Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Содномтой ярилцлаа.

-Саяхныг хүртэл ҮХНӨ-т оруулах асуудал нийгмийн хүчтэй сэдэв байлаа. Эцэг хуулиараа ойр ойрхон оролдох нь зохимжгүй гэх хэсэг байхад өнгөрсөн 30 жилийн алдааг Үндсэн хуулиар л өөрчлөх хэрэгтэй гэх хэсэг ч байсан. Та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Өнгөрсөн гучин жилийн алдааг Үндсэн хуулиар засах хэрэгтэй гэх хэсэг байгаа бол би тэр хэсгийг нэг асуудлаар дэмжинэ, тухайлбал, Засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байх Үндсэн хуулийн заалт хэрэгжэхгүй байгаа, тэр гучин жилийн алдааг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр засах ёстой гэсэн саналаар дэмжинэ. Үндсэн хууль маань Монгол Улсын бүрэн эрхт байдлын тухай заалтаар эхэлдэг. Үндсэн хуулийн нэг дүгээр бүлгийн гурав дугаар зүйлийн 1 –д : “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдлэнэ” гэж заасан байдаг.

Монгол Улсын 1992 оны Үндсэн хуулийн хамгийн эхний “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна” гэсэн бүрэн эрхт байдлын тухай заалттай холбогдуулж засгийн бүх эрх гэдэгт ямар эрх хамарагдах ёстойг ойлгох хэрэгтэй. Хууль тогтоох, Гүйцэтгэх, Шүүх эрх ард түмний мэдэлд байх, тухайлбал Парламентийн хууль тогтоох эрхтэй танхим, Засгийн газар, Шүүх байгууллагын үйл ажиллагааг хянаж, зөвийг дэмжиж, бурууг засуулж байх эрхийг ард түмэн эдлэх ёстой гэсэн заалт. Энэ бол Төр ба Иргэн хамтын хүчээр улс орноо хөгжүүлж байх нөхцөлийг бүрдүүлэх ач холбогдолтой заалт. Үндсэн хуулийн нэгдүгээр бүлэгт “Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцоно, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” гэсэн байдаг боловч Үндсэн хуулийн, ТӨРИЙН БАЙГУУЛАЛ хэмээх гуравдугаар бүлэгт ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцох, засгийн үйл ажиллагааг хянаж байх арга нөхцөлийг заахгүй орхисон. Тухайлбал, “Улсын Их Хурал хэмээх нэг танхимтай, тэр нь төрийн эрх барих дээд байгууллага бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг ганцаараа эдэлнэ” гэсэн заалтаар Хууль тогтоох ажлыг ард түмэн хянах бололцоогүй болгосон. Ард иргэд төрийн хэрэгт шууд оролцож байхын тулд сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчийн байгууллагатай байх ёстой атал түүнийг нь үгүй болгосон. Ийм учраас Үндсэн хуулийн энэ л гажуудлыг засаж, ард түмэнд засгийн бүх эрхийг мэдэлдээ байлгах эрхийг нь эдлүүлэх өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд оруулах, тухайлбал, ард түмний сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчийн байгууллага буюу Ардын Их Хурлыг бий болгох зайлшгүй шаардлага байгаа юм. Парламентыг хоёр танхимтай болгож ард түмний мэдэлд засгийн эрхийг өгөх, тухайлбал, Ардын Их Хурал хэмээх Төрийн эрх барих дээд байгууллагыг шинээр бий болгох, Одоогийн Улсын Их Хурлыг хууль боловсруулж батлах үндсэн үүрэгтэй Улсын Бага Хурал болгон өөрчлөх шаардлага байгаа боловч ухаарч шийдэхгүй гучин жил өнгөрөөлөө. Энэ гажуудлыг засаж, засгийн бүх эрхийг ард түмний мэдэлд өгөхгүй бол төр ард түмний нэгдэл, харилцан итгэлцэл бэхжихгүй. Ард түмний эрхээ эдлэх шаардлага улам хурцаар тавигдана.

Парламентын хоёр танхимын зохион байгуулалт, эрх үүргийн хуваарь зэрэг асуудлаар тодорхой санал байгаа. Тухайлбал, Сум дүүрэг нэг бүрээс сонгогдсон 450-500 гишүүнтэй байнгын бус ажиллагаатай Ардын Их Хуралтай байна. Ардын Их Хурал нь төрийн эрх барих дээд байгуулага болно. Ардын Их Хурлын мэдэлд Монгол Улсын Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эсэх асуудал байна.

Ардын Их Хурал нь Улсын Бага Хурлын бүтэц бүрэлдэхүүн, Засгийн газрын бүтцийг баталдаг, Ерөнхий сайд, шадар сайд нар болон Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч, Улсын Ерөнхий прокурор нарыг томилдог, улмаар хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалын үйл ажиллагаанд хяналт тавьдаг байна. Одоогийн УИХ-ын оронд АИХ-аас сонгосон 50 хүртэлх гишүүнтэй, тогтмол ажиллагаатай парламентын доод танхим буюу Улсын Бага Хурлыг бий болгож улсын хуулийг Үндсэн хуульд нийцүүлэн боловсруулж батлан хэрэгжүүлж байх үндсэн үүрэгтэй ажиллуулна. Парламентыг ийнхүү хоёр танхимтай болгож, Хууль тогтоох, Гүйцэтгэх, Шүүх засаглалын эрхийг ард түмний өргөн төлөөлөлтэй Ардын Их Хурлын мэдэл, түүний хяналтад өгснөөр манай улсад парламентын засаглал бүрэн утгаар хэрэгжих юм.

-Уг нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хийж давхар дээл, УИХ-ын гишүүдийн тоо, Ерөнхийлөгч хаанаас сонгогдох зэрэг олон асуудлыг хөндөх байсан ч эрх баригч нам Үндсэн хуулийн Цэцээр “гар хөл” хийж давхар дээлний асуудлаа шийдээд бусдыг нь хаячихлаа. Үнэхээр Цэц эрх баригч намын захиалгаар ажиллав уу. Та хэрхэн дүгнэж байна. Цаашид УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх хэрэгтэй юү?

