Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

Олон улсын харилцаа судлаач, гавьяат багш Ж.Баясахтай ярилцлаа.

---

-Олон улсын нөхцөл байдал эмзэг байгаа энэ үед манай улсад Польш, Япон улсын Гадаад яамны сайдууд айлчиллаа. Дайны нөхцөл байдалтай үед манайд гуравдагч хөршүүд айлчилж буй үйл явцыг та хэрхэн дүгнэж байна?

-Өнгөрөгч нэгдүгээр сарын 24-нд би хэвлэлд ярилцлага өгөхдөө “Өвлийн олимпийн дараагаар дайн эхэлнэ” гэж ярьж байсан. Хоёрдугаар сарын 24-нөөс хойш гэж үзвэл гурван сар өнгөрлөө. Энэ асуудалтай холбоотойгоор АНУ-ыг дагаж байгаа нэг хэсэг орнууд байна. Үүн дотроо хамгийн идэвхтэй улс нь Польш, Япон. Энэ хоёр улсын Гадаад яамны сайд ирдэг нь учиртай. Гол нь Украины хямралаас болж монголчууд ямар бодлого барих гэж байна вэ гэдгийг тандах гэж ирж байгаа юм. Тиймээс бид их болгоомжтой мэдэгдэл хийх ёстой. Польш Улс Их Британитай нийлж НАТО-гийн хамгийн зүүн улс болох гээд улсаа хүчирхэгжүүлэх бодлого явуулж байна. Баруун Украин буюу Львовын газар нутгаа эргүүлж авна гэдгээ тэд зарлачихсан. XV, XVI зуунд тэр газар нутагт Польш их том эзэнт улс байсан. Украины баруун хэсгийг тэд авна гэдгээ зарлачихсан учраас үүнд монголчууд ямар байр суурьтай байна гэдгийг тандах гэж ирж байна.

Үүний өмнө Их Британид Японы ерөнхий сайд айлчилсан. Цэргийн эвсэл байгуулахад Япон оролцоход бэлэн гэдгээ мэдэгдсэн. Япон улс бол өөрийгөө хамгаалах армитай. Үүнийгээ өргөжүүлж цөмийн зэвсэгтэй армитай болохын төлөө явж байгаа. Саяхан Япон, АНУ, Энэтхэг, Австрали дөрөв нийлж Энэтхэгийн далай, Номхон далайд дөрвөн улсын холбоо байгуулсан. Үүнийгээ Куад гэж нэрлэсэн. Тэд нь бүгдээрээ Хятадын эсрэг явах юм. Тиймээс дахиад цэргийн холбоо гаргах гэж байна. Европын холбоо гэж байдаг. Тэгвэл Европын холбоо НАТО-той адилхан цэргийн холбоо болчихлоо. Тиймээс байдал их хүнд болж байна.

-Энэ айлчлалын үр дүн талаас нь яривал…

-Энэ айлчлалаас гарах эерэг үр дүн байхгүй.

-Айлчлалаар харин ч олон эерэг үр дүн гарсан юм биш үү. Хоёр улсын хооронд авто тээврийн “зам” нээгдэх, 1915 оны Монголын хүн амын тооллогын баримт гээд чухал түүхийн баримттай болох нь?

-Богд хааны үед ардын хувьсгалаас өмнө Монголд ирж байсан Польшийн эрдэмтний тэмдэглэлийг л авах гэж байхгүй юу.

-Тэгвэл заавал айлчлал хийгээд байхгүйгээр манай улсын байр суурь ямар байгааг ажиглаад мэдчих зүйл биш үү?

-Манайхаас үг авах гэж байхгүй юу. Амыг асуух зорилготой.

Би МУИС-ийн Олон улсын харилцааны захирал байхад Польшийн Гадаад яамны сайд нь ирж доктор болж байсан. Тэрийгээ баталгаажуулж их сургуулийн реакторт медаль гардуулах шив дээ. Харин Япон, Монгол хоёр бол их ойр. Зөвлөлт нурсны дараа Япон бол Монголын гол хандивлагч улс байлаа шүү дээ. Хоёр миллиард ам.доллар өгсөн.

-Та ярианы эхэнд хүнд байдалд байна гэлээ. Ийм үед бид ямар бодлого баримтлах хэрэгтэй вэ?

-Бид аль болох дуугүй байх ёстой. Мэдэгдэл хийж болохгүй. Түрүүлж дуугарсан хөхөөний хошуу хөлдөнө гэдэг үгтэй шүү дээ. Бид түрүүлж дуугарвал энэ л болно. Тиймээс бид давын түрүүнд хурдан мэдэгдэл хийж болохгүй.

-Гэхдээ бид Украины асуудлаар мэдэгдэл хийчихсэн шүү дээ?

-Ер нь бол хийх нь хийж байгаа. Манай улс Украиныг дэмжсэн, 250 мянган ам.доллар өгсөн. Гэхдээ энэ нь манайд нөлөөлөхгүй. НҮБ-аас тусламж болгож өг гэсэн мөнгийг бид аваад өгч байгаа юм. Мөн Улаан загалмайн нийгэмлэг 50 мянган ам.доллар өгсөн. Ингээд нийт 250 мянган ам.доллар өгсөн. Бид өөрсдөө жижиг улс учраас жижиг Украиныг дэмжих хэрэгтэй. Тиймээс сөрөг хүчнийхэн мэдэгдэл хийгээд байгаа юм. Энэ бол зөв. Орос нэг намын тогтолцоотой, авторитар дэглэмтэй улс болчихлоо шүү дээ. Сөрөг хүчин байхгүй. Путины бодлогыг шүүмжилдэг хүмүүс байхгүй болсон. Одоо Оросууд буцаад хилийн чанд руу гарах хөдөлгөөн явж байна. Албан бус мэдээгээр манайд 2700 Оросын иргэн Монголын харьяат болох хүсэлт тавьсан байна. Хэн ийм хүсэлтэй байна гээд үзэхээр буриадууд байна. Буриадуудын бие жижигхэн учраас дайнд дайчилж байна. Нуруу өндөртэй хүмүүс танкинд багтдаггүй. Буриадууд жижиг учраас танкны танкист болоод явчихсан. Дайнд хамгийн их өртөж байгаа хүмүүс нь тэд байгаа юм. Москва, Ленинградаас цэрэг дайчлахгүй байгаа. Уулынхан бөгөөд бусад цөөн тооны ястнууд дайнд орж байна.

Эцсийн дүндээ хамгийн хожиж байгаа улс Хятад байна. Өнгөрсөн жил оны өмнө Бүх Хятадын Ардын Төлөөлөгчдийн их хурал болоод Улс төрийн зөвлөлдөх зөвлөл чуулганаа хийлээ. Энэ үеэр социализмаа байгуулсан гээд зарлачихсан. 2030 он гэхэд дэлхийн нэг номерын улс болно гэдгээ зарлачихсан. АНУ-ын хийж байсан даяаршил дууссан. Одоо дангааршил эхлэх гэж байна. Дангааршилд Монгол Улс яах уу. Аж үйлдвэр нь хөгжөөгүй. Тэгэхээр яах вэ. Дэлхийн байдал өөр болж байна. АНУ-ын ноёрхол дуусч байна. Орос, Хятадын байдал хэцүү байна. Монголд л их халгаатай. Тиймээс бид яаран байр сууриа илэрхийлэх хэрэггүй гэдгийг судлаачид, улстөрчдөд уриалмаар байна.

УИХ-ын гишүүн Н.Ганибалтай ярилцлаа.

---

-Өнгөрөгч долоо хоногоос УИХ-аар Үндэсний баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хэлэлцэж эхэлсэн. Үүнтэй зэрэгцээд та “Адууны талаар авч хэрэгжүүлэх тусгай арга хэмжээний тухай” тогтоолын төсөл санаачилж байгаа юм байна. Энэхүү төслийг санаачлах хэрэгцээ шаардлага юу байв?

-Үндэсний баяр наадмын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд хурдан морины асуудал маш бүрхэг байдалтай орж ирсэн. 2020 оны статистик мэдээгээр дэлхийн нийт адууны 7.1 хувийг Монгол орны адуун сүрэг бүрдүүлж, адууны тоогоор манай улс АНУ, Мексик, Бразилийн дараа дөрөвдүгээрт жагсаж байна. Манай улсын тухайд малын генетикийн олон янз байдлын төрөл зүйлээс адуу нь төр, нийгэм, соёл иргэншил, өв уламжлалд түүхэн чухал үүрэг гүйцэтгэж ирсэн. Тийм ч учраас адууг төрийн сүлдэндээ залсан байдаг. Дэлхийн бусад үүлдрийн адуунд байдаггүй олон давуу чанар монгол адуунд бий. Тухайлбал, эх газрын эрс тэс уур амьсгалд дасан зохицсон, тэсвэр хатуужилт чанар нь олон мянган жилийн туршид шалгарч, нотлогдсон гэх мэт монгол адууны дахин давтагдашгүй, өвөрмөц генийг хадгалж авч үлдэх зайлшгүй шаардлага тулгарч байна. Тиймээс энэ төслийг санаачилж, холбогдох мэргэжлийн байгууллагууд болон Засгийн газраас санал авахаар ажиллаж байна. Мөн өнөөдрөөс d.parliament.mn дээр цахим санал асуулгыг эхлүүлсэн. Уяачид, морь сонирхогчид, малчид зэрэг хүссэн хүн бүр энэ санал асуулгад оролцож, саналаа өгч болно.

Юуны өмнө монгол адууны өвөрмөц, дахин давтагдашгүй генд сүүлийн жилүүдэд ихээхэн өөрчлөлт орж байгаа нь импортын адуу, тэдгээрийн эрлийзжүүлэгтэй холбоотой тул адууны импортыг түр хугацаагаар хориглох шаардлагатай байгаа юм. Манай улс сүүлийн 96 жилийн хугацаанд 10 орчим үүлдрийн 4200 гаруй адууг импортоор авсны 79,5 хувийг сүүлийн 10 жилд оруулж ирсэн адуу эзэлж байна. Адуу импортлох явдал 2006 оноос эрчимжсэн бөгөөд зөвхөн сүүлийн таван жил дөрвөн сарын хугацаанд байгаль экологийн нөхцөл, арчилгаа, маллагааны өөр өөр технологийн горимтой 23 улсаас удамшлын өөр өөр шинж тэмдэг бүхий 2325 адууг оруулж ирэн, үржилд ашиглахаар арилжаалсан байна. Эдгээр адуу болон тэдний үр төл хаагуур тархаж, хэрхэн үржилд оруулж байгаа талаар ямар ч бүртгэл байхгүй, хяналтаа алдсан. Уг нь импортолсон адууны нутагшилтын үр дүнг харж, үр төлд нь үнэлгээ өгч байж, үржил селекц, эрлийзжүүлэг хийх эсэхийг шийдэх ёстой. Гэтэл удам гарваль тодорхойгүй, үр төл нь үржлийн үнэт чанараар үнэлэгдээгүй эрлийз адуунуудыг нэг удаа ашиг олохын тулд 25 ба 50 хувийн цустай хэмээн иргэдийг төөрөгдүүлж, сум, аймаг дамжуулан борлуулах асуудал нийтлэг болоод байна. Түүнчлэн ОХУ-ын Чита, Улаан-Үд хот орчмоос “орон нутгийн” гэсэн тодорхойлолттой, хямд үнэтэй, адууны үүлдэрлэг байдал нь тодорхойгүй, халдварт өвчний нян тээсэн адуу авчирч зарснаас болж, Сэлэнгэ, Булган, Хөвсгөл аймагт адуу олноор өвчилж, хорогдох болсон. Энэ мэт байдлыг даруйхан таслан зогсоохгүй бол улс, аймаг, сумын хэмжээнд мал бүхий иргэд ямар үүлдэр, омгийн хэддүгээр үеийн адуутайгаа ч мэдэх аргагүй болж, улмаар есөн жилийн дараа гэхэд монгол адуу гэж байхгүй болно гэдгийг эрдэмтэд тооцоолоод гаргачихсан.

Хоёрдугаарт, үржил селекцийн ажлыг мэргэжлийн түвшинд хийх шаардлагатай байна. ХХААХҮЯ-ны мэдээнээс үзэхэд, 2019-2022 онд үржлийн адуу гадаадаас авах тусгай зөвшөөрлийг 13 иргэн, 41 аж ахуйн нэгж, гадаадад гаргах зөвшөөрлийг хоёр иргэн, 17 аж ахуйн нэгж авсан байна. Гэтэл эдгээр иргэн, аж ахуйн нэгжүүд дунд мэргэжлийн мал зүйч байхгүй, адууны үржил селекцийн ажлыг явуулах наад захын мэдлэг, туршлагагүй, үржүүлгийн хөтөлбөр, төлөвлөгөөгүй байгаа нь маш харамсалтай. Зөвхөн адууны импортоос өнөө, маргаашийн ашиг олох сонирхолтой хүмүүс улсын хилээр адуу гаргаж, оруулж байна.

