Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

УИХ-ын гишүүн Т.Доржхандтай ярилцлаа.

---

-LRT төслийн талаар та ямар дүгнэлт, байр суурьтай байгаа вэ?

-LRT буюу агаараар явдаг хөнгөн галт тэрэгний төслийн төслийг нь харсан. Түгжрэлийг бууруулах, машинуудыг цөөлж хөнгөн галт тэргийг нэвтрүүлэхийг концепцын хувьд дэмжиж байгаа. Гагцхүү санхүүжилтийн схем, санхүүгийн өрийн дарамтын тухайд дэмжих боломжгүй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын гаднаас зээл авах боломжтой өрийн хэмжээ нэг тэрбум ам.доллар байна. Олон улсын байгууллагуудаас бид энэ хэмжээний мөнгийг жилийн нэг хувийн хүүтэй, 20-30 жилийн урт хугацаатайгаар зээлэх боломжтой. Гэтэл энэ төслийн санхүүжилтийг үзэхээр зөвхөн нэгдүгээр хэсэг дээр 926 сая буюу бараг нэг тэрбум ам.долларын санхүүжилт орно гэсэн байна. Үүнийхээ 70 хувьд зээл авч хийнэ гэж байгаа юм. Харин зээлээ хятадын арилжааны банкнаас жилийн таван хувийн хүүтэй 15 жилийн хугацаатай авна гэж байна. Хятадын даатгалын компани үүн дээр нь баталгаа гаргана. Шимтгэл нь таван хувь

Энэ бүх төслийг явуулахын тулд Монгол Улсын Засгийн газар 100 хувийн баталгаа гаргана. Өөрөөр хэлбэл, арилжааны нөхцөлтэй зээл дээр баталгаа гаргана гэж байна. Бид хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй зээлд баталгаа гаргаж ам.доллараар, эсвэл мөнгөөр нь авах боломжтой байтал тав дахин илүү өндөр өртөгтэй арилжааны зээлийг авах нь. Мөнгөөр мөнгө авдаг байсан бол энэ удаад тоног төхөөрөмж авах гээд байна. Тодруулбал, агаар дээгүүр явах хөдөлгөх бүрэлдэхүүнийг авах юм байна. Энэ бол эдийн засгийн хувьд үр ашиггүй зүйл. Өрөнд ч дарамт үзүүлнэ. Санхүүгийн хувьд ч үр ашиггүй.

-LRT төслөөр жилд 200 гаруй тэрбум төгрөгийн орлого олох боломжтой гэж байсан шүү дээ. Гэтэл яагаад үр ашиггүй болчихов?

-Санхүүгийн үр өгөөжийн үзүүлэлт байхгүй. Эдийн засгийн үр өгөөж гэж байдаг. Эдийн засгийн үр өгөөжид нийгмийн асуудлыг оруулж тооцдог. Тэр нь 13.6 хувь гэж байгаа юм. Олон улсад 13 хувиас дээш байвал санхүүжүүлдэг. Гэхдээ ийм төслийг хувийн сектор санхүүжүүлдэггүй. Үр ашиггүй байдаг учраас төр санхүүжүүлдэг. Яагаад үр ашиггүй гээд байна гэхээр үйл ажиллагааны зардалд зориулж улсын төсвөөс жил бүр 50 орчим сая ам.долларын татаас өгөхөөр төслийн загварт туссан байна. Автобусаар зорчих үнэ 500 төгрөг бол хөнгөн галт тэрэгний үнэ явц дундаа 900-1000 төгрөг болно гэсэн хүлээлттэй байна.

Тиймээс газраар явж байгаа автобуснаас илүү үнэтэй байхаар байна. Тарифыг хоёр дахин өсгөсөн ч төсвөөс жил бүр 50 сая ам.долларын татаас авна гэдэг нь эдийн засгийн хувьд ямар юмных нь үр ашигтай төсөл байх вэ дээ. Тулгамдаж байгаа асуудлаа бодоод шүдээ зуугаад, нүдээ аниад Засгийн газраас санхүүжүүлээд явж болох. Гэхдээ бидэнд тийм орон зай байна уу гэвэл их хүнд. Бид өрийн хэмжээгээрээ дэлхийд нэгт орж байна. Үүнээс гадна төлбөрийн балансын хүндрэл буюу ханшийн эрсдэлтэй улс. Бид зээл авлаа гэхэд зээлээ буцаагаад төлнө. Засгийн газраас баталгаа гаргаж байж хятадын арилжааны банкнаас мөнгө зээлж байгаа юм.

-Төслийг гүйцэтгэх компани нь яг ямар компани вэ. Регистрийн дугаараа ч аваагүй, гурван жил ашигтай ажилласан эсэх нь ч эргэлзээтэй зэрэг олон асуудал байна хэмээн зарим гишүүд ярьсан байсан?

-Хятад компани гэсэн. Одоогоор нэр нь тодорхойгүй байна. Товчхондоо, тэр компани нь санхүүгийн загвар дээрээ зээл авна. Түүнд нь Монголын Засгийн газар баталгаа гаргана. Баталгаанд үндэслэж хятадын арилжааны банкнаас зээл авна. Төсөл үр ашиггүй болбол Монголын тал өрөө төлнө гэдэг схемтэй юм билээ.

-Гэхдээ өнөөгийн нөхцөлд хэрэгжүүлэхэд хамгийн ойр, боломжтой нь энэ төсөл юм биш үү?

-Маш олон шийдэл байна. Жишээ нь, BRT буюу газраар явдаг цахилгаан автобус байна. Үүнийг олон улсад түгээмэл ашигладаг. Автобусыг бодвол илүү хурдан тээврийн хэрэгсэл л дээ. Үүнийг нэвтрүүлэхэд автобусны тусгай зам шаардагдана. Өөр нэг гарц нь нийтийн тээвэртээ хөрөнгө оруулалт хийж татварын бодлогоор дэмжих. Мөн Улаанбаатар хотыг гурван бүсэд хувааж автомашины шаталсан татварын тогтолцоотой болгох. Өөрөөр хэлбэл, нэгдүгээр бүсэд автомашинтайгаа нэвтэрвэл хоёр, гуравдугаар бүсээс арай өндөр татвар төлдөг байхаар зохицуулах ч гэдэг юмуу ийм арга хэмжээ авч болно. Ингэж татвар тогтоосон тохиолдолд иргэд гуравдугаар бүсэд машинаа тавьж, автобусаар нэгдүгээр бүс рүү орж ирэх зэрэг хямдхан, үр өгөөжтэй маш олон хувилбарууд бий. Гэтэл манайхан улс төрөөс айгаад иргэдэд таалагдахгүй болохоор хотын татварыг одоог хүртэл оруулж ирээгүй байна. Дараагийн нэг шийдэл нь үл хөдлөх хөрөнгийн татвар. Өнөөдөр хотын төвд бүгд өндөр оффистой байхыг хүсээд байна. Гэтэл хотын төвийн А бүсэд үл хөдлөх хөрөнгийн татварыг арай өндөр тавиад, дараагийн бүсэд арай бага гэх мэтээр тогтоовол хотоос гарч оффис барих, үйл ажиллагаа явуулахад арай хямд болно. Ингэж татвар, санхүүгийн хөшүүргээр төвлөрлийг сааруулж нийтийн тээврийнхээ асуудлыг шийдэх боломж байна.

-Татварын бодлогоор иргэдийг улам л туйлдуулсан үйлдэл биш үү. Иргэд өнөөдөр амьжиргаагаа залгуулах гэж ядаж л байна шүү дээ?

-Тиймээс л автобус гэж яриад байгаа юм. Автобусныхаа хүрэлцээг сайжруулж, цэвэрхэн болго. Хүн суухад тохитой болго. Автобус руугаа хөрөнгө оруулалт хийчих. Сайн автобуснууд оруулж ир гээд байгаа юм. Тухайлбал, би Японд байхдаа нэг бол автобусаар, нэг бол галт тэргээр явдаг байсан. Нийтийн тээвэр нь цэвэрхэн, шуурхай байдаг. Японы Сангийн сайд нь ч галт тэргээрээ зорчдог. Тиймээс автобусандаа бид хөрөнгө оруулалт хийгээд сайжруулчихвал орлогын ялгаа үүсгэхгүйгээр зорчих боломжтой. Хоёрдугаарт, иргэдэд санхүүгийн хүндрэл үзүүлэхгүй. Үнэхээр их мөнгө төгрөгтэй, тансаг машинтай хүмүүс татвараа төлөөд явах боломжтой шүү дээ.

-Орон нутгаас сонгогдсон гишүүдийн төсвийг танасан учраас LRT төслийг гацааж байна гэсэн дүгнэлт нийгмийн тодорхой хүрээлэлд байх шиг байна. Та үүнд ямар байр суурь илэрхийлэх бол?

-УИХ-ын гишүүн иргэдээ төлөөлдөг болохоос газар нутаг төлөөлдөггүй гэдэг агуулгаараа хандаасай гэж гишүүдэд уриалмаар байна. Өнөөдөр эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед тухайн төслийнхөө хөрөнгө оруулалтын үр өгөөж, бий болгох эрсдэлийг сайн тооцож шийдвэрээ гаргах нь зүйтэй гэж бодож байна. Санхүүжилтийн хувьд илүү уян хатан, хөнгөлөлттэй, Улаанбаатар хотын түгжрэлийн асуудлыг шийдэх, нийтийн тээврийн аливаа төслүүдийг би дэмжинэ.

Ер нь төсвийн тогтолцооны нэг гажиг нь төсвийн хөрөнгө оруулалтуудын дийлэнх хэсэг дандаа орон нутаг руу хуваарилагддаг. Улаанбаатар хотод нийт иргэдийн тал хувь нь амьдарч байгаа учраас нийслэлд хөрөнгө оруулалт хийх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Орон нутгийн зарим газарт сургууль, цэцэрлэгийн илүүдэлтэй байна. 100 хүүхэдтэй суманд 650 хүүхдийн сургууль барьчихсан байна. Гэтэл Улаанбаатар хотод сургууль олдохгүй байна шүү дээ. Нэг ширээнд гурван сурагч суулгадаг, хоёр ээлжээр хичээллэдэг сургуулиуд өч төчнөөн бий. Үүнээс гадна сумын төвд хүүхдийн эмнэлэг барьтал ганцхан эмэгтэй л тэр эмнэлэгт амаржсан байгаа юм. Бусад бүгд аймаг руу юмуу, эсвэл боломжтой нь хот руу явж үйлчилгээ авсан гэж байна. Гэтэл Улаанбаатар хотод шал нь ч олдохгүй байна шүү дээ. Энэ бол төсвийн тогтолцооны гажгийг илтгэсэн маш тодорхой жишээ. Төсвийн тогтолцооны гажуудал нь манай сонгуулийн системээс болоод байгаа юм. Нийт 76 гишүүний 52 нь орон нутгаас сонгогддог. Ингэхдээ 10 мянган хүний саналаар сонгогддог. Гэтэл Улаанбаатар хотод 24 гишүүн сонгогдохдоо хамгийн багадаа 30 мянган хүний санал авах ёстой. Үүнийг өөрчилж нийт гишүүдийн 50 хувь нь Улаанбаатар хотоос, үлдсэн 50 хувь орон нутгаас сонгогддог байвал харьцаа зөв болно. Ингэснээр Улаанбаатар хотод иргэд рүү чиглэсэн томоохон бүтээн байгуулалт санхүүжүүлэгдэх боломж үүснэ.

-Өрийн тааз хэтрэх аюултай гэж Төсвийн байнгын хорооны дарга мэдэгдсэн. Манай улсын өрийн тааз одоогоор ямар хэмжээнд байгаа вэ?

