Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

УИХ-ын гишүүн Ц.Сандаг-Очиртой ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт батлагдлаа. Нам нэгдсэн ойлголцолд хүрсэн учраас дэмжсэн, түүнээс хувь гишүүний итгэл үнэмшил эсрэг байсан хэмээх гишүүд байна. Та дэмжиж санал өгөхдөө өөрийн итгэл үнэмшлийн үүднээс хандав уу. Эсвэл олонхын саналыг дагав үү?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт батлагдлаа. Хэдийгээр нэг заалтад өөрчлөлт оруулж байгаа боловч Үндсэн хууль ямар үнэ цэнэтэй том хууль болох нь энэ хугацаанд харагдлаа. Өөрийн хувийн байр суурь, итгэл үнэмшлийн үүднээс би дэмжсэн. Дэмжих хэд, хэдэн шалтаг шалтгаан бий.

Энэхүү Үндсэн хуулийн өөрчлөлт бол 1991 оноос хойшхи шинэ зах зээл, олон намын тогтолцоо, цоо шинэ нийгмийн харилцаанд шилжсэнээс хойш 30 жилийнхээ алдаа оноог дүгнэх цаг хугацаа юм байна гэж үзэж байгаа.

Бид өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд нийт найман удаагийн сонгуульд оролцсон байна. Сонгуулийн үр дүн янз бүр л гарч байсан. Ер нь айхавтар дээшилсэн, сайжирсан гэхээсээ илүүтэйгээр дэлхий нийттэй зэрэгцэж алхах, бусад орнуудтай харьцуулах хэмжээнд учир дутагдалтай, удаан, үр дүнгүй зэрэг асуудлууд байна. Тиймээс хувь хүнийхээ хувьд, УИХ-д анх удаа сонгогдсон залуу гишүүний хувьд томоохон өөрчлөлт шинэчлэл хийх хэрэгцээ шаардлага байна гэж үзсэн.

Хоёрдугаарт, иргэдийн саналтай нэг байгаа. Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийн үеэр иргэдтэй хоёр удаа уулзлаа. Уулзалтын үер иргэдийн олонх нь тоо нэмэхийг дэмжээгүй. Харин сонгуулийн тогтолцооны асуудлыг бүгд дэмжиж байсан. УИХ-ын гишүүд иргэдийн санал бодол, тавьсан асуудлыг төр засагт уламжлах, холбож өгөх үндсэн үүрэгтэй. Тиймээс гурван удаагийн хэлэлцүүлгийн үеэр иргэдийнхээ санал, байр суурийг тухай бүрд нь уламжилсан.

Ерөнхийдөө иргэдийн төрд итгэх итгэл сайнгүй байна. Улстөрчид иргэдийнхээ итгэлийг алдсан, олон янзын хэл аманд холбогдсон учраас дахиад л ийм хүмүүсээр нэмчих вий хэмээн болгоомжилж эсэргүүцэх хандлагатай байсан. Цаад учир шалтгааныг нь тайлбарлахаар иргэдийн хандлага өөр байсан л даа.

Ирээдүйн 30 жилээ өөдрөгөөр харъя, богино хугацаанд хурдтай хөгжье, төрөө шилэн тунгалаг болгоё, төрийг хулгай луйвраас салгая, улстөрчдийг ёс суртахуунтай, хариуцлагатай байх чиглэлд томоохон өөрчлөлт хийх шаардлага байгаа юм. Иргэдийн нэг хэсэг нь энэ асуудлыг хүндээ байна гэж дүгнэж байсан. Зарим нь тогтолцоондоо байна ч гэж байсан. Ер нь аль алинд нь байгаа юм байна. Тиймээс тогтолцооны энэхүү өөрчлөлтийг хийх нь чухал байсан.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн ач холбогдлыг та бодитоор юу гэж харж байна. Гишүүдийн тоог нэмэх нь эрх мэдлийн төвлөрлийг саармагжуулахад хэр түлхэц болох бол?

-Үндсэн хуулийг дэмжих нэг шалтгаан нь энэ байсан. УИХ-ын 76 гишүүнд бүх эрх мэдэл төвлөрсөн үзэж байгаа бол энэ эрх мэдлийг задлах ёстой биз дээ. Төрийн бүх эрх мэдэл иргэдэд байгаа гэж ярьдаг ч начир дээрээ 76-хан улстөрчийн гарт байгаа юм бол задлах ёстой. Үндсэн хуульд өөрчлөл оруулснаар эрх мэдлийн төвлөрлийг задлах, иргэдийг төрд төлөөлж байгаа төлөөллийг нэмэгдүүлэх зорилготой.

Ер нь бид мэдээллийг түрүүлж авч байгаа болохоос иргэдтэй адилхан л мэдээлэлтэй байгаа шүү дээ. Хууль санаачилагчдаас яагаад гишүүдийн тоо нэмэх гээд байгаа юм бэ. Нийгмийн ямар хэрэгцээ шаардлага тулгарсан юм бэ. Үнэхээр улс орноо бодоод байна уу. Эсвэл өөрсдийгөө хаацайлж дараагийн сонгуульд гарч ирэх юмаа бодоод байна уу гэдгийг шалгааж, судалж харж байгаа юм. Түүнээс миний дараагийн сонгогдох, эсвэл манай намын ялах гарц 20 дугаар асуудал. Эрх барьж байгаа намын дарга нар ийм байр сууринд үнэхээр чин итгэл үнэмшил байна уу, үгүй юу. Зүгээр хэлбэр төдий, дараагийн сонгуулиа бодсон юм хийх гээд байна уу гэдгийг тэндээс олж харахыг хичээсэн. Бүлгийн хурлаар гурван удаа энэхүү өөрчлөлтийн асуудлыг ярилаа. Энэ үеэр бид бүхэн таны асууж байгааг хууль санаачлагчид, намын даргаас ялгаагүй асууж, шалгааж байгаа шүү дээ. Итгэл төрөхгүй байна. Гишүүд хариуцлагагүй байна. Нэр хүндээ алдсан байна. Хулгай зэлгийд холбогдсон байна гээд иргэдийн асуудгийг ч бид дотроо ярилцаж асуудаг. Үүнд бодитой хариулт өгч байна уу, асуудлаа бодитоор тодорхойлж чадаж байна уу гэдгийг харж байгаа юм. Үнэхээр хоёр намын асуудлыг бодоод байна уу, эсвэл улс орныг бодоод байна уу гэдгийг хэлэлцүүлгийн үеэр харахыг хичээсэн. Ойлгохыг хичээсэн. Ингээд ер нь хийгээд үзье. Түүхэнд үлдэх томоохон өөрчлөлт шинэчлэл юм байна. Янз бүрийн шалтаг шалтгаанаар эргэж буцаад байвал дахиад 20, 30 жилийг алдчих вий дээ гэж болгоомжилсон.

Анх парламентад орж ирэхдээ томоохон өөрчлөлт шинэчлэлийг хийнэ, парламентын засаглалыг бэхжүүлнэ гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй орж ирсэн. Тиймээс энэ цаг хугацаанд хийгээд үзье гэсэн итгэл үнэмшил төрсөн. Иргэдэд очоод тайлбарласан, учирласан. Иргэд янз бүр л хүлээж авсан.

-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмснээр намуудад ямар ашигтай юм бэ. Тэр дундаа эрх баригч намд ямар ашигтай гэж та харж байна вэ?

-УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх нь эрх барьж байгаа гол хоёр намд ашиггүй. Харин парламентын гадна байгаа суудалгүй намуудад ашигтай. Тэднийг оруулж ирж, энэ парламентад олон намын төлөөллийг хангах нь чухал байгаа учраас өөрчлөлт оруулж байгаа юм. 76 гишүүн байсан ч, 126 байсан ч нөгөө хоёр том нам нийт масс ч гэдэг юмуу, эсвэл хүний нөөцийнхөө хэмжээнд яаж ийж байгаад сонгуулийг ямар ч хэлбэрээр явуулсан зөвшилцөх хэмжээний суудал аваад гараад ирэх байх. Тиймээс парламентад суудалгүй намуудын дуу хоолой үгүйлэгдээд байна шүү дээ. Нөгөө талаар таны хэлж байгаа шиг намын даргаа шүүмжилж байгаа шүү дээ. Заавал тэр намуудыг оруулж ирэх гэж гишүүдийн тоог нэмдэг нь ямар учиртай юм бэ гээд зөрүүлээд асууж байгаа.

1990 онд олон намын тогтолцоог сонгосон. Өнөөдөр улс төрийн намууд хариуцлагагүй байна. Төлөвшиж, бэхжээгүй байна. Тиймээс ядаж нийт сонгогчдын дөрвөн хувийн босго давчих хэмжээний санал авдаг байх хэрэгтэй байна. Иргэдийн саналыг авахын тулд энэ олон эрээвэр хураавар намууд цаашид хүссэн хүсээгүй нэгдэж нийлэх ёстой. Тэгж байж сонгогчдын дөрвөн хувийн босгыг авна. Дөрвөн хувь гэдэг нь 80 мянган сонгогчийн санал. Тиймээс нэг талаар улс төрийн намуудыг бэхжүүлнэ. Нэг намын дарангуйлал тогтох гээд байна гэсэн болгоомжлол нийгэмд байна. Магадгүй АН гараад ирвэл АН дарангуйлал тогтоох гээд байна гэсэн яриа гарахыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс Үндсэн хуулийнхаа дагуу олон намын тогтолцоог бий болгомоор байна. Хамгийн гол нь тэр намууд нь бэхжсэн, төлөвшсөн байх хэрэгтэй байна. Түүнээс сонгуульд зориулагдсан гэр бүлийн ч гэдэг юм уу, компанийн нам баймааргүй байна. Нөгөө талаас намуудын санхүүгийн мэдээллийг ил тод нээлттэй болгомоор байна. Энэ бүх асуудал уялдаатай явж байгаа учраас том өөрчлөлт гарна гэж хувьдаа итгэл үнэмшилтэй байна. Гагцхүү цаг хугацаа харуулах байх.

-Хуулийн хэрэгжилт үр дүн их чухал байна. Үүнд хэрхэн анхаарч ажиллахаар ярилцсан бэ. Өөрчлөлт хийчихээд эргэж буцдаг, Цэцээр “могой бариулдаг” асуудал ч бодитоор байна шүү дээ?

-Яг зөв. Манайхан нэг юмыг эхлүүлээд үр дүн, эцсийг нь үзэж чаддаггүй юм байна. Нөгөө талаас өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд 1.5 жилийн настай Засгийн газар байсан учраас нэг Засгийн газрын эхлүүлсэн томоохон ажлын үр дүнг ерөөсөө үзэж чадахгүй байна. Нэг цэцэрлэгийн барилгын ажлыг дор хаяж хоёр жил, цаашилбал дөрвөн жил ч барьж байна. Ийм байхад улс орны томоохон хөтөлбөрийг 1.5 жилийн настай Засгийн газар яаж хэрэгжүүлэх вэ дээ. Эргээд харахаар аль ч Засгийн газарт ажлаа дуусгах бололцоо боломж байдаггүй байсан байна. УИХ нь Засгийн газраараа тоглож ирсний үр дагаврыг өнөөдөр бид улсаараа, амьдрал ахуйгаараа, биеэрээ мэдэрч байна шүү дээ. Засгийн газар аль болох тогтвортой байгаасай гэж бодох ёстой юм байна. Засгийн газруудыг огцруулахдаа хэдийгээр хариуцлагын асуудлыг ярьж байгаа ч цаанаа асар их сөрөг үр дагавартай байдгийг бид дүгнэхээр цаг хугацаа болжээ.

Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулсан асуудлаар найман жил гар хүрэхгүй байх хуультай. Нөгөө талаас Үндсэн хуулийн Цэц дээр ямар асуудал гарахыг бид одоогоор хэлж мэдэхгүй байна. Энэ буруу байна. Үндсэн хууль зөрчсөн байна гэж гарахыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ энэ нь харьцангуй гайгүй болов уу гэж бодож байна. Үр дүнг цаг хугацаа харуулах байх.

Гуравдугаарт, та нар тоо өөрчилчихвөл улс орон сайхан болчихно гээд байсан биз дээ. Хулгай луйваргүй төр болж чадсан уу гээд л дараагийн үеийн сэтгүүлчид асууна. Тиймээс дүгнэлт их чухал. Хэлэлцүүлгийн үеэр Д.Цогтбаатар гишүүн чухал асуудлыг хөндлөө шүү дээ. Заавал дүгнэнэ гэж оруул гэсэн. Өөрөөр хэлбэл, найман жилийн дараа өнөөдөр хийсэн өөрчлөлтийг дүгнэнэ. Үнэхээр сонгогчдын санал гээгдэхгүй байж чадсан уу. Сонгогчдын төлөөлөл үнэхээр нэмэгдсэн үү. Хариуцлага, ёс зүй нь сайжирсан уу гэдгийг дүгнэх нь.

Үндсэн хуулийг баталсан бол хаашаа ч хөдөлгөж болохгүй. Бодлогын хариу шиг яг таг байх ёстой юм шигээр ойлгох нь буруу гэж бодож байгаа. Цаг үе өөрчлөгдөөд байна шүү дээ. 1990 оны улстөрчид 76-ааг зөв гэж бодож байсан. 76-г иргэд хэрхэн үнэлдэг байсан бэ. Төрөө гэж хүндэлж, дээдэлдэг байсан бол 30 жилийн дараа 76 бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ хулгайч юм шиг үнэлэгддэг болсон байна. Энэ юунаас болсон байна гэдэг учир шалтгааныг нь олох гээд явж байна шүү дээ. Тиймээс сайжруулахын төлөө хичээж, бодож төлөвлөж ажиллаж байна. Бидний бодож байгаа бодол, хийж байгаа үйлдэл, гаргаж байгаа шийдвэр аяндаа цаг хугацааны хэмжүүрээр шалгагдана. Зөв байсан байна гэвэл яамайдаа л гэнэ. Буруу болохыг ч үгүйсгэхгүй шүү дээ. Давхар дээлтэй л бол сайхан болчихно гэж байсан. Өнөөдөр хаа байна. Хоёр жил хүрэхгүй хугацааны дараа давхар дээлний асуудал хөндөгдөөд байна шүү дээ. Давхар дээлтэй болчихвол яамны асуудал сайн явдаг гэж хэн харуулаад байгаа юм бэ. Энд ч нэг ажлыг ацаглаад, тэнд ч нэг ажлыг ацаглаад ирц бүрдүүлээд явдаг хүмүүс болчих гээд байна.

-Төсөвт тодотгол хийж цалин нэмэхээр боллоо. Эдийн засаг дөнгөж өндийхчөө болж байхад цалин нэмэх нь хэр зөв юм бэ?

-Нэмэхгүй байх хэцүү байна. Нэмэх хэцүү байна. Эргээд инфляци өснө шүү гэдгийг Эдийн засгийн хөгжлийн сайд хэлээд байгаа шүү дээ. “Валютын ханш 100 төгрөгөөр суларсан. Монголбанкны валютын нөөц нэмэгдэж байна гээд эдийн засгийн томоохон үзүүлэлтүүд сайжирч байна. Жаахан тэвчих хэрэгтэй байна” гэдгийг хэлээд байгаа шүү дээ. Иргэд тэвчиж чадахгүй байна. Арга ч үгүй л дээ. Бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөд хоёр жилийн хугацаанд нэрвэгдлээ. Үнийн өсөлтөд цалин тэтгэвэр нь хаанаа ч хүрэхгүй байгаа учраас амаргүй.

Бид тойрогтоо ажиллаж ирээд иргэд сонгогчдынхоо санал хүсэлтийг уламжилдаг. Уулзалтад 10 хүн үг хэллээ гэхэд 10-уулаа л цалингаа нэмээч гэж байна шүү дээ. Өмнө нь төсвийн орлого дутах, зардал нэмэгдэх болгонд тодотгол хийж байсан бол энэ удаад анх удаа төсвийн орлого давж биелсэн учраас тодотгол хийж байна. Давж биелсэн учраас давсан орлогыг иргэддээ яаж хүргэх вэ гэсэн тодотгол болох гэж байна. Өмнө нь орлого төлөвлөснөөс дутчихлаа. Алт, нүүрс, зэсийн үнэ уначихлаа. Тиймээс төлөвлөгөөгөө бууруулъя гэсэн тодотголууд байсан.

Сангийн сайд, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд нар ядаж аравдугаар сарыг хүртэл тэвчиж болохгүй юу гэж гишүүдээс зөндөө гуйж байгаа. Ерөнхий сайд маш их мэдээллийн дунд байгаа учраас иргэдийн цалинг нэм гэсэн шийдвэр гаргаж байх шиг байна.

“MN partners” хуулийн фирмийг үүсгэн байгуулагч, гүйцэтгэх захирал Ц.Мөнхбаттай ярилцлаа.

---

-МАН Засгийн эрх барьснаас хойш төрийн өмчит компани болон хувийн хэвшил дээр Засгийн газрын Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилдог болоод удаж байна. Хууль зүйн талаасаа энэ нь хэр зөв шийдэл вэ. Эдийн засагчид бол нэлээн хохирол дагуулж байгаа гэж үздэг?

-Засгийн газраас Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилж байгаа асуудал нь нэгдүгээрт, ямар хуулийн зохицуулалтаар явж байгаа вэ гэдгийг ярих ёстой. Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилдог Засгийн газарт эрх олгох тухай хууль нь 1991 онд батлагдсан. Тухайн үеийн нөхцөл байдал ямар байсан бэ гэхээр 1990-1992 он бол шилжилтийн үе. Өөрөөр хэлбэл, ардчилсан Үндсэн хууль батлагдахын өмнө буюу 1990-1992 онд Монгол Улсад хувийн өмч бий болж байсан. Үйлдвэрүүдийг тодорхой хэмжээнд хувьчилж байсан гэсэн үг. Тухайн үед төр зохицуулалтын механизмгүй байсан учраас улсын өмчит үйлдвэрийн газруудад Засгийн газраас Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилох замаар хувьчлалаас урьтаж хулгай зэлгий гарахаас сэргийлэх зорилгоор түр хугацаагаар дээрх хуулийг баталсан байдаг.

Харин ардчилсан Үндсэн хуулиар хууль шүүхийн өмнө бүгд эрх тэгш байна гэж заасан. Хувийн өмчийг хүлээн зөвшөөрсөн. Хувийн өмчид халдахгүй байх, Төр өмчийг онцгой нөхцөлд дайчлах зохицуулалтыг Үндсэн хуулиар баталсан.

Ингэхдээ Монгол Улсын Үндсэн хуулийг бүрнээ дагаж мөрдөхөд шилжих тухай гээд 1992 оны нэгдүгээр сарын 16-нд батлагдсан журмын тухай хуулиар “Монгол Улсын Үндсэн хуультай зөрчилдсөн бүх хуулийг хүчингүй болгоод 1992 оны Үндсэн хуульд нийцүүлж батална” гээд эрх зүйн шинэтгэлийг 1996 онд дуусгах шийдвэр гаргасан. Бүх хуулиа шинэчилсэн. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл Бүгд найрамдах Монгол Ард Улсын есөн хууль хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа. Тэр хүчин төгөлдөр үйлчилж есөн хуулийн нэг нь Засгийн газарт эрх олгох тухай хууль юм. Энэ хуулийн хамгийн ноцтой нэг заалт нь 1-р зүйлд заасан “Бүгд найрамдах Монгол Ард Улсын нийтлэг хуулийг хэрэглэхгүй” гэсэн зохицуулалт байгаа юм.

Энэ зохицуулалт нь ямар сөрөг үр дагавар бий болгож байна вэ гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байх, цаашлаад дотоодын хөрөнгө оруулагч, 1992 оны Үндсэн хуулиар хууль шүүхийн өмнө төр ч, иргэн ч тэгш байдаг энэ зарчмыг алдагдуулсан зохицуулалт нь үйлчилсэн хэвээр байгаа. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуульдаа харш дагаж мөрдөх журмын тухай хуулиа хүчингүй болгоно гээд хуулиараа баталчихсан хуулийг өнөөдрийг хүртэл 30 жил хүчингүй болгоогүй. Уг нь хавсралт хуулиар хүчингүй болгосон хууль шүү дээ.

УИХ, Засгийн газар энэ хуулийг хувийн өмч рүү халдах тохиолдолд хэрэглээд байгаа нь туйлын харамсалтай. Гэтэл 1992 оны Үндсэн хуулиар Монгол Улсын ард түмний олж авсан хамгийн том ололт бол хууль шүүхийн өмнө бүгдээрээ эрх тэгш байх, хувийн өмч рүү хэн ч халддаггүй, хувийн өмчийг хуулиар хамгаалах тухай тусгаж өгсөн. Харамсалтай нь, Үндсэн хуулиар хориглосон зохицуулалтаар, олон улсын гэрээ конвенцио зөрчин удаа дараа хувийн өмч рүү халдаж, хөрөнгийг нь дайчлан авч байгаа нь Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй, Үндсэн хуулиа зөрчиж байгаагийн зэрэгцээ Монгол Улсын төр олон улсын гэрээ конвенциор хүлээсэн үүргээ гүйцэтгэхгүй байгаа хэрэг юм.

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт Монгол Улсад орж ирэхгүй, унаад байгаагийн шалтгаан нь хуулийн засаглал тогтоогүй байна л гэсэн үг. Яагаад гэвэл хөрөнгө оруулагч хохирлоо гэхэд хөндөгдсөн эрхээ сэргээлгэх хуулийн засаглал нь тодорхой байх ёстой. Гэтэл энэхүү зохицуулалт нь тодорхой биш байгаагийн илрэл болов уу. Ялангуяа эдийн засгийн эрх чөлөөний индексээр өнөөдөр дэлхийд Сингапур, Скандиновын орнууд, Балтийн улс орнууд, Латви, Литва тэргүүлж байна. Энэ улс орнуудын эдийн засгийн эрх чөлөөг юугаар хэмждэг вэ гэвэл нэг дэх үзүүлэлт нь хуулийн засаглал юм. Сайн хуулийн засаглалтай, хөрөнгө оруулалтын орчныг дэмждэг байхаас гадна хөрөнгө оруулагч хохирох юм бол хохирлоо шүүх дээр нөхөн төлүүлдэг шийдвэр гаргуулдаг боломжтой тогтолцоог бүрдүүлсэн байх юм бол эдийн засгийн эрх чөлөөтэй оронд тооцно.

Монгол Улс эдийн засгийн эрх чөлөөтэй оронд ордоггүй. Эдийн засгийн индексээр Монгол Улс хагас эрх чөлөөтэй улс оронд явж байгаа. Эдийн засгийн хагас эрх чөлөөтэйн зэрэгцээ хуулийн засаглал тогтоогүй улс оронд хөрөнгө оруулах нь эрсдэлтэйд тооцогддог. Тийм учраас Засгийн газарт эрх олгох тухай хуулийг Үндсэн хуульд нийцүүлэн яаралтай шинэчилж, төр үүргээ биелүүлэх ёстой.