Гуравдугаарт, адууны импорт нь эдийн засгийн хувьд ямар ч өгөөжгүй. Зөвхөн 2021 онд 576,9 мян ам.доллар буюу тухайн оны ханшаар 1,7 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий 500 гаруй адуу импортолсон байна. Энэ жил гэхэд Засгийн газарт нийт 5000 адуу оруулж ирэх хүсэлт ирснээс 1000 адуу оруулж ирэх зөвшөөрөл өгсөн юм билээ. Энэ бол бага тоо биш. Хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний нийт импортод адууны импортын эзлэх хувь сүүлийн 10 жилд тасралтгүй өсч, 2021 онд 20 шахам хувийг бүрдүүлсэн байна. Валютын нөөц бага байхад импортоор авсан адуугаа буцааж экспортлохгүй, зөвхөн цол хэргэм авахын төлөө адууны эрлийзжүүлэг хийгээд байгаа нь аюул.

-Монгол адууг эрлийзжүүлсний хор уршиг нь юу вэ?

-Англи, араб зэрэг адууг оруулж ирж байгаа бол цэврээр нь үржүүлэх ёстой. Түүнээс монгол адуунд үржүүлэг хийж хурдан адуу гаргаж ирмээргүй байгаа юм.

Эрс тэс уур амьсгалтай манай улсад монгол адуу л амьдрах чадвартай. Хэрвээ бид адуугаа бүгдийг нь үржүүлэгт оруулчихвал ганц хатуухан шуурганд адуугүй болох магадлалтай. Монголын эрс тэс, хүйтэн уур амьсгалд эрлийз адуу дасан зохицоогүй, хэврэг байдаг. Тиймээс монгол адууныхаа энэ чадварыг нь хамгаалж авч үлдэх нь чухал. Өмнөд монголчуудын адуу их цөөрсөн. Тэд ихэнх адуугаа эрлийзжүүлсэн юм билээ. Монгол адуу бол хүнд ашиг өгдөг. Харин эрлийз адуу малчнаа буцааж мөлждөг. Байнгын нэмэлт тэжээл, тордлого зэрэгт зардал их гардаг. Монгол адуу, эрлийз адуу гэсэн маргааныг таслан зогсооход эрлийз адууны үржүүлгийг хязгаарлах зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм.

-Монголчуудад өөрсдийн гэсэн адууны угшлууд бий. Монголын брэнд болсон тэдгээр угшлын адуунуудад эрлийзжүүлэлт хэр тархсан байдаг юм бол?

-Монгол Улсын адууны үндсэн үүлдэр нь монгол адуу. Үүн дотроо Гал шарын адуу, Тэсийн адуу гэх зэрэг хэд хэдэн угшил бий. Өнөөдөр Монголд 4.4 сая адуу байгаагийн ихэнх хувийг нь монгол адуу эзэлж байгаа. Монголын эрдэмтэд 1998 онд монгол адууны стандартын судалгаа хийж гаргасан. Сүүлд 2020 онд адуу судлаачид, мал зүйчид хамтарч стандартаа өөрчилсөн юм билээ. Тэр бол монгол адууны стандарт. Түүнээс биш монгол адууг дотор нь махны, сүүний, хурдны гэж ангилж болохгүй. Нэг л үүлдрийнх шүү дээ. Тиймээс хуульд “хурдны” гэсэн стандарт яагаад ч байж болохгүй. Баяр наадмын тухай хуульд “хурдны стандарт” гэсэн нэр томьёо оруулж ирсэн. Энэ нь будлианы эхлэл болоод байгаа юм. Бид монгол адууг бүртгэлжүүлэх ажлыг зайлшгүй хийх ёстой. Уг нь энэ ажил хуулиараа Засгийн газрын чиг үүрэгт багтаж байгаа ч ажил хэрэг болохгүй байна. Ямар нэгэн байдлаар хуурамчаар бүртгэлжүүлсэн бол хариуцлага тооцох тогтолцоотой болмоор байгаа юм. Ингэвэл ирээдүйд бид монгол адуугаа монголоор нь авч үлдэх боломжтой.

-Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахтай холбоотой асуудал нийгмийн анхаарлын төвд орлоо. Хуульд доромжлох гэсэн заалтыг оруулж байгааг та ямар учиртай гэж харж байна?

-УИХ дахь АН-ын гишүүд уржигдар “Ялтай эрх чөлөө” хэлэлцүүлгийг зохион байгууллаа. Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжин хэлэлцүүлгийг удирдаж явуулсан. Ирэх долоо хоногт өргөн баригдах Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төсөлд “доромжлох” гэсэн зүйл заалтыг оруулахаар тусгасан байна. Энэ хуулиар хэн нэгнийг доромжилсон бол 450 мянгаас 1,3 сая төгрөгийн хариуцлага хүлээлгэх нь.

Хуучин ЗХУ-ын мэргэжилтнүүдийн талаар муу муухай зүйл гаргахгүй байх үүднээс социализмын үед Оросын Эрүүгийн хуулиас Монголын хуульд доромжлох, гүтгэх гэсэн заалт оруулсан гэдгийг хэлэлцүүлгийн үеэр танилцуулж байна билээ. АН эрх барьж байх үедээ доромжлох, гүтгэх заалтыг хуулиас хассан. Харамсалтай нь гүтгэх заалтыг МАН өнгөрсөн хугацаанд хуульд буцааж оруулсан. Нэмж доромжлох гэсэн заалтыг оруулаад ирвэл ардчилсан Монгол Улсад үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг устгах нөхцөл бүрдэнэ. Доромжлох гэдэг бол тодорхой хэмжүүргүй ойлголт. Эрх баригчид өөрсдийнх нь үйл ажиллагааг шүүмжилж бичсэнийг доромжлол гэж үзээд тухайн шүүмжийг постолсон, нийтэлсэн хүн, байгууллагыг торгох гээд байна. Тиймээс би энэ заалтад хатуу эсрэг байр суурьтай байгаа.

Хэлэлцүүлэгт оролцсон хэвлэлийнхэн ч энэ асуудлаар тодорхой жишээ дурдаж байна билээ. Тухайлбал, нэг аймгийн Засаг даргыг жилд 13 удаа гадаад руу томилолтоор явсан байна хэмээн нийтэлсэн байгаа юм. Гэтэл өнөөх дарга нь би 13 биш 12 удаа явсан, намайг гүтгэсэн гээд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэсэн байх жишээтэй.

Хууль санаачлагчид “Хэрвээ доромжлох, гүтгэх гэдгийг хуульчлахгүй бол сошиал орчинд хүүхдүүд бие биенийхээ тухай хуурамч мэдээлэл тараах, түүнээсээ болж нийгэмд муу муухай асуудал гарах болсон. Доромжлох заалтыг Эрүүгийн хуульд оруулах нь нийгмийн захиалга” хэмээн яриад байгаа юм. Үүнийг заавал Эрүүгийн хуулиар шийдэх шаардлагагүй. Энэ бол гэмт хэрэг биш иргэдийн харилцааны асуудал. Тиймээс Иргэний хуулиар зохицуулах боломжтой. Бусад улс орнууд үүнийг иргэн хоорондын маргаан байдлаар шийддэг. Түүнээс эрүүгийн гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл болгож хааж, боодоггүй. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд комедиан болон сэтгүүлчдэд доромжлох зүйл заалт үйлчлэхгүй гэж тайлбарлаж байсан. Гэтэл хуулийн төсөл дотор ийм нэг ч заалт байхгүй. Тэгээд ч сэтгүүлч, комедиан нар хүнийг доромжилж болно гэдэг нь өөрөө утгагүй асуудал. Үндсэн хуульд хүн бүр тэгш эрхтэй байна хэмээн заасан байдаг. Үүнийгээ ч зөрчиж байгаа юм.

Иргэд өөрсдөө боловсорч байж, илүү их мэдээлэлтэй болж байж нэгнийгээ доромжлох, гүтгэх асуудал багасна. Дунд сургуулийн хичээлд ёс зүйн боловсрол олгож, бие биенийгээ хүндлэх, доромжилж, гүтгэхгүй байх ойлголтыг өгч байж нийгэм цэвэршинэ. Өнөөдөр цахим орчинд муу муухай мэдээлэл явж л байдаг. Тэр дундаа улс төрчдийг байнга л доромжилж байдаг. Хэрвээ хэн нэгэн хүн олон нийтийн сүлжээнд бусдыг ор үндэсгүйгээр гутаан доромжлоод байвал бусад хүн түүнийг блоклох, найзаасаа хасах гэх мэтээр арга хэмжээ авчихдаг шүү дээ. Шуудхан хэлэхэд, дарга нар өөрсдийгөө хамгаалах гэж ийм заалт оруулж ирж байгааг дэмжихгүй байгаа.

-УИХ дахь АН-ын бүлгийн гишүүд бүлгийн даргаа огцруулахын тулд УИХ-ын тухай хуульд нэмэлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барилаа. Та бүхний бүлгээ нэгтгэх гэсэн оролдлого тань хагарлыг дэвэргэсэн хэрэг болчихов уу?

-Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуульд найм ба түүнээс дээш суудал авсан намууд бүлэг байгуулж болох заалт бий. Бүлгийн даргыг дундаасаа томилж, түүнийг нь УИХ-ын дарга нэгдсэн чуулганд уншиж танилцуулна гэсэн заалт байгаа юм. Хуулийн 22 дугаар зүйлд бүлэг өөрийн дүрмээ баталж, тэрхүү дүрмээрээ үйл ажиллагаа явуулна гэсэн заалт бий. АН-аас нэр дэвшиж сонгогдсон гишүүд бүлгээ байгуулж, дүрмээ баталсан. Тэр дүрмийнхээ хүрээнд Д.Ганбат гишүүнийг бүлгийн даргын албыг хаших боломжгүй юм байна хэмээн манай бүлгийн олонх үзэж, огцруулах шийдвэр гаргасан. Бүлгийн даргыг анх бүртгүүлэхэд батламжлах эрх нь УИХ-ын даргад байгаа хэрнээ тухайн парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд бүлгийн даргыг өөрчлөх, чөлөөлөх, шинээр томилоход асуудлын УИХ-ын тухай хуульд тодорхой зохицуулж өгөөгүй юм билээ. Манай бүлгийн гишүүдийн зүгээс өргөн барьсан хуулийн төсөлд энэ асуудлуудыг зохицуулахаар тусгасан. Удахгүй чуулганаар хэлэлцэх байх гэж найдаж байна. УИХ-ын бүлэг гэдэг хэдийгээр тодорхой нэг намын гишүүдийн нэгдэл боловч УИХ-ын бүтцийн бүрэлдэхүүн хэсэг. Энэ асуудалд Ардын намын гишүүд ч хүндэтгэлтэй хандаж, дэмжих байх гэж бодож байна.

-Нэг нам дангаар ноёрхож байгаагаас гадна АН хагаралтай байгаа энэ цаг үед АН-ын бүлгийн дарга л хамгийн их хариуцлага хүлээх болчихоод байна. Д.Ганбат даргыг огцрууллаа гэхэд дараагийн дарга нь таныг гэж бүлгийн гишүүд тань нэг биш удаа мэдэгдэж байсан. Хэрэв та бүлгийн дарга болвол бүлгээ нэгдмэл байлгах, хүчтэй сөрөг хүчин болгох чиглэлд хэрхэн ажиллана гэж бодож байгаа вэ?

-УИХ-ын тухай хууль болон УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн үйл ажиллагааны дүрмээр бүлгийн даргын үүргийг тодорхой заачихсан байгаа шүү дээ. Ер нь аливаа бүлгийн дарга гэдэг бол бүлгийн гишүүдтэй адилхан л эрхтэй. Түүнээс “би бүлгийн дарга” гээд хувийнхаа байр суурийг бүлгийн өмнөөс ярьдаг ёс зүйгүй үйлдэл гаргаж болохгүй. Бүлгийн гишүүд бүгд гаргасан шийдвэртээ нэгдмэл байх, тэрхүү шийдвэрээ хамгаалж, нийгэмд гаргаж ирдэг байж л бүлэг хүчтэй байна.

-Танай нам хуваагдмал, дээрээс нь Ардын намд энэ их хүч төвлөрсөн байгаа өнөөгийн байдалд бүлгийн дарга болно гэдэг өөр дээрээ их галыг дуудаж, рейтингдээ их эрсдэл авч ирж байгаа хэрэг биш үү?

-Ардчиллын үнэ цэнийг хамгаалах сөрөг хүчний хүчтэй байр суурийг бий болгохын тулд бид зохион байгуулалттай ажиллах ёстой. Гүтгүүлэх, доромжуулахаас айгаад юу ч хийхгүй байж болохгүй шүү дээ.