–Засгийн газрын өр энэ жилийн ДНБ-ний өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлснээр 60 хувь байх ёстой. Өнөөдрийн байдлаар 51 хувь байна. Есөн хувийн орон зай байна. Өөрөөр хэлбэл, ойролцоогоор 1.2 тэрбум ам.долларын орон зай байна гэсэн үг. Гэтэл LRT төслийн нэгдүгээр хэсэг нь 926 сая ам.доллар. Үүний 510 сая ам.долларыг зээл буюу өр тавина гэж байна. Уг төсөл гурван хэсгээс бүрдэж байгаа. Нэгдүгээр хэсгийн схемийг үзэхээр өрийн үзүүлэлт огцом өсөхөөр байна. Тодорхой хэлэхэд, бид нэг хувийн хүүтэй урт хугацаатай хөнгөлөлттэй зээлээр авсан нь дээр үү, эсвэл 5-10 хувийн хүүтэй арилжааны нөхцөлтэй зээл авч түүн дээрээ урд хөршийн ч гэдэг юмуу бараа бүтээгдэхүүн, тоног төхөөрөмж авах нь зөв үү. Би эдийн засагч хүний хувьд, төсвийн санхүүжилтийг Монгол Улсын Засгийн газарт арван жил хариуцаж ажилласан мэргэжилтний хувьд буруу гэж бодож байна. Би Сангийн яаманд ажиллаж байхдаа дэлхийн 60 орчим улсын санхүүжилт, 20-иод улс, олон улсын байгууллагын мөнгө яаж орж ирдэг схемийг мэднэ. Хамгийн боломжтойг нь оруулж ирдэг. Түүнээс биш хоёр талт хамтын ажиллагаатай улс орнуудын зээлийн өндөр нөхцөлтэй, тухайн улсаас бараа бүтээгдэхүүн, тоног төхөөрөмж авдаг экспортын зээлийг манай улс авах нь тохиромжтой биш. Өр огцом өсдөг. Өрөнд ордог. Африкаар дүүрэн Хятадын хөрөнгө оруулалт хийгдэж байна. Үр дүнд нь Африкийн орнуудын төр данхайж, буцаад авлигад идэгдэж байна. Бид энэ алдааг давтаж болохгүй. Нөгөө талаас газар орон нутаг, боомтоо өрөндөө өгсөн улс орнууд байна шүү дээ.

УИХ–ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

---

– Бүх төсвөө тануулчихаад цалингаараа ажиллана гэвэл УИХ-ын гишүүд хэн нэгнээс хамааралгүй ажиллаж чадахгүй –

---

-НӨАТ-ын сугалааг зогсоож, буцаан олголтыг хоёр хувьд барина гэдгээ Сангийн сайд илэрхийлсэн. Үүнд та ямар дүгнэлттэй байна?

-НӨАТ бол бүртгэлийн татвар юм. Өөрөөр хэлбэл, компани, аж ахуйн нэгжүүдийн борлуулалт болон үйлчилгээний орлогыг бүртгэх зориулалттай татвар гэсэн үг. 2012 оноос өмнө татварын орлогод НӨАТ жинтэй хувь нэмэр оруулдаггүй байсан. НӨАТ-ын сугалааг бий болгож буцаан олголттой болж иргэдийн оролцоог идэвхжүүлж өгснөөр татварын орлогод НӨАТ-аас оруулах хувь хэмжээ байнга нэмэгдэж ирсэн. Өнгөрсөн оны гүйцэтгэлээс харахад нийт татварын 30 хувийг НӨАТ-ын орлого бүрдүүлж байгаа юм. Ингээд орлогын татвараасаа илүү гарч төсөвт хамгийн өндөр татвар бүрдүүлэгч татварын төрөл болж хувирсан. Энэ бол НӨАТ-ын буцаан олголттой холбоотой.

Иргэд бүрэн буцаан олголтоо авахын тулд НӨАТ-ын баримтаа аж ахуйн нэгж, иргэдээс нэхдэг болсон. НӨАТ-ын сугалаа бол иргэдийг идэвхжүүлэх зорилготой. Өөрөөр хэлбэл, НӨАТ-ын сугалаанд оролцож азтан болох боломжийг бүрдүүлснээр иргэд их идэвхтэй оролцож эхэлсэн. Аль аль нь НӨАТ-ын татварыг иргэдээр өөрсдөөр нь хянуулах системийг сайн бүрдүүлсэнтэй холбоотой. Сангийн сайд НӨАТ-ын сугалааг зогсооно гэж байгаа нь иргэдийн идэвх оролцоог багасгах зорилготой байна. Өөрөөр хэлбэл, татварын байцаагч НӨАТ-ыг хянадаг байсан бол аль хэдийнэ НӨАТ-ын орлого өндөр хэмжээнд байх байсан. Харамсалтай нь ингэж чадахгүй. Тиймээс иргэдээрээ хянуулж хийсэн нь энэ татварыг тогтмол өсөлттэй болгох гол үндэс болсон.

Хэрвээ НӨАТ-ын буцаан олголт, сугалааг зогсоовол бүх худалдаа үйлчилгээ НӨАТ-гүй болох эрсдэл рүү орно. Өөрөөр хэлбэл, НӨАТ-ын хоёр хуваа буцааж авахгүй бол аж ахуйн нэгжүүд иргэдэд НӨАТ-гүй бараа, үйлчилгээ үзүүлье гэдэг болно. Ингээд НӨАТ-гүй авчихъя гэсэн хандлага тогтвол борлуулалт, үйлчилгээг бүртгэдэг үндсэн үүргээсээ хазайж татварын орлого багасана.

-НӨАТ-ын сугалааг зогсоохгүйгээр авч хэрэгжүүлэх гарц, шийдлийг та хэрхэн харж байна вэ?

-НӨАТ-ыг таван хувь болгох, буцаан олголтыг 40 хувьд хүргэх хуулийн төслийг миний бие хоёр жил гаруйн өмнө өргөн барьсан.

НӨАТ-ыг нэмэгдүүлье гэж өнөөдөр яриад байгаа УИХ-ын гишүүдэд өргөн барьсан хууль байхгүй.

Яг өнөөдрийн байдлаар энэ чиглэлийн хуулийн төслийг би ганцхан өргөн барьсан байгаа. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр татвар, төсөв, эрүү, иргэн, зөрчлийн хуультай холбоотой анхдагч хууль болон нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг зөвхөн Засгийн газар өргөн барихаар хуульчилсан. Би Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөс өмнө энэхүү хулиа өргөн барьсан учраас энэ шалгуурыг давж байгаа юм. Тухайн үед УИХ-ын гишүүн З.Нарантуяа, А.Оюундарь нар НӨАТ-ын 10 хувь хэвээр байлгаж, долоон хувийг нь буцаан олгодог байх хуулийн төслийг өргөн барьсан боловч хууль санаачлагч нь УИХ-д дахин сонгогдоогүй учраас тэрхүү хууль хэлэлцэх асуудлын дарааллаас хасагдсан. Тиймээс НӨАТ-ын чиглэлээр өргөн барьсан ганцхан хууль байгаа нь минийх.

-Таны өргөн барьсан хууль хэрэгжсэнээр гарах үр дүн юу байх вэ?

-Үндсэндээ иргэн, аж ахуйн нэгж гурван хувийн л НӨАТ-ыг төлдөг байя гэсэн агуулгатай. Өөрөөр хэлбэл, НӨАТ-ыг таван хувь, буцаан олголтыг 40 хувь буюу хоёр хувь болгоё гэж байгаа юм. Гэхдээ НӨАТ-ын 10 хувийг таван хувь болгож бууруулахыг Засгийн газар эсэргүүцэж байгаа. Учир нь төсвийн орлого багасна гэж үзээд байгаа юм. Би энэ хуулийг боловсруулахдаа судалгаа хийсэн. 130 мянган аж ахуйн нэгж идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүний 80 мянга нь НӨАТ төлөгч байгаа юм. Хэрвээ таван хувь болчихвол үлдсэн 50 мянга нь НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлнэ. Үүнээс гадна гуравхан хувийн татвар төлөх учраас зах, худалдааны төвийн худалдагчид янз бүрийн байдлаар худалдаа үйлчилгээгээ нууж байхаар хэл амгүйгээр НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлэх боломжийг бүрдүүлнэ. Ингэснээр татварын бааз суурь нэмэгдэнэ гэж үзэж байна. Ер нь ямар нэгэн аж ахуйн нэгж НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлэхдээ хамтарч ажилладаг аж ахуйн нэгжээ заавал НӨАТ төлөгч болох нөхцөл рүү оруулдаг. Жишээ нь, би НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлэхээр хамтарч ажилладаг байгууллага НӨАТ төлөгч биш бол НӨАТ-аа авахын тулд НӨАТ төлөгчөөр заавал бүртгүүл гэдэг шаардлагыг тавьж эхэлнэ. Хоёрдугаарт, шинээр НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлсэн байгууллага НӨАТ төлөгчийн статустай ч худалдаа, үйлчилгээгээ нууж байгаа өөр нэг аж ахуйн нэгжийн орлогыг ил болгодог. Тиймээс татварын бааз суурь их хэмжээгээр нэмэгдэнэ.

-НӨАТ-ын 10 хувь бол өндөр тоо биш. Дэлхийн сонгодог тогтолцоо нь ийм байдаг гэж Сангийн сайд ярьж байна лээ. Та хууль боловсруулахдаа бусад улс орнуудын жишээг судалсан болов уу. Сангийн сайд Монгол Улсыг өндөр хөгжилтэй улсуудын түвшинд авч жишээд байна уу, эсвэл үнэхээр манайх шиг потенциалтай орнууд ийм өндөр татвар төлж байна уу?

-Хүн амын орлого нь өндөр байдаг орнуудын НӨАТ-ын хувь хэмжээ өндөр байгаа юм. Учир нь цалингаа хангалттай хэмжээнд авдаг учраас тэдэнд НӨАТ амьдралд нь тийм ч их нөлөөлдөггүй. Гэтэл цалин, тэтгэвэр бага мөртлөө 10 хувийн НӨАТ төлөх нь иргэдийн амьдралд маш их дарамт болохоос гадна бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөх үндсэн шалтгаан болж байгаа юм. Жишээ нь, үйлдвэрээс мянган төгрөгийн үнэтэй гарч байгаа ундаа Улаанбаатар хотод борлуулагдахад багахан тээврийн зардал нэмэгдэж 1100 төгрөгөөр хэрэглэгчдэд хүрч байна. Гэтэл Ховд аймагт борлуулбал 200 төгрөгийн зардал нэмэгдэнэ. Үүн дээр НӨАТ-ын 10 хувь нэмэгдэж 1220 төгрөг болж Ховдын зах зээлд борлуулагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, Улаанбаатар хотын иргэнээс 110 төгрөгөөр илүү үнээр Ховд аймгийн иргэд бараа бүтээгдэхүүн хэрэглэх болж байгаа юм. Тиймээс борлуулалтын нэмэгдэл бүрээс авдаг НӨАТ алслагдмал бүсэд амьдарч байгаа иргэдэд дарамт болж байна гэж ойлгож болно.

-Энэ жил төсвөө хоёр ч удаа тодотгох гэж байна. Та үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-2021 онд 2022 оны төсвийг хэлэлцэж байх үед би УИХ-ын индэр дээрээс “290 төсөл, арга хэмжээг царцаавал 575 тэрбум төгрөгийн хэмнэлт гаргах боломжтой” гэж хэлж байсан. Төсвийн зарлагын дэд хорооны дүгнэлтээ олон нийтийн анхаарлын төвд хүргэхийн тулд УИХ-ын индэр дээрээс зургаан минутын илтгэлээ цээжээр тавьж байсан. Харамсалтай нь иргэд ч үүнд анхаарлаа хандуулаагүй. Засгийн газар, УИХ ч миний шаардлагыг хүлээж аваагүй. Өнөөдөр үнэнд гүйцэгдэж төсвийн тодотголыг оруулж ирж байна. 312 төсөл, арга хэмжээний заримыг нь зогсоож, заримыг нь хойшлуулах замаар нийт 520 орчим тэрбум төгрөгийн хэмнэлт хийх гэж байна гэдэг нь Засгийн газар иргэдийн хүсээд байгаа хэмнэлтийн горим руу шилжиж байна. Тиймээс энэ удаагийн тодотголыг дэмжинэ.

-Зарим яам, гишүүд том оврын автомашинаасаа татгалзах ч гэдэг юмуу ямар нэгэн байдлаар хэмнэлтийг дор бүрнээ өөрсдийнхөө хэмжээнд хийж байна. Таны хувьд хэмнэлтийг хэрхэн хийж байна?

