Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

Монгол Улсын (дэд Ерөнхийлөгч) Улсын Бага хурал, Улсын Их хурлын дарга асан, академич Р.Гончигдоржтой ярилцлаа.

-Засгийн газрын дөрвөн гишүүн давхар дээлтэй байж болно гэж 2019 онд Үндсэн хуульд ёсчлон баталж оруулсан заалтыг Цэц хүчингүй болгож байгаа нь хуулийн хувьд хэр зохистой вэ?

-Үндсэн хуулийн 69 дүгээр зүйлийн 4 дэх хэсэгт “Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуультай адил хүчинтэй”. Тийм учраас Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуульд нэмэлтээр орсон заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн гэж асуудлыг хэлэлцсэн нь бүрэн эрхээ хэтрүүлсэн явдал юм. Үндсэн хуулийг зөрчиж бүрэн эрхээ хэтрүүлсэн тухайд “Үндсэн хуулийн 66 дугаар зүйлийн хоёр дахь хэсгийн 1-д Үндсэн хуулийн Цэц нь дараах маргаантай асуудлаар дүгнэлт гаргаж УИХ-д оруулна.

Хууль, зарлиг, УИХ, Ерөнхийлөгчийн бусад шийдвэр, түүнчлэн Засгийн газрын шийдвэр, Монгол Улсын Олон улсын гэрээ Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэх” гэж Цэцийн бүрэн эрхэд заагаад Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулийн 2.1-д Үндсэн хуулийн Цэц нь “Үндсэн хуульд захирагдах, Монгол Улсын Үндсэн хуульд нийцсэн хуулийг дээдлэх, судалгаанд үндэслэх, төвийг сахих,.. бие даасан, ил тод байх нь Цэцийн үйл ажиллагааны Үндсэн зарчим мөн” тодорхойлсон. Мөн Үндсэн хуулийн 70 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэг “Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, ТӨРИЙН БАЙГУУЛЛАГЫН БУСАД ШИЙДВЭР, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино” гэж заасан. Үндсэн хууль болон Цэцийн тухай хуульд Цэцийн үйл ажиллагааны хүрээ, үйл ажиллагааны зарчим, шийдвэрийнх нь тухай тодорхой заасан байхад Үндсэн хуулийн Цэц нь Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэг “…(Засгийн газрын) Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн Улсын Их Хурлын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно” гэсэн заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх мэдээллээр Үндсэн хуулийн маргаан үүсгэж улмаар “Үндсэн хууль зөрчсөн” гэсэн тогтоол гаргасан нь Үндсэн хуулийн дээр дурдсан заалтуудыг илтээр зөрчсөн, үйл ажиллагааны хуульд тогтоосон зарчмаа эвдсэн үйлдэл боллоо.

-Тэгвэл одоо УИХяах ёстой вэ?

-Эрх мэдлээ хэтрүүлэн гаргасан шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй, Үндсэн хуулийн 39.1 дэх хэсгийг хүчин төгөлдөр хэмээн үзэх ёстой. Хоёрдугаарт, Үндсэн хууль зөрчсөн, эрх мэдлээ хэтрүүлэн шийдвэр гаргасан Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүдийг Үндсэн хуулийн 65.4 хэсэгт “Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга, гишүүн хууль зөрчвөл Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр, анх илгээсэн байгууллагын саналыг үндэслэн УИХ эгүүлэн татаж болно” гэснийг Үндэслэн УИХ-аас нэр дэвшүүлж томилсон Цэцийн гишүүдийг эгүүлэн татаж, Ерөнхийлөгч болон Дээд шүүхэд санал уламжлан (саналыг зөвшөөрнө гэдэгт итгэж байна) улмаар эгүүлэн татах саналыг нь үндэслэн эгүүлэн татах арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Энэ үед Цэц шийдвэр гаргах (өөрсдийн тухай) чадамжгүйг дурдах нь зүйтэй. Харин Цэцийн шинэ бүрэлдэхүүн Цэцийн энэ шийдвэрийг Цэцийн хуулийн дагуу нэн даруй хүчингүй болгох хэрэгтэй.

-1999 оны арванхоёрдугаар сарын 24-ний өдөр баталсан Үндсэн хуулийг Цэцээс хүчингүй болгож байсан. Өмнө нь гарч байсан энэхүү тохиолдлоос энэ удаагийнх юугаараа ялгаатай вэ?

-1999 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг Үндсэн хуулийн Цэц хүчингүй болгож байсан нь эдгээр өөрчлөлт Үндсэн хуулийг зөрсөн гэсэн үндэслэлээр биш, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах Үндсэн хуулиар тогтоосон дэгийг зөрчсөн гэж үзсэн. Тийм ч учраас тэр үеийн Цэцийн “ойлголтод” тохируулан нэмэлт, өөрчлөлтөд үг үсгийн ч засвар хийлгүй 2000 онд дахин нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байдаг юм. “Ойлголт”-ыг тодруулбал, Үндсэн хуулийн 68.1-д “Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах санаачилгыг хууль санаачлах эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан гаргах бөгөөд саналыг Үндсэн хуулийн Цэц УИХ-д өргөн мэдүүлж болно” гэсэн заалт дахь “саналыг” гэдгийг УИХ-аас Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа Үндсэн хуулийн Цэцээс заавал санал авах, Цэц өргөн мэдүүлэх ёстой мэт “ойлголт”-ыг дээр дурдсан үед баримталсан байдаг юм.

-Та ч бас Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар Цэцэд хандаж байсан?

-Тиймээ. Энэ нь Үндсэн хуулийн нэмэлт , өөрчлөлтийн үндсэн хэсэгт огт хамаараагүй. Харин дагаж мөрдөх хугацаа нь Үндсэн хуулийн 69.3-т заасан “УИХ-ын ээлжит бус сонгууль явуулахын өмнө зургаан сарын дотор Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж үл болно” гэснийг зөрчсөн тухай мэдээлэл гаргасан. Энэ заалт нь сонгууль дөхсөн үед Үндсэн хуульд популист нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаас сэргийлсэн агуулгыг багтааж байгаа юм. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь хугацааны хувьд хоёр бүрэлдэхүүнтэй: ҮХНӨ оруулах хугацаа нь баталсан хугацаа, дагаж мөрдөх хугацаа гэсэн хоёр бүрэлдэхүүнтэй. Оны өмнө баталж (2019 оны арваннэгдүгээр сард), сонгууль болоос сар хүрэхгүйн өмнө (2020.5.25) дагаж мөрдөхөөр заасан байсан. Цэц авч хэлэлцээгүй. “Дордуулсан долоо”-г засаж байгаа нь энэ гээд Үндсэн хуулийн 39.1-д одоо маргалдаад байгаа өөрчлөлт оруулсан популизмынхоо “гай”-г одоо үүрч байна.

-Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлаар ямар боломж байдаг вэ?

– Үндсэн хуулийн 68.1 дэх хэсэгт дэх “…саналыг Үндсэн хуулийн Цэц нь УИХ-д өргөн мэдүүлж болно” гэдэг нь 1999 онд хэрэглэсэн утгаар биш, харин Үндсэн хуулийн Цэцэд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах саналаа УИХ-д өргөн мэдүүлэх эрх олгосон нь Үндсэн хуулиар олгосон нэг талаас боломж, нөгөө талаас үүрэг юм. Тодруулбал, санал өргөн мэдүүлж болно гэдэг нь УИХ тэр саналыг хэлэлцэх үүрэгтэйг илэрхийлэх бөгөөд, ийм шаардлага Үндсэн хуулийн Цэцэд үүсч болохыг Үндсэн хуулийн хэмжээнд харгалзан үзсэн болно. Тухайлбал, иргэдээс ирсэн мэдээллээр үйлдсэн хуулийн маргаан шийдвэрлэхэд зөрчсөн, зөрчөөгүй талаар шийдвэр гаргах боломжгүй, эсвэл Төрийн эрх мэдэл хэрэгжүүлэгчийн хооронд гарсан зөрчлийг Үндсэн хуулиар нэг утгатай шийдэх боломжгүй. эсвэл судалгааны үндсэн дээр Үндсэн хуулиа сахин хамгаалах зайлшгүй шаардлагатай зэрэг тохиолдолд Үндсэн хуулийн Цэц нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах саналыг УИХ-д өргөн мэдүүлэх шаардлага гарахыг үгүйсгэх аргагүй юм. Жишээ нь, ямар нэг хуулиар УИХ гишүүн нь Засгийн газрын гишүүнээс төрийн зэрэг дэвээр илүү байхаар заасан гэе. Энэ талаар Үндсэн хууль зөрчсөн гэсэн маргаан гарсан гэж бодъё. Үндсэн хуулийн Цэц үүнийг шийдэх гэтэл Үндсэн хуулийн 29.1-ээр УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болохоор заасан учир УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээс дээгүүр зэрэг дэвтэй гэж ойлгохоор байтал Үндсэн хуулийн 39.1-ээр Засгийн газрын гишүүн нь УИХ-ын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно гэсэн учир Засгийн газрын гишүүн нь УИХ-ын гишүүнээс дээгүүр зэрэг дэвтэй гэж ойлгохоор байна. Яг ийм үед Үндсэн хуулийн Цэц шийдвэр гаргахаас татгалзан харин УИХ-д Үндсэн хуулийн Үндсэн хуулийн 39.1-ийг “Засгийн газрын Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын гишүүдийн дөрвөөс илүүгүй нь УИХ-ын гишүүдээс байж болно” гэсэн өөрчлөлт оруулах саналаа өргөн мэдүүлж асуудлыг шийдвэрлэх юм.