Ардын нам зоригтой, дорвитой ажил хийдэггүй гэдэг нь харагдаж байна. Зургаан жил засаглалаа, бодитой хийсэн ажил алга. Өрийг хоёр дахин өсгөчихсөн. Авсан өрөөрөө юу хийсэн юм бэ гэхээр нүдэнд харагдах юу ч байхгүй. Улаанбаатар-Дархан чиглэлийн 200-хан км замыг л дуусгаж чадахгүй байна. Тэд хэдий муу ажиллаж байгаа ч АН-ыг өөрсдөөсөө илүү муу болгож харагддуулах зүйлийг хийж ирлээ. АН-ыг хувааж чадлаа. Хуваагдал бол улс төрийн нам битгий хэл төрийн бус байгууллагуудыг ч хүчгүй болгодог. Тэгэхээр бид цаашид өөрсдөө зөв зохион байгуулалтад орж, хэн нэгний, тэр дундаа эрх баригчдын тоглоом болохгүй байх нь чухал юм даа. Эрх баригчид сошиалд маш том багтай. Түүгээрээ бусдыг дайрдаг, гутаадаг. Үүнийг хүмүүс мэддэг болчихсон. Фэйсбүүк, твиттер идэвхтэй хэрэглэгчид хэн нь аль талыг барьдаг, аль нь хуурамч хаяг вэ, хэн яаж ажилладаг вэ гэдгийг мэддэг, ойлгодог болчихсон. Хоёр жилийн дараа бүр тодорхой болчихно. Монголчууд ч тэр, залуу үеийнхэн ч тэр их хэрсүү болсон, өөрчлөгдөж байна. Эрх баригчдад хяналт тавьж, сөрөг хүчнийхээ ажлыг хийснийхээ төлөө муу нэр зүүхээс айвал улс төр хийж, УИХ-ын гишүүн болох хэрэггүй шүү дээ.

-Өнөөдөр АН-ын лидерүүдийн нэр хүнд шалдаа буучихлаа. Энэ үед намын нэр хүндийг сэргээж дараагийн сонгуулийн хүчтэй улс төрийн хүчин болгож босгох ирэх хүнийг та хэнийг гэж харж байна?

-Манай намын лидер гээд байгаа ах нар “зөвхөн би л АН-ын дарга болох ёстой” гэсэн бодлоосоо салах ёстой. Тэдний хоорондын зөрчлөөс болж л намд хагарал үүссэн шүү дээ. Х.Баттулга, С.Эрдэнэ гэдэг хоёр хүн хоёулаа маш олон маргаантай асуудалтай. Тэр нь тэднийг болон намыг хүчгүй болгож байна. Дээр нь эрхзүйн чадамжгүй болчихлоо. Тэд байгаа цагт нам нэгдэхэд хэцүү. Тиймээс шинэ хүмүүс гарч ирээсэй л гэж би хүсдэг.

-АН-д шинэ лидер байгаа юм уу. Хэн байгаа юм бэ?

-Лидерүүд өөрсдөө төрдөг. Нам хагаралгүй болчихвол шинэ хүмүүс зөндөө бий. Хэн нэгнийг нэрлэхэд хэцүү байна.

УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатартай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Төсвөө баталснаас хойш бараг ганцхан улирлын дотор хоёр удаа тодотголоо. Хэмнэлтийн мөн чанар энэ тодотголоор гарав уу. Та үүнд ямар дүгнэлттэй байна?

-18 их наяд төгрөгийн төсөв баталсан хэрнээ хэмнээд хэмнээд хоёр, гуравхан цэцэрлэгийн мөнгө хэмнэнэ гэдэг бол дарга нар өөрсдийнхөө зардлыг танаж чадахаа байсан байна, эрх баригчид мөнгө иддэг бүлэглэлүүдийнхээ барьцаанд орсон байна гэсэн үг. Хүсэл нь байгаад дийлэхээ больж. Төсөв бол орлого, зарлага. Орж байгаа орлого гарч байгаа зарлага тэнцэхийг төсвийн тэнцвэржилт гэнэ. Орж байгаа орлого буюу зэс, нүүрс, төмрийн хүдэр гэнэтхэн өсчихвөл төсвийн тодотгол хийдэг. 300 сургууль барина гэж тооцоолтол дахиад 30 сургуулийн мөнгө гарч тэрийг хаана хийх вэ гэдгийг ярихыг төсвийн тодотгол гэнэ. С

Олно гэсэн орлого асуудалтай болчихвол мөн л тодотгол хийдэг. Аль сургуулиудаа хасах вэ гэдгээ ярьдаг. Бид 30 сая нүүрс гаргана гэж байсан бол 15 сая тонн нүүрс гаргалаа. Бидний зарж төсвийн орлогоо бүрдүүлдэг бүтээгдэхүүний үнэ дэлхий дахинд өсч байна. Унхиагүй эрх баригчдаас болж экспортолж чадахгүй байгаа. Хоёрдугаарт, эд нар анхнаасаа хөөрөгдөж буруу тооцоо хийсэн байна гэсэн үг. Ийм хоёр үндэслэлтэй. Энэ удаагийн төсвийн тодотгол орж ирэх болсон гурав дахь шалтгаан бол юмны үнэ маш их өслөө. Засгийн газар, Монголбанкны ерөнхийлөгчийн үүрэг нь төгрөгийн ханш, инфляцийг тогтвортой доод түвшинд барих. Үүнийг эрх баригчид МАН-ынхан биелүүлж чадаагүй. Тэдний буруутай үйл ажиллагаанаас болж 600 мянган төгрөгийн тэтгэвэр авч байгаа хүний халаасан дахь мөнгөний 200-300 мянган төрөг нь “хулгайлагдаж” байна. Өөрөөр хэлбэл, авдаг будаа, талх, сахар, гурил 30-40 хувиар өснө гэдэг бол халаасан дотор байгаа мөнгө нь эрх баригчдын буруугаас болж халаасан дотроо байхдаа хулгайлагдаж байна гэсэн үг. Ийм үед Засгийн газар уучлаарай гээд цалин, тэтгэвэр дээр тохируулга хийх ёстой. Би цалин тэтгэвэр нэм гэсэнгүй. Амьжиргааны өртөгтэй уялдуулж цалин хөлсөнд тохируулга хийх ойлголт барууны орнуудад байдаг. Цалин, тэтгэвэр хэвэндээ байгаад төгрөгийн худалдан авах чадвар унаж юмны үнэ өсөхөд хэн хохирч байна гэвэл иргэд. Хэн хожиж байна гэвэл эрх баригч Ардын намынхан хожиж байна.

Арматур, цемент, гурил ч гэдэг юмуу ямар нэгэн бүтээгдэхүүн гаднаас оруулж ирж байгаа бизнес болгонд татвар тавьдаг. Ингэхдээ өссөн үнэ дээр татвар тавьж байна гэсэн үг. Тиймээс Засгийн газар их татвар авч хожоод байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, талх хийгээд худалдаж байгаа хүний борлуулалтын орлогоос нь Засгийн газар татвар авдаг биз дээ. Үнэтэй болсон талхнаас татвар авч байгаа мөртлөө иргэдийн цалин, тэтгэврийг нэмэхгүй байна.

Энэ тохиолдолд олон улсын жишигт Засгийн газар нь “Уучлаарай. Бид барааны үнийн өссөн дүнгээр татвараа авч байгаа. Бид инфляци, төгрөгийн худалдан авах түвшинг доод түвшинд барих үүргээ биелүүлээгүйгээс болж таны худалдан авах чадвар уналаа. Засаг зөрүү мөнгийг нь өгье” гэдэг бол олон улсын эрх зүйд байдаг зүйл. Манайд энэ байхгүй учраас төсвийн тодотгол хийж байна гэж би бодсон.

-Нөхцөл байдал хүнд байна, биднээс шалтгаалахгүй хүчин зүйл үүссэн гэцгээж байна шүү дээ. Нэг талаар үнэн ч, нөгөө талаар асуудлыг өөрсдөөсөө бултуулах гэсэн үү?

-Бусад орны Засгийн газрууд дэлхий дахинд ийм байдал үүсчихлээ гээд суухгүй өөрсдөө ард түмнээ хариуцаж байна. Ингэхийн тулд иргэд тэднийг сонгосон. Бид бусад улс орны ерөнхий сайдуудыг сонгоогүй шүү дээ. Засгийн газар ийм арчаагүй байж болохгүй. Живх нэгэнт муудсан бол соль гэж үг байдаг. Живхийг хатаах гэдэггүй байхгүй юу. Энэ эрх баригчид үнэхээр чадваргүй болчихсон байна. Тэднийг солихоос өөр аргагүй байдалд орсон.

Төсвийн тодотгол бараа бүтээгдэхүүний үнэ хөөрөгдчихсөн байгаа энэ үед иргэдийнхээ орлогыг нэмэгдүүлэх зорилготой байх ёстой. Нэгдүгээрт, энэ зорилгоо биелүүлээгүй. Хоёрдугаарт, хэмнэлтийн горимд дарга нарын зардлыг танаж чадаагүй. Гишүүд бүлэглэлүүддээ барьцаалагдсан байна гэсэн үг. Гуравдугаарт, сая төгрөгөөс доош орлоготой иргэдийн нийгмийн даатгалын шимтгэлийн 50 хувийг буцааж олгоно гэсэн. Тэгвэл нэг сая 10 мянган төгрөгийн цалинтай хүн хохироод үлдэх юм уу. Яагаад 1.300 гэж болохгүй байгаа юм бэ. 1.300 гэчихвэл хэдэн зуун мянган хүний асуудал цаана нь яригдана. Сая гэсэн тоог хэн тогтоосон юм бэ. Үүнийг би хэлэлцэж байх үед хэлсэн. Хоёрдугаарт, нийгмийн даатгалын шимтгэл бол татварын мөнгө биш. Ерөнхий сайд үүнийг шийдэх ёсгүй. Энэ бол даатгал төлөгчдийн мөнгө. Татвар бол Ерөнхий сайдаа бидний нийтлэг “зовлонг” шийдээрэй гэж төвлөрүүлж байгаа юм. Даатгал бол иргэдийн хувийн мөнгө, бусдад нь хамаагүй. Таны мөнгийг танд буцааж өгөх шийдвэрийг Ерөнхий сайд гаргах эрхгүй. Дөрөвдүгээрт, гурил, будаа, бензиний үнэ мэтхэн ярихын оронд олон улсын худалдаагаа эдийн засагжуулах хэрэгтэй. Манайхан бүгдээрээ Л.Халтар сайдыг загнаад, зэмлээд байна. Л.Халтар сайд контейнер, нүүрсээ үүрээд хил дээгүүр үсэрч гарч болохгүй шүү дээ. Харин төрийн гурван өндөрлөг ажлаа хийж, Орос, Хятад, Япон, Солонгост айлчилж худалдаа наймааныхаа хэлэлцлүүдийг шинэ шатанд гаргах ёстой. Хятад, Орос хоёр хоорондоо маш том наймаа хийнэ гээд тохирч. Рубль, юанийн гүйлгээ шууд хийнэ гээд яриад эхэлчихлээ. Яагаад Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга Хятадад очиж хэл амаа ололцож, хилээ нээх асуудлыг ярихгүй байгаа юм. Яагаад оросууд, эсвэл бусад хил залгаа орнуудтай ярьж ойлголцоод хил наймаагаа хийж болоод байгаа юм бэ. Бид яагаад ярихгүй байгаа юм. Үүнээс болж нүүрсээ гаргаж чадахгүй Монголд орлого орохгүй байна. Орлогогүйгээс үүдэж валютгүй болж эхэллээ. Валют байхгүйгээс болж жижиг, дунд үйлдвэрлэгчид бараагаа захиж чадахгүй болчихоод байна. Монголын төрийн гурван өндөрлөг гадаад харилцаан дээр ард түмний өмнө хүлээсэн үүргээ сайн биелүүлээч ээ. Үүнийг биелүүлэхгүйгээс болж бүх төмөр зам, бараа бүтээгдэхүүн зогсож байна. Нүүрс, зэс, төмрийн хүдрээ бид гаргаж чадахгүй болчихлоо.

-Төрийн гурван өндөрлөг яагаад ажиллахгүй байна?

-МАН-ынхан санаатайгаар Орос, Хятад, Япон, Солонгос гэсэн манай улсын худалдааны гол түншүүдтэй очиж яриа хийхгүй гэртээ хэвтээд байна гэж бодохгүй байна. Хаанд буруу байхгүй. Хаанд зөвлөсөн хүнд буруу бий гэдэг шиг төрийн өндөрлөгүүдэд, МАН-ынханд зөвлөгөө өгдөг хүмүүс нь тэнэг байна. Зөвлөгөө авдаг хүмүүс нь бүр тэнэг байна гэж бодож байна.

