдаг. Жишээлбэл, Бельги, Франц, БНСУ, АНУ зэрэг. Харин ОХУ, Их Британи зэрэг улсад Хөдөлмөрийн яам нь хариуцдаг. Бразил, Канад, Чили, Дани, Эстон, Финланд, Ислам, Португали, Испани, Швейцар, Турк зэрэг улсуудад Сангийн яам нь хариуцдаг. Учир нь аливаа улсын Сангийн яам гэдэг бол элит яам байдаг. Мөнгө төгрөг зарцуулах учраас Сангийн яамандаа хариуцуулдаг нь зөв юм шиг байгаа юм. Учир нь данхайсан зардалтай төрийн албыг бий болгохгүйн тулд Сангийн яам хянаж байдаг. Дотоод хэргийн яам буюу Төрийн захиргааны байгууллага дээрээ ч байдаг улсууд байна. Чех, Унгар, Норвеги, Ислам зэрэг байна. Харин Засгийн газрын ХЭГ Ерөнхий сайдын харьяанд байдаг гэвэл Австри, Грек, Израиль, Итали, Япон, Польш, Сингапур зэрэг улсуудыг дурдаж болно.

-Тэгвэл УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэн нарын өргөн барьсан хуулийн төсөлд та ямар байр суурьтай байна. Анхаарууштай ямар заалтууд байна?

-Энэ хуульд дэмжмээр ганц нэг зүйл бий. Улс төрийн албан тушаалтнуудыг төрд ажилласан хугацаатай болгоё гэсэн байгаа юм. Жишээлбэл, ямар ямар албан тушаалтнууд байна гэхээр сайд, дэд сайд, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга, Засгийн газрын ХЭГ-ын дарга зэрэг албан тушаалд тухайн салбартаа дөрвөөс доошгүй жил, мөн төрийн албанд дөрвөөс доошгүй жил ажилласан байх гэж байгаа юм. Гэхдээ энэ хэр хэрэгжих бол доо. Мэдээж төрийн алба, тухайн салбартаа дөрвөн жил ажилласан туршлагатай байвал их сайн. Гэхдээ туйлширч болохгүй. Япон, Сингапур зэрэг улсуудад эмч хүн эрүүл мэндийн сайд болно, багш хүн боловсролын сайд болно гэдэггүй. Сайд бол сайн менежир байх ёстой гэж үздэг.

Жишээлбэл, Сингапурын Гадаад хэргийн сайд Вивиан Балакришнан эмч хүн. Ийм жишээ маш их бий. Манайх болохоор тухайн салбартаа дөрвөөс доошгүй жил гэж байна л даа. Төрийн албанд дөрвөөс доошгүй жил ажилласан хүн Боловсролын сайдаар томилогдох гэтэл та салбартаа дөрвөн жил ажиллаагүй юм байна гэвэл яах вэ. Тухайн салбартаа дөрвөн жил, төрийн албанд дөрвөн жил ажилласан хоёрыгоо нэгтгэдэг ч юмуу, эвтэйхэн болгох хэрэгтэй. Энэ хууль үйлчилж эхлэхээр энэ шаардлагыг хангах сайд, дэд сайд нар хэд байдаг юм бол доо. Аливаа юмыг сайжруулах гэж байна гээд уян хатан чанарыг нь алдагдуулчихаар зөв хүнээ тавих боломжоо хаагаад байгаа юм. Сэлгэж тавих боломжоо л бодмоор байна. Манайхан бол заавал мэргэжлийн хүн тэр яамны сайд болно гэдэг худлаа. Ер нь сайн эмч бол сайн эмч л байх тохиолдол бий. Аливаа удирдагч гэдэг бол заавал дагнасан мэргэжилтэй бус менежирийн ур чадвараа анхаарах ёстой.

-Энэ хуулиар ёс зүйг хуульчлах гээд байна хэмээн олон нийт шүүмжилсэн байсан?

-Тийм. Хэд хэдэн заалт байна. Тухайлбал, 22.1.1-т энэ хуулийн 40.1-т заасан ёс зүйн зөрчил гаргаагүй байх гэж байгаа юм. Ёс зүй гэдэг бол хувь хүний өөрийнх нь хэм хэмжээ, зүйн хэмжүүрээр тодорхойлогдох асуудал. 22.1.2-т аливаа гаж зуршилгүй, зан төлөвийн доголдолгүй гэсэн байна лээ. Үүнийг хэн тогтоох юм бэ. Тамхи татдаг, архи уудаг, байнга хоцордог Засгийн газрын гишүүн байвал яах юм бэ. Сайжруулах гэж байна гээд пиарын шинж чанартай зүйлүүдийг хуульдаа оруулчихсан байгаа юм.

Түүнчлэн 23.2.4-т бүх шатны Засаг дарга болон Засаг даргын орлогч нар шударга ёсыг эрхэмлэдэг, хүний эрхийг дээдэлдэг, бусдын нөлөөнд автахгүй, бие даасан шийдвэр гаргах, хариуцлага хүлээх чадвартай байх ёстой гэж заасан байгаа юм. Эдгээрийг хэн тогтоох юм бэ. Эдгээр заалтууд нь өөрийн үзэмжээрээ хүнийг томилохгүй байх боломжийг олгож байгаа юм.

-23.2.1-т бүх шатны Засаг дарга, тэдний орлогч нар тухайн орон нутагтаа сүүлийн хоёроос доошгүй жил оршин суусан байх гэсэн заалт мөн л амьдрал нийцэхгүй байх даа?

-Энэ бол амьдралд нийцэхгүй заалт. Жишээлбэл, Ховд аймагт амьдарч байсан хүн Булган сумын Засаг дарга болъё гэвэл хоёр жил тус суманд амьдрах нь. Үүнийгээ тайлбарлахдаа их гоё тайлбарлаж байгаа юм. “Нутаг орноо мэддэг хүн байх хэрэгтэй. “Нүүдлийн шувуу” очоод байна” гээд байгаа юм. Социализмын үед өөр аймгийн хүнийг өөр аймгийн Засаг даргаар томилдог байсан. Томилогдсон дарга нь жалга довны үзэл гаргахгүй, тухайн нутаг орноо хөгжүүлсэн нэр хүндтэй олон сайхан Засаг дарга нар гарсан. Амьдрал баялаг учраас нэг хүн гэр бүлийнхээ хүнийг дагаж, өөрөө төрийн албаны туршлагатай учраас Засаг даргын орлогч болъё гээд очихоор хоёр жил энд байгаагүй юм байна, боломжгүй гэвэл яах вэ. Бүр цаашилбал энэ бол Монгол Улсын иргэн оршин суух газраа чөлөөтэй сонгоно гэсэн Үндсэн хуулийн заалттай харшилсан заалт болж байна. Яахав нийслэлд болох байх. Харин дүүрэгт яах бол. Сүүлийн хоёр жил дүүрэгт хаягтай байж байж л энэ дүүргийн Засаг дарга, орлогч болох юмуу гэх мэтчилэн амьдралд нийцэхгүй байгаа юм. Энэ заалтыг авч хаях нь зөв байх.

-Салбартаа дөрвөн жил, төрийн албанд дөрвөн жил ажилласан байх, зан төлөвийн доголдолгүй байх зэрэг заалтууд нь тодорхой хэсэг бүлэг албан тушаалтнуудад үйлчлэхгүй байхаар заасныг та хэрхэн дүгнэж байна?

-Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, дэд дарга, гишүүдэд, бүх шатны ИТХ-ын дарга нар, хот, тосгоны захирагчид үйлчлэхгүй гэж заасан байна. Яагаад ингэж зааж байгаа юм бэ. Энэ хүмүүсийг албан тушаалд нь тавигдахад байдаг шаардлага бий л дээ. Жишээлбэл, Ерөнхийлөгчийн үүрэг Үндсэн хуулиар заагдчихсан. Гэтэл УИХ-ын дарга, дэд дарга, гишүүдэд, бүх шатны ИТХ-ын дарга нар, хот, тосгоны захирагч нарт яагаад орхигдуулж байгаа юм бэ.

Ёс зүйн асуудал байна гэж үзэж байгаа бол эдгээр албан тушаалтнуудад ч байх ёстой шүү дээ. Нэгэнт л Засгийн газрын гишүүд, дэд сайд зэрэгт тавьж л байгаа бол адил л байх хэрэгтэй. Харин ч өндөр ёс зүйтэй байх хүмүүс чинь эдгээр албан тушаалтнууд шүү дээ. Энэ хүмүүст үйлчлэхгүй гэдгийг ойлгохгүй байгаа юм.