-Үндсэн хуулийн Цэц Үндсэн хуульд нийцүүлэн асуудлыг шийдвэрлэх боломж бий юү. Мөн Т.Доржханд гишүүнд?

-Үндсэн хуулийн Цэц иргэдийн гаргасан маргаанд “Үндсэн хуулийн Цэц нь Үндсэн хуулийн заалт, Үндсэн хууль зөрчсөн тухай асуудлыг хэлэлцэх эрх мэдэл байхгүй тул Үндсэн хуулийн маргаан үүсгэхээс татгалзаж байна” гэсэн хариулт өгөх ёстой байсан. Мөн Үндсэн хуулийн Цэцийн дарга гишүүдтэйгээ зөвлөлдөж УИХ-д Үндсэн хуулийн дараах өөрчлөлт оруулах саналыг өргөн мэдүүлье гэж шийдэж болох боломжтой байсан. Үндсэн хуулийн 39.1-ийг дараах байдлаар өөрчлөн найруулах “39.1 Засгийн газар Ерөнхий сайд, гишүүдээс бүрдэнэ”. Т.Доржханд гишүүн бүрэн эрхийнхээ дагуу дээрх Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг санаачилж болох байсан.

-Яагаад ийм арга замыг сонгов?

-УИХ Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахгүйгээр Засгийн газар дахь УИХ-ын гишүүдийн тооны хязгаараас салахын тулд хийж байгаа үйлдэл гэдэг нь илэрхий. Үндсэн хуульд бүх үйл ажиллагаа, үйлдлээ нийцүүлж байх ёстой атал үйл ажиллагаа, үйлдэлдээ Үндсэн хуулиа нийцүүлэх гэсэн энэ урвуу оролдлого нь Үндсэн хууль руу хийж байгаа “эзлэн түрэмгийлэл” юм. Үндсэн хуулийн Цэц нь ийм түрэмгийллээс Үндсэн хуулиа сахин хамгаалах үндсэн үүрэгтэй байтал “түрэмгийллийг” тосон авч Үндсэн хуулийн нэг хэсгийг (39.1-ийн Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн УИХ-ын гишүүний албан тушаал хавсарч болно” гэсэн) “устгалаа”. Ийнхүү хамгаалах ёстой зүйлээ хавсарч “устгасан” нь түүхэнд хар томбо үлдлээ. Бүх юм Үндсэн хуулийнхаа дагуу засагдаж сэргээгдэнэ гэдэгт найдах л үлдлээ. Үндсэн хууль маань хоточ нохой нь чонотой нийлчихсэн хот айл шиг л болоод байна даа.

Монгол Улсын Шадар сайд Сайнбуянгийн Амарсайхантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Цар тахлаас үүдэж монголчууд хоёр жилийн дараа наадмаа өргөн дэлгэр тэмдэглэх гэж байна. Наадмын бэлтгэл ажил хэр хангагдаж байна вэ?

-Наадмын бэлтгэл ажлыг Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хороо хариуцаж ажилладаг. Морь, бөх, сур, шагай, хэвлэл мэдээлэл, хэв журам аюулгүй байдал зэрэг есөн салбар хороо бүгд ажилдаа орсон. Бэлтгэл ажил маш сайн хангагдаж байна.

-Шинэ хуулийн зохицуулалтын дагуу наадмаа зохион байгуулах гэж байна. Энэ жилийн наадмын онцлог юу вэ?

-2013 онд батлагдсан Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийг УИХ шинэчлэн найруулж хэлэлцэн баталлаа. Тиймээс энэ жилийн баяр наадам шинэ хууль дүрмээр зохицуулагдаж байгаагаараа онцлогтой. Хоёрдугаарт, олон тэгш ой давхацсан жил болж байна. Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 болон Их Эзэн Чингис хааны мэндэлсний 860 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Үүнээс гадна өнгөрөгч хоёр жил бид баяр наадмаа өргөн дэлгэр тэмдэглэж чадаагүй. 2020 онд цахимаар наадамласан. 2021 онд цар тахлын нөхцөл байдал хүнд байсан учраас Засгийн газрын тогтоолоор хойшлуулсан. Хоёр жил тэмдэглээгүй учраас иргэд энэ жил их хүлээлттэй байгаа байх. Тиймээс энэ их хүлээлтэд нийцүүлж арай шинэлэг, өргөн дэлгэр зохион байгуулахыг зорьж байна. Цаашилбал Монголын түүх, өв соёл, ёс заншлаа түгээн дэлгэрүүлэх, монгол түмний бахархал болсон үндэсний их баяр наадмаа ёслол төгөлдөр зохион байгуулж, хотол олноороо өргөн дэлгэр наадамлахаас гадна дэлхий нийтэд, гадны зочин гийчинд өв соёлоо сурталчлан таниулах ажил давхар хийгдэж байна.

Гуравдугаарт, энэ жилийн баяр наадмыг Монгол бахархал нэрийн дор, нэгдсэн брэнд бэлгэдэлтэйгээр 7-8 дугаар сарын турш монгол түмэн, гадны гийчдэд зориулсан соёл урлагийн арга хэмжээг зохион байгуулна. Хуваарь нь гарсан.

-Морь, бөхтэй холбоотой маргаан жилийн жилд гардаг. Баяр наадмын тухай хуулиар энэхүү маргааныг шийдвэрлэж чадав уу?

-Хурдан морины уралдаан сүүлийн жилүүдэд маргаан дагуулсаар байгаа. Хоёр ч холбоо бий болсон. Зөвхөн морь гэлтгүй олон асуудал бий. Энэ хууль батлагдсанаар зохицуулалтгүй явж ирсэн асуудлуудыг шийдвэрлэж, зохицуулалтууд нь илүү ойлгомжтой болсон. Энэ жилийн наадамд зургаан насны морьд уралдана. Гэхдээ “монгол адууны үүлдрийн стандартад нийцсэн морьдыг уралдуулна” гэж хуульд заасан. Мөн эрлийз морьд улсын баяр наадамд цол авдаг байсныг энэ хуулиар больж байгаа. Түүнчлэн цаашид монгол морины цуснаас шинжилгээ авч, геномын дарааллыг тоолж, стандартыг нь батлах хүртэл шилжилтийн үеийн зохицуулалтын дагуу хурдан морьдыг сэрвээний өндрийг хэмжин стандарт тогтоон уралдуулна.

Бөхчүүдийн тухайд бөхийн эрэмбэ дарааны асуудал бий. Сүүлдээ бөхийн холбоод нь ч учраа олохоо больсон. Бөхчүүд нь ч хоорондоо маргалдаад дан ганц наадам гэлгүй цагаан сар, бусад барилдаанууд ч дандаа хэл ам дагуулсан маргаантай болдог болсон. Маргаан юун дээр гарч байна гэхээр эрэмбэ дарааг тогтоох, цол дуудах, эсвэл амлаж авах, цол олгох, допингтой холбоотой асуудлуудад их гардаг байсан. Тиймээс допингийн асуудлыг тодорхой болгож өгсөн. Допинг илэрсэн бөхийн цолыг нь хураана, хураахгүй гээд бөөн хэлэлцүүлэг, маргаан болдог. Тэгвэл одоогийн зохицуулалтаар түрүүлсэн бөхөөс допинг илэрвэл гурван хоногийн дотор Үндэсний их баяр наадмыг зохион байгуулах хороо хуралдаж шийдвэрээ гаргаад Ерөнхийлөгчид уламжилна. Ерөнхийлөгч 14 хоногийн дотор шийдвэрээ гаргана. Хэрвээ тухайн бөх сэргээш хэрэглэсэн нь тогтоогдвол цолыг нь шууд хурааж авна. Хоёрдугаарт, Засгийн газраас баталсан дүрмээр эрэмбэ дараа, цол чимгийг дуудахдаа яах талаарх бүх зохицуулалтууд орсон. Тиймээс цаашид бөхтэй холбоотой хүндрэлүүд гарахгүй байх гэж үзэж байна.

-Баяр наадамтай холбоотой маргаанаас гадна дулиант махны асуудлыг танаас асуумаар байна. Махны үйлдвэрүүдийн хяналт шалгалт эцэс болсон уу?