Би улс орныг чинь босгоод өгье. Надад ердөө гуравхан сар Ерөнхий сайдынхаа местийг өгчихөөч. Эсвэл Ерөнхийлөгчийнхөө местийг өгчихөөч. Гуравхан сарын дотор босгоод өгнө. Яаж гэдэг таван алхмаа би танай сонинд өгсөн өмнөх ярилцлагаа хэлсэн. Би албан тушаалд дуртайдаа ингээд байгаа юм биш. Ажлыг хурдан явуулж иргэдийн амьдралыг өөд нь татаач гэдгийг л хэлээд байгаа юм.

Төсвийн тодотголын үеэр би нэг зүйлийг хэлсэн. Төсөв гэдэг Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайд гэрийнхээ авдраас богц дүүрэн мөнгө авч ирээд заримыг нь хэмнэж, танамаар байна гэж яриагүй шүү дээ. Төсвийг хэлэлцүүлэхээс өмнө нийт бизнес эрхлэгчдийн төлөөллийн байгууллага, ажил олгогч эздийн холбоо, МҮХАҮТ-ын гишүүдийг цуглуулж бид энэ энэ салбарт хэмнэлт гаргана. Хэмнэсэн мөнгөө сургууль, цэцэрлэгт оруулмаар байна. Энэ энэ дээр татвар нэмнэ. Үүнийх нь татварыг бууруулна. Харин та нар бензинийхээ үнийг битгий өсгөөрэй гэдгийг бизнесмэнүүдтэйгээ ярьж, ойлголцох хэрэгтэй. Нөгөөдүүл болох эсэх, бэрхшээлүүдээ ярина. Үүнийг улсын гурван талт хэлэлцээр гэдэг. Үйлдвэрчин үйлдвэрчний байгууллага, ажилгүй иргэд, ахмадууд гээд тэр олон төлөөллийн байгууллагатай ярилцаж ойлголцох хэрэгтэй. Энэ жил тэтгэвэр нэмж чадахгүй нь. ЕБС-ийн сургууль дээр төсөв тавихгүй бол болохгүй байна. Тиймээс энэ мөнгийг тэтгэврийнхэн та бүхэн булаацалдахгүй биз дээ. Бид дарга нар, дэд сайдуудаа хэмнэлээ. Энэ мөнгөөр багш нарын цалинг нэмж чадахгүй нь харин эмнэлгийнхний цалинг нэммээр байна гэдгээ энэ хүмүүстэйгээ ярилцдаг байх хэрэгтэй. Шийдвэрээ харин Ерөнхий сайд өөрөө гаргана шүү дээ. Ингэж ярьж ойлголцсоныхоо дараа УИХ-д оруулж ирдэг байхгүй юу.

Би энэ улсыг босгож өгмөөр байна гэж зөндөө гуйдаг. Тийм учраас миний толгойд багтдаг. Одоо би яг тэрийгээ ярьж байна. Тэгэхгүй толгойдоо бодож байгаад, хэдэн зөвлөхүүд нь юу ч ярьдаг юм бэ мэдэхгүй тэгснээ ер нь хэмнэнэ ээ гэж орж ирдэггүй байхгүй юу. Яг улаан шугам дээр нь татвар төлөөд мөнгө өгч байгаа хүмүүс нь “хөгжмөө захиалдаг”. Тэдэнтэй зөвлөлддөг. Зовлонг нь сонс. Ажил нэхээд, ажил хаялт хийчих гээд байгаа хүмүүстэйгээ мөн ярилцдаг байх хэрэгтэй. Цалинг нь нэмж чадахгүй ч хүүхдүүдэд зориулж эмнэлэг барихаар боллоо. Өөр боломж байхгүй гэдгээ ярьж байж, ярьж ойлголцсон юмаа гурван талт хэлэлцээр гэж УИХ-д оруулж ирдэг. Ингээд хэлэлцээд баталдаг байх ёстой. Гэтэл Ерөнхий сайд, сайд нар өөрийнхөө хөрөнгийг ярьж байгаа мэт ярина гэдэг бол сайн зүйл биш.

-Хөгжлийн банктай холбоотойгоор дөрвөн гишүүнийг түдгэлзүүлэх эсэх асуудлыг хэлэлцэхэд тэдгээр гишүүдийг та их өмөөрсөн гэх яриа гарсан. Бүр мэдээлэл ч гарсан. Гишүүдийг түдгэлзүүлж буруутай эсэхийг нь яагаад шалгуулж болохгүй гэж үзсэн юм бэ. Эсвэл үнэхээр таны эрх ашиг хөндөгдөөд байсан юм уу?

-Хөгжлийн банктай холбоотой дөрвөн гишүүнийг түдгэлзүүлэх асуудлыг УИХ-аар хэлэлцүүлэхэд нууцын зэрэглэлтэй орж ирсэн. Нууц хуралдааны үеэр би юу хэлснээ хэвлэлээр яривал нууцын горимыг зөрчсөн үйлдэл болно. Үүнийг ил ярих хүсэлтийг би тавьсан. Мөрдөн байцаах ажиллагаатай холбоотой зүйлүүд нууц гээд нууцын зэрэглэлтэй хэлэлцсэн. Намайг шүүмжилж яваа хүн энэ асуудлыг хэлэлцэж байх үед нэг удаа ч орж ирээгүй. Эхнээс нь дуустал байгаагүй. Би таван цаг суусан. Хүмүүсийн хувь заяатай холбоотой, ноцтой асуудал учраас анхаарал хандуулах ёстой. Гэтэл нэг ч асуулт асуугаагүй, огт байр суурь илэрхийлээгүй, шүүмжилж, эсэргүүцээгүй мөртлөө гарангуутаа ард түмэнд нэг хүнийг муулаад баахан юм ярина гэдэг бол УИХ-ын гишүүний ёс зүйд энэ нийцэхгүй.

Нэгдүгээрт, би хэн нэгнийг өмгөөлөх, эсвэл муулах ямар ч зорилгогүй. Харин би философийн асуулт асуусан. Философийн асуулт асууя. Надад хариулаач ээ гэсэн. Тэр хүмүүс огт хариулаагүй.

Үзэл санааны асуулт асуусан. Ер нь адгийн хүн хүн ярьдаг. Дунд хүн үйл ярьдаг. Дээд хүн үзэл санаа ярьдаг. Би үзэл санаа ярихыг хүсдэг. Би гарц гаргалгаатай үйл хэрэг ярихыг хүсдэг.

-Та холбоотой юм уу, гишүүн ээ. Ер нь ихэнх гишүүд мэлзэж байгаад л сүүлд холбоотой болчих юм?

-Өнгөрсөн 20 жил намайг буруутай, зөрүүтэй гэж зөндөө л хүмүүс хэлсэн. Тэрнээс цаадах нь надтай үзэлцэж байлаа. Өнөөдрийг хүртэл нэг ч асуудлаар прокурор, шүүх яагаад дууддаггүй юм бэ. Бүгд гүтгэлэг байсан гэсэн үг. Тэр залуу одоогоос хоёр долоо хоногийн өмнө мэдэгдэл хийсэн. Энэ хугацаанд яагаад нэг ч цагдаа, шүүх, прокуророос дуудаж байцаалт авахгүй байгаа юм бэ. Энэ утгаараа тэр хүн ор үндэслэлгүй гүтгэлэг тарааж худлаа ярьсан байна гэсэн үг. Та бүхэн тэр залуу дээр очиж холбоотой гээд байгаа мэдээллийг намайг зөвшөөрсөн гэж хэлээд аваарай. Тэр хүн надтай холбоотой мэдээлэл олж авчихаад намайг хайрлаад мэдээллээ нуугаад байна аа даа, янз нь. Тэр хүн шүүгч, мөрдөн байцаагч биш биз дээ. АТГ юмуу тагнуулын мэдээлэгч биш. Тэр УИХ-ын гишүүн. Хан-Уулчууд тэр хүнийг сонгохдоо МАХН-аас гарсан цөөнхийн цөөнх, бие дааж гарсан Н.Алтанхуяг хоёрыгоо муулаад байгаарай гэж сонгоогүй байх. Эрх баригчдыг засаж залруулж, болохгүй зүйлийг нь шүүмжилж, тэмцээрэй гэж сонгосон. Хан-Уулчуудын эсрэг эрх баригчдын бууны нохой болж цөөнхийн цөөнх болсон хэдийгээ хавирганаас нь хазахыг Хан-Уулчууд даалгаагүй байх гэж бодож байна. Хөгжлийн банкнаас миний хамаарал бүхий ямар хүн зээл авчихсан юм бэ. Би мэдээгүй явна. Холбоотой гэхээр эсвэл би өөрөө ч зээл авчихсан юм уу. Эсвэл миний ямар нэгэн нөлөөгөөр хүн зээл авчихсан юм уу. Миний гэдэг ямар ч хүн тэнд байхгүй. Бүр үйлчилгээний ажилтан ч байхгүй. Ийм жинхэнэ монгол хөөрхөн гүтгэлэг тараана гэдэг бол өөрт нь тийм ч сайн зүйл биш гэж бодож байна.

-Банкны IPO гаргах хугацааг хойшлуулж байгааг та ямар дүгнэлттэй байна?

-Банкны хуулийг Г.Амартүвшин, Х.Ганхуяг нарын гишүүдийн оруулж ирсэн. МАН-ын энэ залуучууд иргэдийн төлөө сайн хууль оруулж ирсэн. Би хэдийгээр эрх баригчдыг шүүмжилдэг ч гэсэн сайныг нь сайн гэж хэлнэ. Үндсэндээ банкууд нэг, хоёрхон гэр бүлийн гарт битгий байгаач ээ. Олон олон жирийн компани, иргэдэд хувьцаа эзэмших боломжийг нь бий болгооч. Нэг хувьцаа эзэмшигч нь дээд тал нь 20 хувиас илүүгүй хувьцаа эзэмшээч. Доод тал нь таван хүн, түүнээс дээш 10, 20 хувьцаа эзэмшигч байхаар энэ хуулиар зохицуулсан. Таван банк бие биенээ хянана. Мөн тэдгээр олон хувьцаа эзэмшигч бие биенээ хянана. Ингээд ил тод байдал үүснэ. Банкны монополь юмуу ямар нэгэн эрсдэлийг хамгаалж байгаа хэрэг. Мөн ашгийг иргэдэд өгч байгаа юм. Цар тахлын хүнд үед манай том банкууд 400-500 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан гэсэн тооцоо байна. Тиймээс энэ олон банкууд олон нийтэд нээлттэй байгаач ээ гэсэн хууль. Энэ хуулийг санаачилсан хүмүүсийг маш их доромжлуулж, муулуулсан. Асар их эрсдэл дундуур орж ирсэн хууль.

Банкуудыг олон нийтэд нээлттэй байлгах асуудлыг нэг жилийн дараа шийдье гэж оруулж ирж дэмжигдсэн. Энэ бол хэзээ ч энэхүү асуудал шийдэгдэхгүй гэсэн үг. Энэ бол луйвар. Таван банкныхаа боол болоод явахыг эрх баригч Ардын намынхан хүсч байна гэсэн үг. Хойшлуулахаар оруулж ирсэн үндэслэл нь “Олон улсын банк санхүүгийн байгууллагуудаас активын чанарын үнэлгээ хийсэнд үндэслэж үүнийг хойшлуулах зөвлөмжийг ирүүлсэн” гэж байгаа юм. Монголын УИХ энэ оны зургадугаар сарын 30-нд банкуудаа олон нийтэд нээлттэй болгох шийдвэр гаргаад байхад УИХ-ын шийдвэрийг олон улсын банк санхүүгийн байгууллага гэдэг нэрийн дор олон улсын байгууллагууд Монголын тусгаар тогтнолыг хянаж байна гэсэн үг. Ардын намынхан гурван удаа дахин дахин санал хураалгаж хүчиндэж байж хоёр, гурван хүний саналаар илүү гаргаж шийдлээ. Ийм арчаагүй барьцаалагдсан Ардын намынхан Монголын ард түмний өмнө ичээсэй. Эсэргүүцсэн хоёрдугаарх шалгаан нь, “Хөрөнгийн зах зээлд оролцогчдын идэвх сайжирч байгаа хэдий ч банкны санал болгож буй хувьцааг дотоодын хөрөнгө оруулагчид шаардлагатай эх үүсвэр дутагдаж байна” гэж байгаа юм. 430-580 тэрбум төгрөгөөр худалдана гэж тэд бодож байсан байна. Энэ хэмжээнд худалдаж авч чадахгүй үнэ нь буух гээд байна гэж байгаа юм. Ардын намын эрх баригчид банкны эздийн төлөө ярьж байна. Хямдхан тусмаа жирийн иргэд худалдаж авна шүү дээ. Бид 580 тэрбум төгрөгөөр зарах гээд байгаа юм. Одоо худалдаж авах гэж байгаа ард түмэн хямдруулж авах гээд байна гэж ярьж байна. Жилийн дараа үнэтэй заръя гэж ярьж байна. Үнийг зах зээл шийддэг. Худалдан авах гэж байгаа олон нийт шийддэг. Гэтэл олон нийт хямдхан худалдаж авах гээд байна. Үгүй шүү, бид өндөр үнэтэй зарна гэж хэлж байгаа эрх баригчид банкнуудын барьцаанд орсон байна гэсэн үг. Би гайхаж байна. Банкны реформоор олон нийтэд банкийг нээлттэй болгож, ил тод шударга болгосноороо банкны хүү бууна, үйлчилгээ нь сайжирна гэж би итгэж байгаа. Одоо монополь байна. Өндөр үнэтэй байна. Олон нийтэд ил болсноор бусад санхүүгийн үйлчилгээ болох хөрөнгийн бирж, хувьцааны зах зээл, даатгалын зах зээл, санхүүгийн бусад үйлчилгээнүүд Монголд хүчээ авах боломж бүрдэнэ. Одоо бол банк ноёлж байна. Банк энэ хэдэн шийдвэр гаргагчдыг базчихсан байна. Барьцаалах биш бүр баривчлаад авчихсан байна. Төв таван банк бий. Түүнээс хэд нь хойшлуулаач хэмээн гуйгаад, хэд нь олон нийтэд нээлттэй болохоор бэлэн болчихсон юм бэ гэдгийг асуухад нэг банк бэлэн биш байгаа гэсэн хүсэлтээ ирүүлсэн. Дөрөв нь зөвшөөрсөн гэж хэлсэн. Нэг банкнаас болж УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар тэр чигээрээ лоббидуулна гэдэг бол Ардын намын улс төрчдийн өнөөгийн дүр төрх.