-Бүх шатны засаг дарга, тэдний орлогч нар төрийн албанд гурваас доошгүй жил ажилласан байх ёстой гэсэн заалт ч гэсэн учир дутагдалтай биз дээ?

-Хороо, багийн түвшинд ийм шаардлага тавиад хэрэггүй. Амьдрал дээр их сонин л асуудал үүснэ. Дүүрэг дээр төлөөлөгчөөр сонгогдсон залууг төрийн албанд туршлагажуулъя. Улс төрийн дөртэй болгоё гээд Засаг даргын орлогчоор томилох гэтэл төрийн албанд гурван жил ажиллаагүй юм байна гээд хоригтой болох нь.

1800 гаруй баг бий. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулиар 2024 оноос багийн дарга нар дээд боловсролтой байхаар хуульчилчихсан. Одоо бол бараг тал хувь нь дээд боловсролын дипломгүй байна гэсэн судалгаа байна лээ. Тэгэхээр 2024 оноос өмнө багийн дарга нараа яаж дээд боловсролтой болгох вэ, төрийн өмнө том ажил ирлээ шүү.

Хаврын чуулганаар батлагдсан нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуулийн талаар Сүхбаатар дүүргийн ИТХ-ын дарга Б.Энхболдтой ярилцлаа.

-Нийслэл гэж том айлын бие даасан хууль батлагдлаа. Та энэ хуулийн төслийг ерөнхийд нь хэрхэн дүгнэж байна?

-Энэ хуульд хэд хэдэн дэвшилттэй өөрчлөлтүүдийг оруулсан. Тухайлбал, нягтаршил ихтэй газар, сургууль, цэцэрлэг эмнэлэг, шугам сүлжээ, инженерийн байгууламжийн ажил хийхээс бусад зориулалтаар шинээр газар эзэмшүүлэх шийдвэр гаргахгүй, шинээр барилга барих зөвшөөрөл олгохгүй гэх мэт.

Өнөөдөр Улаанбаатар хотын байдал ямар байгааг та бид бүгд д мэдэж байгаа. Тиймээс энэ их дэвшилттэй заалт болсон. Үүнээс гадна Нийслэл концесс, үнэт цаас гаргаж болно гэж заасан. Концесс, үнэт цаас нь улсын төсөвт суугаад явах юм билээ. Түүнчлэн дагуул хот байгуулна. Эдийн засгийн тусгай бүс байгуулж болно гэсэн байгаа юм. Дагуул хот, эдийн засгийн тусгай бүсийг шинэ нисэх буудал, хөшигтийн хөндийг түшиглэж бий болох нь гэж ойлгож байгаа. Эдийн засгийн тусгай бүст үйл ажиллагаа явуулах байгууллагуудыг газрын төлбөр, хотын албан татвар гээд тодорхой нэр төрлийн татвараас чөлөөлөхөөр зохицуулсан нь зөв гэж харж байна. Ингэхээр тэнд үйл ажиллагаа явуулах компаниудын сонирхол төрнө шүү дээ. Жишээлбэл, Солонгосын Инчеон олон улсын нисэх буудал дээр эдийн засгийн тусгай бүс гэж байдаг. Тэр зарчмын дагуу хийх гэж байгаа юм билээ. Энд банк санхүүгийн байгууллагуудын асуудлыг оруулаагүй орхигдуулсан байсан лээ. Яваандаа оруулах болов уу гэж харж байна. Казино байгуулах уу, яах уу гээд яриад байна. Монгол иргэн ордоггүй казинотой байх хэрэгтэй шүү дээ. Улсын эдийн засгийг аль болох тэлдэг байх ёстой. Зочид буудлуудтай, банк санхүүгийн байгууллагуудтай, татвараас чөлөөлөгдчихсөн эдийн засгийн тусгай бүс гээд амилбал манайд амилах боломжтой. Энэ дэд бүтцийг нь улс, орон нутгийн төсвөөс хийнэ гээд Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуульд оруулж чадсанаараа дэвшилттэй юм билээ.

Өөр нэг зүйл нь Улаанбаатар хотын хилийн цэс бүсчлэлийг Засгийн газар НИТХ тогтооно гэж байгаа. Энэ үгний цаана юу байна гэхээр БОАЖЯ-наас давхардуулж өгдөг хэдэн амнуудыг хот өөрийн мэдэлдээ бүрэн авах боломж харагдаж байна. Зайсангийн хэдэн амнууд бүгд Байгаль орчны яамны мэдэлд байдаг.

-Ямар ч стандарт, дүрэмгүй явж ирсний уршгийг өнөөдөр Улаанбаатарчууд мэдэрч явна. Энэ хуулиар төлөөлөгчид дүрмээ тогтоохоор хуульчилсан нь дэвшил боллоо, тийм үү?

-Хот дүрэмтэй байна, дүрмийг нь НИТХ батална. Бусад хуулиар зохицуулаагүй харилцааг дүрмээрээ зохицуулж болно гэж оруулсан нь дэвшилттэй. Гэхдээ тэр дүрмээ Захиргааны ерөнхий хуулийн дагуу яамруу явуулж зөвшөөрөл авах юм билээ. Яамны нэг газрын дарга болохгүй нь гэвэл нийслэлийн 45 төлөөлөгчийн хуралдаж шийдсэн шийдвэр нь үр дүнгүй болох нь гэж харагдаж байна л даа.

-Нийслэлийг хөгжүүлэх сантай болох нь хэр зөв зохицуулалт гэж та харж байна. Өмнө нь Улаанбаатарчууд ийм сантай байсан ч төдийлөн үр дүнгээ өгөөгүй шүү дээ.

-Улаанбаатар сан гэж байснаа Улаанбаатар банк болсныг та хэлж байх шиг байна. Энэ хуульд Нийслэлийг хөгжүүлэх сантай байна, өр, авлага үүсгэхгүй, нийслэлийн төсвийн нэг хэсэг байна гэсэн байгаа юм. Энэ санг их зөв хөгжүүлж, засаглалын хувьд эрүүл байлгаж чадвал гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг татах бүрэн боломжтой юм билээ. Нийслэлийг хөгжүүлэх сантай байна. Дараах үйл ажиллагаанд зарцуулна гээд тодорхой заачихсан байгаа юм. Жишээлбэл, хотын стандарт соёлыг хөгжүүлэх чиглэлээр зарцуулна. Ухаалаг цахим хот, үйлдвэрлэл инноваци, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих чиглэлээр мөнгийг зарцуулна. Төр хувийн хэвшлийг дэмжих чиглэлээр, хот байгуулалт дэд бүтцийг хөгжүүлэх, ногоон хөгжлийг дэмжих, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, эрсдэлийг бууруулах чиглэлд сангийн хөрөнгийг зарцуулна гэсэн байгаа юм. Сангийн хөрөнгө нь Нийслэлийн төсвийн бүрдэл хэсэг байна гэдэг нь нийслэлийн төсөвт мөнгө нь сууж явна гэсэн үг шүү дээ. Нийслэл бол Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиараа нийслэлийн төсвийн нэг хэсэг байна гээд заачихаж байгаа юм. Дүүрэг бол хөгжүүлэх ийм сантай байж болно. Гэхдээ төсвийн бус. Дүүргийн төсөвт тавихгүй гэж байгаа. Өөр бусад эх үүсвэрээр тэр санд хөрөнгө оруулалт татаж болно гэж байгаа юм. Журам болон бүх зүйлийг дүүргийн ИТХ батална ч гэдэг юмуу. Хөрөнгө оруулалт хийх чиглэлээр гээд аятайхан заалт орчихсон байна.