-Гишүүд УИХ-аас тойрогт ажиллах тодорхой хэмжээний төсөв авдаг. Цагаан сарын өмнөх төсвийн тодотголоор үүнийг 18 хувиар танасан. Дахиад энэ удаагийн тодотголоор тодорхой хувиар танана гэж ойлгосон. Би дахиж нэмж тануулахгүй. Учир нь УИХ-ын гишүүн орон нутагт ажиллах төсвөө бүгдийг нь тануулчихаад зөвхөн өөрийнхөө цалингаар ажиллана гэж ярьж байгаа бол тухайн УИХ-ын гишүүн нэг бол ардаа том бизнестэй. Тэр бизнесээ хамгаалах гэж УИХ-д орж ирсэн байна. Үгүй бол төрөөс хулгай хийдэг нөхөр байна.

Хэрвээ би төсвөө тануулчихаад үйл ажиллагааныхаа зардлыг ямар компани, аж ахуйн нэгжээс нэхвэл тухайн компани, аж ахуйн нэгжийн халаасанд орчихно шүү дээ. Тиймээс УИХ-ын гишүүн хэнээс ч хамааралгүй үйл ажиллагаа явуулах төсөвтэй байх ёстой. Тэр төсвөөрөө чанартай үйл ажиллагаа явуулах ёстой. Хэн нэгэн хүний санхүүгийн дарамтад орохгүйгээр үйл ажиллагаа явуулбал тухайн УИХ-ын гишүүн төр түмнийхээ төлөө хамгийн зөв шийдвэрийг гаргана гэж би үздэг.

УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэнтэй ярилцлаа.

---

-Үнийн өсөлтийг хазаарлахын тулд Засгийн газраас нэг төрлийн үнэ тогтворжуулах арга хэмжээ авахаа зарлалаа. Хувь гишүүний хувьд та үүнээс өөр ямар гарц шийдэл байна гэж үзэж байна вэ?

-Зөвхөн манай улсад бус дэлхий нийтэд ийм нөхцөл байдал үүсчихээд байна. Тэр дундаа Европ болоод Азийн орнуудад түлхүү мэдрэгдэж байна. Өнөөдөр үүссэн энэ нөхцөл байдал бол өнгөрөгч хоёр жил үргэлжилсэн цар тахал, залгуулаад гарсан Украин-ОХУ-ын зэвсэгт мөргөлдөөн, цаашлаад урд, хойд хөршийн хил, боомтын гацаанаас үүдэлтэй гэдгийг бүгд мэдэж байгаа байх.

Нөхцөл байдал тодорхойгүй байна. Энэ байдал цаашид хэр удаан үргэлжлэх нь биднээс үл хамааралтай олон улсын асуудал болчихоод байна л даа. Эдийн засагт учирч байгаа энэ хүндрэлийг цаашид учирч болох хамгийн муу хувилбараар тооцож үзээд түүнд бэлтгэлтэй байх нь нэн чухал байна. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн хүндрэл гурав, дөрвөн сарын дараа хямралын түвшинд хүрч магад гэж тооцоолж, түүнд бэлтгэлтэй байх шаардлагатай. Инфляци, бараа бүтээгдэхүүний үнэ эрчимтэй өсч байна. Бензиний үнэ их хэмжээгээр нэмэгдэх эрсдэл байна. Сарын өмнөөс дэлхийн зах зээл дээр түүхий тос нефтийн үнэ 10, 20 ам.доллараар нэмэгдчихлээ. Үүнээс гадна Монгол Улс өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүнийхээ 70 орчим хувийг импортоор авдаг.

Тиймээс эдийн засгийн хүндрэл, эсвэл хямрал байлаа ч хохирол багатайгаар даван туулах шийдэлтэй байх ёстой. Хямралын хүнд, эрсдэлтэй энэ цаг үед зоригтой, шийдэмгий шийдвэрүүд гаргах ёстой. Тухайлбал, эдийн засаг болоод төсөв санхүүгийн хувьд өмнө нь яригдаж байсан ч хэзээ ч хийгдэж байгаагүй, хүсээгүй гарц шийдлүүдийг хийж болно гэж харж байгаа.

-Зоригтой, шийдэмгий шийдэл гэж та чухам юуг хэлж байна вэ?

-Урт болоод богино хугацаанд хэрэгжүүлэх гурван шийдэл байна гэж бодож байна. Нэгдүгээрт, УИХ, Засгийн газраас хямралыг даван туулах эрсдэлийн төлөвлөгөөг боловсруулъя. Өрийн менежмэнтийн төлөвлөгөөг оруулж ирье. Эрсдэлтэй, хямралын цаг үед хувийн хэвшил, үндэсний аж ахуйн нэгжүүдээ яаж дэмжих, эдийн засгаа хэрхэн тэлж, дэмжих вэ гэдэгт зах зээлээ дэмжсэн тодорхой бодлого гаргах хэрэгтэй байна.

Татварын хөнгөлөлт, урамшуулал үзүүлэх үү, ямар бодлого хэрэгтэй вэ гэдгээ тодорхойлмоор байна. Үүнийг хүндрэл эхэлж байгаа энэ цаг үед хийхгүй бол нөхцөл байдал хүндэрсний дараа хязгаарлалт, үнэ тогтворжуулах, үнийн хориг тавих боломж бололцоо үүсэхгүй. Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах төлөвлөгөөг хагас жилээр ч юмуу, үечлэлтэйгээр УИХ-д оруулж ирж, түүнийгээ хэдхэн сарын дараа дахин шинэчилж болно шүү дээ. Хоёрдугаарт, хүссэн ч хүсээгүй ч төсвийг тодотгох зайлшгүй шаардлага үүссэн. Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах төлөвлөгөө гаргаж байгаатай холбогдуулж хүсээгүй гарц гаргалгаа шийдлүүдийг гаргах хэрэгтэй.

Өмнө нь баталсан хөрөнгө оруулалтаа татаж байсан, танаж байсан түүх бидэнд байхгүй. Энэ хүнд цаг үед бид улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэх яаралтай шаардлагагүй барилга байшин хөрөнгө оруулалтуудаа зоригтойгоор татаж, танах шийдлийг хэрэгжүүлэх нь зөв байх. Учир нь тэртэй тэргүй хил гааль хаалттай, барилгын бараа бүтээгдэхүүний үнэ хэд дахин өсчихсөн байхад барилгын компаниуд энэ хүнд цаг үед байшин барилга барих бараг боломжгүй болж байна. Нөхцөл байдал ийм байгаа цаг үед хөрөнгө оруулалтын биелэлт тааруу дүнтэй гарах байх. Энэ цаг хугацаанд төсөв мөнгийг үр дүнгүй царцааж байхаар эрх ашгийн эрэмбээр эрэмбэлж нэн шаардлагатай асуудалдаа зарцуулах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн шаардлагатай сегментээ вакцинжуулаад үйл ажиллагааг хэвийн явуулах боломж бололцоо байна. Үүнтэй адилхан мөн эрэлт дэмжсэн мөнгөний нийлүүлэлтээ татах нь зөв байх хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Ипотек 6 хувь зээл гэх мэт эрэлт дэмжсэн мөнгөний нийлүүлэлт, хөнгөлөлттэй зээл зэрэг зүйлээ татах нь зөв байх. Засгийн газар, Монголбанк онцгой анхаарч, шийдэл гаргах хэрэгтэй. Үнийн өсөлт, инфляцийн гол буруутан нь биднээс хамаарахгүй хил гааль, цар тахал, европт болж байгаа зэвсэгт мөргөлдөөн, тээвэр ложистик гэж тайлбарлаад байна. Бодит байдал дээр энэ үнэн. Гэхдээ нэг талаас энэ нь өнгөц тайлбар гэж бодож байна.

-Яагаад. Хүн бүр л ингэж тайлбарлаж байгаа шүү дээ.

-Дотоодын зах зээлээ бий болгож өөрөө өөрсдийгөө аваад явах чадавхтай болсон улс орнууд энэ хүндрэлийг ажралгүй даван туулж байна. Том зургаар харвал, үндсэндээ өнгөрсөн 30 жилийн манай төрийн бодлого, тогтолцоотой холбоотой. Олон жил эдийн засгийн алдаатай бодлого явуулж байсны үр дүн нь энэ. Тиймээс бид уналтын хамгийн хүнд энэ цикль дээрээ үүнд үнэлэлт дүгнэлт хиймээр байна. Эрх ашгийн эрэмбээр шийдэх ёстой зах зээл, дэмжих ёстой салбараа эрэмбэлж төр засгийн зүгээс хангалттай дэмжих, хувийн хэвшлээ хөгжүүлж бойжуулах, дотоод зах зээлээ тэлэх шаардлага байна. Өнөөдөр чөлөөт зах зээл гэдэг зүйл байхгүй болчих вий гэсэн айдас нийгэмд байна. Эдийн засагт төр нь оролцдоггүй, хувийн хэвшлээ дэмждэг, төрийн шууд оролцоог хязгаарладаг байх асуудлыг хууль эрх зүйн орчинд гаргаж, өмнөх 30 жилийнхээ алдааг дараагийн 20, 30 жилдээ зориулж засъя. Ер нь цаашид эдийн засагт, бизнест төр оролцмооргүй байна. Төр үнийн зохицуулалт хийдэг, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг, тодорхой хэмжээний татаас дэмжлэг үзүүлдэг энэ байдал нь том зургаараа зах зээлийн зарчимд дарамт болоод байгаа юм. Тиймээс бид энэ чиглэлд зарчмын том өөрчлөлт гаргамаар байна. Нэг талаас өнөөдөр төрийн татаас дэмжлэггүйгээр, төрийн оролцоогүйгээр явдаг салбаргүй боллоо. Эрчим хүч, хүнс хөдөө аж ахуй, уул уурхай гээд нэрлэж болно. 20, 30 жилийн өмнө энэ алдаатай бодлогоо засаж, залруулчихсан бол өнөөдөр ийм байдалд орохгүй байх боломж байж гэж харж байгаа. Тиймээс өнгөрөгч 30 жилийнхээ алдаан дээр үндэслэж гаргасан том алдаагаа засаж залруулах шаардлагатай байна.

-Төрийн оролцоог шууд утгаар нь яаж багасгах вэ. Яриад л байдаг ажил хэрэг болдоггүй шүү дээ. Ухаалаг гарц нь таныхаар юу вэ?

-Хүнд цаг үед бид гарц шийдлээ л хайж байна шүү дээ. Уул уурхайн салбарыг жишээ болгож ярихад, манай улсад өнөөдөр маш олон төрийн өмчийн компаниуд бий болчихоод байна. Төр өөрөө шууд оролцдог болсон. Бараа бүтээгдэхүүнд төр зохицуулалт хийж үнийн татаас дэмжлэг, урамшуулал олгодог болсон. Энэ нь нэг талдаа дэмжиж туслаад байгаа юм шиг хэрнээ нөгөө талд тухайн салбарыг үгүй хийгээд байгаа юм. Төрийн өмчит компани гэж байгаа л бол түүнийг зөвхөн компани гэдэг үүднээс харах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, төрийн өмчийн компаниудад төрийн ямар нэгэн дэмжлэг туслалцаа, шууд оролцоо хэрэггүй. Ямар нэгэн дарамт, шахалт ч хэрэггүй. Компанийн засаглалын дагуу хувийн хэвшлийн 60 мянган аж ахуйн нэгжийн адилаар чөлөөт зах зээлийн зарчмаар өөрсдийнхөө үйл ажиллагааг өөрсдөө аваад явах ёстой. Арилжааны зарчмаар ажиллах ёстой. Хараат бусаар ажиллах ёстой. Энэ нөхцөлийг бид бүрдүүлж өгөх ёстой. Хэрвээ Эрдэнэс Монголын цаана уул уурхайн компаниудаа бий болгоно ч гэдэг юмуу, эсвэл эрчим хүчний тодорхой компаниудыг бий болгоно, хөдөө аж ахуйд суурилсан тодорхой сангуудыг бий болгоно гэж байгаа бол сая хэлсэн зарчмыг л баримтлах ёстой. Компани засаглал нь үүссэн байх ёстой. Мэргэшсэн боловсон хүчин байх ёстой. Ямар нэгэн улс төрийн оролцоогүйгээр боловсон хүчнээ өөрсдөө сонгон шалгаруулж авдаг байх ёстой.