-Дахин хэлхэд, Монгол Улсын Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай нэг л үндсэн асуудал байгаа. Тэр нь засгийн бүх эрхийг ард түмэнд эдлүүлэх. Үүний тулд Үндсэн хуулийн “төрийн байгуулал“ хэмээх гуравдугаар бүлэгт өөрчлөлт оруулж, Улсын Их Хурал хэмээх нэг танхимтай парламент бий болгоод хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү түүндээ эдлүүлж, төрийн эрх барих дээд байгууллага болгосон алдааг засах зайлшгүй шаардлагатай. Манай одоогийн Улсын Их Хурал нь ард түмэн өөрөө сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллага нь мөн үү? Ард түмэн УИХ-аар уламжлан төрийн үйл хэрэгт шууд оролцох эрхээ эдэлж байна уу? гэж иргэдээс асууя. Олонх нь УИХ-ын гишүүдийн нэрийг улс төрийн намууд дэвшүүлж сонгуулдаг, УИХ-аар уламжилж төрийн үйл хэрэгт шууд оролцох боломж байдаггүй гэсэн хариу өгнө. Тийм шалтгаанаар иргэд, ялангуяа сэхээтнүүд одоогийн УИХ, түүний үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй хандах явдал нэмэгдсээр байгаа. Таны хэлж байгаа Давхар дээл, УИХ-ын гишүүдийн тоо, Ерөнхийлөгчийг хэрхэн сонгох зэрэг асуудал бол Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн гол асуудал биш. УИХ 2019 онд Үндсэн хуульд “Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн УИХ-ын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно” гэсэн нэмэлт оруулсныг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэц хүчингүй болгосон шийдвэр гаргасныг зөв гэдэгт би эргэлздэг. Үндсэн хуулийн 69 дүгээр зүйлд “Цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд хяналт тавих эрх бүхий байгууллага, мөн Цэц, түүний гишүүд гагцхүү Үндсэн хуульд захирагдана” гэж заасан байдаг. Мөн Үндсэн хуулийн 69-ийн 4 дүгээр зүйлд “Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй байна” гэсэн байгаа. Эдгээрээс үзвэл Цэц маань Үндсэн хуулийг зөрчиж, түүний хүчинтэй байгаа заалтыг хүчингүй болгох шийдвэр гаргасан бололтой. Эрх мэдлээ хэтрүүлж, Үндсэн хуулийн биелэлтийг хянах биш, Үндсэн хуульд халдсан шийдвэр гаргасан гэж хэлж болох мэт. Үндсэн хуулийн 64 дүгээр зүйлд “Цэцийн дарга, гишүүн хууль зөрчвөл УИХ эргүүлэн татаж болно” гэсэн заалт байдаг юм билээ. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэц гаргаж байгаа шийдвэр, түүнийхээ үр дагаврыг сайн хянадаг байгаасай. Хэрэв ард иргэдийн зүгээс “Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1 дэх заалтыг гажуудуулж байгаа учраас Үндсэн хуулийн хорь дугаар зүйлийг хүчингүй болгох, өөрчлөх шийдвэр гарга” гэсэн хүсэлт Үндсэн хуулийн Цэцэд ирвэл яаж хандах бол?

-Өмнөх Засагт шинэ залуу гишүүд орж ирлээ. Ажлыг шуурхайлж байна хэмээн намынхан нь үнэлж байсан. Гэтэл мэргэжлийн гэгддэг сайдуудыг сольж оронд нь ашиг сонирхлын зөрчил гарч болохуйц гишүүдийг томиллоо. Энэ үйл явцыг та хэрхэн дүгнэж байна?

-Засгийн газарт шинэ залуу гишүүд орж ирж байгаа, шинэ сэргэлтийн бодлого шуурхай хэрэгжүүлж байгааг дэмжиж байна. Хилийн боомтуудын ажлыг сайжруулж нүүрс, зэсийн баяжмал зэрэг бүтээгдэхүүний экспортыг нэмэгдүүлэх, цахилгаан эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр бий болгож, гаднын хамаарлыг багасгах, авто болон төмөр замын үйлчилгээг нэмэгдүүлж үйлдвэрлэл үйлчилгээний өртгийг хямдруулах зэрэг арга хэмжээ авч байгааг бүх талаар дэмжих шаардлагатай. Эдийн засаг хөгжлийн яамны сайдыг томилж ажиллуулж байгаа нь маш чухал. Эдийн засаг нийгмийн хөгжлийн урт хугацааны бодлого, дунд хугацааны буюу таван жилийн хөгжлийн төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлэх ажлыг хариуцсан яамтай болж байгаад баяртай байна. Экспортын эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэх, ялангуяа ноолуур, арьс шир, мах зэрэг малын гаралтай түүхий эдийг бүрэн боловсруулж экспортод гаргах төслүүд хэрэгжүүлэх замаар 2-3 тэрбум долларын орлого олох боломж байгааг ашиглахад анхаараасай.

Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатартай хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн байдлын талаар ярилцлаа.

– Макс Жонсонтой би уулзсан. Дээрэмд үүлсэн хэргийг нь нэхэн шалгаж, шийдэж өгнө-

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуульд ямар гол зохицуулалт хийгдэж байгаа вэ?

-Дэлхийн 190 гаруй орноос манай улс ДНБ-ний эзлэх хувиар 134-р байрт байна. Манай улсын ДНБ 13, 14 тэрбум ам.доллар байна. АНУ хамгийн их буюу 29 их наяд ам.долларын ДНБ-тэй. Улс шиг улс байя гэвэл бид эдийн засгаа өөд нь татахаас өөр гарцгүй. Эрүүл мэнд, боловсрол, дэд бүтцийн асуудал, хүний хөгжил зэрэг бүх л зүйл ДНБ-тэй холбоотой. ДНБ-ээ өсгөсөн, ДНБ-ээрээ тэргүүлж байгаа орнуудын туршлага нь ердөө л гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг татсантай холбоотой. Манай улсын гадаадын хөрөнгө оруулалтын жинг ганцхан компаний (Оюу толгойн төсөл) хөрөнгө оруулалт дарж явж байна. Манай улсад жил бүр оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтын хэмжээний дийлэнх хувийг нэг компани дангаараа бүрдүүлж байна. Бидэнд хөрөнгө оруулалт юу юунаас нэн чухал хэрэгтэй байна.

Манай улсын экспортын гурав хүрэхгүй хувийг аж үйлдвэрийн гарц эзэлж байна. Бид үүнийг өөрчилж бүх салбарт хөрөнгө оруулалт татах, таатай хөрс суурийг бэлдэхийн тулд өчигдөр Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төслийн танилцуулга хийж хэлэлцүүлэг зохион байгууллаа. Хэлэлцүүлэгт манай улсад хөрөнгө оруулах сонирхолтой улс орнуудын дипломат төлөөлөгчийн газрын тэргүүнүүд, Элчин сайд нарыг, МХАҮТ-ын төлөөллүүд оролцсон.