-Монгол Улс ардчилсан Үндсэн хуулиа батлаад 30 гаруй жил болоход энэхүү Засгийн газарт эрх олгох тухай хуулийг шинэчлэх оролдлого өнөөдрийг хүртэл хийгдээгүй болж таарч байна уу?

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар 2023.04.20-ны өдрийн чуулганы хуралдааны үеэр ”Эрдэнэт” үйлдвэр дээр 2019 онд онцгой дэглэм тогтооход ямар арга хэмжээ авсан бэ гэдгээ протколоор тайлбарласан. Онцгой дэглэм тогтоодог үйл явцыг хувийн өмчид дахин хэрэглэхгүй шүү гэсэн. Гэтэл хувийн өмчид халдчихсан, хэрэглэчихсэн. Хэзээ нэгэн цагт энэ хууль хүчин төгөлдөр бус болно. Тэр цагт эс үйлдэл гаргаж байгаа, өөрийнхөө хийх ёстой ажлыг хийхгүй байгаа чиг үүргийг гүйцэтгэж байгаа хүмүүс дээр хариуцлага тооцож л таарна шүү дээ. Яагаад гэвэл 1992 оны Үндсэн хуулийг баталсны дараа дагаж мөрдөх журмын тухай хуулийн 5 дугаар зүйлээр “1996 он гэхэд хүчингүй болно шүү” гээд зааж өгсөөр байтал энэ хуулийг хүчин төгөлдөр бусад тооцохгүй байна гэдэг нь харамсалтай үйл явдал.

Үндсэн хуульд зөрчилдсөн хууль хүчингүй болно гэсэн хавсралт хуулиар энэ хуулийг хүчингүй болсонд тооцно. Ардчилсан зарчмыг үндсээ болгосон төр энэ хуулийг хэрэглэхгүй явсаар ирсэн. Гэвч энэ зарчмыг мэдэхгүй, захиргааны сэтгэлгээтэй удирдлага, Засгийн газар энэ хуулийг анхлан хэрэглэсэн, хэрэглэж байна.

-Санаатай өөрчлөхгүй яваад байна уу. Эсвэл эсвэл өөр шалтгаан байгаа юм болов уу?

-Би бол санаатай гэж харахгүй байна. Засгийн газрын Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилж байгаа үйлдлийг 2019 онд хэрэглэсэн. Дахиад 2022 онд хэрэглэсэн нь өөрөө ойлгомжгүй байгаа. Яагаад гэвэл эрх зүйн онолын талаас нь авч үзвэл аливаа хууль дараа нь батлагдсан хуультайгаа хоорондоо зөрчилдөх юм бол дараа нь батлагдсан хуулийг дагаж мөрддөг. Аливаа хуулийн ерөнхий болон нарийвчилсан зохицуулалттай хууль зөрчилдөх юм бол нарийвчилсан зохицуулалттай хуулийг дагаж мөрддөг. Монгол Улсын нэгдэн орсон Олон улсын гэрээ конвенци дотоодын хууль тогтоомжтой зөрчилдөх юм бол Олон улсын гэрээ конвенцийг дагаж мөрддөг. Үндсэн хуультай харшилсан хууль байх юм бол Үндсэн хуулиа дагаж мөрддөг ийм эрх зүйт төртэй улс. Гэтэл ийм эрх зүйт төртэй улс орон шинжлэх ухаан мэдлэг боловсролыг үл тоон нийтлэг хуулийг хэрэглэхгүй гэдэг байдлаар явах юм бол бид хүн төрөлхтний түүхэнд гаргаж байгаа ололт амжилтаас ухарч байгаа хэрэг. Эргээд бид 1990, 1960-аад он руугаа орж байна шүү дээ. 1960-аад он руу ямар хэлмэгдүүлэлт явж байсныг мэднэ. Тэрэнтэй адилхан энэ зохицуулалт ядаж Үндсэн хуулийнхаа хуулийн өмнө бүгд эрх тэгш байна гэдэг зарчим ч хангахгүй, ардчилсан ёсны зарчим ч хангахгүй. Хувийн өмчийг хамгаалах Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлд байгаа төр нь иргэнийхээ эдийн засаг, хууль зүйн эрх чөлөөний баталгааг нь хангадаг зохицуулалттай нийцээгүй зохицуулалтыг энэ хууль өөрөө агуулаад байгаа. Тийм учраас маш ноцтой үр дагавартай. Нөгөө талаасаа энэ хуулийг зайлшгүй өөрчлөх шаардлагатай. Хэзээ нэгэн цагт өөрчилнө, хэн өөрчлөх вэ л гэдэг асуудал.

Энэ УИХ хийхгүй бол дараагийн УИХ энэ хуулийг хүчингүй болгож, энэнтэй холбоотой асуудлыг дахин сөхөн гаргаж ирж тавих болов уу л гэж би найдаж байгаа. Жирийн иргэн ч хараад ойлгохоор л хуулийн заалт.

УИХ-ын дарга Г.Занданшатар энэ хуулийг, мөн бусад найман хуулийг хүчингүй болгох шаардлагатай гэдгийг ойлгож харсан байна лээ. Жирийн иргэн Засгийн газарт эрх олгох тухай хуулийг Үндсэн хууль зөрчиж байна гээд Үндсэн хуулийн цэцэд хандах гэхээр Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулиараа 1992 оноос өмнө батлагдсан хуулийг хянахгүй гэдэг заалттай. Нэр бүхий иргэд Цэцэд гомдол гаргаад 1992 оноос өмнө батлагдсан хуулийг хянахгүй гэдэг заалтыг нь Үндсэн хуулиар УИХ 2020 онд хүчингүй болгосон. УИХ дунд суудлын хуралдааны шийдвэрийг хүлээж аваагүй. Уг нь Цэц их суудлын хуралдаанаа зарлан хуралдуулж, энэ асуудлаа шийдэх ёстой. Гэтэл Цэц хэзээ их суудлын хуралдаанаа хуралдуулах нь өнөөдрийг хүртэл тодорхойгүй байгаа. Тийм учраас хэзээ нэгэн цагт энэ хуулийн заалт хүчингүй болоод жирийн иргэд бид Цэцэд 1992 оны Үндсэн хуулиас өмнө батлагдсан хуулиуд Үндсэн хууль зөрчсөн гэдэг агуулгаар гомдол гаргах боломжоор хангагдах болов уу гэж найдаж байна.

Одоо бол бүхэлдээ эс үйлдэхүй дээр оршиж байна. Бүгд энэ хуулийг хүчин төгөлдөр бусад тооцох ёстой гэдгээ УИХ-ын даргаас эхлээд ойлгож ухамсарлаж байгаа хэрнээ гэхдээ яагаад хийхгүй байна вэ гэдэг нь эс үйлдэл болж таарна.

-УИХ хуулиа Үндсэн хуульдаа нийцүүлж дээрх хуулийг батлаагүйгээс хувийн хэвшлүүд хохирч өмч хөрөнгөө булаалгаж байна. Энэ асуудлаар хувийн хэвшил шүүхэд гомдол гаргавал аль талдаа шийдэгдэх магадлал өндөр вэ?

-Шүүхийг яаж шийдэхийг би таамаглах боломжгүй. Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, Өмгөөллийн тухай хуулиар ч тэр иймэрхүү байдлаар шийднэ гэдгийг таамаглах боломжгүй. Гэхдээ нэг зүйлийг бодох ёстой. Тэр нь төр гэж юу вэ. Төрийн эрх мэдлийг хуваарилна гэж яг ямар зарчим байдаг юм. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх. Ялангуяа шүүх эрх мэдэл гэж юу юм гэхээр хүмүүсийн хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлдэг. Гэхдээ шүүх батлагдсан хуулийг хэрэглэдэг. Эрх зүйт төр байгаа тохиолдолд хуулийн дээр эрх чөлөө, шударга ёс оршин тогтнодог. Эрх чөлөө тэгш байдал шударга ёсны зарчим хангагдаагүй хууль өөрөө шударга бус хууль. Шударга бус хууль бол хууль биш юм аа гэдэг хэлц үг байдаг. Тийм учраас энэ агуулгаар харахад энэ шүүлтүүрээрээ Үндсэн хуультай нийцээгүй хууль хэрэглэхгүй байх зарчимтай. Хөрөнгөө булаалгасан, хувийн өмчөө дайчлуулсан хүмүүс шүүхэд хандлаа гэхэд шүүх хэрвээ Засгийн газарт эрх олгох тухай хууль нь Үндсэн хууль зөрчсөн юм аа гэхэд саналаа гаргах эрхтэй. Өнгөрсөн хугацаанд энэ асуудлаар саналаа гаргасан эсэхийг мэдэхгүй байна. Хуульч хүнийхээ хувьд би энэ асуудлаар Үндсэн хуулийн цэцэд хандсан байгаа.

-Хаа байсан БНМАУ-ын хуулиар Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилоод явахаар хэмжээгүй эрх мэдлийг Бүрэн эрхт төлөөлөгчид олгож, хувьцаа эзэмшигчидтэй өмч дээр хууль зөрчөөд байна гэдэг асуудлыг олон нийт тавьдаг?

-Тийм ээ, хэмжээгүй эрх бий болж байна уу л гэж харж байгаа. Энийг би хэлээгүй, Г.Занданшатар дарга хэлсэн. Тийм учраас УИХ олж харсан болов уу. Тендерийн хууль, Худалдан авах ажиллагааны тухай хууль болон бусад хууль хэрэглэгдэхгүй байх нөхцөл бүрдчихнэ, нэгдүгээр зүйлд зааснаар. УИХ-д энийг хязгаарлах боломж байгаа. Агуулгаар харахад бусад хууль тогтоомжийг хэрэглэхгүй байгаа тохиолдолд ямар нэг алдаа дутагдал гарахыг үгүйсгэхгүй. Магадлал бол байгаа гэдгийг сая УИХ нь олоод харчихлаа л гэж харж байна.

-Засгийн газрын хувьд Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилж байгаагаа жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах зорилгоор гэж зөвтгөдөг. Хэр бодитой зөвтгөл вэ?

-Жижиг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах зорилгоор хувийн компани дээр Засгийн газрын бүрэн эрхт төлөөлөгч томилсныг зөвтгөх боломжгүй. Яагаад гэвэл Монгол Улс Компанийн тухай хуультай. Компанийн тухай хуулиар хувьцаа эзэмшигчийн эрх ашгийг хамгаалдаг тогтолцоотой. Энэ нь шүүхээрээ явдаг тогтолцоотой. Тэгэхээр хүн хөндөгдсөн эрхээ сэргээн эдлэх шүүх засаглалын асуудал шүү дээ. Үүнд гүйцэтгэх засаглал орох боломжгүй. Нөгөө талаасаа гүйцэтгэх засаглал орох нь ч буруу. Цааш, цаашдаа буруу жишиг тогтчихно. Нөгөө талаасаа Засгийн газар нь хувийн өмч рүү халдаад байх юм бол Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй. Тийм учраас дээрх үйлдэл нь дотоодын хөрөнгө оруулагч болон гадаадын хөрөнгө оруулагч нар зугтаах, айх сэдлийг л өгч байна. Жишээ татъя, уул уурхайн лиценз аваад үйл ажиллагаа явуулж байтал Засгийн газраас Бүрэн эрхт төлөөлөгч томилдог. Ингээд миний хөрөнгө царцдаг. Хөрөнгө оруулалтаа нөхөж чадахгүй нөхцөл байдал үүсэх нь эрсдэл. Тийм учраас би хэрвээ хөрөнгө оруулагч бол энэ улсад хөрөнгө оруулалт хийх юм уу, яг адилхан уул уурхайн эдийн засагтай улс оронд хэрвээ хувийн өмч рүү Засаг ороод ирвэл түүнийг нь хамгаалдаг хуулийн тогтолцоотой, шүүхдээд шударга ёс тогтдог орон хоёрын алинд нь хөрөнгө оруулалт хийх юм бэ гэдэг сонголтыг хийнэ. Рациональ сэтгэлгээгээрээ бодох юм бол хуулийн засаглалтай оронд л хөрөнгө оруулалт хийнэ.