-Аж ахуйн тооцоот газарт хувийн хэвшлийнхнийг оруулах зохицуулалтад та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Нийслэлийн харьяаны болон оролцоот 30 гаран аж ахуйн тооцоот газар бий. Ихэнх нь алдагдалтай ажилладаг. Өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлнэ гэж байгаа ч 70, 80 хувьд нь алдагдалтай ажиллаж байна. Энд хувийн хэвшлийнхний хөрөнгө оруулалтыг татах, эргээд хувийн хэвшлийнхнийхээ эрх ашгийг хангах, жишээ нь газар эзэмших шийдвэр гаргалаа гэхэд түүнийгээ өөрчлөхгүй байх, олгосон тусгай зөвшөөрлөө цуцлахгүй байх, тусгай зөвшөөрлийг хялбаршуулсан журмаар олгох, тухайн байгууллагын ажиллах цагийн хуваарийг уян хатан шийдвэрлэх гэдэг ч юм уу, хөрөнгө оруулалттай холбоотой мэдээллээр заавал хангах гээд аль болох хөрөнгө оруулалтыг татах заалтууд орж байгаа нь сайн л даа. Хувийн хэвшлийн компаниуд Улаанбаатар хотын аль нэг аж ахуйн тооцоотой үйлдвэрийн газар ч гэдэг юмуу аль нэг салбарт хөрөнгө оруулж хамтарсан компани болоод явах боломжийг бий болгочихож байгаа юм. Ядаж л нэг газарт нь хувийн хэвшил орчихоор менежмэнтийн засаглалын хувьд зөв компани болоод гараад ирдэг. Хэдэн төлөөлөгчдийн болон дарга нарын тавьсан ажилтан тэнд дарга болоод сууж байдаг төрийн байгууллагын байдаг л загварыг эвдэх хэрэгтэй. Энд хувийн хэвшил ороод 10, 20 хувийг нь эзэмшээд явбал өөрсдийн менежментээ оруулж эхэлнэ. Ингэхээр “Хөөе, үүнийг ингэхгүй шүү. Тэгэхгүй шүү” гээд зөв менежменттэй болно гэсэн үг. Тиймээс энэ их зөв, дэвшилттэй болж гэж харж байгаа.

-Нийслэлийн Засаг даргын эрх хэмжээг нэмэгдүүлсэн нь энэ хуулийн нэг дэвшилттэй зохицуулалт болов уу?

-Нийслэлийн Засаг даргыг хуулийн төсөл санаачлахаас бусад асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанд оруулж танилцуулж, хэлэлцүүлж болно гэж байгаа юм. Энэ бол том эрх л дээ. Хуулийн төслийг санаачилдаг гуравхан субьект бий. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар. Бусад асуудлаар гэхээр Засгийн газрын тогтоол, шийдвэрийн төслийг Нийслэлийн Засаг дарга санаачлах эрхтэй болчихож байгаа юм. Засгийн газрын хуралдаанд өөрөө оролцоно. Өөрөө хуралдаанд тухайн асуудлыг танилцуулна, хэлэлцүүлнэ. Одоо бол Засгийн газрын хуралдаанаар Нийслэлийн Засаг дарга агентлагийн дарга нарын хамт асуултад хариулаад захад сууж байдаг. Нийслэл Улаанбаатар хоттой холбоотой асуудал байлаа гэхэд аль нэг сайд өмнөөс нь танилцуулдаг. Одоогийн хуулиар Засгийн газрын тогтоолын шийдвэрүүдийн төслийг өөрөө бэлдэж, өөрөө танилцуулж хэлэлцүүлдэг болж байгаа. Бараг л Засгийн газрын гишүүнтэй ижил хэмжээний статусыг эзэлж байна шүү дээ. Энэ бол өөрийн асуудлаа Засгийн газрын хуралдаан руу оруулаад шийдэх маш том боломж. Хуучин хуулиудад Нийслэлийн Засаг даргын эрхийг голдуу сайдын хэмжээнд тавьдаг байсан. Харин Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар энэ удаа нэлээн тодорхой болгож өгсөн байна лээ. Хуулийн 22.1.4-т Засгийн газарт санал тавина. Засгийн газрын хуралдаанд оролцоно. 22.1.6-т Нийслэл хотыг хөгжүүлэх төсөл хөтөлбөрийг санаачилна. Санал дүгнэлт өгнө. Хэрэгжүүлэхэд Засгийн газраас дэмжлэг хүснэ. Ерөнхий сайдтай шууд харилцана” гэх мэтээр оруулж Нийслэлийн Засаг даргын эрх хэмжээг өндөр болгож өгсөн байна лээ.

Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 30.3-т Нийслэл нь чиг үүргээ хэрэгжүүлэхэд шаардагдах өмчийг хуульд заасны дагуу дүүрэгт шилжүүлж болно. Эсвэл дүүргээс шилжүүлэн авч болно гэж байгаа.

-Улаанбаатар хотын Ерөнхий менежирийн ажил үүргийг хуулиар хэр тодорхой болгосон бэ?

-Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч гээд хоёр албан тушаалын нэршилтэйгээр явж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр Нийслэлийн захирагчийнхаа хувьд доороо ажлын албатай. Ажлын албаны дарга нь Ерөнхий менежер гэдэг бүтэцтэй явж байгаа. Үүнийг Нийслэлд хэвээр нь хадгалсан байна лээ. Ерөнхий менежерийн эрхийг тодорхой болгож өгсөн байна лээ. Ийм ийм эрхийг Ерөнхий менежерт шилжүүлж болно гээд нарийн заагаад өгчихсөн. Үүгээрээ хуулийн бичилтийн технологийн хувьд тодорхой бичилт болж чаджээ гэж харагдаж байна. Бусад улсуудын хувьд ямар жишээ байдаг гэхээр Нийслэлийн Засаг дарга гэдэг нь тусдаа байдаг. Тэр нь төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлдэг. Ерөнхий сайд нь томилдог. Нөгөөх нь МЭЭР буюу иргэдээсээ сонгогддог хувилбар байдаг. Тэр нь Ерөнхий менежерийн хийж байгаа ажлыг хийдэг. Уг нь Үндсэн хуульд оруулсан концепц нь Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч гээд энэ нийлүүлчихсэн болохоос тусдаа хоёр өөр хүн байх юм шүү гэж бодож анхны хийсэн байдаг. Гэтэл манайх төрийн байгууллагын хувьд нэгдмэл Ерөнхий сайд гээд хүн байдаг. Мөн Нийслэлийн ИТХ гээд байж байдаг. Тэгэхээр дахиад нэг мээрийг иргэдээс сонгох юм уу. Иргэдээс сонгогдсон Хотын дарга нь Нийслэлийн Засаг даргатайгаа хэр ойлголцох уу. НИТХ, Ерөнхий сайдтай хэр ойлгох уу. “Би 1.5 сая хүнээс сонгогдсон” гээд байвал яах вэ зэрэг асуудлаас болж хэвээр нь үлдээчихсэн.

-Хот тосгоны эрх зүйг байдлын тухай хууль УИХ-аар хэлэлцэгдэх гэж байна. Энэ хуулиар ямар харилцааг зохицуулах вэ?

-Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төслөөс харахад Улаанбаатар хотоос бусад хот тосгоныг зохицуулна. Улаанбаатар хотыг тусад нь Нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуулиар зохицуулсан. Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулиар улсын зэрэглэлтэй, орон нутгийн зэрэглэлтэй хот гээд 2 ойлголт явж байгаа. Улсын зэрэглэлтэй хот гэхээр Дархан, Эрдэнэт гэх мэт аймгаасаа эрх шилжүүлэн авч хэрэгжүүлэх хотуудаа ойлгож болно. Орон нутгийн зэрэглэлтэй хот гэхээр сумын засаг даргаасаа эрх шилжүүлэн авч хэрэгжүүлэх захирагчтай хотыг ойлгож болохоор байна. Дархан-Уул аймгаар жишээ авахад аймгийн Засаг дарга, ИТХ гэж байгаа. Хот тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдахаар Дархан хотын захирагч гэж гарч ирнэ. Хотын захирагч нь Дархан хотын иргэдээс сонгогдоно. Дахиад Дархан хотын иргэдээс сонгогдсон зөвлөл байна. Тэгэхээр Засаг дарга, ИТХ дээр нэмээд Дархан хотын иргэдээс захирагч гэж хүн сонгогдоно, зөвлөлийн гишүүд сонгогдоно. Зөвлөл нь дотроосоо зөвлөлийн даргаа сонгоно. Зөвлөлийн гишүүнд улс төрийн намаас нэр дэвшигч дэвшүүлэхгүй гэх мэт сонирхолтой заалтууд их бий. Засаг дарга нь хотын Захирагч руугаа тодорхой эрхийг шилжүүлж болно гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, голдуу аж ахуйн эрхүүдээ шилжүүлж болохоор юм билээ. Дархан хотын цэвэрлэгээ, зам засвар арчлалт, цэцэрлэгт хүрээлэн, хог хаягдал зэргийг төсөвтэй нь хамт захирагч руу өгч болох юм билээ. Ойлголцоод явбал гайгүй. Ойлголцож чадахгүй бол ихээхэн маргаан гарна. Жишээ нь, аймгийнхаа Засаг даргыг үгүйсгээд “Би иргэдээс сонгогдсон” гээд гөжөөд суухыг үгүйсгэхгүй. Улсын зэрэглэлтэй хотод зөвлөлийн дарга нь ИТХ дарга гэдэг шиг даргатай байх юм билээ. Дотроосоо нэг дарга гаргаж ирнэ гэсэн үг. Зөвлөлийн дарга гэдэг нь жишээлбэл, аймгийн засаг дарга, ИТХ-ын даргыг “Юу яриад байгаа юм бэ. Би зөвлөлийн дарга хүн шүү. Би ч мөн иргэдээс сонгогдсон” гэх асуудлыг амьдрал дээр яаж хэрэгжүүлэх юм байгаа юм. Яахав дэвшилттэй заалт. Одоо байгаа Үндсэн хууль болон бусад хууль эрх зүйн хүрээнд зоригтойгоор орон нутагт хийх гэж үзэж байгаа юм.