-Хяналт шалгалт хийгдэж байна. Махны үйлдвэрүүдтэй холбоотой нэлээн асуудал дэгдсэн. Засгийн газраас томилогдсон ажлын хэсэг ажиллаж Эмээлт орчмын махны үйлдвэр болон улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа мах, махан бүтээгдэхүүн, хүнсний үйлдвэрүүдэд хяналт шалгалтын ажлуудыг хийж байна. Энэ чиглэлийн хяналт шалгалтыг сулруулж болохгүй. Учир нь үндэсний аюулгүй байдал, хүнсний аюулгүй байдал, хүний амь нас, эрүүл мэндтэй холбоотой асуудал шүү дээ. Хоёрдугаарт, стандартын шаардлага хангахгүй байгаа технологийн бус үйлдвэрүүдийг бүгдийг нь түр зогсоосон. Дулааны аргаар мах боловсруулж байгаа үйлдвэрүүд цаашид энэ аргаараа үйл ажиллагаа явуулна гэвэл энэ жилийн арванхоёрдугаар сарын 31-ний дотор стандартаа хангах ёстой. Дагаж мөрдөх стандартыг Засгийн газар баталсан. Үүнд мал нядлахаас эхлээд бүтээгдэхүүн боловсруулах, дайвар бүтээгдэхүүн, хүнсний бүх төрлийн мах, махан бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд хүргэх шат дамжлагыг тодорхой болгож савлагаатай, эрүүл ахуйн шаардлага хангасан байхаар зохицуулсан. ХААХҮ-ийн сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг стандартыг мөрдүүлэх хэвшүүлэх ажлыг есдүгээр сарын 1 хүртэл хариуцаж байна. Цаашид гадагшаа экспортлох ч бай дотооддоо хэрэглэдэг ч бай олон улсын хүнсний аюулгүй байдлын стандартыг дагаж мөрдөх ёстой. Тэгэхгүй бол нэг хэсэг нь стандарт яриад нөгөө хэсэг нь дагаж мөрддөггүй байж болохгүй. Бизнес аж ахуйн нэгжүүд нь ч стандартыг мөрдүүлж аюулгүй байдлаа хангадаггүй, хяналт тавьж байгаа байгууллагууд нь ч шаардлагаа бүрэн гүйцэд тавьдаггүй хаа хаанаа хариуцлага алдсан асуудал байна. Тиймээс үүнийг нэг мөр цэгцэлье гэж байгаа юм. Стандартыг хангуулах ажил нэг өдөр яриад нэг хэсэг асуудал шийдвэрлээд зогсох зүйл биш. Өдөр тутам стандарт, аюулгүй байдлаа хангаж ажиллах ёстой.

-Засгийн газар махны экспортыг хязгаарласан нь чанаргүй нөөцийн мах ихээр үүсэх, малчдын орлого хумигдах зэрэг сөрөг үр нөлөө ихтэй байна хэмээх шүүмжлэл гарч байна. Та үүнд юу хэлэх вэ?

-Зөвхөн дулааны аргаар болон стандартын шаардлага хангахгүй байгаа үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг зогсоож, дулааны аргаар боловсруулсан махны экспортыг 2023 оны нэгдүгээр сарын 1 хүртэл зогсоосон. Дулааны бус аргаар боловсруулсан махны экспорт нээлттэй хийгдэж байгаа. Шаардлага хангахгүй үйлдвэрүүд үйл ажиллагаа явуулж байгаа учраас дулааны аргаар боловсруулсан махны экспортыг зогсоосон. Хүний эрүүл мэнд, манай улсын стандарт зөрчигдсөн эсэх асуудал, бүр цаашилбал манай улсын үйлчилгээний байгууллагууд, засаг төрийн нэр хүнд зэрэг олон зүйл холбоотой учраас экспортыг түр зогсоож байгаа юм.

Энгийн аргаар нядалсан мал махны экспорт чөлөөтэй явж байгаа. Хамгийн гол нь шаардлага хангасан байх ёстой. Тэгэхгүй бол найзан дундаа, эсвэл бие биедээ найр тавьж болохгүй зүйлийг болж байна гээд өдийг хүртэл явсан. Тиймээс одоо ийм байдлаар асуудалд ханддагаа больё гэж байгаа юм. Үйлдвэрүүд 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс өмнө стандартаа хангачихвал экспорт нээлттэй. Гэхдээ тусгай зөвшөөрөл нэртэй нугалаа гарсан асуудлыг цаашид зогсооё гэж байгаа. Үйлдвэрлэл явуулъя гэж байгаа бол явуулах нь нээлттэй. Хамгийн гол нь стандарт, чанарын шаардлагыг ханга. Түүнийг дотоодын иргэд, аж ахуйн нэгж аваад хэрэглэнэ үү, эсвэл гадагшаа гаргана уу энэ бол аж ахуйн нэгжийн өөрийнх нь асуудал. Түүнээс биш дунд нь төрийн байгууллага аль нэг байгууллага, яам, эсвэл гадаадын нэг байгууллага зөвшөөрөл олгодог нэртэй дунд хууль бус үйл ажиллагаа явуулдаг байж болохгүй.

-Таны хөндөж тавьсан ипотекийн зээлийн санхүүжилт, МИК-ийн асуудлыг олон нийт сонирхсон хэвээр байгаа. Хэдийгээр ипотекийн зээл зогсоогүй гэж байгаа ч бодит байдал дээр ипотекийн зээл зогсчихоод байна хэмээх олон нийтийн шүүмжлэл бий. 8, 6 хувийн зээлийн хүүг бууруулах, урьдчилгаа бууруулах зэрэг асуудлаас ойрын хугацаанд аль нь биелэх боломжтой вэ?

-Шийдвэрлэх ёстой асуудал байсан учраас хөндөж гаргасан. Иргэдийн санал, гомдол ч их бий. Олон хууль бус асуудлууд ч энэ дотор байсан. Энэ бүгдийг судалж, ил тод нээлттэй болгож, цаашид зөв тогтолцоонд оруулуулах үүднээс энэ асуудлыг гаргаж тавьсан. Жишээ нь, найман хувь болон урьдчилгаа төлбөрийг буулгах боломжтой гэсэн дүгнэлт ажлын хэсгээс гарсан. Тиймээс ойрын хугацаанд Засгийн газрын хуралдаанд үүнийг эцэслэж танилцуулна. Дараа нь хэрэгжүүлэх шат руу орно гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Өмнө нь хөндөгдөөгүй асуудал учраас дарах, унагах сонирхол их байна. Олон шахалт, дарамт дунд энэ ажил хийгдэж байна. Ойрын хугацаанд шийдвэрлэгдэх байх гэж бодож байна. Шийдвэрлэх ч ёстой. Үүний цаана хөрөнгө санхүүтэй холбоотой хууль бус үйлдэл, зарим нь эрх мэдлээ хэтрүүлсэн, иргэдийг хохироосон асуудал байна. Ипотекийн зээлд хамрагдсан 110 мянган айл өрх бий. Иргэдийн сард төлж байгаа 800 мянган төгрөгийн 300 орчим мянган төгрөг нь өөр зүйлд зарцуулагдаад байна. Хэн нэгний тансаглал, хэн нэгний хууль бус хэрэглээ, хэн нэгний санхүүгийн луйврын схемд орчихоод байгаа юм. Үүнийг багасгавал 110 мянган айл өрхийн түрийвч, дансанд орсон хулгайг таслан зогсооно гэсэн үг. Тиймээс дээрх ажлыг зогсоох янз бүрийн улс төрийн, бизнесийн сонирхлууд байна. Тэдгээр цөөн хүмүүсийн эрх ашигт нийцүүлж асуудлыг шийдэх үү, эсвэл Засгийн газрын 2013 онд эхлүүлсэн нийт иргэдээ хямд өртөгтэй чанартай орон сууцаар богино хугацаанд хамруулах хөтөлбөрийг үргэжлүүлэх үү. Үргэлжлүүлж байгаа нэрээр иргэдийнхээ халааснаас хулгай хийсэн бүтцийг хүлээн зөвшөөрөх үү, эсвэл ил тод нээлттэйгээр, санхүүгийн дарамтгүйгээр иргэдэд энэ үйлчилгээг хүргэх үү гэдэг сонголтын дунд яваа. Үүнийг шийдэхээс өөр аргагүй. Засгийн газрын хуралдаанд оруулж танилцуулна. УИХ-ын хэмжээнд ч асуудлыг ярих ёстой. Орж танилцуулахад шийдвэр яаж гарах, үүнд хэн хэн хууль бус үйл ажиллагааг хамгаалж байна, хэн иргэдийнхээ талд шийдэх сонирхол байна гэдгийг харах боломж бүрдэнэ.

-Ипотекийн зээлтэй холбоотой шийдвэрийг хүлээсэн иргэд олон байна. Хэзээ Засгийн газарт танилцуулагдаж, хэзээнээс ажил хэрэг болох бол?