Ганцхан Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг шинэчлээд хөрөнгө оруулалт таатай болчихгүй. Тиймээс бид гадны хөрөнгө оруулагчдад тоглоомын дүрмээ тодорхой болгож танилцуулах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, та орж ирвэл ингэж компани байгуулна, ингэж оршин суух эрхээ авна. Танд ийм татварын хөнгөлөлт үзүүлнэ, Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн тухай хуулиар төртэй хамтарч ажиллах ийм шинэ боломжууд бий болж байна. Зарим салбарт хөрөнгө оруулсан тохиолдолд тарифын дэмжлэг танд үзүүлж болно зэргийг тодорхой болгомоор байгаа юм. Жишээлбэл, гадны хөрөнгө оруулагч манайд оршин суух визээ сунгахын тулд Эдийн засаг хөгжлийн яамнаас очиж нэг тодорхойлолт аваад эргээд Гадаадын иргэн, харьяатын газар очдог. Ингэж визээ сунгуулахад заримдаа авлига хүнд суртлын ханштай байдаг ч гэх яриа байдаг. Бид үүнийг байхгүй болгохыг зорьж байна. Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг дагаж олон хууль хөндөгдөнө. Тухайлбал, Гадаадын иргэний эрх зүйн байдлын хуулиар хөрөнгө оруулагч визээ сунгуулахад олон газраар явах ёсгүй. Гадаадын иргэн, харьяатын газарт тухайн оршин суугчийн 13 оронтой дугаар үүсч байгаа. Тэр дугаараар нь тухайн хүнд цугларсан хувийн мэдээлэл дээр үндэслэж виз суулгалтыг нь хийх зэргээр дүрмийг тодорхой болгож байгаа. Зөвшөөрлийн тухай хуулиар энэ зөвшөөрлийг авсан бол энэхүү хугацаанд дахиж ямар нэгэн зөвшөөрөл сунгахтай холбоотой харилцаа үүсэхгүй. Таны эрхийг хөндсөн тохиолдолд хууль сахиулагчид ингэж таны эрхийг хангана. Та Иргэний хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаагаар ийм процессоор маш хурдан маргаанаа шийдүүлнэ гэх зэргээр.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиас гадна иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх процессоо бүрэн шийдвэрлэхээр ажиллаж байна. Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх ажиллагаагаар өнөөдөр нэг хэрэг 3.6 жил үргэлжлээд байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, хохирсон хүн шүүхийн зардлаа төлөөд шүүхээр маргаанаа шийдүүлэхээр 3.6 жил явж байна. Дараа нь шийдвэр гүйцэтгэлийн ажиллагаа гээд дахиад явна. Манай орчин цагийн эрх зүйн түүхэнд нэг хүн маргаанаа шийдүүлэх гэж 16 жил болсон кейс бий шүү дээ. Ийм процесстой байхад гадны хөрөнгө оруулагчид яаж итгэж орж ирж, эрхээ хэзээ хамгаалуулна гэж бодож хөрөнгө оруулалт хийх вэ. Тиймээс нэгдүгээрт, процессын хуулиа өөрчилмөөр байгаа юм.

Хоёрдугаарт, төлбөрийн чадваргүйдлийн хууль буюу Дампуурлын тухай хууль байна. ОУВС болон бусад манай улсын донор байгууллагууд Дампуурлын тухай хуулийг өөрчил гэсэн шаардлагыг удаа дараа тавьж байна. Танай Дампуурлын тухай хуулийн механизм нь буруу байна. Уг нь төлбөрийн чадваргүйдлийн хууль юм гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, төлбөрийн чадваргүйдэлд орохоос урьдчилан сэргийлэх хууль болохоос манайх төгс дампууруулах чиглэлтэй болчихоод байгаа юм. Дахин хөрөнгөжүүлж болно, санхүүгийн түргэн тусламжуудыг үзүүлж дампуурлаас яаж урьдчилан сэргийлэх вэ гэдэг агуулгаар бичиж байгаа. Их хуралд өргөн барихаар төлөвлөж байна.

-Эдгээр хуулиудыг цогцоор нь шинэчилчихвэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахад эрх зүйн орчинд ямар нэгэн асуудал үүсэхгүй нь гэж ойлголоо?

-Бидэнд хамгийн том тулгамдаж байгаа зүйл нь Иргэний хууль. Иргэний хуулийн одоогийн харилцаа нь хуулийн этгээдийн хооронд үүсч байгаа эдийн болон эдийн бус харилцааг зохицуулдаг ганц том хууль болчихоод байгаа юм. Дэлгүүрт ороод ундаа худалдаж авахад худалдан авах харилцаанд орж байна. Хөрөнгийн бирж дээр очоод хэдэн тэрбумаар үнэлэгдэх гэрээ хийсэн ч Иргэний хуулийн худалдах, худалдан авах гэрээнд хамаарч байна. Яг нэг форматтай. Маргаан шийдвэрлэх процесс нь яг ижил. Тиймээс Иргэний хуулийг төрөлжүүлж зохицуулъя гэж байгаа. Иргэн хоорондын иргэний эрх зүйн харилцааг Иргэний хуулиар, иргэн бизнестэй харилцаж байгаа харилцааг хэрэглэгчийн гэрээний хуулиар зохицуулъя. Бизнесийн хооронд үүсч байгаа харилцааг Арилжааны хуулиар зохицуулъя гэдэг агуулгаар энэхүү хуулиа бэлдэж байна. Жишээлбэл, бид өдөр тутамдаа том бизнестэй харилцаанд ордог болчихлоо. Барьж байгаа утас, гэртээ хэрэглэж байгаа гурвалсан үйлчилгээ, банкны картаар үйлчлүүлж байгаа систем зэрэг нь иргэн бизнес хоорондын харилцаа болж байна. Энэ бол нэг тогтсон хэрэглэгчийн гэрээний загвараар явах ёстой. Тэгж байж том бизнесээс иргэнийг хамгаалах, иргэнээ хохироохгүй байх зохицуулалт үүснэ гэж үзэж байна. Том үнийн дүнтэй хэдэн их наядаар тоологдох худалдах, худалдан авах харилцаа Арилжааны хуулиар зохицуулагдаж, иргэд хоорондын өв залгамжлал, гэрээслэлтэй холбоотой иргэний эрх зүйгээр зохицуулагдах харилцаа Иргэний хуулиар явъя. Тэгэхгүй бол сүүлийн үед үндэсний эрх зүйг, гадны эрх зүйгээр орлуулах эвгүй хандлага их ажиглагдаж байна. Манай томоохон бизнесмэнүүд Сингапурт очоод Сингапурын хуулиар гэрээ хийгээд тэндээ маргаанаа шийдвэрлүүлдэг болчихоод байна. Өөрөөр хэлбэл, манай дотоодын эрх зүй орлуулагдаж байна гэсэн ойлголт гарч ирээд байна. Тиймээс үүнийг өөрчлөхөөр төлөвлөөд явж байна. Ер нь иргэний эрх зүйн шинэчлэл сүүлийн 20 жил яригдаагүй. Бид хийхдээ алдаа гарсан гэж үздэг. Юу гэвэл, Иргэний хуулиа 2002 онд баталчихаад Иргэний хуулийн салбар институтүүд буюу дампуурлын харилцаа, газрын харилцаа, гэр бүлийн, хөдөлмөрийн харилцаануудын хуулиуд салбарлаж батлагдах ёстой хуулиасаа өмнө батлагдсан. Жишээлбэл, Гэр бүлийн хууль, Хөдөлмөрийн хууль 1998 онд батлагдсан. Газрын хууль, Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль 1997 онд, Дампуурлын хууль 1993 онд батлагдсан. Иргэний хуулийнхаа үндсэн агуулга зарчимдаа нийцүүлж байж бусад салбар хуулиудаа хийх ёстой байсан. Одоо засах гээд явж байна. Тухайлбал, УИХ-д Газрын тухай хуулийг өргөн барихаар төлөвлөөд байна. Иргэний хуульд газар эзэмших эрх, ашиглах эрх, захиран зарцуулах эрх гэдгийг тодорхойлсноос өөр агуулгаар Газрын хууль батлагдсан. Тиймээс хувийн эрх зүйн шинэчлэл буюу Иргэний эрх зүйгээ салбарын шинэчлэлтэй хамт бүхий л бизнес эрх зүйн орчинг таатай болгох, тоглоомын дүрмээ ойлгомжтой болгомоор байгаа юм. Мөн гадны хөрөнгө оруулагчдыг тонон дээрэмддэг хуулийн механизмыг бүрэн байхгүй болгох хэрэгтэй.