Гэтэл манайд эсрэгээрээ буюу хамгийн муу засаглал, мэргэшсэн бус, ил тод бус, улс төрийн шууд оролцоо ихтэй байна шүү дээ. Угтаа бол Засгийн газраас хамааралгүй ажиллах ёстой. Тэнд Засгийн газар оролцож байвал тэр хэмжээгээр нөлөөлж байна гэсэн үг. Тэр хэмжээгээрээ ч алдагдал бий болгоод байгаа юм. Тиймээс төрийн шууд оролцоог хязгаарлая гэдэг нь ийм учиртай. Хэрэв бид засаглалыг бий болгож чадахгүй бол шууд оролцоог шууд утгаар нь хязгаарлах ёстой болчихоод байгаа юм. Хувийн хэвшилд эрхийг нь шилжүүлэх хэрэгтэй. “Хөгжлийн төв” гэсэн нэр хаа сайгүй бий болчихлоо. Харахаар компани ч юм шиг. Эдгээр байгууллагын шаардлага байна уу, үгүй юү. Хувийн хэвшлийнхэн, мэргэжлийн холбоод өөрсдөө хийчихмээр ажлуудыг тэд өмнөөс нь хийгээд байна уу. Энэ мэт ажлуудад төр оролцохгүйгээр бодлогын зохицуулалтаа хийх ёстой. Энэ бол зарчмын суурь өөрчлөлт. Жишээ нь, уул уурхайн салбарт бодлогын өөрчлөлт оруулъя гэвэл төр өөрийн үр өгөөжийг яаж авах ёстой вэ гэсэн тоглоомынхоо дүрмийг тодорхой болгох ёстой. Заавал төрийн өмчит компаниудын ногдол ашгийг авах гээд байгаа юм уу, эсвэл төр заавал хувь эзэмшиж компани байгуулж ашигтай ажиллуулаад орлогоос нь ногдол ашиг авч орлогоо бүрдүүлэх гээд байгаа юм уу гэдэг асуудал бий. Олон улсын зах зээлийн суурь зарчим бол төр өмчлөх эрхээ хувийн хэвшилд шилжүүлж зах зээлийг бий болгож ашиг олох бололцоотой. Харин энэ нь зөвхөн татвараар бий болж байгаа юм. Тиймээс ногдол ашгаар бус татвараар орлогоо бүрдүүлдэг тогтолцоо руу бид шилжье. Суурь тоглоомынхоо дүрмийг тодорхой болгох шийдэл гаргавал яасан юм бэ гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, төр өгөөжөө хүртэх зөв зохицуулалтыг бүгдээрээ хамтдаа бий болгоё гэж байгаа юм. Үр өгөөжийн асуудлаас гадна төрийн хувь эзэмшил, компанийн асуудал үүснэ. Заавал төр хувь эзэмшдэг байх уу, заавал компани байгуулдаг байх уу. Засаглалыг нэгэнт бий болгож чадахгүй бол үүн дээр цэг тавиад зарчмын суурь өөрчлөлтийг хийвэл яасан юм бэ гэдэг асуудал байгаа юм.

Уул уурхайн салбарт төрийн оролцоо, хувь эзэмшлийг байхгүй болгочихвол стратегийн орд цаашид байх ёстой юу үгүй юү, эсвэл олон улсын жишигт нийцүүлж стратегийн ордоо стратегийн бүтээгдэхүүн гэж өөрчлөх ёстой юу гэдгийг шийдэх хэрэгтэй. Зөвхөн тэр бүтээгдэхүүнд төрөөс хяналт тавьдаг баймаар байгаа юм. Гэтэл бид их “марзан” тогтолцоотой. Тодруулбал, зах зээлийг хөгжүүлнэ, бизнес хувийн хэвшлийнхнийг дэмжинэ гээд байгаа мөртлөө жишээлбэл, уул уурхайн салбараас стратегийн ордыг аваад үзвэл хувийн бизнес нь жаахан томроод ирэхээр “Стратегийн ангилалд наадахыг чинь авна. 34 хувийг нь автоматаар авна” гэдэг “хадны мангаатай болчихоод байгаа юм. Энэ нь уул уурхайн салбарт ил тод байдлыг бий болгохгүй байна. Мөн үүний уршгаар хүмүүс хайгуул хийхийг хүсэхгүй байна. Тухайн олборлолтын талбайгаа томруулахыг хүсэхгүй байна. Өнгөрсөн 20, 30 жилийн хугацаанд Оюу толгой, Таван толгой, Эрдэнэт шиг том уурхай гарч ирсэнгүй. Хэрвээ 20, 30 ийм уурхай, ийм үйлдвэрүүд бий болчихсон бол бид нэг компаниас хараат байхгүй. Монгол Улсын эдийн засаг төрөлжчихсөн байх байсан. Бидний байгаа байдал, тоглоомын дүрэм, суурь зарчим буруу байгаагаас үүдэж эдийн засаг тэлэхгүй байна. Үүнээс болж баялгийн хуваарилалт тэгш бус, хүртээмжгүй байгаа юм. Тиймээс хүртээх үр, эдийн засгийнхаа далайцыг том болгох шийдлийг бид үүнийг өөрөөр харж шийдмээр юм билээ. Цаашид эдийн засгаа дэмжсэн, төр нь хувийн хэвшлийнхээ зах зээлтэй өрсөлддөггүй байдлыг бий болгомоор байна. Хууль зүйн талаас хууль нь ойлгомжтой, тодорхой байх зайлшгүй шаардлагатай байна. Тэгэхгүй бол уул уурхай шиг эрсдэлтэй салбарт хөрөнгө оруулагч ч гэдэг юмуу, дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийнхээ итгэлийг нэмэгдүүлэх боломжгүй болоод байгаа юм.

-Энэ үед бүх салбарыг чөлөөт зах зээлийн зарчмаар хөгжүүлнэ гэвэл амаргүй л байх даа. Хэрэгжүүлэх илүү дөхөм салбар нь юу вэ?

-Чөлөөт зах зээлийн зарчмаар байгуулах ёстой хоёр салбар байгаа юм. Тодруулбал, ДНБ-ийхээ нийт экспортын орлогыг бүрдүүлж байгаа уул уурхайн салбар, ДНБ-ий 10 хувийг бүрдүүлж байгаа хөдөө аж ахуйн салбар. Энэ хоёр салбар зөв тогтолцоотой болж байж бусад салбараа дагуулж хөгжүүлэх шинэ жишиг зарчим бий болно. Зах зээлийн зарчмаар өөрөө хөгжих боломжтой дараагийн салбар нь эрчим хүч. Бид Усан цахилгаан станц барина гэж 20 жил, Таван толгой, Тавдугаар цахилгаан станцыг 10 орчим жил ярьсан. Аль нь ч ажил хэрэг болсонгүй. Энэ бүхэн бидний алдаатай, сэтгэлгүй, шийдэмгий бус байгаатай холбоотой. Эрчим хүчний үнэ тарифын шинэчлэлийг хийхгүй бол том төслийн санхүүжилтийг босгох, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг энэ салбарт татахад сөргөөр нөлөөлж байна. Хэрэв үнэ тарифын шинэчлэлийг эхлүүлсэн бол, хөрөнгө оруулагчдад ойлгомжтой, ил тод, хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалсан эрх зүйн орчныг бүрдүүлж чадсан бол өнөөдөр зөвхөн гадаадын гэлтгүй дотоодын ч хөрөнгө оруулалт бий болчихсон байх байсан.

-Эдийн засгийн хоёр дахь том тулгуур болсон хөдөө аж ахуйн салбараа либералчилчихвал бидэнд их том боломж үүсэх байх даа…

-Хөдөө аж ахуйн салбарт том шинэчлэл хэрэгтэй байна гэж хардаг. Энэхүү салбар бидний хувьд асар их боломж бололцоо байгаа юм. Учир нь Монгол Улсын мал аж ахуйн салбар онцлогтой. Дэлхийд цөөхөн улс орнууд нүүдлийн мал аж ахуй, бэлчээрийн мал аж ахуй эрхэлж байгаа. Дэлхийн зах зээлд эрчимжсэн мал /аж/ахуйн бүтээгдэхүүнтэй манай малын гаралтай бүтээгдэхүүн бага үнээр өрсөлдөх боломжгүй. Харин нүүдлийн болон бэлчээрийн мал аж ахуйтай учраас байгалийн, органик хүнсний бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр борлуулах, органик бүтээгдэхүүний зах зээлд өрсөлдөх боломж бүрэн байгаа юм. Органик хүнс болоод байгальд ээлтэй бүтээгдэхүүнүүд эрчимжсэн аргаар үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээс доод тал нь 4-5 өндөр үнэтэй байх боломжтой. Жишээ нь, 2018 онд дэлхийн хүнсний зах зээл дээр органик хүнсний зах зээл 98.5 тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байсан. Тэгвэл 2025 онд 341 тэрбум ам.доллар болж тэлнэ гэсэн тооцоолол гарсан. Одоогийн байдлаар 214 тэрбум ам.доллар байна. Гурван жилийн дараа 100 тэрбум ам.доллараар нэмэгдэхээр байна. Жилээс жилд энэ зах зээл тэлж байна. Бидэнд ийм бодит боломж бололцоо байна. Өнөөдөр магадгүй Дундговь аймгийн Адаацаг сумын агь, таанатай ургамал идсэн хонины мах давуу тал, онцлогтой байж болно. Газар нутгийн онцлог, давуу тал, нутаг байршил өндөрлөгөөс хамаарч энэ бүхэн нь өөр өөрсдийн давуу тал брэндийг бий болгоно.

Гэтэл үүнийг бид эдийн засгийн эргэлтэд оруулж чадахгүй байна. Бид мах гаргана гэж 10 жил ярьсан. Гэтэл хагас болон бүтэн боловсруулсан махыг экспортолж байна. Шинэ махны зах зээл гэдэг асар их эрэлт хэрэгцээтэй зах зээл байдаг. Эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад дэлхий биднээс шаардаж байгаа зүйл нь танай мах бүртгэлтэй юү, ээмэгжүүлэлтэд хамрагдсан уу. Гарал үүсэл нь тодорхой юу. Аль аймаг сумынх вэ. Хэн гэдэг малын эмч үзлэг баталгаажуулалтад хамруулсан юм бэ. Түүнчлэн эрүүл мэндийн баталгаатай эсэхийг баталгаажуулж чадах юм уу. Гарал үүслийн бичиг нь байгаа юу. Угаалга, туулга, вакцинжуулалтдаа хэзээ хамруулсан юм бэ. эсвэл малынх нь үржлийн ажил чанартай юу, ямар үйлдвэр угсааных вэ. Ямар өвс эмийн ургамал идэж уусан юм бэ. Тэжээлээр бордсон эсэх зэргийг тодорхой болгохыг шаардаж байгаа юм. Тиймээс бид өөрсдөд байгаа байгалийн өгөгдөл, уламжлалт мал аж ахуй дээр суурилж ээмэгжүүлэлт, бүртгэлжүүлэлт буюу дээрх бүх мэдээллийг цахимд оруулах ухаалаг шилжилтийг мал аж ахуйн салбарт нэвтрүүлэх шаардлагатай байна. QR код уншуулаад бүтээгдэхүүний чанар аюулгүй байдлыг хангасан мал эмнэлгийн баталгаатай эрүүл мал, эрүүл бэлчээрээс хариуцлагатай малчдын үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн гэдэг мэдээлэл, баталгаажуулалтыг харахыг хүсээд байгаа юм. Үүнийг нэвтрүүлэхэд хууль эрх зүйн орчин нь хангалттай байна. 2018 онд батлагдсан Мал, амьтны эрүүл мэнд тухай болон Малын генетик нөөцийн тухай хуулиар үүнийг хэрэгжүүлэхийг Засгийн газарт үүрэг болгосон. 3000-3500 төгрөгийн үнэтэй сим карттай цахим ээмгийг үржил таваарт нэвтрүүлснээр цахим шилжилтийг орон нутагт нэвтрүүлэх боломжтой болно. Хамгийн гол нь Монгол Улсын бүх таваар болон мал, малын гаралтай бүх бүтээгдэхүүн гарал үүслийн баталгаатай болно. Түүнчлэн шүлхийнээс эхлүүлээд малын гаралтай гоц халдварт өвчний тархалтыг хумих боломж нээгдэнэ. Мөн малын хулгайг хянах, хязгаарлах боломжтой. 22 товчоогоор орж ирж байгаа бүх малыг хэдэн минутын дотор ээмгээр нь хянаж бүртгэлийг баталгаажуулах боломжтой. Шилжилт хөдөлгөөн өөрөө хяналттай болно гэсэн үг л дээ. Үүнээс гадна гарал үүсэл, эрүүл ахуйн баталгаа нь ч тодорхой болчихно. Ингэж хөгжүүлснээр өнөөдөр бий болгож чадахгүй байгаа малын гаралтай бүтээгдэхүүн экспортлох экспортын зах зээл, үүд хаалга нээгдэнэ. Энэ бол тэрбум тэрбум ам.доллараар хэмжигдэх эдийн засгийн шинэ гарц, зах зээл тэлэх боломж бололцоо байна гэж харж байгаа.

УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

---

-Энэ хаврын чуулганаар хэлэлцэх ямар хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна вэ?

-Энэ удаагийн хаврын ээлжит чуулганаар 55 асуудлыг нэр заан хэлэлцэхээр төлөвлөсөн. Эдгээрт өмнөх чуулганаар хэлэлцүүлгээс шилжиж ирсэн олон хуульд заасан хэлэлцэх хугацаатай хуулийн төслүүд, өргөн баригдаагүй боловч хаврын чуулганд хэлэлцэх шаардлагатай гэж үзсэн хуулийн төслүүд хамаарч байгаа.

Миний хувьд хэд хэдэн хуулийн төслийг яаралтай хэлэлцэн батлах шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Тухайлбал, Зөрчлийн тухай хуулийн төслийг дахин нухацтай авч үзэх, шинэчлэх шаардлага байна. Зөрчлийн тухай хууль хэрэгжээд таван жилийн хугацаа өнгөрсөн. Энэ хугацаанд нийт найман сая гаруй буюу жилд дунджаар 2.3 сая удаа зөрчлийн хариуцлага ногдуулсан байна. Одоогийн хуулиар хор аюул багатай, зөрчилд тооцогдох шаардлагагүй олон үйлдлийг зөрчилд хамруулсан, зөрчил хянан шийдвэрлэх ажиллагаа хэт шийтгэл оногдуулахад чиглэгдсэн, бүх асуудлыг зөрчлийн хариуцлагатай байлгах гэж хичээснээс ийм нөхцөл байдал үүсэхэд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн гэж үзэж байна. Тиймээс Зөрчлийн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг дахин нухацтай хэлэлцэн, шинэчлэх шаардлагатай.

Өөр нэг чухал асуудал бол Нийгмийн даатгалын багц хуулийн төслүүд. Нийгмийн даатгалын сан, ялангуяа тэтгэврийн даатгалын сан, хувийн тэтгэврийн сангийн тогтолцоо, тэтгэврийн хэмжээ, зөрүү гэх мэт тогтолцоо, төсөв, эдийн засагтай холбоотой асуудлуудыг олон жил гал унтраах байдлаар шийдвэрлэж ирсэн, бүрэн шийдвэрлэж чаддаггүй, хуримтлагдсан асуудлууд байдаг. Үүнийг энэ удаагийн Их Хурал шийдвэрлэнэ. Гэхдээ хугацаа алдалгүй нэгдсэн шийдэлд хүрч, хуулиудыг батлах асуудал хүлээгдэж байгаа.

Энэ хаврын чуулганаар Улсын Их Хурлын гишүүн Н.Учрал, Б.Баттөмөр, Б.Саранчимэг бид нарын санаачлан боловсруулсан Хувийн тэтгэврийн тухай хуулийн төслийг хэлэлцэх шаардлагатай байна. Өнөөдөр хөдөлмөрлөж байгаа хүн дундаж цалин авч байгаад тэтгэвэрт гарахдаа орлого нь 2-3 дахин буурдаг. Үүнийг дор хаяж ажиллаж байсан үетэй нь дүйцэхүйц хэмжээнд хүргэхийн тулд тэтгэврийн шинэчлэл хийх хэрэгтэй байгаа юм.

Мөн Мэргэжлийн нэгдсэн холбоодын хуулийг сайн хэлэлцээд зөв хууль гаргах шаардлагатай. Энэ хууль батлагдвал зарим төрлийн зөвшөөрөл олгох, хяналт тавих зэрэг төрийн зарим чиг үүргийг хэрэгжүүлэх, нөгөө талаар мэргэжлийн холбоод хөгжих, эрх ашгаа хамтран хамгаалах, санал бодлоо илэрхийлэх эрх зүйн орчин бүрдэж, төр аж ахуйн үйл ажиллагааны бүх зүйл рүү ороод байхгүй, тодорхой мэргэжлийн чиглэлийн асуудлаар холбоод нь асуудлаа шийдээд явах боломжтой болно.

Хот, тосгоны эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөл мөн ач холбогдлын хувьд чухал. Үүнтэй уялдаад улсын болон орон нутгийн чанартай хотуудыг бий болгох, нийслэлийн төвлөрлийг сааруулах, аймгуудыг хөгжүүлэх асуудлыг тодорхой хэмжээнд шийдвэрлэх боломжтой болно.

Ер нь бол зөвхөн эдгээр гэлтгүй ойрын хугацаанд хэлэлцэн шийдвэрлэх шаардлагатай өөр олон асуудал байгаа. Гэхдээ цаг хугацаа алдахгүй байхаас гадна зөв бодлого, зөв зохицуулалттай хууль гаргах нь бүүр илүү чухал л даа.

Ойрын өдрүүдэд өнгөрсөн долоо хоногт нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэх эсэхийг нь шийдсэн Шүүхийн шинжилгээний тухай хуулийн төсөл дээр ажлын хэсгийг ахлан ажиллаж байна.

Олон улсын чиг хандлага бол, Шүүхийн шинжилгээний байгууллага нь бараг шинжлэх ухааны байгууллага талдаа хамаардаг. Тусгай мэдлэг, өндөр мэргэшил, ур чадвар шаарддаг учраас шинжээч нарт эрдмийн зэрэг цолтой байх, судалгаа хийдэг байх зэрэг шаардлагууд зарим тохиолдолд тавигддаг. Шинэчилсэн найруулгаар шүүхийн шинжилгээний байгууллагыг бэхжүүлэх, чадавхжуулах талаар боломжийн зохицуулалт орж ирсэн.

Нөгөөтэйгүүр энэ байгууллагын хувьд иргэн, эрүү, захиргаа, арбитрын хэрэг маргаанд нотлох баримт, шинжилгээний объектийг шинжлэн гаргасан дүгнэлт нь тухайн хэрэг маргааныг аль нэг талд шийдвэрлэх үндэслэл болдог болохоор хүний эрхийг дээдлэх, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй байх, хараат бус байх,нууцыг хадгалах зарчмаар хэрэгжих ёстой байдаг.

Тэгэхээр шүүхийн шинжилгээний үйл ажиллагаа нь нэг талаас шинжлэх ухаан, шинжилгээ судалгааны, нөгөө талаас хэрэг маргаан шийдвэрлэх процесстой холбоотой байдгаас эрх зүйн байдал, үйл ажиллагааны зохион байгуулалт нь арай онцлог байх ёстой. Энэ бүгдийг харгалзаад шүүхийн шинжилгээний цаашдын хөгжлийг нь дэмжсэн, гайгүй хууль гаргачих зорилготой ажиллаж байна.

-Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд Зарим хяналт шалгалтыг түр зогсоох тухай хуулийн төсөл хэлэлцэгдэж байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байна?

-Хуулийн төсөл нь агуулгын хувьд хоёр үндсэн асуудлаар орж ирсэн. Нэгдүгээрт, Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо, татвар, гааль, нийгмийн даатгалын болон хүүхдийн эрх ашигтай холбоотойгоос бусад төлөвлөгөөт хяналт шалгалтыг гурван жилийн хугацаагаар зогсооё. Гэхдээ төрийн байгууллага, төрийн болон орон нутгийн өмчийн байгууллагад хийгдэх шалгалт зогсох ёсгүй. Хоёрдугаарт, хүний амь нас, эрүүл мэнд, хүрээлэн байгаа орчинд хор хохирол учирсан нөхцөлд төлөвлөгөөт бус хяналт шалгалт хийнэ. Ингэхдээ гаргасан зөрчилд нь эхний ээлжинд зөвлөн туслах, сануулах талаар албан шаардлага хүргүүлнэ гэсэн зохицуулалттай.

Ер нь бол цар тахлын үеийн гурван жилийн хугацаанд үнэхээр бизнесийн үйл ажиллагаа хумигдаж, бараа материалын үнэ өсч, тээвэр ложистик хязгаарлагдсанаас бизнес эрхлэгчид хүнд байдалд байгаа. Тэгэхээр шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд бизнес эрхлэгчдэд төрийн дарамт учруулахгүй байх зарчим баримтлах нь зөв. Гэхдээ нөгөө талд тухайн бизнес, үйлчилгээ, бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авагч, хэрэглэгч тал гэж бас байгаа. Хуулийн төслийн дагуу тухайлбал, хоолны хордлого, эсхүл осол гарсны мөрөөр шалгалт хийгээд явбал хэрэглэгчийн эрх ашиг хөндөгдөнө гэдгийг давхар бодолцож бизнест дарамт учруулахгүй хэрхэн осол, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаа хийх вэ гэдэг талаас нь асуудлыг шийдэх нь зөв. Хүний амь нас, эрүүл мэнд, барилга байгууламж, байгаль орчны аюулгүй байдлын асуудлын хувьд эрсдэл гаргаж, осол, эндэгдэл гарсны дараа л шалгалт хийнэ гэж болохгүй байх.

Нөгөөтэйгүүр, Мэргэжлийн хяналтын байгууллага л энд яригдаад байна. Гэтэл яг мэргэжлийн хяналтын байгууллагатай ижил чиг үүрэгтэй улсын байцаагч ажилладаг 20 гаруй байгууллага байдаг. Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчийн төлөө газар, Мал эмнэлгийн ерөнхий газар, Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн хяналт зохицуулалтын газар гэх мэт. Бүгд хяналт шалгалт хийх, зөрчил шалган шийдвэрлэх эрх бүхий байцаагч нар хяналтаа хийгээд явж байдаг. Тэгэхээр асуудлыг шийдэх бол цогцоор нь авч үзэх хэрэгтэй.

-Регистрийн дугаарын оронд бүртгэлийн дугаарыг хэрэглэхтэй холбоотой асуудал хэлэлцэгдэж байна. УБЕГ-ын даргаар ажиллаж байсан хүний хувьд та илүү бодитой дүгнэлт өгөх болов уу?

-Одоо хэрэглэж байгаа регистрийн дугаар нь төрсний бүртгэлийг анх хийсэн буюу төрсөн аймаг, нийслэл, сум, дүүргийг илэрхийлсэн үсгэн болон төрсөн он, сар, өдөр, хүйсийг илэрхийлсэн тоон мэдээллээс бүрддэг. Энэ дугаар нь иргэний үнэмлэх, төрсний гэрчилгээ, гэрлэлтийн гэрчилгээ, гадаад паспорт зэрэг бичиг баримтад бичигдэхээс гадна, нийт 27 хуулиар төрийн үйлчилгээ авах зэрэгт регистрийн дугаар шаардсан зохицуулалт байдаг.

Ингээд хувь хүний талаарх тодорхой мэдээлэл агуулж,иргэний үнэмлэх зэрэг бичиг баримтад ил бичигддэг, төрийн болон бусад үйлчилгээ авахад өргөн хэрэглэгддэг байх нь хувь хүний нууц болон аюулгүй байдал талаасаа эрсдэлтэй юм. Иймээс регистрийн дугаарын оронд тохиолдлын журмаар сонгогдсон 12 орон бүхий тоон дугаарыг иргэний үнэмлэх, төрсний гэрчилгээ гэх мэт ил харагдах бичиг баримтад бичиж, регистрийн дугаарыг харин иргэний үнэмлэх бичиг баримтын чипэнд хадгалах нь зүйтэй гэдэг агуулгаар хуулийн төсөл хэлэлцэгдэж байна.