-Энэ хуулиар иргэд өөрсдөө захирагчаа сонгох нь гэж ойлгох уу?

-Энэ хуулийн төсөл УИХ-аар хэлэлцэгдэхээр юу болохыг хэлж мэдэхгүй байна. Бусад улс оронд манайхаар ИТХ гэдэг нь зөвлөл байдаг. Иргэдээс сонгогдож байгаа захирагч Засаг дарга нь ч, захирагч нь ч энэ зөвлөлийнхөө дарга нь байдаг. Жишээлбэл, та иргэдээс сонгогдлоо. Зөвлөлийн гишүүдтэйгээ хамт дэвшчихнэ. Иргэд таныг сонгочихвол Засаг дарга, захирагч, зөвлөлийн даргын албыг хамтад нь хашна. Тусдаа ИТХ, Засаг дарга гэсэн бүтэц байдаггүй. Манайд иргэдийн хурал байна гэчихсэн. Засаг дарга байна гэчихсэн. Гэтэл нөгөө талд нь аж ахуйн ажил хийж байдаг хүн хэрэгтэй байгаа юм. Аж ахуйн ажил хийж байдаг хүн нь манайхаар бол Ерөнхий менежер. Дархан-Уул аймагт болохоор Дархан уул аймгийн Ерөнхий менежер иргэдээс сонгогдож байгаа захирагч. Гэхдээ иргэдээс сонгогдох нь байна. Сонирхолтой бүтэц гарахаар байгаа биз. Хуулийг нарийн үзвэл иргэдээсээ сонгогдсон захирагчийгаа огцруулах, хариуцлага тооцох эрхийг засаг даргадаа өгсөн байна. Ерөнхийдөө том босс нь тухайн аймгийн Засаг дарга маягтайгаар хийсэн байна лээ. Тэгэхээр захирагч нь 100 хувь томроод байх боломж багатай. Хэрвээ яг үүгээр явж чадвал дэвшилттэй. Иргэдийнхээ дунд нэр хүндтэй иргэдээсээ сонгогдсон захирагч нь иргэнтэйгээ илүү ойр чих зөөлөн байх талтай.

-Хот өөрөө эрчим хүчний асуудлаа хариуцахаар хуульчилсан гэж байсан. Энэ тухайд?

-Нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуульд орсон өөр том заалт нь Нэгжийн хуулийн 24.1.14-т болон Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд заагдсан Эрчим хүчний яамны мэдэлд байгаа Улаанбаатар дулаан, Улаанбаатар цахилгаан болон Хот суурины усан хангамж, ариутгах татуургын үйлчилгээг зохицуулах зөвлөл гэх мэт газрууд Нийслэлийн Засаг даргын мэдэлд ирэхээр харагдаж байна. Нийслэлийн засаг дарга Энэ байгууллагуудын барилга байгууламжийг төлөвлөх, ашиглах, хяналт тавих гэж хуульд орсон байгаа юм. Тэгэхээр Улаанбаатар хотын бүх барилга барилга байгууламж, цахилгаан түгээх сүлжээний барилга байгууламж, төлөвлөлт, ашиглалт, хяналт гэчихсэн байгаа. Яамны харьяанд байсан эрх мэдлийг Нийслэлийн Засаг дарга руу өгч байгаа зүйл харагдаж байна. Нийслэлийн Засаг даргын мэдэлд бүрэн өгч чадсан бол сайн байна.

-Сургууль, цэцэрлэгийн эрхлэгчдийг орон нутгийн Засаг дарга нь томилж байгаагаас болж улстөржөөд байна гэх шүүмжлэлийг зарим гишүүд хэлж байсан. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Боловсролын багц хууль хэлэлцэгдэх гэж байна. Г.Тэмүүлэн гишүүн улс орон даяар 1626 цэцэрлэг байна. Үүнд 88 мянга гаруй албан хаагч ажиллаж байна. Сургууль цэцэрлэгийн эрхлэгчдийг орон нутгийн Засаг дарга томилж байгаа учраас улстөржөөд байна гэж яриад байгаа юм. Би үүнтэй санал нийлэхгүй байгаа. Учир нь нэгжийн хуулийн гол зарчим нь төсөв мөнгө бүх зүйлийг нь байж болох доод нэгжид субсидар зарчмын дагуу өгч байна шүү дээ. Энгийнээр яривал, Сүхбаатар дүүрэгт төрийн 35 цэцэрлэг, 24 сургууль байдаг. Энэ бүх цэцэрлэг, сургуулиудын ашиглалтын зардлыг бүгдийг нь дүүрэг хариуцдаг. Хоёрдугаарт, дүүргийн Засаг дарга гэдэг тухайн дүүрэгтээ төрийг төлөөлж байгаа засаг төрийн төлөөлөгч. Үүнээс гадна субсидар зарчмаар байж болох хамгийн ойр нэгжид эрх мэдлийг хуваарилах зарчмаар шат шатны засаг дарга нар нь сургууль цэцэрлэгийн эрхлэгч захирлуудаа томилоод явдаг хувилбар нь зөв. Иргэдэд хамгийн ойр байх төрийн үйлчилгээ бол эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг. Гэтэл эдгээр байгууллагын даргыг нь Засаг дарга нь мэдэхгүй байж болохгүй. Хуучин Засаг даргаас өөр хүн томилдог байсан. Гэхдээ тэр нь хөрсөн дээрээ олигтой буудаггүй юм. Засаг дарга сургуулийн захирлыг сонгохдоо мэргэжлийн байгууллагын сонгон шалгаруулалтад орсон хүнийг томилдог хууль журамтай шүү дээ. Одоо байгаа хуулиар нийслэлийн боловсролын газар сонгон шалгаруулалт явуулж, санал болгосон хүнийг нь дүүргийн Засаг дарга томилдог. Орон нутаг босоо маш олон байгууллагатай. Татвар,Бүртгэл, Мэргэжлийн хяналтгэх мэт. Дээрээс нь боловсрол нь босоо байх юм гэнэ. Аймгийн, дүүргийн Засаг даргад ямар эрх үлдэж байгаа юм бэ. Орон нутгийн Засаг даргад томилох эрх мэдлийг нь хэвээр хадгалах гэдэгтэй би санал нэг байгаа.

Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлнэ. Үүнтэй холбогдуулан Сүхбаатар дүүргийн ИТХ-ын дарга Б.Энхболдтой ярилцлаа. Тэрбээр 2012-2016 оны хооронд НИТХ-ийн хурлын Нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан билээ.

-Танд нийслэл Улаанбаатар хотын 382 жилийн ойн мэндийг хүргэе.

-Баярлалаа.

-УИХ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, баталсан. Та Сүхбаатар дүүргийн ИТХ-ын даргын хувьд энэ хуулийг хэр чамбай хууль болсон гэж дүгнэж байна. Хөрсөн дээрээ хэрхэн буухыг танаар дүгнүүлэх нь зөв болов уу?

-Энэхүү хууль бол 21 аймаг, есөн дүүрэг, 330 сум, 173 хороо болон иргэдийн амьдралын харилцааг зохицуулдаг гол хуулиудын нэг нь. Үндсэн хуулийн дөрөвдүгээр бүлэгт “орон нутгийн өөрөө удирдах ёсыг төрийн удирдлагатай хослуулна” гэсэн зарчим байдаг. Гэвч өнгөрсөн хугацаанд холилдсон шинж чанартай явж ирсэн.

Шат шатны ИТХ нь Засаг даргынхаа салбар нэгж байдалтай байж, иргэдийг төлөөлөх ажлаа бага хийсэн байна гэх дүгнэлтийг судлаачид гаргасан.

Тиймээс Үндсэн хууль дахь сая дурдсан “…хослуулна” гэсэн зарчмыг яаж хадгалж үлдэх вэ гэдэг зохицуулалт уг хуулийн шинэчилсэн найруулгад орсон байна.

Өөрөөр хэлбэл, иргэдийн төлөөллийн байгууллага ИТХ нь улирал тутам ээлжит хурлаа хийж Засаг даргадаа хяналт тавьдаг, иргэдийнхээ оролцоог хангах энэ үүргээ хангалтгүй биелүүлбэл төлөөлөгчийг эгүүлэн татдаг байхаар хуульчилсан.