Ерөнхий прокурор, тагнуулын даргаар ажиллаж байсан хүмүүс гадны хөрөнгө оруулагчдыг дээрэмдэж гаргаад хар тамга дараад дахиж оруулж ирдэггүй сонгодог жишээ өмнө нь байсан. Энэ бол хэзээ ч байж болохгүй зүйл. Монгол Улсын нэр хүнд гэдэг зүйл юу юунаас чухал. Аливаа улсын нэр хүндээс шалтгаалж эрх зүйн орчин, тогтолцооноос шалтгаалж гадны хөрөнгө оруулалт аяндаа орж ирдэг. Ямар салбар руу солонгорох вэ гэвэл тухайн үеийн эдийн засгийн нэгдсэн үзүүлэлтүүд, праметраас ихээхэн шалтгаална. Мэдээж хэрэг гадны хөрөнгө оруулагчдын хамгийн түрүүнд сонирхдог салбар бол манайд уул уурхай. Хөдөө аж ахуй, газар тариалан, аж үйлдвэр, эрчим хүчний зэрэг олон салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэх таатай орчин бий болгох хэрэгтэй. Дахин хэлэхэд, Афкан зэрэг атманууд манайхаас том эдийн засагтай байгаа. Бид 134-т байна гэдэг маш инээдтэй. Тиймээс бид хөрөнгө оруулалтын орчин нөхцөлийг таатай болгож, улс төрийн огцом шийдэл гаргахгүй байж, гадаадын ч тэр, дотоодын ч тэр хөрөнгө оруулагчдыг улс төрийн шийдвэрээр асуудлыг нь боомилдоггүй болгож байж, сошиалд захирагдаж хөрөнгө оруулагчдыг хөөж туудаггүй болж байж цааш хөгжинө.

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад татварын ямар таатай орчин бий болгохоор энэ хуульд тусгагдаж байгаа бол?

-Тэдэн жил ийм салбарт хөрөнгө оруулсан тохиолдолд татварыг тэдэн хувь хөнгөлнө гэсэн уламжлалт мотивацийг энэ хуульд шингээж байгаа. Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчтай гэрээ хийх ажлын хэсгийг би ахалдаг. Эргээд харахад манай татварын орчин, татвар бодох аргачлал, гадны компаниудын татвар тайлагнадаг, боддог аргачлал хооронд зөрүү байна. Жишээлбэл, зэсийн баяжмалд татвар ногдуулдаг аргачлалыг нутагшуулах шаардлага байна. Бүхнийг гадныхны буруу гэж болохгүй байна. Жишээлбэл, зэсийн баяжмал дотор агуулагдаж байгаа хар тугалганаас АМНАТ бодно гээд бид акт тавьчихаж байгаа юм. Гэтэл гадны орнууд яг ийм тохиолдолд хар тугалга зайлуулж өгсний төлөө татвар авдаггүй, бараг дэмжлэг үзүүлдэг шахуу юм байна. Тиймээс бид татвар авах, бодох аргачлал дээрээ дэлхийн стандартууд руу очих шаардлага байна. Татвар тайлагнагч, татвар хүлээж авч байгаа татварын алба хоорондын ойлголтын зөрүүнүүдийг арилгах шаардлага байна.

-Гадны хөрөнгө оруулагчдад виз олголттой холбоотой ямар таатай нөхцөлийг бий болгож байгаа вэ?

-Виз олголт дээр нэг дэвшил гарсан нь Е-визийг нэвтрүүлж эхэлсэн. Хоёрдугаарт, зарим улс орнуудыг визгүй зорчих жагсаалтад оруулсан. Энэ жил БНСУ-ын иргэдийг 30 хоногийн хугацаатай манай улсад зорьчих эрхийг визгүй болгосон. Харилцан адил байх зарчмынхаа хүрээнд ирэх аравдугаар сард би БНСУ руу албан ёсны айлчлал хийхээр төлөвлөж байна. Энэ хүрээнд айлын талд Монгол Улсын иргэдийг харилцан визгүй болгох шаардлагуудаа тавина. Гуравдугаарт, хил орчмын аялал жуулчлалын хүрээнд гадны иргэдийг Монгол Улсад орж ирэхэд 72 цаг визгүй зорчих эрхийг нээж өгч байгаа.

Гадны хөрөнгө оруулагчид Е-виз мэдүүлээд орж ирээд цаашид хөрөнгө оруулалт хийгдэж урт хугацаанд оршин суух болсон тохиолдолд оршин суух визийг нь хялбаршуулж дардаг болъё гэж байгаа. Гэхдээ гадны хөрөнгө оруулагч нэрийн дор хөрөнгө оруулагч биш хууль бусаар ажиллаж байгаа хүмүүс тэр визээр урт хугацаанд оршин суух оролдлого гарч байна. Би сайд болсноосоо хойш үүнтэй нэлээн тэмцэл хийж байгаа. Тухайлбал, Вьетнам засварын засварчин хөрөнгө оруулагч ангиллаар визээ сунгаж ирсэн. Угтаа тэр иргэн хөдөлмөр эрхэлж байгаа учраас татвараа төлөөд хөдөлмөр эрхлэх ёстой. Хөдөлмөр эрхлэх визний ангилал нь өөр, хөрөнгө оруулагчийнх өөр. Ийм зүйл хийж ирсэн булхай луйвар байна. Нэлээн цэвэрлэсэн.