-Ер нь ипотекийн зээл тасалдах ёсгүй. Монголбанкнаас сар бүр 30 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт олгож байгаа. Үүнийг иргэдэд олгох газар нь арилжааны банкууд. Тиймээс Монголбанк арилжааны банкуудыг зээлээ олгохыг шахаж, шаардлага тавих ёстой. Монголбанкнаас бидэнд өгч байгаа мэдээллээр сар бүр олгодог 30 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэрээ одоо ч хэвээр олгож байгаа. Арилжааны банкаар дамжуулж иргэдэд ипотекийн зээл олгогдож байгаа гэсэн. Тиймээс 30 тэрбум төгрөг олгож байснаа олгохгүй байгаа, зогсоосон асуудал байхгүй. Түүнээс биш МИК-ийн асуудал хөндөгдсөнөөс болж ипотекийн зээл зогссон, зогсоосон, эх үүсвэр нь багассан зүйл огт байхгүй. Анх олгож байсан зарчмаараа явж байгаа. Зарим иргэдийн ипоткеийн зээл 6-8 сар болж байж гарч байна гэсэн мэдээлэл ирж байна. эдийн засагч нь судалж байна, эсвэл иргэдийн урьдчилгаа төлбөр, барьцаа, сарын орлого хүрэлцэхгүй байна гэдэг асуудлуудаас болж, эсвэл банк, МИК хоорондын үйл ажиллагаанаас болж удааширч байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ огт олгогдохгүй байна гэдэг бол ор үндэсгүй мэдээлэл. Үүнийг би хэлж байгаа юм биш. Монголбанкны ерөнхийлөгч эрхбиш худлаа ярихгүй байх. Хяналт шалгалтаар илэрч байгаа албаны мэдээлэл худлаа байхгүй. Санхүүгийн зохицуулах хороо, Сангийн яам худлаа хэлэхгүй. Тиймээс зохицуулалтын асуудал л байгаа юм.

Цаашид илүү хүртээмжтэй болгохын тулд эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байгаа юм. Хоёрдугаарт, урьдчилгаа төлбөрийг багасгах боломжтой учраас багасгасны дараа хүртээмж нэмэгдэх боломж бүрдэнэ гэж үзэж байна. Тиймээс хүү, урьчилгаа төлбөрийг багасгаж хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, Монголбанкнаас гарч байгаа эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх шаардлага гарна. Гэхдээ хоёр дахь зах зээлээс хөрөнгө босгож эрэлтэд нийцсэн хөрөнгийн нийлүүлэлтийг хийх боломжийг бүрдүүлэх ёстой. Байрны үнэ нэмэгдэж байна, инфляци өндөр байна, иргэдийн амьжиргаа сайнгүй байна. Тиймээс нэг хүчин зүйлээс бус олон хүчин зүйлээс шалтгаалж байгаа учраас олон ажлыг хооронд нь уялдуулах ажлыг банк санхүүгийн байгууллага, БХБ-ын яам, СЗХ, НИК хамтарч хийх ёстой.

-Ковидын асуудал юу болж байна вэ. Бид хэвийн амьдралдаа бүр мөсөн шилжчихэв үү. Улсын Онцгой комиссын даргын хувьд та энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Цар тахлын маш хүнд цаг үеийг бид хамтдаа даван туулсан. Вакцин байсан учраас, иргэд вакциндаа идэвхтэй хамрагдсан учраас өнөөдөр харьцангуй хэвийн ажил амьдрал үргэлжилж байна. Гэхдээ ковид огт байхгүй болчихсон гэж бодож болохгүй. Өнөөдөр ч ковидын суурь, тохиолдлын тоо байсаар байна. Намар яаж хүндрэхийг хэлж мэдэхгүй. Өвлийн хүйтэн, намрын сэрүүн, бусад хүндрэлээс шалтгаалж ямар шинэ хувирал гарч биднийг яаж сандаргахыг хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ ямар ч байсан Эрүүл мэндийн яам хүндэрч болзошгүй нөхцөлд бэлтгэж эм тариа иргэдийн эрүүл мэндийн эмчилгээ оношилгоонд анхаарч байгаа. Урд хөрш өнөөдрийг хүртэл хилээ нээгээгүй хөл хориотой байна шүү дээ. Уржигдархан БНХАУ-аас манай улсад суух Элчин сайдтай уулзсан. Хоёр жил зургаан сарын дараа БНХАУ руу нислэг нээгдэж байна. Сард 3-4 нислэг хийнэ. Ингэхийн тулд шинжилгээ өгнө. Сөрөг гарч нислэг нь хүлээн зөвшөөрөгдсөн хүмүүс Хятадад очоод тусгаарлалтын байранд долоо хоног тусгаарлагдана. Үргэлжлүүлээд гэртээ гурав хоног тусгаарлагдана. Энэ мэтээр урд хөршид хөл хорио хэвээр байна. Урд хөрштэй өөрсдийгөө харьцуулбал манай бүх салбар нээлттэй байна. Засгийн газрын эдийн засгаа сэргээх, эрүүл мэндээ хамгаалах бодлого үр дүнтэй хэрэгжсэн гэж үзэж байна. Иргэдээ вакцинжуулах ажил энэ хүрээнд сайн хийгдсэн гэж бодож байгаа. Иргэд маань идэвх санаачилгатай байсан. Гэхдээ тайвширч болохгүй. Нүдэнд үзэгдэж гарт баригдахгүй, хэлж биш хийсч ирдэг ноцтой өвчин шүү дээ, энэ. Ямар хүнд байдгийг бид мэдэрсэн. Тиймээс бэлэн байх ёстой.

УИХ-ын гишүүн Г.Ганболдтой ярилцлаа.

-Та тойрогтоо ажиллаад ирлээ. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудлыг иргэд хэрхэн хүлээж авч байна?

-Тойргийн зургаан суманд ажиллаж 16 удаагийн уулзалт хийлээ. 1800 гаруй иргэдтэй уулзлаа. УИХ, Засгийн газрын үйл ажиллагаа, сүүлийн үед батлагдсан хуулиудын төслийг иргэдэд танилцууллаа. Мөн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудлаар дөрвөн бүлэг, 11 заалтын хүрээнд танилцуулга хийлээ. Орон нутгийн иргэдэд Үндсэн хуулийн талаарх ойлголт их муу байна. Үндсэн хуулийн асуудлаар ганц нэг ахмадууд ярьж байгаа болохоос залуус, төрийн албан хаагчдад Үндсэн хууль, хуулийн өөрчлөлтийн талаарх ойлголт алга. Тиймээс цаашид Ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангид Үндсэн хуулийн хичээлийг оруулж энэ талаарх ойлголтыг хүүхдүүд, иргэдэд өгч баймаар юм билээ.

Тэгэхгүй бол Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэмжье гэсэн гишүүн очоод дэмжих талаас нь танилцуулбал дэмжиж, дэмжихгүй гэдэг талаас нь илэрхийлж танилцуулбал дэмжихгүй гэж байх шиг байна. Бидний өгч байгаа мэдээллээс болж иргэд янз бүр байна. Иргэд Үндсэн хуулийн асуудлаас илүү үнийн өсөлтийг хэлж байна.

Дизель түлшний үнэ бараг дөрвөн мянгад хүрлээ. Барилгын материал, тэр дундаа цементийн үнэ гэхэд 500 мянга гарчихлаа. Үүнд анхаарал хандуулаач ээ. Монгол Улсын өр зээл ямар хэмжээнд хүрчихэв. Өр зээлийн асуудлыг цэгцлээч гэж хэлсэн. Иргэд мэдээлэл өндөртэй болсон. Дайн байлдаантай холбоотойгоор бараа бүтээгдэхүүний үнэ дэлхий нийтэд өсч байгаа гэдгийг ч ойлгож байна лээ. Гэхдээ иргэдийн хувьд цалин хөлсний асуудлыг түлхүү хөндөж байсан.

Тухайлбал, төрийн албан хаагчдын цалин хөлс бага, төрийн албанд ажиллах хүн олдохгүй байна. Сумдын Тамгын газрын төрийн захиргааны албанд сул орон тоо их бий. 11 хүний орон тоо сул байгаа сум ч байна. Тал нь байхгүй. Тиймээс Төрийн албаны тухай хуульд сумдын төрийн албанд орох шалгуурыг бууруулах хэрэгтэй. Нэг хэсэг бид төрийн албыг чадавхжуулна, төрийн албан хаагчдын нийгмийн баталгааг хангана, төрийн албанд мерит буюу шатлан дэвших зарчмыг оруулж төрийн албанд орох босгыг их хатуу болгосон. Олон шалгуур давж байж орсны дараа цалин хөлс, нийгмийн асуудал тулгардаг. Орон байр, цалин хөлс, амьдралын баталгаажих түвшин сул байгаа учраас хөдөөд амьдрах иргэд олдохгүй байна.

Орон нутагт ажиллаад ирснийхээ дараа би энэ асуудалтай холбоотойгоор нэг хуулийн төсөл өргөн барьсан. Сумдад ажиллаж байгаа төрийн захиргааны албан хаагчид таван жил тутамд хөдөө орон нутгийн нэмэгдэл олгох хуулийн төсөл өргөн барьсан. Эрүүл мэнд, боловсрол ч гэдэг юмуу бусад байгууллагууд нэмэгдэл авдаг боловч төрийн захиргааны албан хаагчид авахгүй үлдчихээд байна гэх гомдол санал их тавьж байна. Мөн тэтгэврийн зөрүүг иргэд их хөндсөн. 350 мянган төгрөгийн тэтгэвэр авч байсан ахмадуудын тэтгэврийг тэгшитгэж бүгдийг нь 500 мянга болгосон. 450 мянган төгрөгийн тэтгэвэр авч байсан багш, эмч нарт яг адил цалин олгоод байна. Ялгаатай байдлыг нь хадгалаач гэж байна лээ.