Мөн тухайн нийслэл, дүүрэг, аймаг, сум, баг, хорооны сонгуулийн насны иргэдийн таваас доошгүй хувь нь гарын үсэг зуран асуудал санаачилж хурлаар хэлэлцүүлдэг байх гэх мэт ИТХ, Засаг даргын эрх, үүрэг хариуцлагыг илүү тодотгож өгсөн байна.

-Иргэдээс сонгогдсон төлөөлөгчид байхад иргэд хэлэлцэх асуудал дэвшүүлэхээр зохицуулсан нь ямар учиртай юм бэ?

-Иргэдэд эрх мэдлийг яаж ойртуулах вэ гэдэг асуудал байна. Тэгвэл тухайн дүүргийн нийт иргэдийн таван хувь нь гарын үсэг зурж үүнийг заавал хурлаар хэлэлцүүлнэ гэвэл ИТХ заавал хэлэлцэх үүрэгтэй болж байгаа юм. Энэ бол ёс төдий биш дэвшилттэй заалт гэж харж байгаа. Учир нь иргэд нэг сонгуулиар 8200 гаруй төлөөлөгчийг томилчихоод бараг мартчихаад байдаг тал бий шүү дээ.

-Уг хуулийн өөрчлөлтөөр жишээлбэл, танай хурал дээр дагалдах ямар ажлууд хийгдэхээр байна?

-Энэ хуулийн дагуу шат шатны ИТХ-д хурлынхаа дэг, хороодын ажиллах журам, ёс зүйн дүрмийг бүрэн шинэчлэх үүрэг хариуцлага ирж байгаа.

Хурлуудын хуралддаг давтамжийг хуулиар нэмж өгсөн байна лээ. Жишээлбэл, бүх шатны иргэдийн төлөөлөгчийн хурал жилд хоёроос доошгүй хуралдана гэдэг байсан бол энэ жил заавал улиралд нэг удаа хуралд гэж байгаа. Ингэж хурлыг илүү амилуулах гээд байна шүү дээ. Хуучин 2012-2016 онд НИТХ сар бүр хуралддаг, тэр нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр байнга гардаг хотын парламент маягтай байсныг та бүхэн санаж байгаа байх.

-Та сая төлөөлөгчийг эгүүлэн татах зохицуулалтын талаар дурдлаа. Энэ талаар дэлгэрүүлэхгүй юу?

-ИТХ-ын төлөөлөгчдийг нэлээн сайн хариуцлагажуулсан. Шат шатны нийт 8200 төлөөлөгч бий. Жишээ нь, нийслэлийн есөн дүүрэгт гэхэд 330 гаруй, Сүхбаатар дүүрэгт 35, Нийслэлд 45 төлөөлөгч байдаг. Нийт төлөөлөгчдийг хариуцлагажуулах үүднээс төлөөлөгчдийг эгүүлэн татах зохицуулалт орсон. Эгүүлэн татах журмыг УИХ батлах юм байна лээ. Төсөл нь бичигдэж байгаа. Тухайлбал, иргэдийн итгэлийг эвдсэн, төлөөлөгчийн хариуцлагаа биелүүлээгүй, ёс зүйн дүрмээ удаа дараа зөрчсөн, авлига албан тушаалын хэрэгт холбогдсон гэж үзвэл тухайн хорооны байнгын оршин суугч эгүүлэн татах санаачилга гаргаж, гарын үсэг цуглуулаад ИТХ руу хандах юм байна. Тухайн ИТХ нь тухайн төлөөлөгчийг эгүүлэн татах эсэх шийдвэрийг гаргана. Хэрвээ ИТХ-аас эгүүлэн татах нь зөв гэсэн шийдвэр гарвал сонгууль шиг санал хураалт явна. Сонгуулийн хэсгүүд байгуулагдаж, иргэд очиж саналаа өгнө. Түүнийг Сонгуулийн ерөнхий хороо зохион байгуулна. Төсөв нь орон нутгийн төсвөөс гарна. Иргэдээс гарын үсэг цуглуулах ажлыг эгүүлэн татахаар санаачилсан иргэн хийнэ.

-Мөн огцруулах заалт ч харагдсан. Ямар нөхцөлөөр, хэн огцруулах юм бэ?

-Төлөөлөгчдийг хариуцлагатай байлгах үүднээс ИТХ өөрийн гэсэн ёс зүйн дүрэмтэй байна. Ёс зүйн дүрмээ удаа дараа зөрчвөл огцруулна гэсэн зохицуулалт хуульд орж байгаа юм билээ. Ер нь төлөөлөгчийг огцруулах, чөлөөлөх хэд хэдэн үндэслэл байдаг. Тодруулбал, нас барсан, төрийн албанд томилогдсон, эрүүл мэндийн шалтгаанаар өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн бол чөлөөлдөг. Тэгвэл үүн дээр нэмээд ёс зүйн дүрмээ удаа дараа зөрчсөн бол огцруулахаар заалт оруулсан. Ёс зүйн дүрмээ удаа дараа эсхүл ноцтой зөрчсөн төлөөлөгчийг огцруулахдаа тухайн хурал эцсийн шийдвэрийг гаргахгүй шүүх рүү огцруулах өргөдөл хүргүүлнэ гэсэн үг. Тухайн төлөөлөгч огцруулах шийдвэрийг эсэргүүцэж шүүхэд хандвал огцруулах шийдвэр нь түр түдгэлзэх юм билээ. Эгүүлэн татах журмыг УИХ-аас эцэслэн батлахаар нь нэмэлт мэдээлэл өгье.

-Үүнээс гадна ИТХ-ын дарга төлөөлөгчдөө дэг сахиулах үүднээс тодорхой эрхийг нь хасдаг болсон гэж байсан…

-ИТХ-ын дарга төлөөлөгчид дараах хариуцлагыг хүлээлгэнэ гэж байгаа. Хурал дээр ёс зүйгүй янз бүрийн үйлдэл гаргах, бусдыгаа яриулахгүй байх гэдэг ч юмуу иймэрхүү үйлдэл гаргавал эхний ээлжинд сануулна. Тухайн хуралдааны туршид асуулт асууж, үг хэлэх эрхийг нь хасна гэж байгаа. Түүнчлэн асуудал оруулах эрхийг нь хасна. Харин санал хураалтад оролцох эрхийг нь үлдээж байна. Ингэж төлөөлөгчийг нэлээн харуицлагажуулж, хуралдааны даргад үүрэг ногдуулж байгаа юм.

-Тэргүүлэгчдийн оронд зөвлөл гэсэн бүтэцтэй болж байгаа юм билээ. Зөвлөл ямар эрх, үүрэгтэй байх вэ?

-2019 онд Үндсэн хуульд орсон нэмэлт, өөрчлөлтөөр “Бүх шатны хурлын байгууллагын чөлөөт цагт тэргүүлэгчид ажиллана” гэсэн заалт байсныг хассан. Уг өөрчлөлтийн дагуу тэргүүлэгчийн оронд зөвлөл ажиллана. Зөвлөл нь төлөөлөгчийн бүрэлдэхүүнтэй. Гэхдээ хурлын бүрэн эрхэнд хамаарах шийдвэр гаргахгүй гээд заачихсан. Зөвлөлийн ажиллах журмыг УИХ батлахаар хуульд заасан. Журмын төсөлтэй танилцсан. Төслөөс харахад ИТХ-ын зөвшөөрснөөр тодорхой шийдвэр гаргах эрхийг эрх шилжүүлж дараа тайлагнах зарчмаар зөвлөл рүү шилжүүлж болохоор заасан. Энэ тохиолдолд зөвлөл яг ямар нэртэй шийдвэр гаргахыг нарийн зааж өгөх хэрэгтэй. Төслийг нь харахаар зөвлөл нь албан бичиг, тэмдэглэл, чиглэл, зөвлөмж өгөхөөр уншигдаж байна. Зөвлөлийн өөр нэг чухал үүрэг бол Нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэх асуудлыг бэлтгэл хангах үүднээс хэлэлцээд бэлтгэл хангагдаагүй бол нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэхийг хойшлуулж болохоор байна.

Тэгэхээр зөвлөлийн хурлаар ороод дэмжээгүй асуудлыг нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэхгүй ч гэдэг юмуу логик байна. Хуучин бол тэргүүлэгчдийн хурлаар оруулж, хэлэлцэхийг нь дэмжиж байж нэгдсэн хуралдаанд оруулдаг байсан. Энэ эрх мэдэл нь зөвлөл дээр хадгалагдсан хэвээр байна гэсэн үг. Гэхдээ зөвлөл тогтоол гаргах юм уу гэхээр тогтоол гэсэн үг байхгүй байна. Тэгэхээр зөвлөл их өвөрмөц бүтэц болох нь. Амьдрал дээр яаж хэрэгжиж, ажиллах нь уу гэдгийг харъя.