-Манай Улсын гадны хөрөнгө оруулагчдын нэг болох Борис Жонсоны дүү Макс Жонсонтой уулзсан талаар та ярьсан. Түүний хэрэг хэрхэж байгаа бол?

-Би өнгөрсөн долоо хоногт гэхэд Английн ерөнхий сайд асан Борис Жонсоны төрсөн дүү Макс Жонсонтой амралтын өдрүүдэд уулзаж таныг хохироосон хэргийн талаар мөрдөн шалгах ажлыг шуурхай явуулж байгаа. Шаардлагатай гэж үзвэл хэргийг тусгаарлаж байгаад шийдвэрлэхээр ажиллаж байна. Шийдмэгц таны эд зүйлийг эргүүлж өгнө гээд нэлээн дэлгэрэнгүй ярилцсан. Энэ нь тэр хүнд их таатай сэтгэгдэл төрүүлж байна лээ. Урьд нь хохирсон хүмүүстэй биечилж уулздаггүй байсан юм байна. Англи бол ФАТФ-т ч тэр, олон улсын хамтын ажиллагаанд ихээхэн нөлөөтэй улс. Бид их зөв байх хэрэгтэй. Гадны хөрөнгө оруулагчдаас гадна гадны иргэдийн холбогдсон хэргүүд манайд нэлээн байгаа. Тэдгээрийг аль болох хурдан шийдэх эрх зүйн байдлыг нь дордуулахгүй байх, эрүүл мэндэд нь анхаарах зэрэг олон ажлууд цогцоороо явагдаж байна.

-Оюу толгойн далд уурхайн тэсэлгээ хэзээ тогтвортой хийгдэж, монголчууд хэзээ үр өгөөжийг нь хүртэхээр байна вэ?

-Ерөнхий сайд өнгөрөгч дөрөвдүгээр сард очиж улаар огтлох аргаар далд уурхайн олборлолтыг эхлүүлэх анхны тэсэлгээн дээр кноп дарсан. Элсэн цагийн зарчмаар хүндийн жин нь дарагдаж юүлүүрүүд рүү гоожиж ирнэ. Юүлүүрүүд нь дүүрэхээр хажуу талын канверууд рүү хүдрийн биетээ асгасны дараа бутлуурын цэг рүү аваачаад газар дээр гаргаж ирэх дараалалтай ажиллах юм билээ. Ямартаа ч тэсэлгээ хийгдсэн. Одоо төлөвлөсөн хугацаанаас тодорхой хугацааны өмнө зарим юүлүүрүүд дүүрч эхэлж байна гэсэн сайн мэдээ байна. Ирэх жилийн хоёрдугаар хагас гэхэд тогтвортой олборлолтод тооцогдоно. Ажил хийгдэж байна. Ирэх оны төсөв дээр Оюу толгойгоос орж ирэх татварын төсөөлөл нэмэгдэх байх.

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягтай ярилцлаа.

-ҮХНӨ-өөр гишүүдийн тоо нэмэх, Ерөнхийлөгч парламент, эсвэл ард түмнээс сонгогддог байх зэрэг хэд хэдэн асуудлыг хэлэлцэж шийдвэрлэх байсан ч эрх баригч нам өөрт хэрэгтэй давхар дээлний асуудлыг Цэцээр шийдвэрлүүлээд бусад асуудлыг хаячихлаа хэмээн нийгмийн тодорхой хэсэг шүүмжилж байна. Парламентын ардчиллыг төгөлдөршүүлж гишүүдийн тоог нэмэх асуудлыг танай нам ингээд орхиж байна гэж ойлгох уу?

-Давхар дээлний асуудал хэзээ нэгэн цагт сөхөгдөх л байсан. Манай улс бол парламентын засаглалтай орон шүү дээ. Давхар дээлний асуудал үүсэхээр хүссэн хүсээгүй гишүүдийн тоог нэмэх асуудал үүснэ. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнд засгаа өөрөө мэдээд байгуулж болно гээд эрхийг нь өгчихөөд дөрөвхөн сайд давхар дээлтэй байж болно гээд хязгаар тавьчихаар болохгүй байгаа юм.

Улс төрийн намууд болон улс төрийн намуудын боловсон хүчин хязгаарлагдмал байдаг. Намууд хамгийн сайн потенциалтай гишүүнээ л нэр дэвшүүлдэг. Дан дээлтэй сайд нарын улс төрийн туршлага, бодлогоо УИХ дээр хамгаалж чаддаг байх, салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдөх зэрэг нь хязгаарлагдмал байдаг. Тиймээс давхар дээлтэй сайд нарын тоог нэмэх шаардлага үүссэн байх гэж харж байна. Сайд нарын тоо ихэсчихээр гишүүдийн тоог нэмэх асуудал дагаад ургаж гарч ирнэ. 2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмчихсэн бол болох байсан байх. Аль эсвэл дөрвөн сайд давхар дээлтэй байна гэсэн хязгаарлалттай байвал 76 гишүүнтэй байх нь зөв. Тэгэхгүй бол ажлын хэсэг нь хуралдахгүй, байнгын хороо, чуулганы ирц хүрэхгүй зэрэг олон асуудал бий. 76 гишүүн их юм шиг боловч байнгын хороондоо хуваагдаад салбарын хууль орж ирэхээр цөөддөг. УИХ-ын 39 гишүүн дэмжсэн санал өгч байж хууль эцэслэн батлагддаг. Тэгэхээр иргэд хууль батлах ажилд нөлөөлж эхэлж байгаа юм. Тиймээс гишүүдийн тоог нэмэх асуудал яах аргагүй яригдах байх гэж бодож байна.

Ерөнхий сайд болон Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гишүүдийн тоог нэмнэ гэж байр сууриа илэрхийлсэн. Тэгэхээр гишүүдийн тоо нэмэгдэх болов уу гэж бодож байна. Миний байр суурь гэвэл, би хэд хэдэн орны парламентын тогтолцоог судалж үзсэн. Манайхтай ойролцоо орон Гүрж байна. Гүрж 3сая 800 мянган хүн амтай. 150 гишүүнтэй. 70 хувь нь пропорциональ хувилбараар сонгогддог. 30 хувь нь тойргоосоо сонгогддог. Манайх шууд 70 хувь нь пропорционалиар сонгогдоно гэхээр хэцүү байж магадгүй. 76 гишүүний 48 нь орон нутгаас сонгогддог. 28 нь хотоос сонгогддог. Хотод хийх хөрөнгө оруулалтаас эхлээд төсвийн хөрөнгө оруулалтын маргаан гарч байна. Монгол Улсад нэн тэргүүнд хийх ёстой ажлууд дээрээ мөнгөө тавьж чадахгүй байна. V цахилгаан станцын асуудал яригдахгүй байна. Эрчим хүчний дутагдалд орчихсон байж байна. Манай улс өнөөдөр эрчим хүч, дэд бүтэц, замын ажлуудаа шийдэж, дараагаар нь боомтын асуудлаа шийдчихсэн байсан бол эдийн засгийн өсөлт өнөөдөр шал өөр байх байсан. Ганцхан төмөр замыг л гэхэд 2011, 2012 ондоо шийдчихсэн байсан бол төмөр замын нэвтрүүлэх чадвар сайжирч эдийн засаг хоёр дахин томрох байсан.