Эдийн засагч талаасаа, хөрөнгийн үр өгөөж, эрсдэлийг харвал хуулийн засаглалтай орон руу л гарч таарна. Хөрөнгө оруулалтын шинжилгээ хийхийн тулд гадаад болон дотоод орчны шинжилгээ хийдэг. Дотоод орчны шинжилгээгээр дотоод нөхцөл байдлыг тодорхойлдог. Гадаад орчны шинжилгээгээр тухайн улс орны тогтвортой байдал, эдийн засгийн үр өгөөж, эдийн засгийн тогтолцоо, тогтвортой байдал, нийгмийн тогтвортой байдал, технологийн хөгжил, технологийн эрсдэлийг харж, хөрөнгө оруулалт хийхэд технологийн ямар боломж байна. Хуулийн ямар тогтолцоо байгаа юм, хуулийн ямар эрсдэл байгаа юм. Тухайн улсын байгаль орчны болон хүн ам зүйн ямар орчин байгаа юм гэдэгт анализ хийж байж, хөрөнгө оруулах эсэхээ шийддэг. Хэрвээ хууль нь тогтворгүй, хуулийн засаглал нь хангалттай бус, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх тогтолцоо нь удаан байх юм бол хөрөнгө оруулахад эрсдэл өндөртэй. Улс төрийн тогтворгүй орчин байх юм бол хөрөнгө оруулах эрсдэл өндөртэй. Яагаад гэвэл хөрөнгө оруулалт гэдэг богино хугацааны асуудал биш. Монголд ялангуяа дарга нартай нь хөрөнгө оруулалт хийе гээд хэлцэл хийтэл солигддог. Дахиад л хэлцэл хийх болдог. Улс төр нь өөрчлөгдөхөөр бодлого өөрчлөгддөг. Бодлого өөрчлөгдөхөөр бодлого тогтворгүй болдог. Энэ агуулгаараа гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хийх эрх зүйн орчин өнөөдөр ч тэр улс төрийн орчин хангалтгүй байгаа.

Хуулийн засаглалаас гадна Засгийн газарт эрх олгох тухай нийтлэг хуулийн хэм хэмжээг хэрэглэхгүй гэдэг заалтууд эрх зүйн орчин бүрдүүлж байгаа. Нөгөө талаараа улс төрийн орчин ч бүрдүүлж байгаа. Энэ бүх зүйл гадаадын хөрөнгө оруулалт татах орчин юм. Бид яаж улс төрийн орчноо тогтворжуулах гээд байгаа юм, бид яаж хууль эрх зүйн орчноо бэхжүүлэх гээд байгаа юм. Наад зах нь шүүх засаглал руугаа хүн бүр харааж үл хүндэтгэж байгаа нөхцөлд хараат бусаар шийдвэр гаргах чадвар хэр байх юм. Тэгэхээр гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин гэдэг нь зөвхөн хуулийн орчноос гадна улс төрийн орчин, бүх орчин нөлөөлж байгаа. Ганцхан Гадаадын хөрөнгө ороуулалтын тухай хууль биш, иргэний шүүхээр шийдвэрлүүлж байгаа процессын хуулиуд ч багтана. Гадны хөрөнгө оруулагч нарт эрсдэл үүсгээд байгаа Засгийн газрын эрх олгох тухай хууль байна, Төрийн хянан шалгалтын тухай хууль байна. Энэ бүхэн эрх зүйн нэгдмэл орчныг бүрдүүлж байгаа учраас гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байгаа, би тэгж харж байгаа.

Монголд гадаадын хөрөнгө оруулалт хэзээ хамгийн өндөр байсан бэ гэхээр 2012 онд 400 орчим хувь өссөн. 2016 он гэхэд хасах руу орж, гадаадын хөрөнгө оруулагч нар зугтаагаад гараад явсан. Энэ юуг илтгээд байна вэ гэхээр гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчин ухарсан зохицуулалтуудаар явж байна. Монгол Улсад өнөөдөр олон улсын хуулийн фирм байна уу, байхгүй. Яагаад Монголд хөрөнгө оруулагч тогтохгүй гарч яваад байна вэ гэвэл Монголд эрх зүйн орчин буюу үйлчилгээ үзүүлэх орчин байхгүйтэй холбоотой. Ялангуяа буруу жишиг тогтоогоод ирэхээр хөрөнгө оруулагч кейс хардаг. Танай улс орон хувийн өмч рүү дайчлан ордог тохиолдол байна уу, тэрийг шүүх яаж шийдсэн юм бэ гэж асууна. Ингэж шийдсэн юм аа гэвэл хөрөнгө оруулалт орж ирэх үү гэдэг наад захын асуулт. Миний хөрөнгө оруулалтыг хэзээ нэгэн цагт төр нь дайчлаад авах уу, үгүй юу гэдэгт хариултын чадвар байна уу гэдэг чухал асуудал юм. Яг энэ асуудал дээр хувь хуульчийнхаа хувьд гадаадын хөрөнгө оруулагч нарт ээлгүй орчин тогтолцоогоо яаралтай өөрчлөх шаардлагатай л гэж харж байгаа.

Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн М.Тулгаттай ярилцлаа.

---

-Нийгмийн тодорхой хэсэг Ардчилсан намыг эргэлт, сэргэлтийн үе дээрээ ирлээ хэмээн дүгнэж буй. Тиймээс энэ үед Ардчилсан нам яг ямар шинэчлэл хийх хэрэгтэй гэж та харж байна?

-Өнгөрөгч хоёр жил хагасын хугацаанд манай нам хүнд замыг туулсан. АН дотооддоо гүнзгий шинэчлэл хийх ёстой байсны нэг үр дагавар нь энэ. Тиймээс өнөөдөр бид дотооддоо том реформ хийж, иргэд дээр очих ёстой. Ингэж байж сонгогчдод итгэл төрж, биднийг дэмжинэ. Ер нь улс оронд реформ хийх гэж байгаа бол нам эхлээд өөртөө шинэчлэл хийх ёстой гэж бодож байна. Гэхдээ манай намын нэг зовлон нь олон намын нэгдлээс үүдэлтэйгээр манайд олон янзын үзэл баримтлалтай хүмүүс холилдсон. Үзэл санаа гэдэг бол хөгжлийн бодлогын суурь нь. Гэтэл үзэл санаа холилдсоноос болж хөгжлийн өөр өөр бодлого ярьж, зөрчилдөөд байна. Энэ нийгэмд ойлгомжгүй харагддаг. Намын нэг гишүүн “Оюу толгойг хөгжүүлэх ёстой. Гадны хөрөнгө оруулалтыг татах ёстой” гэж яриад байдаг. Гэтэл өөр нэг нөхөр үүний эсрэг зүйл яриад байхаар олон нийт АН-ыг ойлгохгүй байна шүү дээ. “Халамжаа тана, баялаг бүтээгч иргэдэд боломж олгоё” гэж нэг хэсэг нь ярьж байхад нөгөө талд нь тэтгэврийн зээлийг тэглэх тухай яриад байхаар ойлгохгүй байгаа юм.

-Ийм нөхцөлд яах ёстой вэ?

-Огцом шинэчлэхээс илүү намаа бүрэн бүтэн байлгахад намын дарга Лу.Гантөмөр ач холбогдол өгч байна гэж харж байгаа. Ер нь нам бодлогын ялгаагаараа фракц, бүлэг болоод хуваагдчихдаг. Фракц гэдэг бол улс төрийн судлагдахуун болчихсон, олон улсад байдаг зүйл. Өөрөөр хэлбэл, албан тушаал хуваалцдаг бүлэглэл гэдэг утгаар бус бодлого, арга барилын ялгаа гэдэг мөн чанараар нь хөгжүүлэх ёстой. Хэд хэдэн фракцын хамтын ажиллагааны үр дүнд нам цааш явах ёстой гэж бодож байна. Жишээлбэл, би “Open democracу”-ийн “Од” клубт байдаг. Нэлээд барууны чиг баримжаатай, хувь хүний эрх чөлөөг хамгаалах чиглэлд нягтарчихсан залуус энэ клубт байдаг л даа. Хэрвээ нам эрс шинэчлэлийг хийхэд хүндрэлтэй байгаа бол бид намынхаа шинэчлэлийг дэмжиж, манлайлж, үзэл санаагаа түгээж, идэвхтэй ажиллая гэсэн бодолтой байгаа.

Манай намын нэг том асуудал нь улс төрийг бизнес гэж ойлгодог, дотоод сонгуулийг мөнгө гэж хардаг, эсвэл дээд шатны удирдлага, сонгуульт гишүүдээс бэлэг сэлт авах, дайлуулж халамжлуулахыг хүсдэг гишүүдтэй болчихсон. Иймээс нам доторх улс төрд их зардал гардаг. Уг нь тэр зардлыг нийгэм, улс орон, эсвэл бодлого судалгаанд зарцуулмаар байгаа юм. Нам доторх улс төрд их зардал, их цаг зав гаргадаг, дотоод асуудал их байдаг зэрэг манай намд олон жил хуримтлагдаж ужгирсан зовлон бий. Бидний хийх ёстой өөр нэг чухал зүйл нь үүдээ цэлийтэл нээгээд шинэ залуу, барууны үзэл баримтлалтай хүмүүсийг намдаа олноор оруулж ирж шинэчилмээр байна. 100 хувь биш юм гэхэд аль болох шинэчилж, байх ёстой үзэл санаан дээрээ очих нь чухал. Мөн илүү судалгаанд суурилсан байх хэрэгтэй байна. Дунд, анхан шатны намуудад дотоод ардчиллыг нь илүү хангаж өгөх зэрэг асуудлууд байна. Зүүний, социалист, большевик маягийн үзэлтэй хэсгээс салж, хөгжүүлэх хэрэгтэй байна. Мөн хамтын удирдлагын зарчмыг хангах хэрэгтэй. Хамтын удирдлагын зарчим гэдэг нь хэн нэгэн дарга, түүнийг тойрсон хүрээлэл дангаар ноёрхож бүхнийг шийддэг бус хүчтэй бүлэг, клуб, зөвлөлүүд гарч ирэх хэрэгтэй. Харин тэдгээрийн бодлого, үгийг намын дарга нь сонсож дундын зөвшилцлөөр шийдвэр гаргахыг хэлж байгаа юм.

-Нэг талаар намын дотоод ардчиллыг хангах ёстой гэсэн үг үү?

-Дотоод ардчилал гэдэг бол арай өөр ойлголт л доо. Өөрөөр хэлбэл, нам өөрийн дүрэмтэй. Тэрхүү дүрэмдээ ардчиллын үндсэн зарчмуудыг хангасан байх ёстой. Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд манай намд тохиолдсон зүйл нь, намын дарга сонгогдож ирэхдээ дүрмээ өөрчилсөөр байгаад хэмжээлшгүй эрх дархтай, дангаараа ноёрхсон байдалтай болчихсон байсан. Мөн дүрэмд байхгүй зүйлийг гаргаж ирж дүрмийг уландаа гишгэсэн асуудал гарч байсан. Энэ бол дотоод ардчилалгүй байгаагийн шинж. Нэгдүгээрт, дүрэм нь ардчиллын зарчмыг хангасан байх ёстой. Хоёрдугаарт, намын дарга, нөлөө бүхий хүмүүс дүрмийг сахиж хамгаалдаг манаач нь байх ёстой. Ингэж байж дотоод ардчиллаа хангана.