-Засаг захиргааны нэг нэгжийг нөгөөтэй нь нийлүүлж, салгахдаа тухайн шатны ИТХ-аас санал авахаа больсон нь ямар учиртай юм бол?

-Төрийн байгууллагын хувьд манайх нэгдмэл улс шүү дээ. Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулийн 12.1-т “…удирдлагын зарчим” гэж бий. Төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл байна гээд оруулчихсан. Үндсэн хуульд ч ийм өөрчлөлт орсон. Өөрөөр хэлбэл, аль нэг сумыг өөр нэг сумтай нийлүүлэх ч гэдэг юмуу, тухайн нэгжийг татан буулгах шийдвэр гаргахдаа иргэдээс санал авна. Хуучин бол заавал тухайн шатны ИТХ нь хуралдаж байж тогтоол гаргадаг байсан. Тэгвэл одоо мөрдөгдөж байгаа хуулиар ИТХ нь тогтоол гаргадаг байсныг больж, тухайн газрын иргэдийн саналыг харгалзаж байгаад Засгийн газар, УИХ руу оруулж шийддэг болсон. Энэ бол илүү хялбаршуулсан журмаар шийдэж байна гэсэн үг. Төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл учраас орон нутгийн зарим асуудлыг заавал ИТХ-аас асуугаад байхгүй шууд шийдэж болно гэсэн санаа. Тэр утгаараа 12.1 дэх заалт хэрэгжээд явах нь.

-Энд нутгийн иргэдийн ашиг сонирхлыг хэр хангасан байдаг юм бол?

Төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл ч гэсэн улсын болон орон нутгийн ашиг сонирхлыг хослуулна гэж 12.1.2-т заасан байгаа. Тэгэхээр орон нутгийн ашиг сонирхол, орон нутгийн онцлог гэж байх нь. Жишээ нь, Өмнөговь аймаг гэхэд уул уурхай ашигт малтмалтай илүү холбоотой. Тэгвэл иргэд “Энд бид цөлжилтийн эсрэг ийм арга хэмжээ авмаар байна. Энэ уул уурхайн лицензийг зөвшөөрмөөргүй байна. Усаа хайрлаж, хамгаалмаар байна” гэдэг ч юмуу санал, санаачилга гаргавал орон нутгийнхны ашиг сонирхлыг бодолцох нь. Түүнээс “Төрийн байгууллагын хувьд нэгдмэл байна. Юу яриад байна” гэж болохгүй шүү, орон нутгийн ашиг сонирхлыг харгалзах ёстой шүү гэдэг байдлаар оруулсан байгаа юм.

-Баянзүрх дүүргийн хороодыг нэмэх эсэх асуудал нийгэмд хүчтэй яригдлаа. Өнөөгийн түвшинд хороодыг нэмэх хэрэгцээ, шаардлага байна уу. Та үүнд ямар байр суурьтай байна?

-Нийслэлийн хэмжээнд 173 хороо бий. Хороодыг нэмэх шаардлага байгаа юү гэвэл байгаа. Хороодыг нэмэх шийдвэрийг дүүрэг биш НИТХ гаргадаг. Жишээлбэл, олон хүн амтай, иргэддээ үйлчилж дийлэхгүй ачаалалтай байгаа хороод цөөнгүй бий. Тиймээс хороодыг дотор нь задлахад буруудахгүй. Гэхдээ ИТХ-д олонх болсон нам дараагийн сонгуульд ялах зорилгоор хороодыг хэсэгчлэх нь буруу. Энэ бол өөрт ашигтайгаар сонгуулийн тойргоо хуваадаг Жерри мандер аргын нэг хэлбэр л гэсэн үг.

-Нэгжийн хуульд хороотой холбоотой ямар зохицуулалтууд орсон бэ?

-Субсидар зарчмын дагуу улсаас 420 гаруй тэрбум төгрөгийг нийслэлд үлдээж байна. Нийслэлд төвлөрдөг байсан нэр бүхий хоёр татварын эрхийг дүүрэгт өгчихөж байна. Тэгвэл дүүргийн төсөв тусдаа хорооны төсөвтэй байхаар шинээр заасан. Тэгэхээр 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлээд хороодын төсөв гэж байх нь байна. Одоогийн хуулиар хэсгийн ахлагчдыг дүүргийн Засаг даргын Тамгын газрын дарга томилж байгаа. Тэгвэл энэ хуулиар хорооны Засаг дарга нь томилдог болох нь. Энэ хэдийгээр жижигхэн зүйл мэт боловч хөрсөн дээрээ том өөрчлөлт. Иргэдтэй тулж ажиллаж байгаа хорооны Засаг даргын эрх мэдлийг нэмэгдүүлж өгч байгаа юм. Хороо өөрөө төсөвтэй болж байна. Нийслэлийн 173 хороонд хэсгийн хуваарь батална. Тэгэхээр хэсэг гэж бүтэцтэй болох нь. Хэсгийн хуваарь нь ямар байх, яах ийхийг шат шатны Засаг даргын зүгээс ИТХ руугаа өргөн барина. Тэр процесс нь хүлээгдэж байна. Хороодод ялгаагүй хорооны иргэдийн нийтийн хурлын тэргүүлэгч гэж байдаг. Тэгвэл тэргүүлэгчдийг байхгүй болгож хорооны Иргэдийн нийтийн хурлын зөвлөл гэж 1бүтэцтэй болж байгаа. Тус зөвлөл нь хорооны Засаг дарга, ИНХ-ын хуралдааны дарга, хорооны хэсгийн ахлагчдаас бүрдэнэ. Мөн иргэдийн төлөөлөл орно гэж байгаа. Тэгэхээр хороо бүрд 10-15 хүний бүрэлдэхүүнтэй зөвлөл ажиллахаар байгаа юм. Зөвлөлийн урамшууллыг ИТХ-ын төсөвт тусгайлан зааж өгнө гэсэн байна.

-Төлөөлөгчид төрийн захиргааны ажил эрхэлж Засаг даргынхаа удирдлагын бүтцэд ажилладаг тохиолдол цөөнгүй байна. Та үүнд ямар дүгнэлттэй байдаг вэ?

-Аймаг, орон нутгуудын төлөөлөгчид улс төрийн албан тушаалтнууд шүү дээ. Гэтэл тэр улс төрийн албан тушаалтнууд аймаг, орон нутагтаа давхар төрийн захиргааны алба хашаад байгаа тохиолдол байна. Жишээлбэл, аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгч мөртлөө аймгийн Засаг даргын Тамгын газарт ажиллаж байгаа тохиолдол ч байна. Энэ бол 2019 онд батлагдсан Төрийн албаны тухай хуулийн өөрчлөлтөөр хүчингүй болчихсон зүйл. Гэтэл үүнийг зөрчөөд яваад байгаа юм. Нэгжийн хуулийн шинэчилсэн найруулгаар бол зөвхөн сумын түвшинд нийт төлөөлөгчийн 1/3 төрийн албан тушаалтан байж болно гээд заачихсан. Харин аймаг, нийслэл, дүүрэг болохгүй шүү гэдгийг нь тодорхой заагаад өгч байна гэсэн үг.

Тэгэхээр 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хойш сум л биш бол аймаг, нийслэл, дүүрэгт төлөөлөгч нь давхар Төрийн захиргааны ажил эрхэлж байгаа бол шууд төрийн захиргааны албанаасаа чөлөөлөгдөх ёстой. Одоо үйлчилж байгаа Нэгжийн тухай хууль ирэх арванхоёрдугаар сарын 31-нд хүчингүй болно. Бүх шатны иргэдийн хурлын төлөөлөгчдийн 1/3 төрийн албан тушаалтан байж болно гэсэн заалт нь хэвээрээ байгаа юм шиг ойлголт яваад байгаа юм. Гэтэл Төрийн албаны тухай хууль батлагдчихсан. Дунд нь хийдэл үүсээд байгаа юм шиг нөхцөл үүсээд байна. Энэ нэлээн олон хүнд нөлөөлнө.