-Өнөөгийн улс төрд үзэл баримтлалаа сольдог үзэгдэл их гарах боллоо. Нам ч тэр, хүн ч тэр олон нийтэд таалагдаж байгаа тал руу л шуураад байх шиг. Саяхан ХҮН үзэл баримтлалаа сольчихлоо. Та ч мөн үзэл баримтлалаа сольсон.

-Аливаа нам гэдэг бол хүмүүсийн нэгдмэл мөрөөдөл дээр тогтдог. Битлз хамтлагийн дуучин Жон Леннон “Нэг хүн мөрөөдөхөд тэрийг мөрөөдөл гэж нэрлэдэг. Олон хүн нэг зүйлийг мөрөөдөхөд түүнийг үзэл баримтлал, бодит зүйл гэж нэрлэгдэг” гэж хэлсэн байдаг. Олон хүн нэг зүйлийг хамтдаа мөрөөдвөл тэр нь амьдралд бодитой болдог гэсэн сайхан санаа л даа. Үүн шиг олон хүмүүс нэгдэж нийлэхийг нам гэж байгаа юм. Намын үзэл баримтлалыг дарга шууд өөрчлөөд байдаг ч зүйл биш л дээ. Би үзэл баримтлалаасаа хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй. Хувьсгалт нам гэдэг бол социал демократ нам. Би ардын намд орвол зүүний үзэл баримтлал мөн үү гэвэл мөн. Би үйлдвэрчний хүн. Социал демократ хүн. Гэтэл Ардын нам өнөөдөр социал демократ үзлээ баримталж байна уу, үгүй гэдэг маш ноцтой. Маш их капиталист зүйлүүд хийж байгаа. Маш их барууны алхмуудыг хийдэг. Би нэр зааж ярьж чадна. Харин Ардчилсан нам яг барууны нам мөн үү, биш үү. 10 мянган төгрөг тараах ажлыг АН санаачилсан. Барууны нам үүнийг хэзээ ч санаачлах ёсгүй зүйл байхгүй юу. Би олон жишээ ярьж чадна. Монголын намууд үзэл баримтлалаа алдчихсан.

-Та үзэл баримтлалаа хэзээ ч өөрчлөхгүй гэлээ. Ардчилсан намд ороод социал демократ хэвээрээ байж чадна гэж үү?

-АН таван намаас бүтсэн. Тэр таван намын шийдвэрлэх гол нам нь социал демократ нам байсан. Барууны нам доторх зүүн төв нь би байж болно шүү дээ. Нам дотор зүүн төв, баруун төв, төв гэж байдаг. Хэт баруун, хэт зүүнтэн ч гэж байгаа. Би зүүн төвийг баримталж байгаа. Социал демократ гэдэг үг орж байгаа. Социалист гэж би хэлсэнгүй. Нийгмээрээ ардчилсан байя гэж байгаа юм. Ардчилал доторх зүүн төв нь би байх магадлалтай. Гэхдээ би Ардчилсан намын энэ хэдэн удирдлагуудад таалагдах гэж тэдэнд тал засч хэзээ ч ажиллахгүй. Ардчилалд хайртай гишүүд дэмжигчид энэ намд байна уу, гадна нь байна уу би үргэлж дэмжиж сэтгэлээ өгч ажиллах болно.

Засгийн газар, УИХ-ын гишүүн асан, ХНХ-ын сайдын зөвлөх Ч.Улаантай ярилцлаа.

---

-Улс төрд үе солигдож байна. УИХ, Засгийн газарт шинэ залуу үеийнхэн гараад ирлээ. Парламентад тасралтгүй зургаан удаа сонгогдсон хүний хувьд парламентын үйл ажиллагааг ерөнхийд нь хэрхэн дүгнэж байна?

-Цаг хугацаа их амархан өөрчлөгдөж байна. Үе солигдож байна. Дараа үеэ шүүмжлэхийг би гол зорилго болгохгүй байна. Гэхдээ суралцах зүйл их байна. Ер нь уламжлал, шинэчлэл хоёр хосолж л явах ёстой юм шүү дээ. Ингэж байж нийгмийн хөгжил үр дүнтэй байдаг зүй тогтолтой юм билээ. Уламжлалаа дэндүү үгүйсгээд байвал үйл ажиллагаан дээр савлах, алдах асуудал гарна. Би зургаан парламент, Засгийн газарт ажилласан хүн. Эргээд бодоход аль ч Засгийн газар, аль ч парламент бүгд л өөр өөрийн гэсэн онцлогтой. Хоорондоо ялгарах тодорхой ялгаа заагтай. Өмнөх УИХ, Засгийн газруудыг харахад уламжлал, шинэчлэл хоёр их оновчтой хосолж явсан юмуу даа гэж боддог. Тэр дундаа 1990-ээд оны парламентуудад төр засагт олон жил ажилласан дадлага, туршлагатай гишүүд олон байсан. Тэр хэмжээгээрээ асуудалд хандах хандлага, шаардлага их өндөр. Хувь хүмүүсийн чадвар, чадамж ч их өндөр. Өндөр шалгуурыг давж гарч ирдэг үе байсан юм шүү дээ. Ер нь төрд ажиллана гэдэг бол тодорхой хугацаанд бэлтгэгдэж, үе шат дамжин сонгогдон, шалгарч ажилладаг. Энэ систем бол хуучин гэж нэрлэгддэг социалист системийн үед тодорхой байсан. Тэр шалгуурын болзлыг хангасан парламент өндөр хариуцлагатай байсан. Яахав, одоо залуус, шинэ сонгогдсон гишүүд олон байна. Мэдэх танилцах, сурах хугацаа хэрэгтэй байх. Гэхдээ энэ чинь тодорхой хэмжээний босго шалгуур давсан байх учиртай болов уу гэж боддог.

-Цар тахлыг даван гарах чиглэлд өчнөөн л арга хэмжээ авч, өчнөөн хууль баталлаа. Украин-ОХУ хооронд үүсэн дайны нөхцөл байдалтай холбоотойгоор манайд тулгарах, тулгарч магадгүй асуудлаас гарах чиглэлд ч шийдвэрүүд гаргалаа. Гэвч байгаа онохгүй байна хэмээх шүүмжлэлийг учир хүмүүс хэлж байна шүү дээ. Манай нам, манай Засгийн газар гэлгүйгээр та туршлагатай парламентач хүний хувьд тэдгээр бодлого, шийдвэрийг бодитоор дүгнэж хэлэхгүй юү?

-Цаг хугацаа, нөхцөл байдал тодорхой сорилтуудыг бий болгож байдаг. Жишээ нь, цар тахлын үе, улс хоорондын хямралтай нөхцөл байдал ч бий боллоо. Үүнээс авч байгаа хамгийн том сургамж нь улс орон өөрөө өөрийгөө аваад явдаг чадавхтай болох хэрэгтэй гэдгийг маш тодорхой ойлгуулж байна. Хүнсээр, гол нэр төрлийн стратегийн бараа бүтээгдэхүүнээр өөрийгөө хангадаг байх хэрэгтэй. Эхний ээлжинд хүнсээр өөрийгөө хангадаг болох хэрэгтэй. Ийм боломж байна уу гэвэл байна. Бидэнд 1.500 км кв нутаг дэвсгэр байна. Асар их боломж, байгалийн баялаг байна. 70 гаруй сая мал байна. Энэ бүхнийгээ эдийн засгийн эргэлтэд оновчтой зөв оруулбал гурван сая монголчууд сайхан амьдрах боломж байгаа. Нөгөө талаар бүх бодлого, зохицуулалт үйл ажиллагааг гол стратегийн зорилтууддаа төвлөрүүлж хүчээ оновчтой зөв хуваарилж ажиллах хэрэгтэй. Тиймээс гол асуудлынхаа цөмийг нь зөв тодорхойлж түүн дээрээ ач холбогдол, анхаарал өгч хөрөнгөө төвлөрүүлснийхээ дараа бусад үйл ажиллагаагаа түүнтэйгээ уялдуулмаар байна. Тал тал тийшээ самгардаж, юм юм руу үсчээд барьж тавиад байвал бодитой үр дүн гарахгүй. Бид яах гэж мал маллаж байгаа юм. Тоо толгой нь өссөнөөр баялаг арвижихгүй. Хамгийн гол нь эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, нэмүү өртөг шингээж ашиг орлого өгч байж баялаг болно. Энэ баялгийг үр дүнтэй байлгах талаас бүх бодлогыг явуулах ёстой. Бэлчээрийн даацгүй, өвс ургамал нь ховордчихлоо. Цаашид малыг маллаж явах боломж хүндэрч байна. Тиймээс энэ үед зөв оновчтой бодлого явуулах ёстой.

-Тэр бодлого юу юм бэ. Эрчимжсэн мал аж ахуй руу нэн яаралтай шилжих шаардлагын талаар та хэлж байна уу?

-Монгол Улс жилдээ 23, 24 сая төл бойжуулж байна. Жилд адаглаад 20 гаруй сая малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хэрэгтэй. Бэлчээрийн даац, үр ашгаа бодвол 70 сая малаа бид оновчтой тоо хэмжээнд хүртэл нь зохицуулах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, малынхаа тоог цөөлөх хэрэгтэй. Эрчимжсэн мал ахуй руу илүүтэй хандах хэрэгтэй. Бусад улс орны жишээ ч ийм л байна. Шинэ Зеланд 60 сая хоньтой гэж саяхан яригддаг байсан. Одоо 30 сая болсон байна. 30 сая хониноос авч байгаа эдийн засгийн үр ашиг нь 60 сая хоньтой байсан үеийнхээс илүү байна. Тэгэхээр олон талын давхар хожоо гарч байгаа биз дээ. Ийм л оновчтой зөв бодлого явуулах хэрэгтэй. Харамсалтай нь ингэж чадахгүй байна. Малаа эдийн засгийн эргэлтэд зөв оруулна гэвэл наанадаж малаа эрүүлжүүлэх ёстой. Гэтэл сүүлийн хоёр жилийн дотор манайд шүлхий, цэцэг, боом зэрэг олон төрлийн халдварт өвчин тархчихлаа. Үүнээс болж мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн болох мах, арьс шир, ноос ноолуурыг экспортод гаргахад асуудалтай болчихлоо. Саяхан урд хөрш Монголоос мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн авах нь эдийн засгийн эрсдэлтэй гэсэн хүнд шийдвэр гаргалаа. Энэ бол бид гол асуудлаа барьж авч оновчтой зөв зохион байгуулалт хийж чадахгүй байгаагийн илрэл. Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагаас гаргаж буй мэдээллээс улс орнууд дүгнэлт хийж шийдвэрээ гаргадаг. Монголын зүүн бүс дэх 2000 малтай фермерээс 200-гаад мал өвдсөн байна гэдэг мэдээнд үндэслэж улс орны хэмжээний асуудлыг шийдчихэж байна. Зүүн бүс нутагт 10 гаруй сая мал байгаа. Бодлогоо зөв тодорхойлох нөхцөл байдлаа зөв үнэлж үйл ажиллагаагаа зөв зохион байгуулахгүйгээр асуудалд хавтгайруулж хандаад байвал ийм л хүнд байдал бий болно. Зөвхөн мах ч биш арьс, шир, бүр ноос ноолуурыг халдварт өвчингүй гэсэн баталгаа авах хүртэл экспортод гаргахад асуудалтай болж байна. Энэ бол маш их боломжийг бид ашиглаж чадахгүй байна гэсэн үг.