-Тэгвэл намын дүрмийг тогтвортой байлгахын тулд яах ёстой вэ?

-Дүрэмд шаардлагатай өөрчлөлтүүдийг хийх ёстой. Гэхдээ хэзээ вэ гэдэг нь чухал. Өнөө маргаашдаа дүрэмд өөрчлөлт оруулахаас илүү дотоод зохион байгуулалтаа цэгцлэх нь чухал байна. Дунд, урт хугацаандаа дүрэмдээ өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй.

-Та бид хоёрын дараагийн ярилцах сэдэв ҮХНӨ. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд та ямар байр суурьтай байна?

-АН 2015 онд Үндсэн хуульд өөрийн төслийг боловсруулсан. Тэрхүү өөрчлөлт 2019 оны ҮХНӨ-д тусгагдаагүй. Тиймээс тухайн үед АН-ын бүлэг чуулганы хуралдааныг орхиж гарч байсныг олон нийт санаж байгаа байх. Гишүүдийн тоог нэмэх, сонгуулийн холимог тогтолцоотой болох асуудлыг тухайн үед АН дэвшүүлж байсан. Одоо оруулах гээд байгаа өөрчлөлт бол АН-ын хувьд шинэ зүйл биш. Парламентын засаглалыг төгөлдөржүүлж бэхжүүлье гэсэн үзэл санаанаасаа АН өнөөг хүртэл хазайгаагүй байгаа. Одоогийн хэлэлцэгдэж байгаа ҮХНӨ-ийн төслийн талаар баримтлах АН-ын байр суурийг саяхан Үндэсний бодлогын хорооны хурлаар хэлэлцсэн. Дэвшилтэт энэ өөрчлөлтийг өмнө ч дэмжиж байсан. Өнөөдөр ч дэмжиж байгаа. Харин гишүүдийн тоог 152 болгох нь үндэслэлгүй гэж бид үзсэн. 1992 онтой харьцуулахад хүн амын өсөлт 60-аад хувь байна. Тиймээс энэхүү өсөлтөд тохирсон тоогоор ахиулах нь зөв. Хүн амын тоо цаашид өснө гээд одоогийн УИХ-ын гишүүдийн тоог 100 хувиар өсгөх шаардлагагүй.

Энд нэг зүйлийг хэлэхэд, Үндсэн хуульд 2019 онд, мөн 2022 оны наймдугаар сард нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Өнөөдөр дахин оруулах гэж байна. Энд өрнөж байгаа процесст санаа зовж байна. Учир нь дарангуйллын тогтолцоотой орнуудыг харж байхад Үндсэн хуулиа байн байн өөрчилсөөр байгаад нэг мэдэхэд дарангуйлагчтай болчихдог. Тухайлбал, ОХУ Үндсэн хуулиа бага багаар өөрчлөгдсөөр байгаад аварга том мангасыг бүтээсэн. Үндсэн хуулийг анх өөрчлөхөд иргэд эмзэг ханддаг, нийгмээрээ шуугьдаг. Харин сүүлдээ дасаад, тоохоо больдог. Дахин хэлэхэд, Монголын Үндсэн хуулийг 2019 онд, 2020 онд өөрчилсөн. Өнөөдөр дахиад өөрчлөх гэж байна. Үүнийг хүнээр жишээлбэл, байсхийгээд л гэдсийг нь хагалаад байгаагаас өөрцгүй хэрэг шүү дээ.

Үндсэн хууль бол дан ганц парламентын дархлааны асуудал биш. Тусгаар тогтнолын дархлааны асуудал. Тиймээс энэ удаагийн өөрчлөлтөөр Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах зохицуулалтыг эцэг хуульдаа тусгаж хэрэгтэй. Учир нь Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуульд өөрчлөлт оруулсан тухайн заалтад найман жилийн хугацаанд гар хүрэхгүй хэмээн заасан ч “хүчгүйдээд” байна. Нэгэнт өөрчлөлт оруулж байгаа бол нэг хэсэгтээ өөрчлөлт оруулахгүй байх зохицуулалтыг өнөөдөр хиймээр байна.

Үүнээс гадна манай Үндсэн хуульд хүний эрхийн баталгаажуулалт нь дутуу дулимаг байна. Энэ асуудлыг АН хөндөж, өөрсдийн өгсөн саналд оруулсан. УИХ-ын хэлэлцүүлгийн үеэр юу болохыг харж байна. Нэгэнт өөрчлөлт оруулсных чухал өөрчлөлтүүдийг нэг мөсөн тусгах шаардлагатай байна.

-Монголын хэдэн үеийн мөрөөдөл, итгэлийг МАН үгүй хийлээ –

Ардчилсан намын Үндэсний бодлогын хорооны гишүүн Б.Жаргалантай ярилцлаа.

---

-Ардчилсан нам багагүй талцал тэмцэл, багагүй хугацааны дараа эв цавандаа орлоо. Нэг тамга тэмдэг, нэг туган дор ойлголцож нэгдсэн энэ үед АН-д яг ямар шинэчлэлийг хийвэл зохилтой гэж та харж байна?

-Өнгөрөгч гурван жилийн хугацаанд Ардчилсан нам нэлээн асуудалтай байсан нь үнэн. Гэхдээ би үүнийг зөвхөн АН-ын асуудал гэж харахгүй байгаа. Монгол Улсын ардчиллын ухралтын нэг хэлбэр гэж харж байна. АНбол Монголын ардчиллын тулгуур багана. Сүүлийн жилүүдэд Монголд ардчилал бодитоор хумигдлаа, бүх индексээр ухарсан үзүүлэлттэй байна. Энэ бүх макро хүчин зүйлүүд АНдээр илэрсэн. АНнээлттэй учраас дотоод зөрчил нь ил байдаг. Харин өнгөрсөн хугацаанд болсон үйл явдал бол дан ганц АН-ын дотоод зөрчлөөс шалтгаалаагүй. Үүнд дээр хэлсэнчлэн макро үзүүлэлтүүд, мөн эрх баригчид нөлөөтэй гэж бодож байна.

Жишээлбэл, нэг намын тамгыг хувилж хоёр талд олгосон. Энэ бол эрх баригчдын нөлөө орсны нэг илрэл юм. Үүнээс гадна том дүр зургаараа ардчиллын ухралттай холбоотой. Монгол Улс төв Азийн цээжин дэх ардчиллын баянбүрд хэмээгдэж ирсэн. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд тэр байдал үгүй боллоо. Энэ бол бодитой шүү. Хоёр жилийн өмнө надад тулгарсан кейсийг ярья. Ардчиллын хөгжилтэй холбоотой олон улсын хуралд илтгэл тавих санал надад тухайн үед ирсэн. Би дотроо Монгол бол төв Азийн цээжин дэх ардчилсан улс учраас эерэг туршлагаа хуваалцаач хэмээн санал тавьж байгаа болов уу гэж бодоод ямар сэдвээр илтгэл тавих талаар лавлатал “Ардчиллын ухралтын талаар яриач” гэсэн. Олон улсад ингэж дүгнэж байна шүү дээ.

Ер нь ардчиллаас ухрах байдал ганц Монгол Улсад ажиглагдаагүй. Дэлхий нийтэд ажиглагдаж байгаа зүйл. АНУхүртэл олон сорилттой тулгарч байна. АНУ-ын ардчилал бат бөх суурьтай учраас бүрэлдэхүүн хэсгүүд нь тэрхүү сорилтуудтай тэмцэж, засч залруулаад явж байна. Европын холбооны зарим улсууд ч ийм асуудалтай тулгарч байна. Саяхан Туркт сонгууль боллоо. 20 жил эрх барьсан Рэжэп Тайип Эрдоган эхний шатаа давсангүй. Тайландад мөн парламентын сонгууль болсон. Сөрөг хүчний ардчиллын төлөөх намууд нь парламентаа бүрдүүлэхээр боллоо. Өөрөөр хэлбэл, ардчиллын бүрэлдэхүүн эд эсүүд нь тогтолцоогоо засахаар тэмцэж гарч ирж чадаж байна. Ардчилсан нам ч ялгаагүй энэ тэмцлийг хийж байгаа. Бид амаргүй он жилүүдийг туулсан ч босоод ирлээ. Намын даргынхаа туг дор нэгдээд асуудлаа шийдээд явж байна. Энэ утгаараа АНхүчтэй институц мөн. Учир нь тэр олон сорилт, саад бэрхшээлүүд дундаас босоод гараад ирлээ. Энэ бол ардчиллаа хамгаалж байгаа зүй тогтлын нэг хэсэг.

Энэ утгаараа Монголын ардчиллын ирээдүйг, тэр дундаа АН-ын ирээдүйг өөдрөгөөр төсөөлж байна.

-АН-ын хагаралд эрх баригчид яагаад нөлөөлсөн гэж. Сөрөг хүчингүй болчихвол нэг намын дарангуйлал тогтоно, Монгол ардчилалгүй болно гэдгийг эрх баригчид мэдэж байгаа бололтой, яриад л байдаг шүү дээ?

-Өнөөгийн эрх баригчид Монголын ардчилалд итгэж байгаа эсэхийг эрх баригчдаас өөрсдөөс нь асуух хэрэгтэй. Асар олон жилийн түүхтэй, маш их нөөцтэй бүтэцтэй өрсөлдөхийн тулд ардчиллын төлөөх хүчнүүд тун хэцүү замыг туулсан нь үнэн. Энэ хугацаанд эрх баригчид сөрөг хүчнээ нугачин дарах олон алхам хийсэн. Үүнийг бодитоор харах хэрэгтэй. Эрх баригчид зөвхөн Ардчилсан намын дотоод асуудалд оролцохоос гадна хэвлэлийн эрх чөлөөг хумьж байна. Иргэдэд үзэл бодол, үг хэлснийх нь төлөө ял тулгаж шоронд хийж байна. Эрх чөлөөний индексүүд унаж байна.Үүний шалтгааныг бид өдөр тутам эрх баригчдаас асуух хэрэгтэй.

2023 оны нэгдүгээр сарын 29-нд бид намын даргаа сонгосон. Ингээд намын даргаа Улсын Дээд шүүхэд бүртгүүлж гэрчилгээ, тамгаа аваад бүх бүрэлдэхүүн бий болоод үндсэн ажилдаа ороод явж байна. Гэтэл хэвлэлээр “АН-д янз бүрийн фракц бий болж гэнэ, дахиад маргаан гарсан гэнэ” гэхчилэн сөрөг мэдээлэл гарсан хэвээр. Энийг нь хараад би твиттерт “АН-ыг арай гэж босч байхад яагаад дахиад “боргоод” унав аа” гэж жиргэтэл нэг хүн “АН-д иргэд хайртай, өндөр хүлээлттэй байдаг учраас илүү сайн байгаасай гэдэг утгаар ингэж байгаа юм” гэсэн утгатай хариу бичсэн байсан. Нээрээ л их хүлээлт иргэдийн дунд байдаг учраас АН-ын аливаа асуудлыг нийтээрээ шүүдэг болов уу.

-Ардчиллын бат суурь нь юу байдаг вэ. Нэг нам буюу АН-тай холбох нь зөв үү?