-Төрийн захиргааны албан хаагчдад нэмэгдэл олгоход хэр хэмжээний мөнгө шаардагдах бол. Эдийн засаг хүнд байгаа өнөөгийн нөхцөлд боломж нь хэр байгаа вэ?

-Суманд ажиллаж байгаа төрийн захиргааны албан хаагч гэсэн учраас гайгүй. Хууль хэрэгжиж эхлэхэд таван жилийн гүйцэтгэл гээд олон хүн авдаг шүү дээ. Бидний тооцоолсноор тэр үед гурван тэрбум төгрөг, цаашдаа жил тутам 1.8 тэрбум төгрөг гарах юм билээ. Тиймээс төсөвт дарамт өгөхгүй гэж үзэж байна.

-Баяр наадмын тухай хуулиар морь, бөх дээр гардаг маргаан цэгцрэв үү?

-Баяр наадмын тухай хуулийн ажлын хэсэгт орж ажилласан. Байнгын хороогоор ч морь, бөхтэй холбоотой асуудал их яригдсан. Морь, бөх ч биш сур харваа дээр ч зөрчил маргаан байдаг юм байна. Үндэсний сур, халх сур, буриад сур, урианхай сур ч гэдэг юм уу. Баяр наадмын тухай хуулийг богино хугацаанд хэлэлцлээ. Ямартаа ч Үндэсний баяр наадамдаа монгол адуу уралдуулъя гэж шийдлээ. Гэхдээ монгол адуу уралдуулахдаа Засгийн газар журам гаргаж монгол адууны генийн дарааллыг тогтоотол шилжилтийн үеийн журам гаргаж зохицуулахаар боллоо. Хэдийгээр монгол адуу гээд байгаа боловч 25 хувийн цустай ч гэдэг юм уу, эрлийз адууг ялгахад амаргүй болчихоод байгаа юм. Үүнтэй холбоотойгоор шилжилтийн үеийн журам гаргах чиглэлийг Засгийн газарт өгсөн. Бүсийн уралдааныг жилд дөрвөн удаа л зохион байгуулъя гэж тогтлоо.

Бүсийн уралдаан, улсын баяр наадмын цол өгдөг журамд өөрчлөлт оруулсан. Улсын наадамд заавал айраг түрүү авч байж “Тод манлай уяач” цол авна. Заавал улсын наадам гэхгүй бүсийн наадамд тухайн шаардлагыг хангасан түрүү, айраг авсан байвал алдарт уяач цол өгнө гэсэн зүйлийг хуульчилж байгаа.

Засгийн газар журмаа гаргаж монгол адууны генийг тогтоох хүртэл нь зайлшгүй сэрвээний өндрийг хэмжиж уралдуулна. Улсын наадамд эрлийз морьдыг уралдуулахгүй гэж тогтлоо. Мөн олон уралдааныг хязгаарлаж жилд хамгийн дээд тал нь дөрвөн бүсийн уралдаан явуулдаг болъё гэсэн зохицуулалтыг хийсэн.

Бөхийн эрэмбэ, цол чимэгтэй холбоотой маргаанууд байсан. Түүнийг цэгцэлсэн хууль боллоо. Допингийн үндэсний дүрэм гэдэг зүйл манайд байдаггүй. Допинг С1-С8 хүртэл өөр өөр байгаа юм. Хамгийн хүнд нь зориуд тамир оруулах допинг байхад өвчин намдаах эм уухад допинг илэрдэг. Үүнийхээ ялгааг гаргахгүй бол хэн нэгнийг санаатайгаар хорлох үүднээс эм тариа хийхийг бид хянаж чадахгүй. Хоёрдугаарт, үүнийг мөрдүүлж шалгая гэхээр энэ чиглэлийн байгууллага байдаггүй. Гуравдугаарт, допингийн асуудалд холбогдсон хүн өөрийнхөө эрх ашгийг хамгаалъя гээд хандах гэхээр спортын арбитрын шүүх байдаггүй. Үүнтэй холбоотойгоор улсын аварга Э.Оюунболдод холбогдох шүүх хурлаар Үндэсний допингийн дүрэм батлаагүй, тамирчид өөрийгөө хамгаалах механизм бүрдээгүй гэдэг агуулгаар барилдах эрхийг нь сэргээж байна. Энэ бол зөвхөн Э.Оюунболдод зориулсан зүйл биш. Допингийн асуудалд нэр холбогдсон бүх бөхчүүдэд хамаатай. Дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийг батлахдаа энэ талаар тодруулсан. Үндэсний допингийн дүрмийг баталгаатай болгож, тамирчид өөрсдийнхөө эрх ашгийг хамгаалах боломжийг олгосон. Тэр болтол барилдаад явна.

Сумын наадмыг долдугаар сарын 10-11, улсын наадам 11-13, тэгш ойтой холбоотой асуудлыг Засгийн газар шийдвэр гаргаж зохицуулах, сумдын тэгш ойг аймгийн Засаг дарга захирамж гаргадаг байх өөрчлөлт орсон. Үүнээс өөрөөр Баяр наадмын тухай хуульд айхавтар өөрчлөлт ороогүй. Тиймээс маргаангүй болно гэж бодож байна.

Ардчилсан намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ч.Өнөрбаяртай ярилцлаа.

-Та өнөөгийн бодлого тодорхойлж буй эрх баригчдын чадамжийг хэрхэн дүгнэж байна. Нохойд барьдаг мод гэдэг шиг асуудал бүрийн өмнө Үндсэн хуулийг л урдаа бариад байна гэдэгтэй санал нийлэх үү?

-Одоогийн эрх баригчид, тэр дундаа Г.Занданшатар тухайн үед УИХ-ын дарга байсан. Өөрөө гол автор нь болж, “Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг би толгойгоороо хариуцна” гэж хэлээд өөрчлөлт оруулуулсан. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсны дараа “Бүрэн зураглал” нэвтрүүлэг хийж “Үндсэн хуульд арван жил гар хүрэхээргүй боллоо”, бараг л “1992 оны Үндсэн хууль тогтоогчдын хийсэн бүх алдааг бид засчихлаа” гээд бүгд ам уралдаж ярьсан.

Харамсалтай нь хоёр жил болов уу, үгүй юү Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулъя, болохоо байчихлаа гэцгээж байна. Асуудлын гол нь Үндсэн хуульд байгаа юм биш. Эрх баригч нарт байгаа юм. Учир нь эрх баригчид ард түмний амьдралыг сайхан болгоно, орлогыг нэмэгдүүлнэ, эдийн засгийг тэлнэ, хүний эрх чөлөөг хүндэтгэнэ гэж 2020 оны сонгуульд ялсан. Гэтэл яг үүнийхээ эсрэг явж байна. Бидний авч байгаа цалинг 2016, 2020 оныхтой харьцуулахад буурсан. Иргэд худалдан авах чадваргүй болсон. Монгол Улсын Засгийн газар гадаад өрөө төлж чадахгүй хэмжээнд хүрсэн.

Залуус хавар жагсаал хийхдээ “Юу юуны тухайнд хүрэлгүй Засгийн газраа огцруулах гээд яахав. Та нар ажлаа сайн хий” гэсэн. Эд нар ч “Ажлаа сайн хийнэ. Ганцхан боломж олгооч” гэсэн. Гэтэл өнөөдөр бензин шатахууны үнэ яаж нэмэгдэж байгааг харж байгаа биз дээ. Наймдугаар сараас эрчим хүчний үнэ нэмэх юм шиг байна. Эрчим хүчний үнэ бол бензинтэй ижил суурь үнэ учраас бүх юм нэмэгдэнэ. Ингээд иргэдийн нуруун дээр бүх ачааг үүрүүлж байна. Угтаа төр засаг, эрх барьж байгаа нам ачааг нуруун дээрээ үүрэх ёстой. Гэтэл эсрэгээрээ бизнес эрхлэгчид, амьдралынхаа төлөө зүтгэж яваа ядарсан иргэддээ ачаагаа үүрүүлж байгаа нь маш харамсалтай байна. Эрх баригчид торгож, шийтгэхээс өөр ажил мэдэхээ болилоо. Социалист нийгэмд л өнөөгийнх шиг нэг бол шийтгэдэг, нэг бол шагнадаг байсан.

Өнөөдөр Монгол Улс нэг бол одон медаль тарааж шагнадаг, нэг бол шоронгоор айлгаж шийтгэдэг улс болж хувирлаа. Үүнээс өөрийг хийж чаддаггүй төр засагтай боллоо.