-Энэ хуульд орон нутгийн яам байгуулах заалт орсон гэж сонссон…

-72.3-т шинээр яам байгуулж болохоор заалт орсон. “Орон нутгийн хөгжил, засаг захиргааны шинэтгэлийн бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх асуудлыг эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага Засгийн газрын бүтцэд байна” гэж заасан байгаа. Тэгэхээр энэ заалтаар 2022 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс бусад улс оронд байдаг шиг Minister of Local Govern­ment буюу Засаг захиргааны яамтай байж болохоор байна. Одоо бол үүнийг ЗГХЭГ-ын орон нутгийн удирдлагын газар зарим чиг үүргийг нь хэрэгжүүлж байна. Төрийн захиргааны төв байгууллага байна гээд биччихсэн учраас яам байгуулах болчихоод байгаа юм. Цахим яам, Эдийн засаг хөгжлийн яамыг одоо байгуулах гэж байна. Гэтэл нэмээд ийм яам байж болохоор заалт оруулсан байна.

Энэ зарчмын дагуу хэд хэдэн томоохон өөрчлөлтүүд орсон. Энэ нь төсвийн байгууллагын удирдлага санхүүжилтийн тухай хууль батлагдахаас өмнөх төсвийн зохицуулалт руу оруулж байна гэсэн үг юм. Тухайлбал, төсвийн тухай хуульд 2020 оны арванхоёрдугаар сард өөрчлөлт орж дараах татварууд орон нутагт шилжиж байгаа. Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хуулийн 7.1-т заасан орлогод ногдох албан татвар, Үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татварын орлого 100 хувь аймаг, нийслэлд төвлөрдөг байсан бол сум, дүүрэг рүү шилжүүлсэн. Түүнчлэн газрын төлбөрийн 60 хувь нь аймаг, нийслэлд төвлөрдөг байсныг 100 хувь сум, дүүргийн төсөвт төвлөрүүлдэг болсон. Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар 100 хувь улсад төвлөрдөг байсныг 40 хувийг нь аймаг, нийслэлд төвлөрүүлэхээр байна. Мөн нийслэлийн төсвөөс улсын төсөвт төвлөрүүлдэг 420 тэрбум төгрөгийг нийслэлд нь үлдээж замын түгжрэл гэх мэт тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхээр болж байна. Хэлэлцэгдэж буй улсын төсвийн төслөөс харахад Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын 40 хувь нийслэлд үлдсэнээр нийслэлийн төсөв 240.4 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэхээр байна. Дээр дурдсан 420 тэрбум төгрөг дээр нэмбэл 660.4 тэрбум төгрөгөөр нийслэлийн төсөв нэмэгдэж байна. Сүхбаатар дүүрэг 2021 онд есөн дүүргээс хамгийн өндөр буюу 48 тэрбум төгрөгийг нийслэлд өөрийн татварын орлогоороо төвлөрүүлэх хуваарьтай, энэ дагуу ч төвлөрүүлээд явж байна. Хан-Уул 34 тэрбум төгрөг, Чингэлтэй 31 тэрбум төгрөг, Баянгол 4 тэрбум төгрөг, Баянзүрх 6 тэрбум төгрөгийг нийслэлийн төсөвт төвлөрүүлэх графиктай. Сонгинохайрхан, Багахангай, Багануур, Налайх дүүргүүд орлого төвлөрүүлдэггүй татаас авч явдаг. Тэгэхээр орлого төвлөрүүлдэг дүүргүүдийнхээ нийслэлд төвлөрүүлдэг дүнг бууруулах, ядаж жигдлэх гэх мэт хуваарилалтыг зөв хийх, хуулиараа шилжин ирж буй хот, нийтийн аж ахуйн ажлуудаа сайн хийх боломжийг дүүргүүддээ олгох чиглэлд хотын удирдлагууд нийслэлийн төсөв батлах үедээ анхаарах хэрэгтэй байна.

-Төсөвтэйгөө хамт хийх ажлыг нь өгч байгаа гэсэн үү. Ямар ажлыг дүүрэг хариуцах вэ?

-Тус хуулиар төсвийн эрхээс гадна хариуцлагыг нь ч дүүрэгт мөн ногдуулсан. Тухайлбал, Улаанбаатар хотын Захирагчийн ажлын албанаас хариуцан хамтран хийдэг нийтийн эзэмшлийн зам талбай арчлах тордох, цэцэрлэгт хүрээлэн, ногоон байгууламжийг цэвэрлэх, засах, сэргээх, тордох, гэрэлтүүлэг, камержуулалт, золбин нохой муурны асуудал, замын халтиргаа гулгаа, хог хаягдлын менежмент зэрэг ажлууд үндсэндээ дүүргүүд хариуцахаар болж байна.

-Мөн сум, дүүрэг өмчтэй байхаар хуульчилсан. Энэ бол жижиг мэт боловч том дэвшил биз дээ?

-Тийм. Үүний цаана томоохон хэмжээний реформ явагдана. Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль гэж бий. Үүнийг салгаж Орон нутгийн өмчийн тухай хууль гэж батлахаар УИХ-ын гишүүд ярьж байна лээ. Дүүргийн өмчийн харилцааг 2014 онд баталсан Нийслэлийн ИТХ-ын тэргүүлэгчдийн багц журмаар зохицуулсан байдаг. Жишээ нь, Сүхбаатар дүүргийн ширээ, сандал манай балансад бүртгэлтэй мөртлөө актлах, дуудлага худалдаанд оруулах, устгах эрх нь Нийслэлийн өмчийн харилцааны газарт байдаг. Дүүрэг зөвхөн балансыг нь бүртгэнэ. Муудчихлаа акталъя гэвэл Нийслэлийн өмчийн харилцааны газарт ханддаг. Гэтэл дүүрэг өмчтэй байна гэж Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуульд оруулсан учраас энэ багц журмууд бүгд өөрчлөгдөх ёстой. Дүүрэг өөрийн өмчийг өөрөө дуудлага худалдаа, эргэлтэд оруулах, актлах, хувийн хэвшилтэй гэрээлэн ажиллах боломжтой болж байна гэсэн үг.

-Нутгийн удирдлагын төлөөллийн байгууллага гэж байгууллага төрөөс санхүүждэг болно гэснийг та хэрхэн дүгнэж байна?