Үүнээс гадна хүний оршин суугаа хаягийг иргэний үнэмлэхэд ил бичих нь хаягаа солих болгонд өөрчлөлт хийлгэх, эсхүл хаягийн хөдөлгөөнөө иргэний бүртгэлд хийлгэхгүй байх, зарим талаар аюулгүй байдал талаасаа хүндрэл үүсгэх тул хаягийг мөн иргэний үнэмлэхэд ил харагдах байдлаар биш, харин чипэнд тусгахаар хуулийн өөрчлөлт яригдаж байна.

Энэ хууль батлагдвал, иргэдийн иргэний үнэмлэхийг солих, бусад регистрийн дугаартай бичиг баримтыг өөрчлөх ажлыг иргэдэд хүндрэл багатай, шуурхай, зохион байгуулахад илүү анхаарах ёстой. Өмнө нь 10 гаруй жилийн өмнө анх удаа тухайн үеийн технологийн боломжид тулгуурлан цахим үнэмлэх нэвтрүүлж, биеийн давхцахгүй өгөгдөл хурууны хээний сан бүрдүүлэн иргэний үнэмлэхний чипэнд суулгах ажил орон даяар зохион байгуулагдсан. Тэр үед би Улсын бүртгэлийн газрын даргаар ажиллаж байсан учраас ажлын цар хүрээ, зохион байгуулалтын асуудал ихтэй гэдгийг ойлгож байна.

-Сүүлийн үед улс төрд өрнөж байгаа үйл явцуудыг та хэрхэн дүгнэж байна?

-Тодорхой асуудлуудын хувьд тухай бүрээр хуулийн байгууллага, шүүх нь шийдвэрээ гаргаад явж байгаа учраас энэ талаар би дүгнэх шаардлагагүй байх. Харин ер нь улс төрийн болон сонгуулийн үйл ажиллагааны санхүүжилт, улс төрийн албан тушаалтны ёс зүй, сахилга хариуцлага, улс төрийн намын үйл ажиллагааны ил тод, ардчилсан байдал зэрэг улс төрийн болон намуудын хүрээнд үүсч, цаашлаад төрийн үйл ажиллагаанд ч нөлөөлж байгаа олон асуудлыг Улс төрийн намын тухай хуулийг орчин үеийн чиг хандлага, олон улсын нийтлэг жишигт нийцүүлж баталснаар шийдэх боломжтой. Улс төрийн санхүүжилтийн асуудал ч тусгайлсан хуулиар зохицуулагдах нь зөв байх. Хуулийн төслийг боловсруулах чиглэлд ажиллаж байгаа. Засгийн газар, эсхүл тодорхой гишүүд биш Ерөнхийлөгч энэ санаачилгыг аван ажиллаж байгаа тул хуулийн төсөл тодорхой бүлгийн, намын, гишүүдийн үзэл бодол гэхээсээ нийтлэг ашиг сонирхолд нийцсэн байдлаар боловсруулагдах байх гэж бодож байна.

Одоо дахиад хоёр жилийн дараа УИХ-ын болон орон нутгийн сонгууль болно. Үүнээс өмнө улс төрийн намын эрх зүйн орчноо цаг алдалгүй сайжруулах хэрэгтэй байна. Нөгөө талаар сөрөг хүчний нам нь эрх баригч намд хяналт тавих, хариуцлага нэхэх, ард түмний тодорхой хэсгийн төлөөллийг хэрэгжүүлэх том үүрэг рольтой байдаг учраас АН дотоод асуудлаа шийдээд улс төрийн сөрөг хүчний үйл ажиллагаагаа хэвийн хэрэгжүүлэх нь нийгэм, улс төрийн ач холбогдолтой гэж харж байгаа.

УИХ-ын гишүүн Ч.Ундрамтай ярилцлаа.

---

-Үнийн өсөлтийг барихын тулд ямар арга хэмжээ авах ёстой гэж та үзэж байна вэ?

-Хамгийн түрүүнд бид нөхцөл байдлаа бодитоор дүгнэх ёстой. Дэлхий дахинд түүхэнд тохиолдож байгаагүй асуудалтай нүүр тулгарсан байна. Нэгдүгээрт, дэлхий нийтийг хамарсан цар тахлыг өнгөрөгч хоёр жил тууллаа. Цар тахлаас болж дэлхийн бүх улс орны эдийн засаг хямарсан. Гэтэл залгуулаад дайны нөхцөл байдал үүсчихлээ. Зарим шинжээчид Орос-Украины хооронд үүссэн дайныг өмнөх дайнуудаас шал өөр байна гэж дүгнэж, дэлхийн хэмжээний дайнтай жишиж байна лээ. Маш их мэдээллийн дайн, геополитикийн том том асуудлууд тулгарч байна. Энэ нөхцөл байдал нь дэлхий дахинд эдийн засгийн их хямралыг авчирч байна. Энэ хямралаас тийм ч амархан гарчихгүй болов уу.

Ер нь их хямралаас амархан гарсан тохиолдол түүхэндээ ч байхгүй. Дайн ойрын хугацаанд дууслаа гэхэд дайнаас үүдэж бий болсон санкциуд, улс орны харилцааны асуудлууд, эдийн засагт үзүүлсэн эффектүүд тийм ч амархан арилахгүй. Тиймээс улс орон маш сахилга баттай, нарийн бодлоготой, ард түмэнтэйгээ нэгдмэл байж их хямралыг давж гарна. Түүнээс хоёр талд гарчихаад чиний буруу гээд бие бие рүүгээ чихэх ямар ч боломжгүй. Аль болох бага хохиролтой давахын тулд нэгдмэл байдалтай байх ёстой гэж үзэж байна.

Өнөөдөр инфляци 14 хувьтай, ам.долларын ханш 2945 төгрөг байна. Манай улс импортоос хараат шүү дээ.

Тиймээс энэ хэцүү нөхцөл байдлыг даван гарах дараахь гурван шийдэл байна гэж үзэж байна. Нэгдүгээрт, бид бодлогын хүүгээ өсгөх ёстой гэж бодож байна.

Иргэдийн авч байгаа зээл улам л өндөр хүүтэй болох байтал ийн хэлж байгааг иргэд, аж ахуйн нэгжүүд гайхаж, эсэргүүцэх байх л даа. Гэхдээ бодлогын хүүгээ өсгөж байж инфляцийг тогтоон барина. Инфляциа барьж чадахгүй алдчихвал төгрөгийн ханш улам суларч, ам.долларын ханш чангарна. Импортод суурилсан манай улс хэрэглээнийхээ бүтээгдэхүүнийг валютаар төлнө. Тиймээс бараа бүтээгдэхүүний төлбөрт илүү өндөр үнэ төлнө. Өөрөөр хэлбэл, илүү их хохиролтой учраас бодлогын хүүгээ өсгөх ёстой гэж үзэж байгаа юм.

Манай улс уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ экспортолж байж л валют олдог. Учир нь валют орж ирдэг гол салбар бол уул уурхай. Гэтэл бид одоогоор уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ олигтой импортолж чадахгүй байна. Өмнөх жилийнхээ 10 хувьд ч хүрэхгүй байгаа ийм л аймшигтай нөхцөл байдалтай байна. Урд хөрш гэхэд саяхан санхүүгийн төв болсон Шанхай хотдоо хөл хорио тогтоолоо. Санхүүгийн төв хотдоо хөл хорио тогтоож байгаа улс манайд зориулж хилээ нээхгүй. Тиймээс уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ бид ойрын хугацаанд гаргаж чадахгүй нь. Тиймээс валют орж ирэхгүй учраас бодлогын хүүгээ өндөр байлгаж төгрөгийн ханшаа аль болох барих ёстой. Англи улс гэхэд бодлогын хүүгээ саяхан гурван удаа өсгөлөө. Энэ мэтээр улс бүр бодлогын хүүгээ өсгөж байна. Учир нь тэд өөрсдийнхөө валютын ханшийг өндөр байлгах бодлого барьж байна. Энэ нь онолын хувьд ч, бодлогын хувьд ч хохирол илүү бага байдаг. Валютын ханшаа бид алдчихвал импортоор орж ирж байгаа бараа бүтээгдэхүүний үнэ өснө шүү дээ. Тиймээс ийм шийдэл байна гэж харсан.

Их хямралын үед хэрэгжүүлэх хоёрдугаар шийдэл нь үргүй бүх зардлаа танах ёстой. Төсвийн орлого бүрдэхгүй байна шүү дээ. Бид уул уурхайн бүтээгдэхүүнийг экспортолж, түүнээс орж ирэх мөнгөнөөс татвар авч төсвийнхөө дийлэнх хэсгийг бүрдүүлдэг. Төсвийн орлого дэлхий дахинд үүссэн хямралаас болж бүрдэхгүй байгаа учраас төсвийн зарлагаа танах ёстой. Бид 18 их наяд буюу түүхэндээ байгаагүй том зарлага баталсан шүү дээ. Тиймээс гадаад, дотоод томилолт, тавилга, эд хогшил, янз бүрийн хурал цуглаан, чуулгантай холбоотой зардлаа танах хэрэгтэй байна. Нэг үгээр хэлбэл, бүсээ чангалах цаг ирсэн.

Гуравдугаарт, иргэд эх оронч худалдаа хийж хамт бүсээ чангалах хэрэгтэй байна. Тиймээс төр иргэн хамтарч сахилга баттай, ухаалаг, ариг гамтай, тэвчээртэй байж л их хямралыг хохирол багатай давна.

Товчхондоо, эх оронч хэрэглээг дэмжсэн, үргүй хэрэглээгээ танасан, бодлогын хүүгээ нэмэх гурван шийдлийг хэрэгжүүлэх ёстой гэж эдийн засагч хүний хувьд харж байна.

-Төсөвт тодотгол хийх үү?

-Тодотгол хийх магадлалтай гэж бодож байна. Нөхцөл байдал өөрчлөгдлөө. Бид дайн болно гэж төсөөлөөгүй шүү дээ. Тиймээс бид нөхцөл байдалдаа тааруулж төсвөө тодотгох л хэрэгтэй.

Сүүлийн хоёр жил гаруйн хугацаа бидэнд том сургамж өглөө. Монгол Улс өөрсдөө юу ч үйлдвэрлэдэггүй гэдгийг илүү ихээр мэдэрлээ. Импортын болон уул уурхайн салбараас бүрэн хараат гэдгээ улам баталгаажууллаа. Тиймээс энэ сургамж дээрээ үндэслэж нэн тэргүүнд малын түүхий эдээ боловсруулдаг болох шаардлагатай байна. Байг гэхэд ядаж л хагас боловсруулаад зардаг баймаар байна шүү дээ. Олон сая малтай мөртлөө бид сүүгээ ч дотоодоосоо бүрэн хангаж чадахгүй байна. Бэлчээрийн мал аж ахуй орчин үед тохирохгүй байгаа нь харагдаж байна. Тиймээс эрчимжсэн мал аж ахуйг зарим бүс нутагт хөгжүүлэх хэрэгтэй. Хүнсний ногоогоо дотоодоосоо хангадаг, экспортолдог болмоор байна. Тодорхой хэмжээний жимс, жимсгэний бүтээгдэхүүн, зөгийн бал зэргийг үйлдвэрлэдэг дотоодын үйлдвэрлэгчдээ хамгаалж, дэмжих ёстой. Малын гаралтай болон хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн бидний гарын доорх бүтээгдэхүүн. Тиймээс үүнийгээ бид өөрсдөө үйлдвэрлэдэг болъё. Хүнсээ дотоодоосоо хангачихаад цатгалан сууж байхад бас ч өөр шүү дээ.

-Төсөв батлах бүрт л тодотгол хийх юм. Үүний уршгийг та хэрхэн харж байна?

-Төрийн бодлого, тогтвортой байх ёстой. Урьдчилж маш сайн судалгаа, шинжилгээ хийсэн байх ёстой гэсэн шүүмж байдаг. Нөхцөл байдал ийм айхавтар өөрчлөгдөөгүй байсан бол энэ шүүмж зөв. Дайн болчихлоо шүү дээ. Тиймээс энэ тохиолдолд тодотгосон нь зөв болж таарна байх.