-Ийм хүнд цаг үе, нөхцөлд яаж эдийн засгаа сэргээх, яаж гадаадын хөрөнгө татах гэж ярих байтал чуулганаар морь, бөх яриад сууж байгаа нь өнөөгийн УИХ-ын чадамжийг харуулж байгаа хэрэг байх, тийм үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Улс орны тулгамдсан асуудалтай холбоотой хуулийг нэн даруй баталж, бизнес эрхлэгчдэд боломж олгож, иргэдэд дарамт болоод байгаа татварыг нь тэглээд асуудлыг нь шийдвэрлэх ёстой байтал эсрэгээр нь ажиллаж байна. Бөхөд цол олгох тухай хуульд л ихээхэн ач холбогдол өгч байна. Ардын намын бүлгийн дарга нь хүртэл дүүргийн арслан гэж байвал яадаг юм бэ гэж байх жишээтэй. Үнэхээр ичмээр. Ийм байж Үндэсний хэмжээний том нам гээд байгаа юм. Бөхийн эрэмбэ ч ярьж байх шиг. Эрлийз морь уралдуулах тухай ч ярьж байх шиг. Эрлийз азарга хоёр жил болоод үхдэг, үхдэггүй тухай Их Хурлын гишүүн хүн ярьж суугаа нь хошин шогоос долоон дор байна. Энэ бол Монголын төр яаж суларсныг харуулж байгаа юм. Эрх баригчид дангаар ноёрхсоноор төрийг яаж сулруулж, ард түмний амьдралыг хоромхон хугацаанд яаж доройтуулдгийг харуулж байгаа юм. Би тэднийг бас ч гэж ичих булчирхайтай болов уу гэж бодсон. Янз нь үгүй юм шиг байна. УИХ-ын дарга нь юу ч болоогүй юм шиг нохой салхилуулаад явж байх шиг. Шударга туйл царайлаад байдаг УИХ-ын гишүүд ард нь балиашиглаж ч байх шиг. Иргэдийн амьдрал, Монголын хувь заяанд санаа зовж байгаа хүн тэдэн дунд ганц ч алга.

-МАН-ынхан яг одоогийнхоороо дураараа дургиж байгаад 2024 оны сонгуулиар чөлөөтэй ялахаар байхад яагаад заавал Үндсэн хуульд дахин өөрчлөлт оруулах гээд байгаа юм бол. Үүнийг юу гэж харж байна?

-Тэд Үндсэн хуулийг өөрсдийнхөө болохгүй, бүтэхгүй бүх юмны халхавч болгож ашиглах гэж байна. Нийгмийн анхаарлыг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт рүү хандуулах гэж үзэж байна. Гэхдээ тэдний энэ арга барил одоо газар авахгүй. Хэдийгээр МАН-ынхан “Ард түмнийг цагаан цаас” гэж боддог ч гэсэн тэдний боддог шиг Монголын ард түмэн тэнэг биш. Энэ хүмүүст буулга нь их чанга ирнэ дээ.

Цаашид ч энэ янзаараа байвал МАН улс төрд үлдэх үү, үгүй юү тухай асуудлыг иргэд ярина шүү. Монголчуудын амьдралыг ийм байдалд хүргэсэн улстөрчид байх уу, үгүй юү тухай ярина. Энэ хүмүүс иргэдийн амьдралыг өнөөгийн байдал руу оруулсан. Ямар ч дорвитой арга хэмжээ аваагүй. Гаднаас хөрөнгө оруулалт татах ажил хийгээгүй. Уг нь бол улстөрчид монголчуудын уудаг усны крантыг нэмье, зөвхөн Оюу толгой, Эрдэнэт гэдэг биш эдийн засгаа солонгоруулъя, хөрөнгө оруулалтыг татъя гээд гүйх ёстой. Гэтэл бүгдийг нь үргээгээд хөөгөөд гаргачихсан. Шорон гяндангаар айлгачихсан. Дотоодод байдаг хэд рүүгээ дайраад орсон. Бизнес хийдэг хүмүүс эд нараас цэрвэдэг болчихсон. Болж л өгвөл иргэдээ торгодог болсон. Төсөв бүрдүүлэхэд тэдийг нь торгуулиас бүрдүүлээрэй гээд алба хаагчдадаа үүрэг өгчихсөн шүү дээ. Хаана зөрчил гарна цагдаа нар иргэдээ торгохын түүс. МХЕГ-ын байцаагч, татварын байцаагч нар иргэд алдаа гаргахыг хайгаад төсөв бүрдүүлэх гээд гүйдэг болчихсон. Монгол Улс нэгнээ тонож амьдардаг улс болж хувирлаа. Үүнд төр нь манлайлал үзүүлж байна. Эд нар энэ янзаараа явах юм бол Монгол Улсыг сүйрүүлснийхээ хариуг хүртэнэ шүү. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт гэхийнхээ оронд иргэдийн өмнө тулгамдсан асуудлыг шийд. Бензиний үнийг бууруул. Хил гаалиа нээлгэ. Гадаад хэргийн сайд юу хийгээд оффист суугаад байдаг юм. Гадаад хэргийн сайд гэдэг чинь гадагшаа явж хөрөнгө оруулалт “гуйгаад”, Монголын талаарх эерэг ойлголтыг гадныханд өгөх ёстой юм байгаа биз дээ. Яг үнэндээ монголчуудын толгойд хэдэн коммунистууд гарчихсан Монгол руу хөрөнгө оруулалт хийгээд нэмэргүй. Монгол руу орсон мөнгийг тагнуултайгаа юутай ийтэйгээ нийлээд дээрэмддэг. Барьж хорьдог. Шоронд хийдэг ийм л улс гэсэн ойлголттой болчихсон байгаа. Тиймээс үүнийг өөрчлөхийн төлөө ажиллах ёстой. Үүнээс гадна эрх баригчид нааран дээр биш, нүүрэн дээр хүний эрх их ярих юм. Бодит байдал дээр өөрсдийг нь шүүмжилсэн хүмүүсийг шоронд хийдэг, Эрүү, Зөрчлийн хэрэг үүсгэдэг. Үг даахгүй байж яаж Монгол Улсын ачааг даах гээд байгаа юм. Үг даадаггүй гоншигнож, нялцганасан энэ хүмүүс Монголын ачааг дааж, асуудлыг шийднэ гэдэгт би лав итгэхгүй байна. Эд нар чадах ч үгүй юм байна. Чадахгүй бол ажлаа өгөөд зайлах хэрэгтэй. Учир нь Монгол эд нараар, биднээр дуусахгүй. Эд нарын, бидний хойч үе гэж байна. УИХ, Засгийн газар үнэхээр хариуцлагагүй, чадамжгүй байна гэж дүгнэж байгаа.

-Үндсэн хууль бол алганд багтдаг Монгол Улс гэдэг шүү дээ. Гэтэл уншаагүй хуулиа санаачилсан гээд өргөн барьдаг өнөөгийн УИХ Үндсэн хуульд нэмэлт оруулбал нийгэмд ямар уршиг тарих бол?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаар иргэдийн хөргөгч дүүрэхгүй. Цалин нэмэгдэхгүй шүү дээ. Үндсэн хууль бол Монгол Улсыг дарангуйлалд оруулчилгүй хашиж байгаа зүйл. Үргэлж тонгочуулаад байвал маш буруу жишиг тогтоно. Дараа нь эд нараас ч долоон дор популист увайгүй улстөрч гарч ирээд ерөнхийлөгчийн засаглалтай болгоё, ардчилсан системийг өөрчилье гэвэл яах вэ. Учир нь өөрчлөх боломжийг эд нар нээх гээд байна. Хоёр, гурван жил болоод л Үндсэн хууль руу дайрдаг ийм зүйл рүү орж ерөөсөө болохгүй. Дархлаагүй хүн өвчинд өртөмтгий байдаг биз дээ. Үүнтэй адил ингэж өөрчилсөөр Үндсэн хуулийг дархлаагүй болгочихвол Монгол Улс тогтворгүй болно. Тогтворгүй болчихвол бусад орны тоглоомын улс болох боломжийг нээнэ. Тиймээс Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахыг эрс эсэргүүцээд байгаа юм. Үндсэн хуулийг өөрчлөхгүйгээр эдийн засгийг өөд нь татах, иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэх, хариуцлагатай болох чиглэлд хийх ажил зөндөө байна. Энэ чиглэлд эрх баригчид ажил хийхгүй байна. Цахим хөгжлийн яам, Эдийн засгийн яамыг байгуулчихвал ард түмний амьдрал дээшилж, Монгол Улс супер болно гэж яриад байсан хаана байна. Сайдыг нь ч томилж чадахгүй өнөөдрийг хүрч байна. Хэн нэгэнд зориулж эдгээр яамыг байгуулсан юм уу, ойлгохгүй байна. Хөгжлийн банкны асуудлыг яриад л шударга ёс тогтоодог улс болцгоогоод байсан. Хаана байна. Өнөөдөр таг чимээгүй болцгоочихлоо. Ер нь эд нар нийгмийн анхаарлыг өөр тийш нь татахын тулд нэг асуудал гаргаж ирээд сэвдэг боллоо. Ардчилсан намын өнгөтэй өөдтэй болгоныг бодлогоор харлуулсан. Үүнээс цааш харлуулах зүйлгүй болчихоор өөрийнхөө хэд рүү орж буцаад байсан. Сүүлдээ аргаа бараад Үндсэн хууль руу дайрч байна. Муу л бол хойд талын хар овоохой нь Үндсэн хууль боллоо. Ардын нам ард түмний амьдралыг туйлдуулсны буруу нь ардчилсан Үндсэн хууль болж хувирах гээд байна шүү дээ. Ийм л арчаагүй улстөрчидтэй болчихоод байна. Ц.Нямдорж гуай “Би 30 жил улс төрд явлаа. Ийм хүнд үетэй тулгарч байгаагүй” гэж ярьсан байна лээ. Монголын ардчиллын 32 жилийн түүхэнд ийм муу удирдагчид, ийм чадамжгүй УИХ, ийм арчаагүй засаг төр байсныг би санахгүй байна. Ардын намынханд Санжийн Баярынхаа хаана нь ч хүрэх хүн байхгүй. Ардчилсан намаас Ц.Элбэгдорж, Э.Бат-Үүл, С.Баярцогтын хаана нь ч очих хүн байхгүй. Аз жаргалтай Улаанбаатар болгоно гэж амласан. Зовлонгоор дүүрэн Улаанбаатар боллоо. Монгол Улсыг өвчин тахлаар барьсан улс боллоо. Ёс зүйтэй хүн хийж байгаа үйлдлээсээ ичдэг. Ёс зүйтэй сайд, гишүүд ард түмэндээ гай болж байхаар гээд огцордог. Энэ УИХ-ын гишүүд, сайд нар үнэндээ ичихгүй байна. Хил гаалиа нээх гээд, эрчим хүч, бензиний үнийг тогтвортой байлгах гээд гүйж байх ёстой хүмүүс тэнд адуу, энд бөх дагаж гүйгээд байна. Үндсэн хуулийг сурталчлах гэж байгаа нэрээр тойрогтоо бэлэг тарааж гүйгээд байна.