-Нэгжийн хуулийн 79 дүгээр зүйлд “Нутгийн удирдлагын төлөөллийн байгууллага” гэсэн заалт орсон. Нутгийн удирдлагын төлөөллийн байгууллага нь гишүүн байгууллагуудаас санхүүжнэ гэчихсэн байгаа юм. Гишүүн байгууллага гэдэг нь 21 аймаг, 330 сум, 9 дүүрэг НИТХ байх нь. ИТХ-ын төсөвт гишүүн байгууллагын санхүүжилтийн гишүүнчлэлийн татварыг суулгаж өгнө гэж байгаа юм билээ. Энгийнчилбэл, Хуульчдийн холбоо, ХААҮТ шиг хуультай төрийн бус байгууллага маягийн зүйл гарч ирэх гээд байгаа юм. Гишүүн байгууллагуудынх нь төлөөлөл нь хуралдаад тэргүүнээ сонгоно. Тэргүүн нь Удирдах зөвлөлийнхнийгөө танилцуулж, гүйцэтгэх захирлаа томилно. Эерэг талаас нь харвал тодорхой хэмжээгээр төрөөс санхүүжээд нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын төлөөлөгчдийг давтан сургах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах ч гэдэг юмуу ийм дэвшилттэй байхыг үгүйсгэхгүй. Нутгийн удирдлагын холбоо, Нутгийн удирдлагын Нийгэмлэг гэж хоёр ТББ идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг. Гэтэл уг нутгийн удирдлагын төлөөллийн байгууллагын дүрмийг нь Засгийн газар батлахаар төсөл явж байгааг уншихад НУТГИЙН УДИРДЛАГЫН ХОЛБОО гэдэг ТББ-ыг хуульчлан зааж төрөөс санхүүжүүлэхээр харагдаж байна. Нутгийн удирдлагын төлөөллийн байгууллага нь юу хийх вэ гэхээр гишүүн байгууллагуудынхаа эрх ашгийг төлөөлж Засгийн газартай шүүхдэнэ гэж байгаа юм. 21 аймгийн ИТХ ч юмуу Засаг дарга өөр нам байлаа ч хүчтэй байгаа Ерөнхий сайд, Засгийн газартайгаа шүүхдэх үү. Шүүхдэх эрхийг сая нэр дурдсан холбоо хэрэгжүүлнэ гэнэ. Миний бодлоор энэ амьдрал дээр нэлээн зовлонтой байх болов уу гэж харж байгаа. Нөгөө талаас Засгийн газраас тогтоол гаргах, УИХ-аас нутгийн өөрөө удирдах байгууллагатай холбоотой хууль тогтоомж батлах нэмэлт өөрчлөлт хийхээр бол Нутгийн удирдлагын төлөөллийн байгууллагаас заавал санал авахаар зохицуулсан байгаа юм. Үүнээс гадна Нутгийн удирдлагын төлөөллийн энэ байгууллага Засгийн газартай хэлэлцээрт орно гээд заачихсан байгаа юм. Уг нь ийм байгууллага бусад орнуудад байдаг л даа. Финланд, Исланд, европын холбооны зарим улсад гэх мэт. Манайх бол төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл улс шүү дээ. Засаг захиргааны хувьд парламентын засаглалтай. Ерөнхий сайд нь Засаг захиргааны хамгийн дээд төлөөлөгч гэж явдаг. Энэ зарчмаа л баримтлах ёстой. Гэтэл нутгийн удирдлагын төлөөллийн байгууллага гэж байгууллага гаргаж ирээд тэр нь Засгийн газартайгаа хэлцэлд орж байдаг. Энэ бол хөрсөн дээрээ буухааргүй харагдаж байгаа. Дээрээс нь Орон нутгийн хөгжил, засаг захиргааны шинэтгэлийн яам байгуулна гээд тусгачихсан байна. Хардах эрхийнхээ хүрээнд яривал, Нутгийн удирдлагын холбоо гэдэг байгууллагыг төрөөс санхүүжүүлж, тэнд нь тодорхой тооны тэргүүн, гүйцэтгэх засаглал, ажлын албаны хүмүүс төрөөс санхүүжих нь. Одоо байгаа бүтцийг албажуулах гээд байна уу гэж харагдаж байна. Нутгийн удирдлагын төлөөллийн байгууллага нь их хурал хийнэ. Тус Их хуралд нь нийслэлийн сая 500 мянган хүний эрх ашгийг төлөөлж буй НИТХ-аас хоёр, есөн дүүргийн ИТХ-ын 300-гаад төлөөлөгчөөс дөрөв, аймгуудыг таван бүс болгож таван төлөөлөгч оролцоно. Үлдсэн хэсэг сумын ИТХ-ын төлөөлөгч нар оролцож нийт 300 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй их хурал хийхээр хуульчилжээ. Тэгэхээр 330 суманд хэн олонх болж аль нам ялт байгуулахаас шалтгаалж удирдлага нь автоматаар их хурлаар сонгогдоно гэсэн үг. Монголын өнөөдрийн сонгуулийн тогтолцоог харвал МАН-ын угшилтай хүн Нутгийн удирдлагын төлөөллийн байгууллагын тэргүүнээр ажиллаад байх нь. Магадгүй нийслэл дээр АН ялж болно. Тодорхой аймаг, сумуудад ялж болно. Гэтэл 330 сумын талаас илүү хувьд нь ялалт байгуулна гэдэг бол нэлээн асуудалтай. Эерэг талаас нь харвал 8200 төлөөлөгчөө мэдээлэл, сургалтаар хангаж чадавхжуулах байгууллагатай байх нь буруудахгүй байх талтай. Гэхдээ төрөөс автоматаар санхүүжүүлж ирэхээр тэр байгууллага нь хэр болох юм байгаа юм.

-Гэтэл уг нь улстөржүүлэхгүй, бүлэггүй болгоно гээд хэд хэдэн заалт орчихсон юм биш үү?

-Сонирхолтой хэд хэдэн заалт бий. Иргэдийн төлөөллийн байгууллагыг аль болох намаас хамааралгүй болгох гэж оролдсон заалт байна. Жишээ нь, сумын ИТХ-д намын бүлэг байж болохгүй гэж байгаа юм. Тэгэхээр нам сонгуульд нэр дэвшүүлээд төлөөлөгчийг гаргаж байгаа шүү дээ. “Нам болохоор улстөржөөд байна сумын түвшинд улстөржих шаардлагагүй. Бүлэг, фракц болж битгий талцаад байгаач ээ. Зөвхөн иргэдийн эрх ашгийг хангана” гэсэн санаагаар намын бүлэг сумын түвшинд байгуулахгүй гэж байх шиг. Гэхдээ энэ зохицуулалт 2024 оноос хэрэгжинэ. Нэгжийн хуульд 2024 оноос хэрэгжих хэд хэдэн заалт бий. Одоогийн хуулиар давхар дээлтэй төлөөлөгч байж болно. Жишээ нь, сумын төлөөлөгч бөгөөд аймгийн төлөөлөгч. Дүүргийн төлөөлөгч буюу нийслэлийн төлөөлөгч байж болно. Харин 2024 оноос аль нэг шатандаа л дэвшинэ.

-Төлөөлөгч намын байр суурийг илэрхийлэхгүй гэсэн нь ер нь амьдрал дээр хэрэгжих заалт уу?

-Төлөөлөгч хүн өөрийн хамаарал бүхий аль нэг этгээдийн бус зөвхөн иргэдийн эрх ашгийг төлөөлнө гэсэн заалт орсон байгаа. Тухайн төлөөлөгч аль нэг нам, намын бүлэгт хамаарагдаж байгаа шүү дээ. “Намын бүлэг хамаагүй би иргэдийн эрх ашгийг төлөөлж байгаа шүү” гэх төлөөлөгч амьдрал дээр хэд байх бол. Гэхдээ яахав хууль санаачлагчдын гол үзэл баримтлал нь аль болох улс төрийн намаас хараат бус иргэдийг төлөөлдөг хүн шүү гэж дуугардаг орон зайг нь нээж өгч байна гэсэн үг. Энэ хуулийн 44.4-т улс төрийн нам, бусад байгууллага төлөөлөгчийн үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцох үүрэг хүлээхийг хориглоно гэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн нам, бүлэг нь төлөөлөгчийг чи “ингэ, тэг” гэж үүрэг өгч болохгүй гэсэн заалт байгаа юм. Гэхдээ энэ мөн л зовлонтой. Манайх улс төрийн системийн хувьд гол тоглогч нь нам. Нам мөрийн хөтөлбөрөө дэвшүүлж сонгуульд оролцдог, нэр дэвшигчээ дэвшүүлдэг, олонх болж бүлгээ байгуулдаг, ийм ч эрхтэй. Гэтэл энд улс төрийн нам, бусад байгууллага төлөөлөгчийн үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцох, үүрэг хүлээлгэхийг хориглоно гээд заачихсан. Амьдрал дээр яаж хэрэгжих юм, харъя.

-НИТХ-ын баталсан тогтоол заавал яаманд бүртгэгдэж байж хэрэгжинэ гэх зохицуулалтыг хэрэгжүүлэхэд та бүхэнд асуудал үүсдэг үү?

-Үндсэн хууль болон бусад хуулиар хориглоогүй бол орон нутгийнхаа асуудлыг ИТХ бие даан шийдвэрлэнэ гэсэн Үндсэн хуулийн заалт байдаг. Гэтэл одоо нийслэлд ямар байдал үүсч байна гэхээр Нийслэлийн худалдаа үйлчилгээний нийтлэг журам гэж гаргасан. Энэ журмаар ТҮЦ, ил задгай борлуулалт хийдэг харилцааг зохицуулна. Захиргааны ерөнхий хуульд 2015 онд өөрчлөлт орж ИТХ баталчихсан тогтоолоо бусад хуульд нийцэж буй эсэхийг хянуулахаар Хууль зүй, дотоод хэргийн яам руу өгдөг болсон. Хууль зүй, дотоод хэргийн яам түүнийг хянаж үзээд Захиргааны ерөнхий хуульд нийцэхгүй байна, бүртгэхгүй гэхээр иргэдээс сонгогдсон 45 төлөөлөгч Үндсэн хуульд заасан эрхээ эдэлж журам гаргаж, харилцааг зохицуулах гэхээр Захиргааны ерөнхий хуулиар чөдөрлөгдчихөөд байгаа. Энэ бол маргаан дагуулсан асуудал. Миний бодлоор Захиргааны ерөнхий хуулийн дагуу ингэж бүртгүүлэх шаардлага байхгүй. Тухайн шатны ИТХ холбогдох хууль тогтоомжоо үндэслэж зохицуулах маш олон асуудал байдаг.

-Уг хуулиуд батлагдсанаар дагалдах хэчнээн хууулинд өөрчлөлт орох вэ?

-Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хууль, Нийслэл Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хуулийг дагалдаж том, жижиг, янз бүрийн 280 гаруй хуульд өөрчлөлт орохоор байгааг судлаачид ярьж буй. ИТХ-д л гэхэд одоогоор 110 гаруй хуулийн 420 гаруй заалтаар ямар нэгэн байдлаар нэрийг нь дурдаж эрх олгосон байна.