-Үе үеийн сайдууд нэмүү өртөг шингээх, экспортолдог болох хэрэгтэй гэж ярьдаг ч ажил хэрэг болгож чаддаггүй шүү дээ. Өнөөдөр бүх аймагт шүлхий гарчихсан. Малын халдварт өвчний эсрэг ямар бодлого хэрэгжүүлэх ёстой гэж та харж байна?

-Малын халдварт өвчнийг гаргахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Эмчилгээ, вакцин, урьдчилан сэргийлэх ажлаа графикийн дагуу, шинжлэх ухааны үндэстэй хийх ёстой. Ингэж байж л малаа эрүүлжүүлж авна. 2019, 2020 онд шүлхий өвчин гараагүй. Энэ бол вакцин, тарилга туулгалтыг цаг хугацаанд нь графикийн дагуу малаа эрүүлжүүлсэнтэй холбоотой. Гэтэл энэ байдал алдагдаж, малын хөдөлгөөн замбараагүй болсноос үүдэж гоц халдварт өвчин тархаж байна. Бид нутаг дэвсгэрээ гурван бүсэд хуваадаг. Баруун бүс шүлхийнээс ангид эрүүл бүс. Тэр бүү хэл вакцин хийдэггүй бүс болгохоор Дэлхийн мал амьтны эрүүл мэндийн байгууллагатай тохирч, баталгаажуулах үнэлгээний ажил эхэлчихээд явж байсан юм шүү дээ. Харин төвийн бүс бол гуперний зоон. Зүүн бүс голомттой, эрсдэлтэй учраас вакцинжуулсан эрүүл бүс болгох бодлогыг тодорхойлж Малын эрүүл мэндийн тухай хууль, Генетик нөөцийн хуулийг баталсан. Хуулийн хэрэгжилтийг үргэлжлүүлэн сайн зохион байгуулбал малын өвчин гаргахгүй байх бололцоотой. Энэхүү ажил амьдрал дээр бодитой зохион байгуулагдахгүй, урсгал байдлаар явж зах замбараагаа алдсаны илрэл.

Уругвайд үнээ тугалласан мэдээ өгөхөд төрийн захиргааны албан хаагч болон бүртгэлийн ажилтан, мал эмнэлгийн ажилтан гэсэн гурван хүн очдог. Үүний учир нь мал эмнэлгийн ажилтан үзээд эрүүл байна гэсэн тэмдгийг зүүх, бүртгэлийн хүн нь бүртгэлийн системд оруулах, төрийн хүн нь тэдгээр ажил хууль дүрмийн дагуу хийхийг хариуцдаг. Ингэснээр тухайн бүртгэгдсэн тугал хяналтад орж хаана бэлчээрлэсэн, хэдий хугацаанд ямар эм тариа, туулга, вакцин хийлгэсэн гэдэг нь бүгд ил тод болдог. Эцэст нь бүтээгдэхүүн болж дэлгүүрийн лангуун дээр хүргэгдэхэд эрүүл мэндийн тодорхойлолт нь хамт очдог. Бүтээгдэхүүний баар кодыг уншуулахад хаана бэлчээрлэж байсан, ямар тарилга, туулга хийлгэсэн гэдгийг мэдэж болдог. Ийм л үйл ажиллагааны цогц системийг бий болгох хэрэгтэй.

-Манайх хөдөө аж ахуйн улс хэрнээ хөдөө аж ахуйн салбар хөгжөөгүй, улсын эдийн засгийн 93 хувь нь уул уурхайгаас хамааралтай байна шүү дээ…

-Амьдрал дээр шийдэх ёстой асуудал олон байдаг шүү дээ. Хөрөнгө мөнгөний дутагдал, зах зээлд шилжсэн, ажилгүйдэл, ядуурал, эдийн засгийн хямрал бий болсон тэр үед богино хугацаанд амьдралыг залгуулахад байгалийн баялгаа тодорхой хугацаанд оновчтой зөв ашиглах асуудал үүссэн. Гэхдээ уул уурхай гээд бусад салбараа орхичихсон. Ингээд эдийн засгийн бодлого доголдсон хэрэг. Тиймээс үүнийгээ засах хэрэгтэй. Өнгөрсөн 30 жилийн алдааг засъя гэж байгаа бол нэгдүгээрт, эдийн засгийн бодлого тодорхойлох институциэ ном дүрмээр нь бусад улс орны жишгээр ажиллуул. Урд хөршийн эдийн засгийн хөгжлийн хороо яаж ажиллаж байгааг хар. Хойд хөршийн Эдийн засгийн яам яаж ажиллаж байна. Бусад улс орнуудын бодлогоо тодорхойлж түүнийг хэрэгжүүлж байгаа байдлыг хар.

Эдийн засаг хөгжлийн яамтай болох гэж бид 1990 оноос олон удаагийн оролдлого хийсэн юм ш дээ. 1990, 1991 онд төлөвлөгөө, төрийн өмч, төрийн хяналт гурвыг үгүй хийчихвэл зах зээлд шилжинэ, эдийн засаг хурдан сэргэнэ гэж байх үедээ л бид төөрөлдөж явсан. Маш богино хугацаанд төр үүнийг ойлгосон. Төлөвлөгөөтэй, зохицуулалттай байх ёстой юм байна гэдгийг ойлгосон. 1991 оны зургадугаар сард Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат зарлиг гаргаж төлөвлөгөө зохицуулалтыг бий болгох асуудлыг шийдсэн байдаг. 1992 онд Үндсэн хууль шинэчлэгдэж батлагдахад Монгол Улсад төрийн зохицуулалттай зах зээлийг бий болгоно гэж бичсэн. Өөрөөр хэлбэл, бид хоёрхон жилийн дотор үүнийг ухаарсан. Харин засах үйл ажиллагаа нь удааширч 30 жил болж байна. 1992-1996 онд П.Жасрай гуайн Засгийн газар ажилласан. Тэр үед Үндсэн хуулийн шинэ бодлого төрийн зохицуулалттай зах зээлийг бий болгох чиглэлд томоохон алхам хийсэн. Эдийн засагт ч нааштай үр дүн гарсан. 10 жилээр унасан эдийн засгийг дөрөвхөн жилийн дотор уналтыг зогсоож, эдийн засгийн өсөлтийг бий болгосон. Гэтэл 1996 оны сонгуулиар төр өөрчлөгдөж эргээд зах зээл, бүх юм задарсан. Ингээд 2000 онд сонгуулийн дараа Засгийн газар шинээр байгуулагдаж Эдийн засгийн яамтай болох гээд чадаагүй. Арга ядаж Санхүү, эдийн засгийн яам гэж байгуулсан. 2004 онд үүнийгээ буцаагаад байхгүй болгосон. Эдийн засаг, шинэтгэл хөгжлийн хороо гэж жижигхэн агентлаг байгуулсан. Тэр агентлаг яамдын үйл ажиллагааг уялдуулж, бодлогоор зохицуулж чадахгүй нь ойлгомжтой байсан. 2008 оны сонгуулийн үр дүнгээр байгуулагдсан Засгийн газар Эдийн засаг, хөгжлийн яамтай болох нь зөв гээд 2012 онд байгуулсан. Эдийн засаг, хөгжлийн яамаа зөв ажиллуулж чадаагүйгээс болж 2016 онд хэрэггүй юм байна гээд буцаад татан буулгачихсан. Одоо дахин байгуулах гэж байна. Бидний бодлого ингээд төвлөрч өгөхгүй байна.

Урт хугацааны хөгжлийн бодлого 2050 гээд яриад байна. 1996 онд УИХ Монгол Улсыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх дунд хугацааны хөгжлийн үзэл баримтлалыг баталж байсан. Сонгуулиар улс төрийн хүчин солигдож тэрийгээ дүгнээгүй хаясан.1996 онд Үндэсний хөгжлийн үзэл баримтлал гэж гарсан. 2008 онд эдийн засгийн цогц бодлого, Монгол Улсыг 30 жил хөгжүүлэх урт хугацааны бодлогыг баталсан. Бодлогоо хэрэгжүүлэхгүй хаячихдгаас болж энэ бүхэн ажил хэрэг болохгүй байна.

-Таны сууж байсан парламент Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Одоо дахин өөрчлөх асуудал яригдаж байна. Энэ удаа өөрчлөлт оруулахдаа сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх ёстой юу?

-Сонгуулийнхаа тогтолцоог оновчтой зөв болгох хэрэгтэй байгаа юм. 2012 оноос хойш парламентад их тодорхой саналуудыг хэлж байсан. Бид 90 оноос хойш сонгуулийн системүүдийг бүгдийг нь туршиж үзсэн. Гэхдээ сонгууль бүрийн дараа системээ өөрчилдөг. Манайд таарсан систем аль нь вэ гэдэгт өнөөдрийг хүртэл тогтож чадаагүй. Энэ бол улс төрийн хүчин байнга солигддогоос үүдэлтэй. Шинэ улс төрийн хүчин гарч ирээд бид яавал дараагийн сонгуульд ялалт байгуулах вэ гэдэг бодлогоо тодорхойлж түүндээ тааруулсан хууль хийдэг. Сонгуулийн дараахь үр дүнгээр дахиад нөгөөхөө өөрчилдөг. Тиймээс бид нэг тодорхой тогтолцоогоо олж тогтоох хэрэгтэй байгаа юм. Сонгуулийн систем бүрт өөрийн давуу, сул тал бий. Ялангуяа Үндсэн хуульд заасан байгаа мажоритар систем бол манайх шиг жижиг орны хувьд хөндлөнгийн нөлөөнд амархан автдаг. Өөрөөр хэлбэл, санхүү, хөрөнгө мөнгөний нөлөөнд амархан автдаг. Энэ нь улс орны хөгжилд дандаа сөрөг үр дагавар бий болдог. Нэгдсэн том бодлого гаргаад хөрөнгө хүч, бодлого үйл ажиллагаагаа чиглүүлдэггүй, дандаа жижиг тойрог руу жалга довны бодлого руу татагдаж ордог эрсдэлтэй.

Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд бидний туршаагүй нэг систем нь хувь тэнцүүлсэн систем. Монгол Улс олон мандаттай нэг л тойрог байх системийг нэвтрүүлбэл улсын хэмжээний бодлого тодорхойлогдож хэрэгжихэд их түлхэц болно. Энэ системийг бид 2012 оноос хойш нэлээн ярьж, сонгуулийн хууль хэлэлцэгдэх бүрт дэмжигдэхгүй үлдсэн. Харин одоогийн парламентад сууж байгаа зарим хүчнүүд үүнийг нэлээн яриад эхэлж байна. Зөв. Энэ систем олон давуу талтай. Нэгдүгээрт, ард түмэн төрийнхөө түшээг өөрсдөө сонгоно. Нэг нам улсын хэмжээнд 76 хүнийг нэр дэвшүүлнэ. Сонгогчид нэг л хүнийг сонгоно. Авсан саналынх нь дагуу жагсаана. Нам, дарга нар өөртөө тааруулж эрэмбэлж байна гэдэг шүүмжлэл байдаг. Тэгвэл энэ системээр иргэдээс авсан саналаар жагсана. Авсан саналтай нь уялдуулж суудлаа хуваарилна. Энэ систем бол хөрөнгө мөнгөнөөс харьцангуй хамааралгүй, улсын хэмжээнд санал худалдаж авах боломжгүй.

-Гишүүдийн тоог нэмэх болон давхар дээлний асуудалд та ямар байр суурьтай байна?

-Гишүүдийн тоог нэмэх шаардлага байхгүй гэж бодож байна. Давхар дээлийг тодорхой хэмжээнд байлгах нь зөв. Одоогийн дөрвөн гишүүн давхар дээлтэй байна гэдгийг боломжийн гэж боддог. П.Жасрай гуайн Засгийн газрын үед ийм л байсан, болдог л юм. Тодорхой хэмжээнд давхар дээлтэй байх нь үндсэн чиг үүргийн яамдын хувьд Засгийн газар, хууль тогтоох байгууллагын ажлын уялдаа зохицуулалтыг оновчтой зөв хийх чиглэлд үр дүнтэй гэж боддог.

-Хил гааль, дайны нөхцөл байдалтай холбоотойгоор манай улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байна. Дөрөвхөн сарын хугацаанд хоёр ч удаа төсвөө тодотголоо. Гэхдээ зарлагаа бууруулж чадсангүй, тийм үү?