-Өмнөх сайдуудыг ямар ч нээнтэггүй, шинэ залуу сайдууд ажлаа сайн хийж байна гэж танай намынхан тухайн үед ярьж байсан. Гэтэл юу нь болохоо байчихаад сайдуудыг сольчихов оо?

-Цаг хугацаа харуулах болов уу гэж бодож байна. Өмнөх сайдуудын хувьд сайн ажилласан сайдууд бий. Гэхдээ учир дутагдалтай ажилласан сайдууд ч бий. Энгийн жишээ хэлэхэд, боомтуудыг зохих түвшинд ажиллуулж чадсангүй. Логистик, ачаа тээврийн бараа эргэлтийн асуудлаа шийдэж чадсангүй. Үүнээс улбаалж ханшаа алдсан. Манай төсвийн бүрдүүлбэрийн 30 хувь нь нүүрс. Жил бүрийн төсвийн төсөөлөл дээр 30-32 сая тонн нүүрс гаргана гэж орж ирдэг. 2020 онд ч энэ хэмжээнд хүргэж гаргаж чадаагүй. 2021 онд ч гаргаж чадаагүй. Ийм хэмжээний нүүрс гаргана гэж дандаа өндөр орлого төсөөлөөд өндөр зарлага гаргачихдаг. Энэ зүйлдээ хүрээгүй. Үүнийг хариуцсан сайд нь сая солигдож байх шиг байна. Өнөөдөр эдийн засагт үүсчихээд байгаа байдал яалт ч үгүй тээвэр логистикийн асуудал үүсээд байгаа юм. 2020 он ч тэр, 2021 онд ч тэр төсөв батлагдахад би ганцхан асуулт асуудаг.

“Нүүрсээ гаргаж чадах уу, боомтоосоо болж ханшаа алдах вий, эдийн засгийн хямралд орох вий гэж асуухаар намайг попорлоо гэж хэлдэг байсан. Өнөөдөр тийм нөхцөл байдал үүсчихсэн сууж байна.

-Манай улсын эдийн засгийн цаашдын нөхцөл байдлыг та хэрхэн харж байна. Хүндрэл улам гүнзгийрэх юм биш үү?

-Манай улс жижигхэн эдийн засагтай. Энэ жилийн тухайд экспортлохоор төлөвлөсөн нүүрсээ гаргаж чадвал ямартаа ч ханшаа барих байх, импортын инфляци гайгүй болох байх. Ирэх сарын 16-нд Хятадын коммунист намын хурал болох гэж байна. Энэ хурал нь өндөрлөж ковидын хорио цээрээ багасгачихвал манай эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлж эхэлнэ. Хоёрдугаарт, дэлхий даяар хүнсний дутагдал үүсчихээд байна. Хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт биднээс хамааралгүй болчихоод байна. Мах, гурил зэрэг гол нэрийн бараа бүтээгдэхүүний үнийг төрөөс барьж байна. Зохицуулалтгүй орхисон бүтээгдэхүүн яалт үгүй хомсдолд орно. Энэ жил ургамлын тосны үнэ дэлхий нийтэд 30 хувиар өсч байгаа. Ирэх 2-3 жилд хойд хөршийн дайны нөхцөл байдал хэр удаан сунжрахаас хамаарч хүнсэнд байнгын нөлөөл үзүүлэхээр харагдаж байна.

Оросын “Восток” цэргийн хээрийн сургуулилтад манай улсын цэрэг оролцож байгааг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Манай улс “Восток”-ийн цэргийн сургуулилтад өмнө ч оролцож л ирсэн. Өмнө нь тохирчихсон байсан хуваарийн дагуу оролцож байгаа гэсэн хариу бидэнд өгсөн. Өмнө нь тохирч, ойлголцсон асуудлыг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, эсвэл тухайн Засгийн газраас хойшлуулах зогсоох боломжтой. Түүнээс УИХ-аас зогсоох болмжгүй. Миний хувьд гадаад бодлого нэг цонхоор явагдах ёстой гэдэгтэй санал нэгддэг. Өнөөгийн нөхцөлд манай улс “Восток”-ийн хээрийн сургуулилтад очиж оролцохыг миний хувьд дэмжихгүй байгаа.

Дэд Ерөнхийлөгч, Улсын Бага Хурал, Улсын Их хурлын дарга асан, академич Р.Гончигдоржтой ярилцлаа.

-Эхлээд уншигчдад мэдээлэл хүргэх үүднээс Үндсэн хуулийн Цэцэд та ямар учиртай мэдээлэл, яагаад гаргав гэдгээс ярилцлагаа эхэлье?

-“Зорилгодоо хүрч л байвал арга нь буруудахгүй” “Зорилго нь аргаа зөвтгөнө” гэсэн “харгис” номлол байдаг даа.

2016-2020 оны Ардын намын үнэмлэхүй олонхын зорилго нь юу байв? Нэгдүгээрт, 2020 оны сонгуулиар дахин үнэмлэхүй олонх болох. Хоёрдугаарт, 2021 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар өөрийн нэр дэвшигчийг ялуулах.

Зорилгодоо хүрэх аргын нэг бүрэлдэхүүн нь Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах. Ингэхдээ нэгдүгээрт, бусдыг буруутгах, Үндсэн хуульд оруулсан 1999, 2000 оны нэмэлт өөрчлөлтийн “долоон бурууг” засах (үүндээ өнөөдөр бүдэрч байна).

Хоёрдугаарт, ард түмэнд Үндсэн хуулийн түвшинд “гоё” амлалт өгөх (одоо ч хэрэгжээгүй).

Гуравдугаарт, “санаатай” зарим тодорхойгүй томьёололтой нэмэлт, өөрчлөлт оруулж Үндсэн хуулийн Цэцийн тусламжтайгаар өөрт ашигтайгаар “тодорхой” болгох (жишээ нь, Ерөнхийлөгчийн сонгууль байна).

Дөрөвдүгээрт, сонгууль тулсан үед дагаж мөрдөхөөр болгож зорилгынхоо дагуу пиар хийх. Тэд зорилгодоо хүрсэн.