-Уг нь гишүүд Үндсэн хуулийг дээдэлнэ сахина гэж өргөдөг шүү дээ…

-УИХ-ын гишүүд тангаргаа ойлгохгүй байна. Үндсэн хуульдаа үнэнч байна гэдэг хариуцлага. Гэтэл тангараг өргөхийг эд нар интертаймэнт гэж ойлгоод байна. Тангараг гэдэг бол том хариуцлага. Монгол хүн уурга дээгүүр алхдаггүйтэй ижил төрийн түшээ хууль дээгүүрээ алхаж болохгүй. Өдөр тутмын үйл ажиллагаа, ажилдаа Үндсэн хуулийг зарчим болгож баримтлахыг хэлж байгаа юм.

-Иргэд туйлдаж, эдийн засаг сөхөрч байгаа энэ үед сөрөг хүчний дуу хоолой их чухал байна. Тиймээс танай намын сэргэлт чухал болчихоод байна шүү дээ. Та намын генсек хүний хувьд намаа нэгтгэх чиглэлд ажиллаач ээ, энэ чиглэлд юу хийж байна вэ?

-АН өмнө ийм зовлонг хэд хэдэн удаа туулж байсан. Тиймээс үүний ард өмнөх шигээ гарч чадна. Аливаа хөгжилд унаж, босч байж хүрдэг. Тэр замаар явж байна. Бартаатай ч зөв замаар явж байгаа. МАН шиг хэн нэгнийг дарга болгоод дахин шүтдэггүй. Ийм хиймэл зүйл нэг л өдөр нурж унадаг. Тэр цагт хэзээ ч босдоггүй. Манайх босно.

Нэгдүгээрт, нийл гэхээр нийлчихдэг шидэт дохиуртай биш. Олон зүйлээс шалтгаална. Бидэнд нийлэх хугацаа хангалттай бий. Энэ чиглэлд бид ажиллаж байгаа. Намын жирийн гишүүдэд ямар ч буруу байхгүй. Тэд итгэл үнэмшлээрээ намаа дэмжиж байгаа. Тодорхой цөөн хүмүүсийн дунд үл ойлголцол байгаа. Үүнийг эрх баригчид хийсэн. Бусдын тоглоом болж болохгүй. Үүнийг хаа хаанаа бодож байгаа байх. Одоо хаа хаанаа ухаарч ойлгох цаг болсон. Тиймээс эвлэрнэ гэдэгт итгэлтэй байна. Эвлэрье гэхээр эвлэрчихдэг зүйл биш. Энд тодорхой цаг хугацаа, ажиллагаа орно. Энэ чиглэлд санаачилга гаргаж байгаа.

УИХ-ын гишүүн Н.Ганибалтай ярилцлаа.

-Засгийн газар дулааны аргаар боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүний экспортыг он дуустал түдгэлзүүлэх шийдвэр гаргасан. Энэ нь мах бэлтгэх салбарт гараад байгаа асуудлуудыг шийдвэрлэх арга зам мөн үү. Хөдөө аж ахуй, тэр дундаа мал аж ахуйн бодлого дээр түлхүү анхаарал тавьдаг цөөн хэдэн гишүүний нэг нь та учраас таны байр суурийг сонирхох гэсэн юм?

-Монгол Улсын Засгийн газар 2022 оны зургадугаар сарын 8-ны өдрийн хуралдаанаараа дулааны аргаар боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх, гадаад улсад экспортлох үйл ажиллагааг энэ оныг дуусталх хугацаанд түдгэлзүүлэх шийдвэр гаргасан. Энэ нь мах, махан бүтээгдэхүүний эрэлт, нийлүүлэлтийг агшааж, үнэгүйдүүлсэн шийдвэр л дээ. Манай улсад 2021 оны байдлаар 188 мянган малчин өрх бүртгэгдсэн байна.

Тэгвэл эдгээр өрхийн орлогыг бууруулж, амьжиргааны түвшинг доошлуулах сөрөг үр дагавартай, тиймээс Засгийн газраас энэ шийдвэрээ эргэн харж, цуцлах ёстой гэж үзэж байгаа.

2015-2020 оны статистик мэдээллээс харахад, хөдөө аж ахуйгаас бэлтгэсэн мах нядалгааны жингээрээ 400-600 гаруй мянган тонны хооронд хэлбэлзсэн байна. Үүний 97 хувийг дотоодод үйлдвэрлэсэн таван хошуу малын мах эзэлж байгаа бол үлдсэн гурван хувь нь импортоор оруулж ирсэн загас, шувууны мах байгаа юм.

Дотооддоо бэлтгэсэн болон импортоор оруулж ирсэн нийт махыг хүн амын тоондоо хуваагаад үзэхээр нэг хүнд ногдох махны хэмжээ 2020 оны байдлаар 230.8 кг болж байсан. Энэ нь өмнөх оныхтой харьцуулахад 60кг буюу 35 хувиар нэмэгдсэн үзүүлэлт. Гэтэл Эрүүл мэндийн яамнаас гаргадаг жишсэн хүнд шилжүүлэх итгэлцүүрээр нэг монгол хүний махны хэрэглээ жилд 69.4 орчим кг байна. Дээрх итгэлцүүрээр улсын хэмжээнд авч үзвэл, нийт хүн амын жилийн махны хэрэглээ 2016-2020 оны байдлаар 172.6-182.4 мянган тонн болж байна. Эндээс харахад, дотоодын зах зээлд эрэлт, нийлүүлэлт хол зөрүүтэй байгаа юм.

Тэгвэл мах, махан бүтээгдэхүүний эскпорт 2018 онд 68.8 мянган тонн байсан бол 2019 онд 56.2, 2020 онд 38.8 мянган тонн болтлоо буурсан байна. Нэгэнт дотоодын хэрэгцээгээ хангаад, илүү гарч байгаа бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргах зах зээлийн шаардлага байна. Тэгэхдээ манай гол худалдан авагч болох өмнөд, хойд хөршийн шаардлагад нийцсэн вакцинаар малынхаа эрүүл мэндийг хамгаалж, аль болох нэмүү өртөг шингээн боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн болгон гаргахад анхаарах ёстой. Энэ нь зөвхөн мах ч биш, ер нь хөдөө аж ахуй, тэр дундаа мал аж ахуйн гаралтай бүхий л түүхий эдэд хамаарна. Олон улсын стандартад нийцүүлэн, чанар, аюулгүй байдлыг нь хангасан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа аж ахуйн нэгжүүдээ татварын таатай бодлогоор дэмжих эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх шаардлага ч бий.

-Та мах, махан бүтээгдэхүүний экспортыг ихэд чухалчлаад байна. Гэтэл сүүлийн үед экспортлох эрх бүхий аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаатай холбоотой гомдол санал, маргаан их гарах боллоо. Үүнд та юу гэж хэлэх вэ?

-Махны экспорттой холбоотой гомдол санал жилийн жилд гардаг. Мах үйлдвэрлэдэг үндэсний 17 үйлдвэр байдаг. Харамсалтай нь зарим нь өөрсдийнхөө зөвшөөрөл дээр бусдын махыг гаргадгаас болж Монголоос экспортод гарч байгаа махны нэр хүнд унах эрсдэл үүслээ. Тиймээс тухайн үйлдвэрлэгчид энэ асуудлыг анхааран ажиллах шаардлагатай.