-Ардчилсан нийгэм оршин тогтнохын тулд хүчтэй иргэний нийгэмтэй байж, хүний үндсэн эрх хангагдаж хамгаалагдаж байх ёстой. Иргэн бүр дуугарах боломжтой байх ёстой. Мөн улс төрийн өрсөлдөөнд сонгогчид чөлөөт,шударга сонгуулиар эрх баригчдад дүн тавих ёстой. Хоёроос дээш улс төрийн нам өрсөлдөж байж иргэдэд алдаа дутагдал гаргасан эрх баригчдыг хариуцлага тооцох боломжийг олгодог. 1990 оны ардчиллын үйл явц дунд Зүүн Европын улс орнуудаас ч юм уу, ЗХУ-ын зарим улс орнуудаас бидний ялгаатай зүйл нь тухайн үеийн коммунист намыг татан буулгаагүй. Ардчилсан тогтолцоонд шилжээд 30 жил болж байгаа хэдий ч 100 жилийн түүхтэй эрх баригч намтай улс шүү дээ, бид. Тэр нам нь бахархалтайгаар саяхан 100 жилийн ойгоо тэмдэглэлээ. Маш олон жилийн түүхтэй, хүний болоод материаллаг их нөөцтэй тэрхүү бүтэцтэй өрсөлдөхийн тулд ардчиллын төлөөх хүчнүүд хүнд хэцүү замыг тууллаа шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, анхнаасаа өрсөлдөөн тэгш бус байсан. АН олон намын нэгдэл учраас зөрчилтэй байдаг гэдэг л дээ. Гэхдээ АН олон намын нэгдэл болохоос өөр сонголт байгаагүй. Учир нь бидний өрсөлдөгч биежсэн бүтэцтэй байсан. 10, 20 нам ижил тэгш гараанаас гарсан бол улс төрийн өрсөлдөөн нь эрүүлжих байсан байж магадгүй.

Гэтэл бид 33 жил ижил тэгш бус өрсөлдөөнд өнөөг хүртэл явж байна. Монголын ардчилалд ард түмэн хайртай учраас бас ч гэж АН хоёр удаа Засгийн газар байгуулсан. Тэр хугацаанд бодлогын реформыг хийж чадсан. Тухайлбал, 1996-2006 оны Ардчилсан холбоо эвслийн Засгийн газар, 2012-2016 онд Шинэчлэлийн Засгийн газрын хийсэн ажлыг бид мэднэ. Энд нэг зүйлийг онцлон хэлэхэд Ардчилсан нам дандаа эвслийн Засгийн газартай буюу өөрсдөө бүрэн дүүрэн бодлогоо хэрэгжүүлэх боломжгүй нөхцөлд ажиллаж ирсэн. Энэ утгаараа яалт ч үгүй улс төрийн өрсөлдөөний орчинд АН Монголын ардчиллын нүүр царай болохоос өөр аргагүйд хүрч байна шүү дээ.

Яалт ч үгүй энэ тогтолцоондоо шахагдсаар байгаад ардчиллын төлөөх хүчнүүд нэгдэж АН гэж байгуулсан. Монголын ардчилал ямар байх вэ, ямар засаглалтай байх вэ, эдийн засгийн болоод хүний эрхийг дээдэлж хөгжих үү, эдийн засгаа хөгжүүлэх үү гэдэг Монголын ирээдүй ардчилалтай холбоотой. Энэ утгаараа дахиад том эвсэл гарахыг үгүйсгэхгүй. Учир нь бидний үндсэн өрсөлдөгчид хэвээрээ байгаа.

-Тэгш бус гараанаас гарсан ч нөгөө талаас эрх баригчид өнөөг хүртэл сонгууль бүрээр өөрсдөдөө зориулж хуулиа өөрчилсөөр ирсэн. Ер нь улс төрийн намуудад тэгш өрсөлдөөн, тогтвортой байдлыг бий болгохын тулд яах ёстой вэ?

-Өнгөрсөн хугацаанд найман удаа сонгууль хийхдээ бараг сонгууль бүрийн өмнө Сонгуулийн хуулиа ямар нэгэн хэлбэрээр өөрчилж ирсэн. Ингэж тоглоомын дүрмээ байнга өөрчлөөд байхаар байр суурь нь бэхэжсэн хатуу бүтэцтэй МАН-аас бусад намуудад хүнд тусдаг. Энэ нь ардчиллын төлөөх намуудын төлөвшилд сөргөөр нөлөөлсөн.

Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулах нь эрх баригчдад одоо хангалтгүй болсон байна. Сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд гурав дахь удаагаа Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах гэж байна. Энэ удаагийн өөрчлөлтөөр холимог тогтолцоотой болъё, гишүүдийн 50 хувийг нь жагсаалтаар оруулах төсөл оруулж ирлээ. 2019 онд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж байх үед 65 суудалтай эрх баригч нам “Засгийн газрын эрхийг нэмэгдүүлэхгүй бол бид шүдгүй арслан болчихлоо” хэмээн ярьж байсан. Тогтолцооны өөрчлөлтийг хийх ёстой гээд улс төрийн намууд ойлголцож дэмжиж, өөрчилсөн. Гэтэл 2022 онд Үндсэн хуулийн Цэцээр “могой бариулж” давхар дээлийг оруулж ирсэн. 100 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн, 62 суудалтай өнөөх айхавтар институци “76 даргатай боллоо” хэмээн өнөөдөр ярьж байна. Тийм айхавтар бодлоготой, тийм айхавтар төлөвшилтэй институци юм бол яахаараа өөрсдийнх нь санал болгосон гишүүд дарга болчихоод дураараа авирлаж байгаа юм бэ. Яагаад бүх л хулгай зэлгийд холбогдоод байгаа юм. Ингээд харвал асуудал Үндсэн хуульд бус эрх баригчдад байгаа юм.

Монгол Улсад тогтолцооны реформ хэрэгтэй юу гэвэл хэрэгтэй. Шүүх засаглал, Үндсэн хуулийн Цэц, парламентын засаглалаа бэхжүүлэх зэрэг өргөн цар хүрээтэй реформыг АН-ынхан дэмжинэ. ҮХНӨ-ийн анхны төсөл дээр эрх баригчид Цэцтэй холбоотой зэрэг дөрвөн өөрчлөлт оруулж ирсэн ч түүнээсээ ухарч гишүүдийн тоог нэмэхтэй холбоотой ганцхан өгүүлбэр оруулж ирлээ.

2019 оны ҮХНӨ эрх баригчдад эергээр нөлөөлсөн. Тодруулбал, эрх баригчид ч тогтолцоогоо эрүүлжүүлж өөрчлөх сонирхолтой байгаа юм байна, шинэ залуу залуус гарч ирж намынхаа удирдлагыг хүртэл солилоо гэж сайшааж байсан. Гэтэл өнөөдөр үндсэн асуудлаа харалгүй урьдын адил бүх буруугаа тогтолцоо руу чихэж байна. Бараа, бүтээгдэхүүний үнэ хэд дахин өслөө, эдийн засаг уначихлаа. Ханшаа алдлаа. Ажилгүйдэл, ядуурал ямар хэмжээнд очив. Энэ бүгд эрх баригчдын гаргасан шийдвэр, авч байгаа арга хэмжээний урхагтай холбоотой байтал өмнөх шигээ л тогтолцоо яриад байна. Угтаа тогтолцооны гажуудлын үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг нь өөрсдөө. 2019 оны ҮХНӨ-ийн хүрээнд олон хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байсан ч хийгээгүй. Өөрөөр хэлбэл, УИХ ажлаа хийхгүй байгаагаас 2019 оны ҮХНӨ-ийн үр дүнг бүрэн гүйцэд хараагүй.

АН улсаа бодоод тогтолцооны реформоо хийх нь чухал гэсэн байр сууриндаа хэвээрээ байгаа. Гэхдээ сонгууль угтуулсан, сэдвийг өөр тийш нь залсан, гуравдагч хүчин зүйлээс бурууг хайсан эрх баригчид Сонгуулийн хуулийг байнга өөрчилдөг шигээ сонгууль бүрээр Үндсэн хуульд гар хүрдэг болчих вий гэж эмээж байна. Хэн ч гарч ирсэн Үндсэн хуулиа өөрчилдөг болчихвол Монголын өнөөгийн тогтолцоог юу ч үгүй чирч унагана. Өнгөрсөн 33 жилийн хугацаанд Монголын ардчилал амь бөх оршсон шалтгаан нь 1992 оны хүний үндсэн эрхийг хамгаалсан Үндсэн хууль.

-Хоёрдугаарт?

-Эрх баригчдын санал болгосон 50:50 тогтолцоо, 152 гишүүнтэй байх нь эрх баригчдад буцаад хариуцлага тооцоход бэрх болохоор байна. Сонгуулийн мөн чанар бол хариуцлага тооцох. Гэтэл МАН 2016-2020 онд эрх барьж байх үедээ “АН улс орныг дампуурууллаа. Өр ширэнд орууллаа. Бид эмхэнд нь оруулж байна” гэсэн түүх бүтээчихсэн явж байсан. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улсын өр хоёр дахин нэмэгдчихсэн байна. 2015 онд шинээр төрсөн хүүхэд 15 сая төгрөгийн өртэй болж байна гэсэн сонгуулийн ПиАр явсан. Гэтэл энэ тоо өнөөдөр 33 сая болчихсон байна. Тиймээс МАН-ынхан асуудлаа огт шийдэхгүй байна. Харин ч улам л гүнзгий нүх рүү оруулаад байна. 10 жилийн өмнө эрх барьж байсан нам руу бүх буруугаа чихэлтэй нь биш гээд одоо тогтолцоо руу чихэж байна.

-Тэгвэл өнөөдөр Монголын улс төрд ямар хэлэлцүүлэг өрнөөсэй гэж бодож байна вэ?

-Энэ улс орон хөгжмөөр байна. Залуучууд мөрөөдөлтэй баймаар байна. Таван жилийн дараа өнөөгийн асуудал эмхэрч амьдрал сайхан болно гэдэгт итгэлтэй баймаар байна. Эх орондоо амьдрах хүсэлтэй баймаар байна. Шинээр бизнес эхлүүлмээр байна. Амьжиргаагаа сайжруулах итгэл хэрэгтэй байна. МАН-ынхан Монголын хэдэн үеийн итгэл, мөрөөдлийг үгүй хийлээ. Сүүлийн долоон жил гадаад эдийн засаг сайн байлаа. Түүхий эдийн үнэ ч өндөр байлаа. Харамсалтай нь энэ бүх эерэг үзүүлэлт Монголын нийгмийг сайжруулахад ямар ч нэмэр болсонгүй. Үүнд МАН буруутай ч бид амиа хоохойлоод хаямааргүй байна. Бид нэг эх оронтой. Тиймээс 10, 20 жилийн дараа бид хаашаа явах вэ, яаж хөгжих вэ гэдэгт улс төрийн сэдвийг чиглүүлж бодит хэлэлцүүлэг өрнүүлмээр байна. Эрх баригчдаас ч үүнийг хүсмээр байна. Бид дандаа тэмцэл хийж болохгүй шүү дээ. Залуу Ерөнхий сайдтай болсонд бахархаж байлаа. Гэтэл хоосон тэмцэл хийгээд байна. Засгийн газар нь шүгэл үлээдэггүй юм. Засгийн газар эдийн засгаа өсгөх, томоохон бүтээн байгуулалт хэрэгжүүлэх зэргээр бодит ажил хийх ёстой шүү дээ. Бүгдээрээ урагшаа харж улс орноо хөгжүүлмээр байна. АН-ын нэг үеийнхэн ийм хэлэлцүүлэгт ороход, үүнд ур ухаанаа уралдуулахад бэлэн байна. Заавал хэн нэгэнтэйгээ тэмцэх бус, үүрэг хариуцлагаа мэдэрмээр байна. Манай үеийнхэн бол их азтай үе. Гадаад зах зээл нээлттэй болсон үед өсч бойжиж, боловсрол эзэмшсэн. Энэ утгаараа биднийг маш том үүрэг хариуцлага хүлээж байгаа. Тиймээс амиа аргацаасан бус урагшаа харсан улс төрийг хаа хаанаа хиймээр байна.