-Эдийн засаг хүнд байгаа нь үнэн. Гэхдээ урьд өмнө нь байгаагүй дааж давшгүй хүнд байна гэж хэлэхгүй. Үеийн үед тодорхой хэмжээний сорилт тулгарч л байсан. Даваад л гардаг. Давах л хэрэгтэй. Зөв бодлого, зөв зохицуулалтаар давна шүү дээ. Нэгдсэн удирдлага, зохицуулалт, сахилга их суларчээ гэж бодож байна. Эдийн засаг тэлсэн нь үнэн. Тэр хэмжээгээр орлого зарлага нэмэгдсэн. 1996, 1992, 2006 онтой харьцуулахад дөрөв, тав дахин өссөн гэж хэлэх байх. Гэхдээ зардал ямар байна. Олсны хэрээрээ үрээд байвал хэзээ ч юм болохгүй. Тиймээс үүн дээр оновчтой зөв бодлого зохицуулалт хэрэгтэй. Хэмнэе гэсэн зүйлээ хэмнэж чаддаг. Больё гэсэн зүйлээ больчихдог байх хэрэгтэй. Хамгийн наад зах нь хөрөнгө оруулалтынхаа үр ашгийг авч үзээд хөрөнгө оруулалтаа оновчтой болгож цөөлөх хэрэгтэй. Энд тэндгүй дуусаагүй барилга байгууламж эхлүүлээд орхиод байх нь эдийн засагт маш том ачаалал болж байна.

Орлого их олсноороо баяждаггүй. Зарлагаа зөв хийснээр баяждаг гэсэн орос ардын үг бий. Олсон орлогынхоо хэмжээнд оновчтой зөв зарлагаа гаргах хэрэгтэй. Зарлагадаа хөтлөгдсөн төсөв, эдийн засагтай болчихсон байна.

Хоёр удаа тодотгол хийлээ. Олон удаа төсөвт тодотгол хийнэ гэдэг бол сайн юм биш. Арга ядсан хэрэг. Гэхдээ төсөв эдийн засаг амьдрал дээр бодитой байх хэрэгтэй. Хааш нь ч хөдөлгөж болдоггүй бул хар чулуу байж болохгүй. Тиймээс нэгдүгээрт, амьдралд нийцсэн бодитой байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, бүтээлч, үр дүнтэй байх ёстой. Энэ зарчмуудыг харж үзээд зайлшгүй шаардлага гарвал тодотголгүй яахав. Гэхдээ тодотголоор асуудал шийдэх ёстой. Тэгэхгүй бол төсвийн тодотгол гарсан зардлыг зөвтгөх хэлбэр болж хувирдаг.

-Энэ удаагийн тодотгол ийм л болчихлоо шүү дээ?

-Муу төсөв гаргасан үргүй зардлыг зөвтгөх арга механизм болж хувирдаг. Төсвийн бодлогын мөн чанар алдагдаж байна гэсэн үг. Энэ удаагийн төсвийг нэлээн дуулиантай ярьцгаалаа. Оновчтой зөв шийдэл хаана байна гээд үзэхээр цөөхөн л байх шиг байна. Магадгүй салбарын, мэргэжлийн яамдынхаа чадавхыг бүрэн дүүрэн ашиглаж бодлогоо тодорхойлж чадахгүй байна уу, нэгдсэн уялдаа зохицуулалт нь дутагдаж байна уу, гаргаж байгаа бодлого тэр дороо л шүүмжлэлд өртөж байна шүү дээ. Ний нуугүй л ярихад, ХНХ-ын яам нийгмийн даатгалын шимтгэлийн тодорхой хувийг буцааж олгоё гэдэг бодлогыг гаргаагүй гэж би бодож байгаа. Үүн дээр манай яам ийм бодлого боловсруулж оруулаагүй. Хэлэлцүүлгийн явцад гараад ирсэн. Илүү оновчтой арга замууд байсан, түүнийг олж харсангүй гэж хувьдаа бодож байна. 50 хувийг нь буцаагаад олгоно гээд сайхан амлачихсан. Яг олгох гэсэн хөрөнгө мөнгө нь хүрээгүй. Тиймээс нэг сая төгрөгөөс бага орлоготой гээд хязгаарласан. Тэр нь эргээд шүүмжлэлд өртсөн. Ингээд үр дүн нь тодорхойгүй асуудал болж хувирлаа. Ул суурьтай, үндэстэй, холыг харж бодсон бол, хэрвээ хөнгөлөхөөр байсан бол ажил орлогчдоо хөнгөлчих байсан юм биш үү. Тэгвэл ажил олгогчид ажлын байр шинээр бий болгох, үйл ажиллагаагаа өргөтгөх чиглэлд энэ хөрөнгө дэм болохоос гадна эргээд нийгмийн даатгалынхаа төвлөрөлтөд үр дүнгээ өгөх байсан юм биш үү гэсэн бодол төрж байна. Энэ бол бодлогыг оновчтой зөв тодорхойлж гаргаж ирэх чиглэлд учир дутагдалтай хандаж байна. Цаг хугацаанд шахагдаад хөнгөн хуумгай, яаруу дааруу хандаад байна гэсэн дүгнэлт хийхэд хүргэж байна. Сангийн сайд, Ерөнхий сайд өөрийнхөө тойрогт их мөнгө тавьж гэнэ гэдэг нь маш том гажуудал. Хөрөнгө мөнгийг хуваарилахдаа улс орны эрх ашгийн үүднээс асуудлаа эрэмбэлж тэрэнд гол хөрөнгөө зарах ёстой. Гэтэл гишүүдийнхээ ая талыг бодож, тал засаж тойрогт зориулж хөрөнгө хуваарилах нь буруу. Эдийн засгийн агуулгаар нь авч үзвэл тэмцэх гээд байгаа авлига, хээл хахууль нэг болж хувирч байгаа юм биш үү.

УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Амгалантай ярилцлаа.

---

– Ард түмний төлөөлөл болсон УИХ-д хүндэтгэлтэй хандаж асуудлыг харж байгаа болохоос бус өнөөдөр л хэлд ороод байгаа юм биш –

---

-LRT төслийг ямар учраас та дэмжиж байгаа юм бэ. Төслийн ач холбогдол нь юу вэ?

-Түгжрэлтэй холбоотой асуудлууд сүүлийн 14, 15 жил нэлээн эрчимтэй яригдаж байна.

LRT төсөл гэнэт гараад ирсэн асуудал биш. Үе үеийн нийслэлийн удирдлагууд болон түүний удирдах багийнхан Монгол орны байгаль, уур амьсгалын нөхцөлд ямар нийтийн тээвэр тохирох вэ гэдгийг судалж, хэрэгжүүлэхээр танилцуулж байсан. Тухайлбал, дүүжин тээвэр, LRT, BRT, метро зэргийг танилцуулж байсныг та бүхэн санаж байгаа байх. Өнгөрсөн хоёрдугаар сард Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ БНХАУ-д хийсэн айлчлалынхаа үеэр БНХАУ-ын дарга Си Жиньпинтэй уулзалт хийсэн. Тэр үеэр хоёр төслийг хамтарч хэрэгжүүлэхээр зөвшилцсөн. Үүний нэг нь LRT төсөл. БНХАУ-ын Засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр Хятадын Үндэсний шимтгэлийн хорооноос 7-8 хүний бүрэлдэхүүнтэй ТЭЗҮхийх баг ирсэн. Тус багийнхан нь Улаанбаатар хотын түгжрэлээс гадна байгаль орчин уур амьсгал, хүн амын шилжилт хөдөлгөөн зэргийг Монгол талынхантай хамтарч судалж ТЭЗҮ-ийг маш богино хугацаанд амжилттай гаргасан. Ингээд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ болон Нийслэл хотын удирдлагуудад ТЭЗҮ-ийг өргөн барьсан. Одоо УИХ-аар хэлэлцүүлэгдэх шатанд явж байна.

LRT төсөл гурван шугамаас бүрдэнэ. Ер нь Улаанбаатар хотыг дэлхийн бусад хотуудтай харьцуулахад ерөнхий төлөвлөлт, газар зохион байгуулалт их муу. Тиймээс манайх шиг ийм хотуудад тулгуурт гүүрэн LRT хөнгөн галт тэргийг түгээмэл ашигладаг. LRT төсөл хэрэгжихэд 1200 гаруй ажлын байр бий болох боломжтой. LRT төслийн нэгдүгээр шугам Буян-УхаагаасСансрын тойрог хүртэл 18.1 км зам баригдана. Энэ замаар иргэд өглөө, оройдоо машинаар зорчиход 110-120 минут зарцуулж байна. LRT ашиглалтад орсноор 30-35 минут зарцуулна гэж ТЭЗҮгарсан. Ер нь LRT төсөл хэрэгжсэнээр хотын түгжрэл 25 хувиар буурна гэсэн судалгаа байгаа юм. 25 хувиар буурвал 6-8 км цагийн хурдтай явж байгаа өнөөгийн нөхцөлийг сайжруулахад маш том эерэг үр дүн үзүүлнэ. Орчин үеийн тохилог, багтаамж ихтэй нийтийн тээврийг нэвтрүүлснээр цаг хугацаа хэмнэхээс гадна эдийн засгийн хэмнэлтүүд хийх боломж гарна. Мөн дээрээс нь энэ шугамыг дагаад 15 буудал бий. Түүнийг дагасан худалдаа, үйлчилгээ, бизнес эрхлэх боломж бий болно.

-Түгжрэлийг бууруулах маш олон төслөөс яагаад LRT төслийг сонгосон юм бол?

-Сүүлийн 20, 30 жилийн хугацаанд хийсэн судалгаанд үндэслэж шийдвэрлэсэн төсөл. Метро, BRT, дүүжин тээвэр аль нь ч байж болно. Гэхдээ Монгол Улсын уур амьсгал, онцлогт тохирсон байх ёстой. BRT төсөл бол өвлийн улиралд Монголд хэрэгжихэд хүндрэлтэй. Хур тунадас ихээр ордог цаг агаартай Монголын нөхцөлд зам нь мөстөөд явах боломжгүй болох тохиолдол их гарна. Үүнээс гадна тэг зогсолт хийхэд бэлэн болчихсон ийм нөхцөлд авто зам дундуур BRT-ын зам тавих нь хүндрэлтэй. Харин метроны тухайд, хотын төвийн газар доогуур 20, 30 метр нүх ухаж метроны зам гаргах ёстой. Нэг км зам тавихад хамгийн багадаа 140-150 сая орчим ам.долларын зардал гардаг. Хоёрдугаарт, газрын хөрсөнд доргилт маш их өгнө. Насжилт нь дууссан барилга, байгууламжууд 40, 50 мянгатын байрнуудаас авахуулаад нийслэлд их байгаа шүү дээ. Тиймээс төлөвлөлтийн асуудлаа нэг мөр шийдэж байж хэрэгжүүлэхгүй бол болохгүй. Тиймээс өнөөгийн нөхцөлд хамгийн боломжтой хувилбар нь LRT байгаа юм.

-Гэхдээ Казахстан, Вьетнам зэрэг олон оронд хэрэгжүүлэх гээд бүтэлгүйтсэн төсөл юм биш үү?

-Дэлхийн олон улс орнуудад, тэр дундаа зүүн Азийн хотуудад Хятадын LRT төсөл амжилттай хэрэгжиж, цаг хугацаандаа ашиглалтад орж байгаа олон тохиолдол бий. Казахстаны хувьд 24 км LRT тээврийг 2.3 тэрбум ам.доллараар барих асуудал яригдсан юм билээ. Манайхаас нэг дахин нугалсан өртөгтэй юм байна лээ. Яг ямар учраас Казахстанд ийм өндөр үнэтэй тавихаар болсныг мэдэхгүй байна. Харин Вьетнамынх манайхтай ойролцоо км-тэй, ойролцоо хугацаанд хэрэгжүүлэхээр байсан юм байна лээ. Хэрэгжилгүй найман жил зогссон шалтгаан нь газар чөлөөлөлтийн асуудлаа зохицуулж чадаагүйгээс болсон.

-Эвдрэл гэмтэл гарсан тохиолдолд хэн хариуцах вэ?

Буянт-Ухаагийн эргэлтийн цэгт депо гарч байгаа. Тэнд засвар үйлчилгээгээ хийнэ, толгойгоо солино. Мөн 30 орчим га газарт 27-30 мянган автомашины зогсоол байгуулна гэж нийслэлийн удирдлагууд танилцуулж байсан. Энэ ямар учиртай юм бэ гэхээр Нисэх, Яармаг, Жаргалант зэрэг баруун зүгээс ирж байгаа хүмүүс тэнд автомашинаа байрлуулчихаад хотын төв рүү LRT-д суугаад түргэн шуурхай үйлчлүүлэх боломжийг хангаж байгаа юм билээ. LRT-г дагаж бий болох гэрлэн дохионы асуудал, доогуур нь иргэд, машин зорчих эсэх зэрэг төлөвлөлтүүдийг гаргачихсан юм билээ. ТЭЗҮ-д үр өгөөж, ашиг зэрэг бүгд гарчихсан байгаа. ТЭЗҮ-г удахгүй иргэдэд танилцуулах байх.