-Фитч агентлагаас ОХУ-ын 50 гаруй банкны зээлжих зэрэглэлийг цуцалсан, мөн европын холбооноос тус улсад авч байгаа хориг арга хэмжээ манайд улам л дарамт болох байх даа?

-Манай улсын хоёр хөршийн нэг учраас ОХУ-д үүссэн эдийн засгийн нөлөө бидэнд тусч л таарна. Учир нь бид хойд хөршөөс шатахуун болон эрчим хүчний хараат байдалд байна. “Москва найтаахад Монгол ханиад хүрнэ” гэдэг үг бий шүү дээ.

-Гэхдээ энэ нөхцөлд рублийн ханш чангарч байна. ОХУ-ын хэрэгжүүлж байгаа бодлоготой холбоотой юу?

-Хэдхэн хоногийн өмнө “Роснефть” компани байгалийн хий, газрын тосоо зөвхөн рублиэр арилжина хэмээн зарласан. Тиймээс дээрх хоёр бүтээгдэхүүнийг авдаг улс орнуудад рублийн хэрэгцээ гарч байгаатай холбоотой. Ер нь бүтээгдэхүүнээ экспортолж чадаж байвал тухайн улсын валютын ханш чанга байна гэсэн үг.

-Дэлхий нийтэд үүссэн дайны нөхцөл байдалтай холбоотойгоор Монголын парламент ямар хуулийн төсөл батлах ёстой гэж харж байна?

-Энгийн үед байдаггүй нөхцөл байдал үүссэн учраас энэ цаг үе, нөхцөл байдалдаа тааруулсан хууль, УИХ-ын тогтоол батлах ёстой байх. Валютын ханш, инфляцийг буулгах чиглэлийн түргэн хугацааны шийдэл бүхий хууль, УИХ-ын тогтоол гарах ёстой гэж бодож байна. Жишээлбэл, илүү эх оронч хэрэглээг дэмжсэн ч юмуу, төрийн байгууллагуудыг илүү зардал гаргахгүй байлгах, улсын түвшинд сахилга баттай, бүсээ чангалах чиглэлийн хууль, тогтоомж гаргах хэрэгтэй болов уу.

Үүнээс гадна Газрын тосны бүтээгдэхүүний нөөцийн тухай хуультай болох ёстой гэж үзэж байгаа. Улс бүр газрын тосны бүтээгдэхүүний нөөцийн тухай хуультай байдаг. Дайн дажинтай, давагдашгүй хүчин зүйл, эсвэл үнийн шок үүссэн үед хэрэглэгддэг нөөцтэй байх боломжийг олгоно. Газрын тосны үнийг судлахад өссөн, үнээ тийм ч удаан барьдаггүй юм байна. Хэд хоног газрын тосны үнэ өндөр болж байгаад одоо дахин буурах шат руугаа явж байна шүү дээ. Тиймээс бид нөөцтэй байсан бол энэ хугацаанд нөөцөө хэрэглэх боломжтой. Тиймээс Газрын тосны бүтээгдэхүүний нөөцийн тухай хуультай болох ёстой гэж бодож хуулийн төслөө бичээд дуусч байна.

-Хөгжлийн банкнаас зээл авахад нөлөөлсөн байж болзошгүй улс төрчдийн тоонд таны нэр багтсан. Намаас өгсөн үүрэг чиглэлийг та хэрхэн хүлээж авав?

-Намын хяналтын хорооноос намын гишүүнчлэлээс түдгэлзүүлж, шалгуулах үүрэг өгсний дагуу Авлигатай тэмцэх газар, Прокурорын байгууллагад шалгуулах хүсэлтээ өгсөн. Өөрийн биеэр шалгуулах хүсэлтээ өгсөн учраас миний хүсэлтийг хангаж өгөх байх гэж бодож байна.

-Та аавынхаа бизнест огт оролцдоггүй юм уу. Хүмүүс чинь л бизнесээ өргөжүүлэхийн тулд гэр бүлээрээ зүтгэдэг шүү дээ?

-Аав минь намайг бизнестээ хутгадаггүй. Миний охин мөнгөний араас бус, номын араас явах ёстой гэсэн философиор л өсгөсөн. Тийм ч учраас би аавын бизнест хутгалдалгүй. Өөрийгөө сурч хөгжүүлэхэд багагүй хугацааг зарцуулсан. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй хоёр, гурван ч оронд боловсрол эзэмшлээ. Эрдэм номын эх уурхай гэгддэг Монгол Улсын Их сургуульдаа арван жил ажиллалаа. УИХ-ын гишүүн болоод боловсролын салбараа орхиогүй. Боловсролын багц хууль дээр ихээхэн анхаарал хандуулж ажиллаж байна.

Аавын бизнесийн үйл ажиллагаанд оролцдоггүй учраас ийм мэдээлэл гарч ирэхэд л мэдсэн. Үүнийг хүмүүс гайхаж байх шиг байсан. Бизнест нь оролцдоггүй хүнээс “Аав нь зээл авч болох уу, эсвэл аав нь зээл авчихсан шүү” гэж хэлэхгүй биз дээ. 2020 оны сонгуулиар УИХ-ын гишүүн болсон хүн аавыгаа Хөгжлийн банкнаас зээл авахад яаж нөлөөлөх вэ. Би 2018 онд МУИС-д дэд захирлын албыг хашиж байсан шүү дээ.

Миний аав их олон жил бизнес хийж байгаа. Монголын томоохон баялаг бүтээгч. Олон мянган хүнийг ажлын байраар хангаж, улсдаа татварын орлогыг бүрдүүлэхэд том хувь нэмэр оруулдаг, хариуцлагатай жишиг уурхай эрхэлдэг хүн л дээ.

Ямар ч бизнес, үйлдвэрлэл явуулахад эдийн засгийн хөшүүрэг байх ёстой. Зээл авах гэдэг бол муу зүйл биш шүү дээ. Хүн бүр л зээл авдаг. Аливаа бизнесийг зээлээр л эхэлдэг. Хөгжлийн банкны зээлийн асуудлыг ялгаж зааглаж ойлгомоор юм билээ. Зээл авна гэдэг муу зүйл гэсэн ойлголт нийгэмд бий болох нь ээ

УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга Д.Ганбаттай ярилцлаа.

---

-Хаврын чуулган эхэллээ. Та ямар хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна?

-Хөгжлийн банкны асуудлаар УИХ-ын Хяналтын түр хороо байгуулахаар ажиллаж байна. Хяналтын түр хороог 19 гишүүний гарын үсэгтэйгээр байгуулдаг. Одоогоор 15 гишүүн нэгдэж гарын үсэг зураад байна. Энэ долоо хоногт дөрвөн гишүүн нэмээд гарын үсэг зурчих байх. 19 гишүүний тоо гүйцчихээр нь УИХ-ын даргад өргөн барина.

Бусад намын бүлэг болон ХҮН-ын дарга Т.Доржхандтай хамтарч ажиллаж байна. Хөгжлийн банкны асуудлаар хяналтын сонсголоос гарсан шийдвэртэй уялдуулан хийх ажлаа төлөвлөж байна. АН-ын үед баталж байсан Шилэн дансны хуулийн хэрэгжилт, сайжруулалтад анхаарал хандуулан ажиллаж байна. Мөн УИХ-аар хэлэлцэгдэж байгаа хуулийн төслүүд дээр ажиллаж байна.

-Үнийн өсөлтөд иргэд “дарлуулж” байна. Үүнд буруутай эзэн ч алга, шийдэх гарц ч одоогоор алга. Та гарц шийдлийг нь хэрхэн харж байна?

-Засгийн газраас Шинэ сэргэлтийн бодлогыг хэрэгжүүлнэ хэмээн зарласан. Тиймээс хаа сайгүй л “шинэ сэргэлтээр” амьсгалсан хурал цуглаан, лоозон ихтэй хавар болж байна. Энэ их хурал зөвлөгөөн, уриа лоозонгийн хажуугаар иргэдийн амьжиргаа өдрөөс өдөрт л доройтож байна.

Энэ нь бензин, өргөн хэрэглээний барааны үнийн өсөлтөөр илэрхийлэгдэж байна л даа. Хэдхэн хоногийн өмнө 2800 гаруйтай байсан доллар 3000 гарчихлаа. Бензиний үнэ ч ялгаагүй. Бүр дахиад ч өсөх нь тодорхой болж байх шиг байна. Гэтэл цалин хөлс гурав, дөрвөн жилийн өмнөхөөрөө л байна. Инфляци Улаанбаатар хотод 15 хувьтай, хөдөө орон нутагт 14 хувьтай байна гэсэн албан тоо байгаа ч бодит байдал дээр бараа бүтээгдэхүүний үнэ 50-60 хувиар нэмэгдчихсэн, ажлын байргүй болчихсон байна.

Тиймээс хил дөнгөж нээгдэнгүүт залуус амьдрахын тулд гадагшаа олноороо явж байна. Зарим нь гэр бүлээрээ, зарим нь үр хүүхдээ үлдээгээд, зарим нь ар гэрээ тэжээхээр ганцаараа ч явж байна. Ингэхдээ хамгийн хүнд хүчир ажлыг хийхээр хүний нутгийг зорьж байна. Бодит нөхцөл байдал ийм байна. 2016, 2020 онд үнэмлэхүй ялалт байгуулсан МАН өөрсдийнхөө амласан амлалт, иргэдийн хүлээсэн хүлээлтэд хүрч ажиллаж чадахгүй байна гэдэг нь бодит байдлаас харагдаж байна. Явуулж байгаа бодлого нь ч хөрсөн дээрээ буухгүй байна. Хэрвээ зөв бодлого явуулж байгаа бол нөхцөл байдал өөр байх байлаа. Манай улсын экспортолдог алт, жонш, зэс, нүүрс, төмрийн хүдрийн үнэ түүхэн цаг үеийнхээ хамгийн өндөр үнэтэй байна. Гэтэл МАН, Монгол Улсын Засгийн газар энэ боломжийг ашиглаж чадахгүй арчаагүй байдалтай байна. Авлигадаа идэгдчихсэн, хууль хяналтын байгууллага нь ажилладаггүй ийм л нөхцөл байдалтай байна. Энэ сайхан цаг хугацаа энэ том боломжийг ашиглаж, өгөөжийг нь хүртэх ёстой байтал ийм байгаа нь эмгэнэлтэй санагдаж байна.

-УИХ дахь МАН-ын бүдүүн бүлэг гарц шийдлийг Засгийн газар судалж оруулж ир гэсэн агуулгатай мэдээлэл хийж байна лээ. Гишүүд ч ялгаагүй гарц шийдэл эрэлхийлж, олон ургалч үүднээс хандах ёстой гэж нийгмийн тодорхой хэсэг шүүмжилж байна. Таны хувьд гарц шийдлийг юу гэж харж байна?

-МАН-ын залуу даргын боловсруулсан “Алсын хараа-2050” болон “Шинэ сэргэлтийн бодлого” зэргүүд өнөөдрийн байдлаар хэрэгжиж гийгүүлээд байгаа юм алга. Өдрөөс өдөрт бид Азийн хүлэг биш, Азийн гөлөг улсын тоонд орж байна. Ард иргэд маань ч хүнд хэцүү нөхцөлд амьдарч байна. Тэд хууртчихсан юм шиг л сэтгэлтэй байна. Ардчилсан тогтолцооныхоо үр шимийг хүртэж чадахгүй байна.

Халамжийг хэт хавтгайруулсан. Хүмүүсийг ажиллах сонирхолгүй болгосон. Аж ахуйн нэгжүүд олигтой цалин өгөх нь битгий хэл, үүд хаалгаа барьж байна. Халамжийн мөнгөөр өдөр хоногийг өнгөрүүлж байгаа айлууд олон байна. Улсын төв нийслэл гэхэд урдуураа “бетонон ширэнгэ бүрчихсэн”, хөгшид нарлаж суух, хүүхэд тоглох ямар ч талбайгүй, ногоон байгууламжгүй байна. 200 гаруй мянган төрийн албан хаагчтай. Боловсролын систем нь нэг ангид 50, 60 хүүхэд хичээллэдэг. Тэгэхдээ 3, 4 ээлжээр хичээллэдэг. Сугалаагаар цэцэрлэгт ордог энэ нөхцөл байдал хэвээр үргэлжилж байна. Зургаан жил үнэмлэхүй олонх сууж байгаа МАН үүнийг шийдвэрлэж чадахгүй байна. МАН-ын явуулж байгаа бодлого буруу байгаа юм. Уг нь татварыг багасгаж, хувийн хэвшлээ дэмжих хэрэгтэй. Дэмжиж чаддаггүй юм гэхэд тэдний ажил хэрэгт хутгалдахгүй байх хэрэгтэй байна л даа.