Гэтэл зайлшгүй цогцоор нь хийх байсан УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх, УИХ-ын сонгуулийн хэлбэрийг өөрчлөх, Ерөнхийлөгчийг нийт ард түмнээс сонгодгийг өөрчлөх зэргийг ард түмэнд таалагдахгүй. Иймд том зорилгодоо хүрэхгүй гэж үзэж хийгээгүй зовлонтойгоо нүүр тулж байна. “Аргаа” хайж байна.

Хамгийн түрүүнд Засгийн газарт УИХ-ын гишүүдээс байх тооны хязгаар дөрөв гэдгийг арилгах зорилго тавьсан. Энэ зорилгодоо хүрэх арга яг л Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн талаар хэрэглэсэн аргаа сонгосон. Оролцуулагчид нь ч яг хэвээр! Нөгөө л иргэд нь Цэцэд мэдээлэл гаргадгаараа гаргасан. Энэ удаа бүр Цэц нь Үндсэн хуульдаа халдан байж зорилгыг нь биелүүлсэн. Энэ тухай тантай өнгөрөгч сарын 23-нд (2022.08.23) хийсэн ярилцлагадаа дэлгэрэнгүй хэлсэн дээ. Зорилго нь аргаа зөвтгөнө гэж энэ л байх даа.

Математикт арга нь буруу бол баталгааг нь буруу, үр дүнд хүлээн зөвшөөрдөггүй. Ардчилсан Монгол Улсад Үндсэн хуультай нь нийцээгүй бол аливаа харилцаан дахь аргыг буруу гэж үзэн үр дүнг нь хүлээн зөвшөөрдөггүй л байх учиртай.

Үндсэн хууль нийт ард түмний эрх ашиг, нэрийн өмнөөс ингэж шийддэг! Өөр хэний ч биш! (Битгий мөрөөд гэж надад бүү хэлээрэй!)

За үндсэн асуулт руугаа оръё. Үндсэн хуулийн Цэц 2022 оны наймдугаар сарын 15-нд эцсийн шийдвэрээ гаргаж Үндсэн хуулийн 39.1-ээс Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын дөрвөөс илүүгүй гишүүн УИХ-ын гишүүний албан тушаалыг хавсарч болно” гэсэн өгүүлбэрийг Үндсэн хуулиас хассан. Ингээд л МАН-ынхан “хүний гараар могой бариулж” зорилгодоо хүрсэн атлаа 2022 оны наймдугаар сарын 25-нд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулан байхгүй болгосон өгүүлбэрийг дахин байхгүй болгосон үйл ажиллагаа явууллаа. Нэг түүх санаанд орчихлоо. Нас барсан нөхрөө дахин нас баруулж оршуулгын тэтгэмж хоёр удаа авсан шуналтай эмгэний тухай хэрэг байдаг гэсэн. Хөөрхий тэр олны зэвүүцэл шүүхийн шийдвэрийг даалгүй өөрөө удалгүй талийгаач болсон гэдэг.

УИХ-ын энэ ажиллагаа Үндсэн хуулийг зөрчсөн талаар урьд бас мэдээлэл хамт гаргаж байсан Э.Төмөрбаатартай хамтарч мэдээлэл Үндсэн хуулийн Цэцэд гаргаад байна даа.

-Цэц арьсаа хамгаалж таны гаргасан мэдээллийг хүлээж авалгүй, шийдвэр гаргахаас татгалзах боломжтой юу. Үндсэн хуульд маргаан үүсгэхээс татгалзаж байна гэдэг шиг?

-Цэц бидний мэдээллээр УИХ-ын дээрх ажиллагаа Үндсэн хууль зөрчсөн талаар ямар нэг хэлбэрээр гаргахгүй бол Цэц 2022 оны наймдугаар сарын 15-ны өдрийн өөрийн гаргасан 02 тоот тогтоол, эцсийн шийдвэрээсээ татгалзсан үйл явдал болно. Өөрөөр хэлбэл, бидний шийдвэр Үндсэн хууль зөрчсөн буруу шийдвэр байжээ гэж үзсэн хэрэг. Энд Үндсэн хуулийн заалт Үндсэн хууль зөрчсөн тухай гардаг маргаан яриагүй, харин УИХ-ын үйл ажиллагаа Үндсэн хууль зөрчсөн тухай асуудал ярьж байгаа юм.

-Тэгэхээр та Үндсэн хуульд бүх үйл ажиллагаа, үйлдэл нийцсэн байхыг Цэц болоод УИХ-д дахин сануулж, энэ удаа ацан шалаанд орууллаа ойлгож болох уу?

-Шатраар бол өвгөн, бэрс хоёрын дунд мориороо шалчихаад байна. Юугаар ч хаах аргагүй. Тэгэхээр Цэц өөрийгөө өгч бууж өгөх үү, бэрсээ өгч цааш нүүх үү гэдгээ л шийднэ дээ.

-Эрх баригчид санасандаа хэдийнэ хүрчихлээ. Тиймээс УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудал ингээд замхарчихав уу?

-Уг нь Цэцийн шийдвэр гаргуулчихаад л зорилгодоо хүрчихсэн мөртлөө юу гэж Үндсэн хуулийн “хоосон зайг” дахиж “хоослон” өөрчлөлт оруулсныг ойлгох гээд ухаан хүрдэггүй ээ. Цэц өмнөх шийдвэрүүдээ хүчингүй болгодог болсноос л айхдаа ингэсэн юм болов уу даа. Цэц чинь саяны шийдвэрээ гаргах гэж урьд нь “Үндсэн хуулийн заалт үйлдсэн хууль зөрчсөн тухай маргааныг Цэц хэлэлцэхгүй” гэж гаргаж байсан шийдвэрүүдээ хүчингүй болгож байсан шүү дээ. Одоо УИХ-ын энэ бүрэлдэхүүн Үндсэн хуульд дахин нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ёс зүйн эрхгүй болж байх шиг байна даа.

Саяхныг хүртэл улс төр, нийгмийн гол сэдэв нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал байлаа. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа хоёр асуудал дээр тулгуурлаж хийх байсан. Нэг нь “давхар дээл”, нөгөөх нь Их Хурлын гишүүдийн тоог нэмэх. Эрх баригчдын захиалга, шахалтаар Засгийн газрын хэдэн ч сайд “давхар дээл”-тэй байж болохыг Үндсэн хуулийн Цэцээс тогтоосон. Ингэснээр эрх баригч намд эрх мэдлийн дахин хуваарилалт хийх боломж олдож, бялуугаа хуваарилаад одоо үндсэндээ дуусч байна. Ийнхүү эрх мэдлийн дахин хуваарилалтаа хийгээд шивхэрсэн учраас Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал ч замхрах тийшээ хандаж байна.