Тавдугаар сарын 15-наас ажил нь эхэлчихвэл 2024 оны зургадугаар сарын 1 гэхэд эхний шугамын хөдөлгөөнийг нээнэ гэж ярьсан. Харамсалтай нь үл ойлголцлоос болж хугацаа нь хойшилж байгаа юм. Ер нь ТЭЗҮ-ээр том бүтээн байгуулалтын ажил дөрвөн жил хийгдэх ёстой байдаг юм байна. Монгол талаас ямар нэгэн асуудал үүсэхгүй бол 2.5 жилийн хугацаанд шахаж төслийг дуусгана гэсэн төлөвлөгөөтэй явж байгаа.

-Манай улсын өрийн тааз нэг сая ам.доллар. Гэтэл энэ төслийн эхний ээлжийн 500 сая ам.долларт Засгийн газар баталгаа гаргана. Ингэхдээ БНХАУ-ын арилжааны банкнаас таван хувийн хүүтэй зээлнэ гэж ойлгосон. Уг нь бидэнд олон улсаас нэг хувийн хүүтэй урт хугацааны хөнгөлөлттэй зээл авах боломж байхад яагаад энэ боломжийг ашигласангүй вэ?

-Гурван хувь гэж ойлгосон. Гэхдээ энэ талаарх нарийн албан мэдээллийг төсөл хариуцагч хотын удирдлагаас асуусан нь дээр болов уу. Миний хувьд УИХ-аас LRT төслийг хэрэгжүүлэх нь зөв эсэх, УИХ-аас дэмжих тогтоол гаргах эсэх чиглэлээр анхаарч ажиллаж байна. Ямар компани орж байгаа, хэдэн хувийн хүүтэй зэрэг мэдээллийг хэвлэлээс авч байна. Миний сонссоноор гурван хувийн хүүтэй гэж ойлгосон.

921 сая ам.долларын 500 сая ам.долларт Засгийн газар баталгаа гаргаж өгнө. Мэдээж үе шаттай төлөгдөнө. Үлдсэнийг нь нийслэл хариуцна.

-Хэт өндөр өртөгтэй төсөл хэмээн шүүмжилж харагдсан. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-921 сая ам.доллараар барих LRT төслийг хүмүүс зөвхөн галт тэрэг гэж ойлгоод байна. Энд гурван тусдаа ажил явагдана. Нэгдүгээрт, их бие нь тусдаа үнэлгээтэй. Хоёрдугаарх нь, гүүрэн барилга байгууламж тулгуурын асуудал. Мөн газар чөлөөлөлтийн ажил хийгдэнэ. Цахилгаан, шугам, инженерийн дэд бүтцийн ажлууд орсон. Үүнээс гадна миний ойлгосноор Улаанбаатарын LRT явах замууд тавигдахад LRT-ийн багануудад зай авна. Тиймээс багануудын зай хүртэлх замуудаа хоёр тийшээ тэлэх санхүүжилт орсон гэж бодож байна. Үндсэндээ эвдсэн замуудаа нөхөн сэргээх засах, газар чөлөөлөлтийн бүх асуудал, мөн төслийн хүрээнд бий болох 15 зогсоолын барилга байгууламжийн асуудал, өөрийнх нь тулгуур байгууламжийн асуудал, дэд бүтцийн зэрэг бүх асуудлын төсөв багтсан гэж ойлгосон. Ингээд харахад энэ төсөл олон улсын жишиг стандартад үнэлгээ нь нийцэж байна. Бараг жишгээс ч доогуур байх болохоор байна гэж харж байгаа юм.

УИХ-аар оруулж байгаа учир нь энэ асуудлуудаа нухацтай ярих ёстой. Хоёрдугаарт, зээл авч хэрэгжүүлнэ. Авсан зээлээ эргэн төлөх учраас 920 сая ам.доллараасаа ядаж гааль, НӨАТ зэрэг татварыг хөнгөлмөөр байгаа юм. Хэрвээ ингэвэл 921 сая ам.доллараас 60-70 сая ам.доллар хөнгөлөгдөх боломжтой. Өрөөр хэлбэл, 921 сая ам.доллар биш, 850 орчим ам.доллараар энэ төслийг хэрэгжүүлэх боломж байна.

-Төслийг хэрэгжүүлэх компани нь регистрийн дугаараа аваагүй, гурван жил ашигтай ажилласан эсэх нь ч эргэлзээтэй асуудал ихтэй юм биш үү?

-Нэг компанийн регистрийг авах, тоо баримтын асуудал бол нэг, хоёрхон өдрийн процессын ажил шүү дээ. регистрийн дугаартай үйл ажиллагаа явуулж байгаа ч энэ төслийг аваад хэрэгжүүлэх нэг ширхэг ч компани Монгол Улсад байхгүй гэж бодож байна. Тиймээс дэлхийн олон хотуудад, тэр дундаа зүүн өмнөд Азид олон төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн компанийг оруулж ирж байгаа юм. Мэдээж Монгол талаас хянах төслийн нэгж байгуулагдана. Цаг хугацааны хувьд иймэрхүү асуудал гарсан. Би Улаанбаатар хотод төрж өссөн хүүхэд. Баянзүрх дүүргийн ИТХ-д хоёр удаа сонгогдсон. Нийслэлийн ИТХ-д нэг удаа сонгогдсон. Нийслэлийнхээ ажил амьдрал, нийслэлийн залуус, иргэд юу хүсэн хүлээж байгааг маш сайн мэдэж байгаа хүний хувьд энэ төсөл цаашаа явах ёстой гэсэн байр суурьтай байна. Тиймээс энэ төслийг 100 хувь дэмжиж байгаа.

Нэг асуудал бий. Сингапурын ерөнхий сайд Ли Куан Югээс нэг сэтгүүлч танай улсын үсрэнгүй хөгжил нь юундаа байна вэ гэж асуухад “Хөгжлийг гацаагч хуулиудыг бид өөрчилсөн” гэсэн байдаг. Иргэдийн өдөр тутам өсөн нэмэгдэж байгаа хэрэгцээг бид шийдэхийн тулд хуулиудыг нийгмийнхээ харилцаанд зохицуулж шинэчлэх шаардлагатай байна. Үүнийг МАН-ын 30 дугаар их хурлын үеэр ч хэлж байсан. Тухайлбал, МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Д.Амарбаясгалан “Монгол Улсад нийт 797 хууль хэрэгжиж байна. Эдгээрээс яг нийгмийн харилцааг зохицуулдаг 318 хуульд мэргэжлийн судлаач, хуульчдын хамтарсан багтай хамтран томоохон судалгаа хийсэн. Эдгээр хуулийг заалт нэг бүрээр нь судалж үзэхэд 800 орчим заалт нь “Хүний эрхийн зөрчилтэй” буюу хүний эрхийг зарим талаар зөрчсөн, зөрчсөн байж болзошгүй, энэ цаг үеийн хэрэгцээ, шаардлагыг хангаж чадахгүй хэмжээнд хүрсэн байна гэдэг дүгнэлтэд хүрсэн. Тиймээс эдгээр 800 орчим заалтыг хүний эрхэд нийцүүлэн өөрчилнө” гэж ярьсан. Өрийн тааз нэмэгдэж, хэтэрч болно. Гэхдээ хөгжлийг гацааж байгаа энэ хуулиудыг өөрчилж байж Ли Куан Югийн хэлсэнчлэн гацаанаас гарах ёстой. Түүнээс нэг хэсэг нь үүнийг хийж, хэрэгжүүлье гэж зүтгээд байхад нөгөө хэсэг нь ийм асуудалтай, хуулийн ийм заалттай зөрчилдөнө гээд суугаад байвал гацаанаасаа гарахгүй шүү дээ. Нийгэмд тулгамдаж байгаа асуудлаас болж өнөөдөр маш олон залуучууд эх орондоо амьдрахыг хүсэхгүй байна. Тиймээс Монголдоо бүтээн байгуулалт хийж нийгмийн асуудлыг шийдэх нэн шаардлагатай байна.

-Түгжрэлийг бууруулах олон төсөл яригддаг ч бодит ажил хэрэг болдоггүй учраас нийгэмд хардлага байх шиг байна. Тиймээс LRT-төслийг дэмжиж гишүүдэд байгаа гишүүдийг эрх ашиг байна уу гэх хардлага нийгэмд байна?

-20, 30 жил дуншчихсан шийдэгдээгүй ажил учраас бие биенийгээ харддаг болчихсон нэг асуудал үүссэн байна. LRT төслийг ярихаар дэмжиж байгаа УИХ-ын гишүүн ч гэдэг юмуу, эсвэл хотын гишүүдтэй холбож хардаад байх юм. Би яриандаа “Улаанбаатарт төрж, өссөн. Анхан шатнаас эхэлж ажилласан” гэдгээ хэлсэн. Би таван хүүхдийн аав хүн. Тиймээс хүүхдүүддээ эрүүл, аюулгүй орчинд, олон улсын стандарттай улсад ажиллаж, амьдраасай гэж хүсдэг. УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон зорилго маань ч энэ. Түүнээс биш хувь хүний явцуу эрх ашиг, албан тушаалын хэрэгт хэзээ ч оролцохгүй. Хэрвээ бид энэ хардлагаас болоод энэхүү төслийг орхичихвол Монгол Улсын хөгжил дахинд 20, 30 жил гацна. Тиймээс бие биенийгээ дэмжих, ойлгох сэтгэлтэй байх хэрэгтэй гэж боддог. Мэдээж хардах нь зөв л дөө. Өнгөрсөн 20, 30 жилийн хугацаанд ах нар ажил явуулахгүй, дандаа асуудалд орооцолдоно. Хэн нэгэн нь хэрэг төвөгт ордог байдал өнөөдрийг хүртэл байгаа учраас иргэд, олон нийт хардах нь тодорхой.

Үүнээс гадна 20-30 жилийн тогтолцооны гажуудлаас болж нийслэл, УИХ, Засгийн газар хамтарч ажиллаж чаддаггүй. Нэгдсэн нэг төсөвтэй, сонгуулийн тогтолцоо зэрэг асуудлуудаас болж энэ төсөл хэрэгжиж чадаагүй.

-Та “Өрийн тааз яах вэ. 20, 30 жил дуншчихсан энэ асуудлаа шийдэх нь чухал байна” гэлээ. Мэдээж шийдвэрлэж чаддаггүй бугшчихсан асуудлаа нэг мөр болгох нь зөв байх. Гэхдээ өрийн тааз хэтрэх сөрөг үр дүнгийн талаар та ямар ойлголттой байдаг вэ. Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Өрийн тааз хамаагүй гэж хэлээгүй. Монгол Улсын өрийн тааз хэтэрвэл олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагуудаас дэмжлэг авах, хөрөнгө оруулалт оруулах асуудал зогсонги байдалд орно. Хоёрдугаарт, дотоод нөөц боломжоо ашиглаж экспорт хийхгүй бол асуудалд орно.Тиймээс би өрийн тааз хамаагүй гэж хэлээгүй. Энэ асуудлыг харин энэ ажлын хэсэг дээр ярилцах ёстой. Өрийн тааз хэдээс хэд болоод явж байгаа, өнгөрсөн жилүүдийнх ямар үндэслэлтэй юм бэ, төлөх ёстой бондын болон бусад өрөө төлж чадах уу, мөнгө бий юү гэдгийг ч ажлын хэсэг дээр ярилцана. Ингэж ойлголцож байж LRT төсөл ч цаашид гацалгүй явах боломж бүрдэнэ.

-Таны хэлсэнчлэн өнгөрсөн 20, 30 жилийн хугацаанд хот, УИХ уялдаагүй ажилласан нь үнэн. Үүнийг засахад таныг манлайлал үзүүлж ажилласан гэж болох байх. Учир нь Улаанбаатар хотын эрх зүйн байдлын тухай хууль батлагдахад та нэлээн рольтой ажилласан. Гэтэл Ч.Хүрэлбаатар сайд таныг “Гэнэтхэн хэлд орлоо” хэмээж байсан. Үүнд та юу хэлэх вэ?

-УИХ-д олон жил суусан, гурав, дөрвөн удаа сонгогдсон ах нар олон л юм ярьж байгаа юм. Би анхан шатнаас нь эхэлж нам,төрийн захиргааны байгууллагад ажилласан. Дүүргийн ИТХ-аар хоёр, НИТХ-д нэг удаа сонгогдсон. УИХ-д би шинэ хүн юм шиг боловч сүүлийн 16 жилийн амьдралаа улс төр, төрийн захиргааны байгууллагуудад ажиллалаа. Ард түмний төлөөлөл болсон УИХ-д хүндэтгэлтэй хандаж асуудлыг харж байгаа болохоос бус өнөөдөр л хэлд ороод байгаа юм биш. Анхан шатанд нь олон жил ажилласан учраас хэлд орохдоо бол хэзээний орчихсон орж ирсэн. Хэрвээ ингэж янз бүрийн байдлаар юм ярьж байвал хэлд ороод хөлд орно гэдэг шиг хөлд ороод бүх л асуудалд ажиллах потенциал чадвар байгаа гэдгээ хэлэх нь зүйтэй болов уу.