Мах бэлтгэн экспортолж байгаа үйлдвэрүүдийн ариун цэвэр, аюулгүй байдал, хяналт шалгалтын асуудалд тухайн худалдан авагч улс орнууд өөрсдийнхөө хорио цээрийн албыг илгээж, хяналт хийлгэдэг. Үүний дагуу тухайн үйлдвэрт мах экспортлох зөвшөөрлөө олгодог. Тиймээс мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох зөвшөөрөл авсан үйлдвэрүүдийг аль болох дэмжиж ажиллах нь зүйтэй. Хүлээн авагч улс нь худалдаж авъя, импортолъё гэдгээ илэрхийлчихээд байхад Монголын талаас хорьж цагдах нь утгагүй.

Хамгийн гол нь бид өөрсдийн малын махыг эрүүл гэдгээ батлах ёстой. Мах гэдэг бол эцсийн бүтээгдэхүүн. Тиймээс махны гарал үүслээс эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн хүртэл нь мөрдөн мөшгөх хяналт шалгалтыг сайн хийж, түүгээрээ монгол мах, гурил чанартай, эрүүл гэдгийг баталгаажуулах ёстой. Түүнээс биш өнөөдөр үйл ажиллагаа нь түр зуур доголдсон ганц нэг аж ахуйн нэгжийн асуудлыг нийгмээрээ сөхөн гаргаж ирээд, үүнд үндэслэж махны экспортыг зогсоож байгаа Засгийн газрын бодлого буруу.

Малчдын хувьд мал, махнаас олж байгаа орлого нь нийт орлогын 70 орчим хувийг эзэлдэг. Тиймээс Засгийн газар энэ бүтээгдэхүүнийг үнэ цэнэтэй байлгахын төлөө ажиллах ёстой. Түүнээс тухайн бүтээгдэхүүний үнийг буулгах бодлого хэрэгжүүлэх нь буруу. Монгол Улс экспортыг дэмжсэн бодлого явуулъя л гэж байгаа бол монголчуудын үйлдвэрлэж байгаа бүхий л бүтээгдэхүүнийг үнэ цэнэтэй байлгах, борлуулалт, эрэлтийг нэмэгдүүлэх чиглэлд л Засгийн газрын бодлого чиглэх ёстой. Гэтэл үүнийхээ эсрэг үйл ажиллагаанууд явуулаад байна.

Нөгөөтэйгүүр, махны экспортын нэмүү ашгийг экспортлогч аж ахуйн нэгжүүд хүртдэг ч тэр махыг үйлдвэрлэж байгаа малчинд очих үр өгөөж нь бага байна. Тэгэхээр мах, махан бүтээгдэхүүнийг малчны хотноос хилийн чандад хүргэх шат дамжлагыг аль болох багасгаж, малчны гэрт очих үр өгөөжийг дээшлүүлэх шийдлийг олох хэрэгтэй гэсэн үг. Мах, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, хангамж, борлуулалт зэргийг цогцоор нь шийдвэрлэх урт хугацааны бодлого боловсруулж, тууштай хэрэгжүүлснээр эцсийн дүндээ малчдын орлого нэмэгдэнэ, сүргийн бүтэц сайжирч, эрчимжсэн МАА хөгжинө, төв рүү чиглэсэн их нүүдэл саарна, мах боловсруулах салбарт ажлын байр нэмэгдэнэ, хүнсний аюулгүй байдал хангагдана гэхчлэн маш олон эерэг үр дагавар гарна.

-Махны экспортыг нэмэгдүүлэхээр эрэлт өснө. Эрэлтээ дагаад үнэ өснө. Энэ нь малгүй өрх, ялангуяа нийслэлчүүдэд хүндээр тусна. Энэ асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх боломжтой гэж та үзэж байна вэ?

-Монгол Улсын малын тоо толгой 70 саяд хүрч, хавартаа 30 сая орчим төл хүлээн авах болж, улмаар бэлчээрийн даац хэтрээд байгаа. Бэлчээрийн даац хэтэрснээс болж цөлжилт улам эрчимжиж байна. Тэгэхээр мал, махаа экспортлох нь эдийн засагтаа өгөөжтэй, байгальдаа ч ээлтэй байна. Мэдээж, эрэлт ихсэхээр үнэ өсөх нь тодорхой. Энэ нь манай улсын таван өрх тутмын нэг нь болох малчин өрхийн амьжиргааг дээшлүүлэх ач холбогдолтой.Үндэсний статистикийн хорооны 2021 оны мэдээгээр нийт малчин өрхийн 86 орчим хувь нь 500-гаас доош тооны малтай бол ердөө дөрөвхөн хувь нь мянгаас дээш малтай, үлдсэн 10 хувь нь 501-1000 хүртэл тооны малтай байна. Дийлэнх малчин өрх мал аж ахуйгаараа амьжиргаагаа залгуулдаг учраас тэдний гол бүтээгдэхүүн болох мах нь үнэ цэнэтэй байх ёстой.

Нөгөө талдаа малгүй өрхүүд махаа өндөр үнээр худалдаж авахад хүрэх нөхцөл бүрдэнэ. Гэхдээ энэ асуудлыг мах экспортлох эрх авч байгаа аж ахуйн нэгжүүдээс хураамж авч, Засгийн газрын тусгай санд төвлөрүүлэх, тус санд хуримтлагдсан хөрөнгөнөөс нөөцийн маханд татаас өгөх замаар шийдвэрлэх боломжтой гэж харж байгаа.

-“Хүнсний хангамж, аюулгүй байдлыг хангах талаар авах зарим арга хэмжээний тухай” УИХ-ын тогтоолын төсөл чуулганаар хэлэлцэгдэж байгаа. Та тогтоолын төслийг боловсруулах ажлын хэсгийн гишүүн. Хүнсний аюулгүй байдлыг хангах, түүний хяналтыг сайжруулах хамгийн оновчтой арга зам нь юу юм бэ?

-Бусад улс орнуудад хүнсний бүтээгдэхүүн дээр гарал үүслээс нь эхлээд эцсийн бүтээгдэхүүн болтол нь мөрдөн мөшгөж хянадаг. Малын гаралтай бүтээгдэхүүний хяналт ч ингэж хийгдэх ёстой. Тиймээс УИХ-ын тогтоолын төсөлд хүнсний бүтээгдэхүүнийг эрүүл, чанартай байлгахын тулд гарал үүслийг нь мөрдөн мөшгөх тогтолцоог сайжруулах замаар хүнсний бүтээгдэхүүний эрүүл, аюулгүй байдлыг хангаж өгөхөөр тусгасан байгаа. Мөн дотоодод үйлдвэрлэж буй бүтээгдэхүүний экспортын татварыг тэглэх, адил төрлийн бүтээгдэхүүний импортын татварыг нэмэх зэргээр урт хугацааны тарифын зохицууллат хйих асуудлыг ч тусгаж өгсөн.

-Үндэсний баяр наадмын тухай хуулийн төслийг чуулганаар хэлэлцэж эхэлснээс хойш нэлээдгүй маргаан дэгдлээ. Мэргэжлийн холбоодын байр суурь зөрөлдөөнтэй, ашиг сонирхлын зөрчилтэй УИХ-ын гишүүд ч цөөнгүй бий. Таны хувьд монгол наадамд зөвхөн монгол адуугаараа уралдах уяачдын шаардлагыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлсэн. Монгол наадамд эрлийз морь уралдсанаар хамгийн гол сөрөг үр дагаврыг нь та юу гэж хэлэх вэ?

-Гадны үүлдрийн буюу эрлийз морьд хурдан гэдэг утгаараа тэднийг худалдан авч, эсвэл үржил селекцийн замаар үр төлийг нь гарган авч, төрийн наадамд сойж, айрагдуулж, улсын цол авах, алдрын титэм зүүх сонирхолтой уяачид цөөнгүй байдаг нь нууц биш. Энэ сонирхлыг нь хуулиар хамгаалж өгснөөрөө бид үндэсний өв соёлын салшгүй нэг хэсэг болох монгол адуугаа устгах аюултай нүүр тулна. Саяхан наран түрүүлж манддаг дорно зүгээс эх орны баруун хязгаарт худалдагдсан хоёр адуу төрөлх нуагтаа тэмүүлэн, хориод хоногийн турш газрын хол, усны уртыг үл хайхран зүтгэсээр байгаад зорьсон газартаа хүрсэн гайхалтай түүхийн гэрч боллоо, бид.

Тэднийг харсан монгол хүн бүрийн сэтгэл догдлон огшиж, монгол адуугаа хайрлан дээдлэх сэтгэл төрж байсан нь дамжиггүй. Энэ бол монгол адууны гайхамшигт чанар. Монгол адуу унаж явсан унаач хүүхэд нь унахад хэзээ ч дээгүүр нь гишгэдэггүй. Хэзээ ч гүүгээ гишгэдэггүй. Энэ чанаруудаас гадна манай эрс тэс цаг уурт дасан зохицсон, амьдрах чадвар сайтай. Гэтэл тэдний цусыг булингартуулсаар байх юм бол амьдрах чадвар муудаж, нас нь богиносно. Тэгэхээр монгол адууг монголоор нь авч үлдэх нь хичнээн чухал болох нь харагдаж байгаа биз.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

А.НОМИН