Уг нь “Давхар дээл”-ээс гадна УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудлыг Үндсэн хуулийн Цэц давхар хийчихсэн бол болох байв. Гэтэл тэд үүнийг орхигдуулчихлаа. Арга ч үгүй биз. Учир нь нэгдүгээрт, “захиалагч талаас” гишүүдийн тоог нэмэх асуудлыг Цэцэд хэлээгүй. Хоёрдугаарт, гишүүдийн тоог нэмэх нь Үндсэн хуулийн Цэцэд ямар ч унацгүй. Гуравдугаарт, УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх асуудалд гишүүд өөрсдөө их дурамжхан байгаа. Шалтгаан нь гишүүний тоо цөөн байх тусам тэдэнд ашигтай. Цөөн гишүүнтэй байснаар нэг гишүүнд ногдох эрх мэдэл тэр хэрээр өндөр байна гэсэн үг. Харин гишүүдийн тоо нэмэгдчихвэл энэ хүч нь сарниж лобби хийх, тэднийг худалдаж авах боломж энэ хэрээр багасчихна. Үүнийг Үндсэн хуулийн Цэц хэнээр ч хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа учраас “арьсаа хуулуулахаас” эмээж орхигдуулсан биз ээ.

Ийнхүү өнөөдөр “Хонь бүрэн, чоно цатгалан” үлдлээ. Тиймээс одоо Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дурсах хүн гарахгүй. Давхар дээлний асуудлыг нийгэмд гаргаж ирэхэд УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмж парламентын ардчиллыг төгөлдөржүүлнэ гэж лоозогносон. Тиймдээ ч Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын шинэхэн дарга албаа авахдаа “Парламентын ардчиллыг төгөлдөржүүлэхийн төлөө зүтгэнэ” хэмээн чуулганы хуралдаан дээр хэлж байна лээ. Ачир дээрээ Засгийн газрын генсек үүнийг хийх цаг зав, нерв гаргах болов уу даа. Тиймээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт ингээд нэг хэсэгтээ намжиж, улс төр судлаачдын дунд “ҮХНӨ үхлээ” гэсэн яриа гарсан байна.

Шинэ Үндсэн хуулийг батлалцсан АИХ-ын депутатын нэг Д.Ламжавтай ярилцлаа.

-Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуультай адил хүчинтэй гэж эцэг хуульд бий. Гэтэл Цэцээс Засгийн газрын хэдэн ч сайд давхар дээлтэй байж болох тухай тогтоол гаргалаа. Уг үйл явцыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Үндсэн хуулиас бусад дотоодын хууль Үндсэн хууль зөрчсөн эсэхийг тогтоох энэ талаар эцсийн шийдвэр гаргах бүрэн эрх Үндсэн хуулиар Цэцэд олгогдсон. Гэтэл Цэц “УИХ-ын таваас олон гишүүн Засгийн газарт давхардан ажиллаж болохгүй” гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг хүчингүй болгосугай гэсэн тогтоол гаргав.

Цэц өөрийгөө Үндсэн хуулийг хянах эрхтэй мэт үзсэн том алдаа гаргалаа.Үндсэн хуулийн 2019 оны өөрчлөлтийн төсөлд УИХ Цэцийн саналыг хүсэхэд ямар ч хариу ирүүлээгүй байж ийнхүү аашилсан нь Үндсэн хуульт байгууллыг хамгаалах баталгаа болсон Цэцийг гутаав.

-УИХЦэцийг буруутгаж байгаа боловч уг тогтоолыг УИХхянах эрхгүй гэж арга ядсан байдалтай харагдсан. Тэгээд нэг мэргэн арга олох шиг боллоо. Цэцтэй холбоотой хуулиудад “Үндсэн хууль болон түүнд орсон нэмэлт өөрчлөлтийг Цэц хянахгүй” гэсэн агуулгатай заалт орууллаа. Энэ хэр зэрэг хуулийн үндэслэлтэй вэ?

-Цэцийн тогтоолыг хянах эрхгүй нь үнэн. Гэвч энэ бол Цэцийн хууль ёсны тогтоолд хамаарахыг мартаж болохгүй.

УИХ үүнийг “мартсан”. Өчигдөр (наймдугаар сарын 24-нд) яаран сандран баталсан эдгээр заалтыг би Цэцийг гуйх хууль (ЦГХ) гэж товчлон ярья. УИХ-ын даргын зүгээс хуулийн академич Амарсанаа, Нарангэрэл хоёрын зөвлөгөөг дагая хэмээн мэдэгдсэнээр “хууль зүйн тулгуур олоогүй” гэдгээ албан ёсоор хүлээн зөвшөөрөв. Цэцийн шийдвэр гармагцаа хүчин төгөлдөр болно; Цэцийн тогтоолд Монгол Улсын хуулийн этгээд, байгууллага албан тушаалтан захирагдана гэсэн Үндсэн хуулийн заалтууд бол өмнө хэлсний нэгэн адил Цэцийн хууль ёсны шийдвэрт хамаарна. УИХ үүнийг “мартсан” учраас ЦГХ батлав. Цэц зөвхөн Үндсэн хуульд захирагдана гэсэн Үндсэн хуулийн заалт бий. Иймээс Цэц тогтоолынхоо хууль ёсны гэдэгт итгэл төгс байгаа бол ЦГХ-ийг дагаж мөрдөхгүй байх нь хуульд нийцнэ. ЦГХ-иар УИХ Цэцийн тогтоолыг хүлээн зөвшөөрөөд, харин дахиж ийм юм бүү хийгээрэй гэж гуйлаа. Цэц, УИХ хоёр муур, хулгана болон тоглосоор алхах гишгэх бүрдээ Үндсэн хуулийн зөрчилд унаж байна.

-Хоёр академичийн зөвлөгөөнөөс илүү хууль зүйн тулгуур байсан юм гэж үү?

-Байсан. ТҮР ХОРОО байгуулах тухай Үндсэн хуулийн заалт. Энэ заалт 2019 оны өөрчлөлтөөр орсон. Хороог УИХ-ын сонирхлын зөрчилгүй гишүүдээр байгуулах;Цэцийн гишүүдийг байцаах; ийнхүү байцаахдаа шүүх; АТГ, ТТГ зэрэг мэргэжлийн байгууллагаас тусламж авах; хорооны илтгэлийг үндэслэн УИХ Цэцийг биш гишүүдийг нь эгүүлэн татах хүртэл шийдвэр гаргах гарц одоо ч байна.

-ТҮР ХОРОО байгуулах нь хоёр академичийн зөвлөгөөнөөс юугаараа илүү хуулийн үндэслэлтэй юм бэ?

-Үндсэн хуулийнхаа хүчийг хэрэглэж байгаа учир хэн ч маргах аргагүй хууль зүйн үндэслэлтэй. Энэ хүчийг ашиглан Үндсэн хуулийн хямралд хүргэж буй энэ хуйвалдааныг таслан зогсоохыг танай сониноор дамжуулан ҮАБЗ-өөс шаардаж байна.