-Энэ нөхцөл байдал иргэдийг улам л туйлдуулж байна шүү дээ. Таны хэлснээр залуучууд “дүрвэж” байгаа аятай гадны орныг зорьж байна. Сүүлдээ бүхнийг шийдвэрлэх нэг чанга гар хүсэхийг ч үгүйсгэхгүй болчихоод байна. Нэг талд хэт их эрх мэдэл төвлөрөхийн сул тал энэ юм болов уу?

-Нэг чанга гар ямар балагтайг нийгэм ойлгож, анзаарч байгаа. Хойд хөршийн нөхцөл байдал ямар байна. Хойд хөршийн дотоод асуудалд ямар нэгэн байдлаар оролцож, шүүмжлэх бодол надад алга. Хэнийг сонгох нь тухайн ард түмний эрх. Хуулиар ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс. Нэг хүн олон жил эрх барьж, түүнийг дахин шүтээд байхаар ийм л нөхцөл байдалд хүрдэг юм байна.

Бид бүрэн эрх чөлөөт орны тоонд ордог байсан бол хагас эрх чөлөөт орны тоонд орж эхэлж байна. Учир нь эдийн засгийн эрх чөлөө хагасарлаа, шим тэжээлт хоол хүнсээ хангалттай хэмжээнд авч чадахгүй байна. Ажлын байр алга. Иргэдийнхээ саналыг худалдаж аваад засаглалд байгаа хэдхэн хүн баяжиж байна. Нөгөө хэсэг нь халамжаар угжуулж байна. Өмнөх үетэй харьцуулбал залуучуудын өмнө гэрэлтэй ирээдүй багасч байна. Бүгд л гадагшаа явж ажил хийж амьдралаа залгуулах гэсэн бодолтой болчихсон юм шиг харагдаад байна.

-Уг нь сөрөг хүчин энэ бүхэнд нөлөөтэй ажиллах ёстой байх л даа. Гэвч бутарчихлаа. Бүлэг хагаралтай, хуваагдмал байхын зовлонг та амсаж явна. Таны талд байгаа УИХ дахь АН-ын гишүүн байна уу. 2020 оны сонгуулиар таны гараас атгаж гарч ирсэн гишүүнээс өгсүүлээд бүгд нөгөө талд гарсан гэдэг нь бүлгийн хуралдаа ч суухгүй байгаагаас илэрхийл байна шүү дээ?

-Үзэл бодол, үнэт зүйлээрээ нэгдсэн хүмүүсийн нэгдлийг нам гэдэг. Нам мөрийн хөтөлбөрөө дэвшүүлдэг. Үүнийг биелүүлэх, хүмүүст ойлгуулахын төлөө ажиллах ёстой. АН-ын мөрийн хөтөлбөрийг ярьж сонгогдсон хүмүүс нь бидний 11 гишүүн. Хуваагдах гэсэн ойлголт байх шиг байна. Манай бүлэг долоон шинэ гишүүнтэй. Гурав нь хоёр дахь удаагаа ажиллаж байна. УИХ-д шинээр орж ирсэн гишүүд ажилдаа дадахад хоёр, гурван жил шаардагддаг. Би ч гэсэн УИХ-ын шинэхэн гишүүн байхдаа УИХ-ын түвшинд ойлголттой болж суралцахад хугацаа орсон. Хүн анхнаасаа бүгдийг суралцчихсан байдаггүй шүү дээ. Гишүүд суралцаж, дадлагажиж байгаа байх.

Ард нь ямар нэгэн байдлаар чиглүүлдэг, хэн нэгний барьцаанд орчихсон хүмүүс байхыг үгүйсгэхгүй. Үүнийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс байнга уншиж байна. Тийм ч учраас АН-ын бүлгийн даргын хувьд би шаардлагатай бол сайн дураараа түдгэлзэж байгаад шалгуулъя, шалгуулцгаая гэж мэдэгдсэн. Хэдийгээр бид цөөхүүлээ сөрөг хүчин болж ажиллахын тулд хэн нэгний барьцаанд ороогүй байх ёстой.Тиймээс бүгдээрээ шалгуулж болно гэж үзэж байгаа. Уг нь өнөөдрийн нөхцөлд Монголын ард түмэн бүгдээрээ сөрөг хүчин байж үнэмлэхүй олонх болчихсон энэ намаас хариуцлага шаардах ёстой. Үүнийг манлайлж ажиллах ёстой хүмүүс нь бид л дээ. Сүүлийн хоёр жил цар тахлын нөхцөл байдал, хуулиас болж бүхнийг төрийн нууц гэж далдаллаа. Ажиллахад ч амар бус байлаа. Тухайн гишүүн өөрийн ухамсраар бүлгийн хуралд суух ёстой. Юм болгонд албадахгүй шүү дээ. Бүлгийн хурал, үйл ажиллагаанд оролцох тухай асуудлыг УИХ-ын хуулиар заасан байдаг. Би намтайгаа хамтарч ажиллах ёстой. Намын тавьж байгаа үүрэг даалгавар, мөрийн хөтөлбөрийн дагуу тэр шаардлагын дагуу бүлэг ажиллах ёстой. Нөгөө талаар хууль дүрмийг баримталж ажиллах ёстой. Чуулганы хуралдаан, байнгын хорооны хуралдаанд суухгүй бол энэ хүмүүст хариуцлага тооцох учиртай. Гэхдээ манай намын нэг сул тал нь аливаа гишүүнтэй хариуцлага ярьдаггүй, хэтэрхий задгай. Либерал үзлийг буруугаар ойлгодог. Хувь хүмүүс нам руугаа хамаг муу муухайг чихэж байдаг. Өөрийнхөө эрх ашгийг хичээж ажил, албан тушаал, эрх мэдэлд хүрэхээрээ намаа хорлодог. Юу ч биш болгодог. Гэнэт асуудалд орооцолдоод ирэхээрээ намын ард орж нуугдах гэдэг зүйл бий болчихоод байгаа юм л даа.

-О.Цогтгэрэл даргын талаас явуулж байгаа намын даргын сунгааг асуувал та дүрмийн бус хэмээн хариулах байх. Тиймээс намын даргад өрсөлдөж байгаа хүмүүсийг совист талаас нь хэрхэн дүгнэж байна?

-Тэдгээр хүмүүс иргэдийн амьдрал ямар байгааг, ямар хэцүү болгосноо өөрсдийн нүдээр очиж харах ёстой. Гэхдээ үүнийг харж чадаж байна уу үгүй юү. Тэр хүмүүс нь тайлбарлаж хэлж чадаж байна уу үгүй юү мэдэхгүй юм. Янз бүрийн амлалтаар, янз бүрийн худал, хоосон сайхан үгээр ингэж хүмүүсийн тархийг угаасан маягтай л байна. Хийж хэрэгжүүлж байгаа, хэрэгжүүлэх гэж байгаа зүйл нь МАН-аас ялгаагүй байна. Үүнд нь 50-иас дээш насныхан автаж байх шиг байна. Х.Баттулга ерөнхийлөгч байх үед, МАН үнэмлэхүй олонх байх үед авлигын индекс огт буураагүй, дандаа өссөн. Эдийн засгийн хувьд ч бид дээрдээгүй. Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн бүс нутагтаа бид хамгийн ядуу нь болчихсон. ДНБ нэг хүнд ногдох хэмжээ дөрвөн мянган ам.доллараас 3800 болж буурчихсан байна. Гэтэл ОХУ 11 мянган ам.доллар, БНХАУ 12 ам.доллар, далайд гарцгүй Казахстан есөн мянган ам.доллар байх жишээтэй. Хятадыг тойрсон бүх улс орнууд хөгжсөн байдаг. Ганц Монгол Улс л энэ боломжоо алдсан. Энэ бол МАН, өмнөх ерөнхийлөгчийн явуулж байсан бодлоготой холбоотой. Энд тухайлж, төмөр зам, боомтуудыг нэрлэе. 2012 онд хувийн хэвшлийнхэн хийчихсэн байх ёстой ажлын царигийг нь сольж толгойгоороо хариуцна гэсэн. Гэтэл саяхан нэг вагон уналаа. Эрх бүхий сайд, байгууллага нь “Тээвэрлэх боломж, хүчин чадал нь шаардлага хангахгүй байна. Гологдол болсон байна” хэмээн мэдээлэл өгч байна лээ. Үүнээс гадна гадаадын хөрөнгө оруулалт 2012 онд найман тэрбум ам.доллар байсан бол одоо зөвхөн Оюу толгойгоос нэг тэрбум ам.доллар орж ирж байна. Өөрөөр хэлбэл, гадны хөрөнгө оруулалт найм дахин буурсан байна. 2012 онд гадныхан бидэнд “Танайх маш их баялагтай, нүүрсний асар их нөөцтэй улс. Кокосжсон нүүрсээрээ удахгүй Саудын Араб, Арабын орнууд шиг болох нь тодорхой болчихсон юм байна” гэж байсан. Үүнээс хойш 10 жил өнгөрөхөд нөхцөл байдал улам бүр дордсон байна. Үүнд АН-ын зарим нөхдүүд, үе үеийн Ерөнхийлөгч нар, 2016 оноос хойш тасралтгүй үнэмлэхүй олонх болсон МАН энд буруутай. Энэ дундаас МАН энэ боломжийг байхгүй болгосон. Иргэдийн тархийг угааж цаг хугацааг нь хожиж өнгөрүүлж байна. Үүнийг ард түмэн их, бага хэмжээгээр ойлгож байх шиг байна. Уг нь манай улс маш олон гавьяат эдийн засагчтай, одон медальтай хүмүүстэй. Тэгсэн хэрнээ амьдрал дээр яагаад ийм байна вэ. Үнэхээр харамсмаар байгаа юм. Хэлдэг ярьдаг хүн байхгүй. Байгааг нь шоронд аваачаад хийчихдэг.

-УИХ дахь АН-ын гишүүд нэг цул болчихсон талбай дээр өлсгөлөн зарлаж байсан. Яг юунаас болоод бүлэг хуваагдчихав, та С.Эрдэнэ даргын талд гарчихав?

-Тухайн үед долоон шинэ гишүүн өлсгөлөн зарласан. Олонхын саналаар өлсгөлөн зарлаж байгаа болохоор би бүлгийн даргын хувьд дэмжиж ажиллах ёстой гэж үзээд оролцсон. Гэхдээ тавьж байгаа шаардлагууд нь буруу байсан. Тухайлбал, бие дааж гарсан Н.Алтанхуягийг, эсвэл МАХН-аас УИХ-д суусан С.Ганбаатарыг ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлнэ гэсэн. Тусдаа нам байгуулж, нэр дэвшигчээ шалгаруулсан. Мөн хууль эрх зүйн орчин нь тодорхой байсаар байтал тав дахь ерөнхийлөгчийг дахин нэр дэвшүүлнэ гээд намынхаа дүрэм журмыг өөрчилчихсөн. Улсын дээд шүүхийн цахим бүртгэлд нээрээ оруулчихсан иймэрхүү нөхцөл байдалтай байсан. Нэг хүний төлөө өлсгөлөн зарлаад байгаа нь сүүлдээ утга учиргүй санагдсан л даа. Би нэг хүний дарангуйлал, нэг намын дарангуйллын уриа лоозонгоо солиоч гэсэн шаардлагыг тавьж байсан. Сонгуулийн ерөнхий хороо, Улсын дээд шүүх, Улсын бүртгэлийн ерөнхий газар зэрэг төрийн байгууллагууд хууль ёсоор С.Эрдэнэ гэдэг хүнийг бүртгэж сонгуулийн ажил эхэлсэн. Нэгэнт АН-аас нэр дэвшиж байгаа хүнийг намын дүрмээрээ бүлгийн гишүүд дэмжиж ажиллах үүрэгтэй. Энэ дагуу би ажилласан. Монгол Улсад хуулийг дээдлэх ёстой.