-Тэгэхээр та бид хоёрын яриа буцаад эхний асуулт руугаа чиглэх нь. Эрх баригчдын энэ бүх үнэн мөнийг нь улалзтал хэлдэг, ойлгуулдаг хүчтэй амьд сөрөг хүчин хэрэгтэй байна. Ийм сөрөг хүчин байхын тулд АН-д ямар шинэчлэл хэрэгтэй вэ. Тэгш бус гараанаас гарсан хэмээн өнгөрснийг яриад шалтаглаад суумааргүй байна шүү дээ?

-Тийм тийм, өнгөрснөөр шалтаглаж болохгүй. 1990 онд ардчиллын төлөөх намууд шинэ байсан. Учир нь тэр үеийн ах эгч нар Монголын ирээдүйг шинээр төсөөлж эрх чөлөөт нийгмийг бүтээхийн тулд өөрсдийн бүх хүчин чадлыг дайчилсан. Тэгвэл одоо бидэнд тухайн үеийн ардчилсан хувьсгалын хоёр дахь давлагаа хэрэгтэй байна. Тухайн үед хийж чадаагүйг дуусгах, ирэх 30 жилийн Монголын ирээдүй ямар байх, бүс нутагтаа хаана байх вэ гэдгийг гаргаж ирэх ардчилсан хувьсгалын хоёр дахь давлагааг бид бүтээх ёстой. Үүний тулд ухаан бодлоо уралдуулж байна. Нам дотор олон хэлэлцүүлэг өрнөж байна. Олон баримт бичиг дээр ажиллаж байна. АН үүнийг сонгуулийн өмнө хийж сонгогчдодоо танилцуулах боломжтой. Хүчтэй үзэл санаатай, хүчтэй байр суурь, итгэл үнэмшилтэй, улс орны асуудлыг макро түвшинд харж чаддаг хүний нөөц АН-д байдаг учраас бид хүчтэй байдаг юм. Тиймдээ л сүүлийн хэдэн жилийн дараалсан ялагдал, энэ их зөрчлийн дунд нугарсангүй. Бидэнд ийм хүний нөөц, эрмэлзэл, итгэл үнэмшил байгаа учраас АН-ын ирээдүй гэрэлтэй байна. Бид сорилтуудыг даван туулж чадаж байна. Итгэл үнэмшилдээ үнэнч байж чадаж байна. Тамга тэмдэггүй, дотооддоо асуудалтай байсан ч хөгжилд чиглэсэн яриаг дотооддоо өрнүүлж чадсан. Энэ утгаараа АН бол амьд нам. Өнгөрсөн хугацааны сорилтуудад цаг, хүч зарсан ч нэг талаар ардчиллын төлөөх үзэл санаа, итгэл үнэмшилтэй хүмүүс илүү нягтарч, нэгнийгээ таньж мэдсэн. Иймд АН илүү хүчтэй болж босч ирнэ.

АН өөрсдийн итгэл үнэмшлийг хадгалж ямагт ард түмний талд зогсох ёстой. Энэ бол ардчилсан хувьсгалын дараачийн давлагааны том хүчин зүйл. АН ард түмнийхээ талд зогсож ирсэн учраас энэ их сорилтын дундуур явлаа. Хөгжлийнхөө дараачийн шатанд зогсож чадаж байна гэдэг бол том итгэл үнэмшил.

УИХ-ын гишүүн Г.Дамдиннямтай ярилцлаа.

---

-Ажлын хэсгийг нь ахалж яваа учраас танаас Боловсролын багц хууль тойрч сонирхох хэдэн асуулт байна. Бас Дарханы замын талаар олны сонирхож буй өнцгүүдээр яриа өрнүүлэх бодолтой уулзаж байна. Энэ хоёр сэдвийг хөндөхөөс өмнө Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаарх байр суурийг тань сонирхъё?

-Иргэдээр хэлэлцүүлэх, санал авах ажил ид өрнөж байна. УИХ-д орж ирэх иргэдийн, нийгмийн бүлгүүдийн, газар нутгийн төлөөллийг нэмэгдүүлэх боломж гэж харж байгаа учир Монгол Улсын Засгийн газраас УИХ-д өргөн мэдүүлсэн төслийг дэмжиж байгаа. Гишүүдийн тоог нэмэх тухайд гэвэл нэгдүгээрт хүн амын маань тоо 1992 оноос хойш өссөн байна. Хоёрдугаарт өмнөх Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр давхар дээл гэгддэг ойлголтыг зөвшөөрчихсөн. Энэ нь ажил хэрэг явахад хамаагүй илүү зөв шийдэл мөн байсан. 76 гишүүний 20 нь сайд болох боломжтой байна гэсэн үг. Ингэхээр хууль тогтоох засаглал гүйцэтгэх засаглалдаа хяналт тавьж чиглүүлж чадаж байна уу гэдэг асуулт зайлшгүй тавигдана. Тэгэхээр гишүүдийн тоог тодорхой хэмжээнд нэмэх нь зөв. Иргэдийн хэлэлцүүлгийн үеэр өргөн баригдсан төслийн 152 гэдэг тоог дэмжихгүй нь дийлэнх байгаа ч тодорхой хэмжээнд нэмэх нь зөв гэж ойлгож хүлээж авч байна лээ. Уг нь шинжлэх ухаанчаар харвал төслийн 50:50 гэдэг харьцаа хамгийн чухал байгаа юм. Иргэдийн саналыг ажлын хэсэгт хүргэж тайлангаа тавьсан байгаа. Тогтолцооны хувьд ч холимог тогтолцоо орж ирэх нь зөв. Яагаад гэвэл жишээ нь Дархан-Уул аймаг 100 мянга гаруй хүн амтай, үүнээс 75 мянга орчим хүн нь сонгуулийн насных. Сонгуульд 50 мянга орчим хүн ирж саналаа өгдөг. Эндээс 25 мянган хүний санал аваад би УИХ-ын гишүүн болсон. Гэтэл надад болон манай намд санал өгөөгүй ахиад 20 мянга орчим хүний санал гээгдчихэж байгаа юм. Тэдний төлөөлөл гадна талд биш танхимд орж ирээд цөөнх ч гэлээ дуу хоолойгоо илэрхийлээд ширээний ард улс орныхоо талаар байр сууриа уралдуулж байх нь хөгжилд илүү үр дүнтэй юм.

-Боловсролын багц хуулийн хувьд олон жилийн дараа том хэмжээнд өөрчлөх гэж байна. Боловсруулж хэлэлцүүлэгт бэлтгэх гэж багагүй хугацаа зарлаа. Ер нь зарчмын ямар өөрчлөлтүүд орж байна вэ?

-Энэ бол маш том хууль. Засгийн газраас анх өргөн барьсан төслөө дунд нь татаж аваад буцааж хоёр дахиа өргөн барьсан юм. Өргөн баригдахдаа тус тусдаа долоон хуулийн төсөл орж ирсэн юм. Долоон хуулийг ажлын хэсэг ажиллаж нэгтгээд тав болголоо. Мэргэжлийн боловсролын хуулийн төсөл Засгийн газраас сүүлд хүлээгдэж байж нэмэгдэж орж ирлээ.

Хоёр жилийн хугацаанд улс орон даяар төрөл бүрийн хэлбэрээр дөч гаруй удаагийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулж давхардсан тоогоор 10 мянга гаруй санал авсан. Төслийн зарчмын зөрүүтэй санал гэхэд л 90 гаруйгаар тоологдож байна. Боловсролын салбарынхны маань ярьж буйгаар Үндсэн хуулийн дараа орох чухал хууль болчихоод байна л даа. Тийм учраас удаан хугацаанд сайн нухахаас өөр аргагүй. Оролцогч бүх талын саналыг авсан. Боловсролын хуульд зарчмын хэд хэдэн өөрчлөлт туссан. Монголын боловсрол дэлхийн хаахна явааг олон улсын хэмжүүрээр үнэлдэг болно. Хүмүүс ярьдаг л даа, Монголын боловсрол сайн, муу гээд. Яг сайн, муу эсэхийг хэн яаж хэмжив, хэнтэй харьцуулав гээд харахаар тодорхой барьц, тоймтой тайлбар байдаггүй. Зарим хүн тэр сургуулийн математикийн сургалт сайн гэх мэтээр ярьдаг. Гэхдээ гадаад улсуудтай харьцуулж үнэлсэн хэмжүүр алга. Тухайн улсын боловсролын чанарыг үнэлдэг Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын (OECD) аргачлал бий. Энэ аргачлалаар Монголын боловсролыг үнэлж үзье, нэгдүгээрт менежментийнх нь хувьд үнэлье, хоёрдугаарт хүүхдүүдийн мэдлэг чадварыг, багш нарын чадвар гээд бүх талаар нь үнэлж дэлхийн хаахна яваагаа харъя гэж төлөвлөөд тодорхой зохицуулалтуудыг хуульд тусгалаа. Мөн дан ганц мэдлэг гэхээсээ илүүтэй хүний хүмүүжил, төлөвшилд анхаарсан, эцэг эхчүүдийн оролцоо, үүргийг тодорхой болгосон зохицуулалтууд орсон байгаа. Боловсролын ерөнхий хуулийг дагаад хүүхэд залуусын хүмүүжлийг анхаарсан тусгай хууль орж ирж байгаа.

-Боловсролын салбарынхаа үнэлгээг дэлхийн хэмжээнд хийхийг хуульчлахаар болсон гэсэн үг үү?

-Яг тийм. Хөндлөнгийн үнэлгээний системийг гурван жил тутам хийнэ гэж тусгалаа. Хоёрдугаарт, онцлох зарчмын өөрчлөлт бол санхүүжилтийн реформ. Өмнө нь байгууллагыг санхүүжүүлдэг байсан бол одоо хүүхдээ санхүүжүүлнэ. Хүүхдээ санхүүжүүлэх гэдэгт олон юм орж байгаа. Хүүхэд бүрийн хэрэгцээ өөр. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хэрэгцээ өөр байх нь ойлгомжтой. Алслагдмал аймаг орон нутагт амьдарч байгаа хүүхдийн хэрэгцээ ч ондоо. Гоц авьяастай хүүхдийн хэрэгцээ ялгаатай. Сурч буй чиглэл, төрөлжилтөөсөө хамаараад хэрэгцээ өөр байх нь бий. Хэрэгцээнд нь таарсан хувьсах зардал олгодог зохицуулалтыг тусгаж өгч байгаа. Алслагдсан аймгийн хүүхдэд өгөх хувьсах зардал нь илүү болчихоор тухайн сургуульд ажиллаж буй багш нарт илүү цалин өгдөг болно гэсэн үг. Хөдөө орон нутагт багш нар хомсодсон ийм үед цагаа олсон шийдэл гэж харж байна. Боловсрол олж авах тэгш боломжийг бий болгохыг зорьж байна.

-Боловсролын тэгш хүртээмжид түлхүү анхаарч байна гэж ойлголоо. Шуудхан хэлэхэд зөвхөн Улаанбаатарт зориулсан хууль батлах гээд байдаг тал салбар бүрд анзаарагддаг шүү?

-Таны хэлсэнчлэн боловсролын тэгш хүртээмжид анхаарсан зохицуулалтууд л даа. Үүнээс гадна сургууль, цэцэрлэгүүдийг хагас бие даасан санхүүгийн тогтолцоо руу шилжүүлнэ. Хуульд тусч буй зарчмын гурав дахь өөрчлөлт бол багш нарыг дэмжих бодлогод онцгой анхаарч байна. Боловсролыг өөд нь татъя гэвэл ажиллаж байгаа боловсон хүчинд анхаарах учиртай. Хөгжилтэй улсуудыг харахад хамгийн нэр хүндтэй мэргэжлийн нэгд багш багтдаг. Яагаад тийм байна гээд харахаар багш нар нь хамгийн өндөр нийгмийн баталгаатай байдаг. Тийм учраас хамгийн өндөр үнэлгээтэй хүүхдүүд багш болохоор өрсөлддөг. Гэтэл өнөөдөр хамгийн бага оноотой хүүхэд багшийн сургуульд орж буй нь гунигтай ч бодитой үнэн. Ийм үед хөгжил дэвшил, улс орны ирээдүй гэж ярилтгүй болно. Тэр утгаараа багшийн нийгмийн баталгааг маш хүчтэйгээр дэмжих зохицуулалтуудыг төсөлд тусгалаа.

-Жишээ нь яаж дэмжих вэ?

-Миний сонгогдсон Дархан-Уул аймаг харьцангуй хот суурин газар. Дархан-Уул аймгийн Орхон сум гэж бий. Аймгаасаа холгүй энэ суманд гэхэд л багш олдохгүй байна. Залуу багш нар ажиллая гээд очихоор орон байргүй гэсэн асуудалтай нүүр тулдаг. Тийм учраас залуу багш нар хэсэг зуур ажиллаж байгаад төв суурин газар барааддаг. Ингэхийн хэрээр боловсролын тэгш хүртээмж, Улаанбаатарын болон төв суурин газруудын бөөгнөрөл том асуудал болчихож байгаа юм. Багш нарыг орон сууцтай болоход төрөөс дэмжлэг үзүүлнэ гэсэн зохицуулалтыг хуульд анх удаа тусгасан. Орон нутаг, алслагдсан аймаг, суманд очиж багшилж буй багшид эхний таван жилд зургаан сарын үндсэн цалинтай нь тэнцэх хэмжээний урамшуулал олгоно. Энэ урамшуулал цаашид гурван жил тутамд олгогдоно. Мөн боловсролын салбар зөвхөн багш нар дээр тогтдоггүй. Сургуульд багш нараас гадна нягтлан, нярав, номын санч, нийгмийн ажилтан, тогооч, манаач, захирал, эрхлэгч гээд олон төрлийн ажилтнууд ажиллаж байж сургалтын үйл ажиллагаа хэвийн явагддаг. Тэр хүмүүсийн нийгмийн асуудал давхар шийдэгдэх ёстой. Боловсролын орчинд 15-аас дээш жил ажиллаж буй бүх хүний нэг хүүхдийг төрийн өмчийн их, дээд сургуульд үнэ төлбөргүйгээр сургах зохицуулалтыг тусгаж байгаа.

-Багш нарын тэтгэвэр, цалин урамшуулал талд ямар өөрчлөлтүүд тусгасан бэ?

-Энэ талаар бодож, төсөлдөө тусгаад явж байсан ч Засгийн газраас тавьсан саналыг харгалзаад больсон. Засгийн газрын зүгээс “Салбарын хуулиудаар цалин, урамшууллыг зохицуулах нь буруу байна” гэсэн байр суурь илэрхийлсэн. Мөн ийм утгатай Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөмж ч гарсан байна. Засгийн газраас цалин урамшууллын системийг шинэчлэн тогтоох ажил ид хийгдэж байгаа юм билээ. Удахгүй олон нийтэд зарлах байх.

-Та түрүүн голчлон бага оноотой хүүхэд багшийн сургуульд орж буй нь багш нарын чанарт нөлөөлдөг гэж ярилаа. Хөндөхөөр өнцөг шүү. Багш бэлтгэх тогтолцоонд орж буй өөрчлөлтүүдээс сонирхуулаач?

-Өндөр оноо авсан хүүхдүүдийг МУБИС-д үнэ төлбөргүй сургахыг өмнө нь журмаар зохицуулдаг байсан бол одоо хуулиар баталгаажуулж өгч байна. Хоёрдугаарт дөрөвдүгээр курсэд сурч буй төгсөх ангийн оюутнуудад хичээл заах эрх олгодог зохицуулалтыг хуульд тусгах гэж байгаа. Мөн Багш биш мэргэжилтэй хүмүүсийг түргэвчилсэн сургалтаар багш болгох зохицуулалтыг тусгасан байгаа.

-Боловсролын хуульд өөр ямар зарчмын өөрчлөлт туссан бол?

-Боловсролыг зөвхөн танхимд өгдөг гэсэн ойлголтоос гарах хэрэгтэй болоод удаж байна. Тиймээс бүх төрлийн хэлбэрээр боловсрол олж авах боломжийг хуульчилж өгөхөөр болж байна. Сая гэхэд л цар тахлын үед бид хичээлээ онлайнаар, телевизээр заагаад явсан. Гэхдээ энэ хэлбэр яг өнөөдрийн хуулиар бол хууль бус боловсрол. Тэгэхээр гэрийн сургалт, амьдралын орчноос авах сургалт, онлайнаар авч буй сургалт гэх мэт олон төрлийн сургалтыг хууль ёсны болгож тооцох зохицуулалтыг хуульд тусгах ёстой. Хуульд тусгаж буй томоохон зарчмын өөрчлөлтийн нэг бол энэ. Ингэснээр боловсрол олох тэгш боломж ч нэмэгдэж байгаа юм. Монгол орны аль ч өнцөг булангаас хамгийн шилдэг багшийн хичээлд цахимаар сууж шалгалтаа өгөөд тооцуулж болдог болно. Төвлөрлийг ч бууруулах ач холбогдолтой зохицуулалт л даа.

-Бага ангиас англи хэл үзэх нь гэх олзуурхал аав, ээжүүдэд төрчихлөө. Нийгмийн уур амьсгалыг ажиглахад шүүмжлэл, олзуурхал аль аль нь л ажиглагдаж байна. Англи хэлний чиглэлээр яг ямар зохицуулалт Боловсролын хуульд туссан бол?

-Англи хэлний асуудал олны анхаарлыг татах нь аргагүй л дээ. Хуучин нийгмийн үед бидэнд хамгийн чухал, шинжлэх ухааны, мэдлэг мэдээллийн хэл бол орос хэл байсан. Хамаг сэхээтнүүд нь орос хэл үзэж явсан. Тэр үеийн хэрэгцээ нь тийм байсан. Харин энэ шинэ үеийн хэрэгцээ бол англи хэл. Тэгэхээр энэ цагийнхаа хэрэгцээг дагахаас аргагүй. Дэлхийтэй хөл нийлүүлье гэвэл англи хэлийг хуульчлахаас өөр гарц байхгүй. Боловсролын ерөнхий хуульд гадаад хэл үзэх бол хамгийн түрүүнд англи хэл үзнэ, бусад хэлийг сурах нь нээлттэй гэсэн зохицуулалтыг тусгаж байна. Харин хэддүгээр ангиас англи хэл үзэхийг хөтөлбөрийн мэргэжилтнүүд шийдэх учиртай. Хүүхдүүдэд багаас нь англи хэл зааж эхэлбэл үнэтэй хувийн сургуулиудын суралцагсадтай ижил гарааны тэгш байдал руу орж эхлэх нэг томоохон алхам болно. Мэдээж бүх хичээл монгол хэлээр заагдах нь ойлгомжтой. Энэ хуульд англи хэлтэй холбоотой бас нэг зохицуулалт байгаа. Дунд ангиас шинжлэх ухааны хичээлүүдийг англи хэлээр зааж болно гэсэн зохицуулалтыг тусгаж байна. Боловсролын хуулийн төслийн ажлын хэсгийн даргын хувьд англи хэлний чиглэлээр ийм л хоёр өөрчлөлт орж байгаа гэдгийг хариуцлагатайгаар хэлье. Нэгдүгээр ангиас нь англи хэл заана гэж буруу ойлгож болохгүй. Боловсрол, шинжлэх ухааны яамны мэргэжилтнүүд гуравдугаар ангиас эхлүүлнэ гэж төлөвлөж байгаа юм билээ.

-Таны ярианаас бас нэг өнцөг анхаарал татлаа. Боловсролыг цахимаар авах хэлбэрийг хуульчилж байгаа юм байна. Тэгэхээр шилдэг багш нарын хичээлийг онлайнаар авах боломж сурагч, оюутнуудад нээгдэх нь ээ?

-Хамгийн шилдэг багшийн хичээлийг бичиж аваад онлайн дээр тавихад аль ч аймгийн хүүхэд нээлттэй үзэх боломжийг нээж өгч байгаа. Салбарын яамны medle.mn гээд сайтаас хамгийн шилдэг багшийн хичээлийг үзэх боломж нээгдчихсэн. 16 мянган гаруй хүүхэд аль эрт бүртгүүлчихсэн Монголын хамгийн шилдэг багш нараас сураад явж байна. Дахиад онцлоход Боловсролын ерөнхий хуульд энэ мэт өөрчлөлтүүд орсны үр дүнд боловсрол олох тэгш гараа, тэгш хүртээмж, тэгш боломжууд нээгдэх юм.

-Хувийн сургуулиудтай холбоотой ямар зохицуулалт орж байгаа вэ?

-Бид ардчилсан улсад ажиллаж амьдарч байна. Энэ утгаараа боловсрол олох сонголт өргөн байх ёстой. Бид үндсэн хуульдаа ч хувийн сургууль байж болохыг заагаад өгчихсөн. Хувийн хэвшилтэй холбоотой хэд хэдэн чухал заалтууд орсон. Нэгдүгээрт эцэг эхчүүд олон улсын Кембрижийн,IB гэх мэт, эсвэл Япон, Финлянд ч гэдэг юмуу гадаадын нэртэй хөтөлбөрүүдийг заадаг гэж итгээд хүүхдүүдээ өгдөг. Гэтэл яг тэр хөтөлбөрөө бүрэн зааж чадаж байгаа эсэхэд дотоодод хэн ч үнэлгээ хийдэггүй, манай ямар ч хууль зохицуулалт хийдэггүй байсан. Тэгвэл Боловсролын ерөнхий хуулийн төсөлд олон улсын хөтөлбөрөөр сургаж байгаа сургуулиуд эрх авсан газраасаа чанараа үнэлүүлсэн үнэлгээгээ нийтэд нээлттэй зарлаж БШУ яаманд тус мэдээллээ хүргүүлж байх үүрэг хүлээлгэсэн зохицуулалт хийлээ. Мөн сургалтын төлбөрийн зарцуулалтад эцэг эхийн хяналт заавал байх эрхийг нээж өглөө. Ашгийн, ашгийн бус гэдгээ сонгож бүртгүүлээд татвар хураамжаа төлдөг болно. Эцэст нь төрийн бүх нийтийг суурь боловсролыг үнэ төлбөргүй олгох үүргийг хэрэгжүүлж байгаагийнхаа төлөө улсаас авдаг хувьсах зардлыг зөвхөн үндэсний хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа сургуулиуд гэрээний биелэлтээ үнэлүүлж байж авдаг байх зохицуулалт орсон.

-Боловсролын хууль хэзээ батлагдах төлөвтэй байна вэ?

-Зарчмын зөрүүтэй саналынхаа талыг нь хураасан. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөл УИХ-д ороод ирлээ. Дэгийн тухай хуулиар Үндсэн хууль хэлэлцэж байгаа үед өөр хууль зэрэгцүүлэн хэлэлцдэггүй хуультай юм. Тийм учраас Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэг дуустал Боловсролын хуулийн хэлэлцүүлэг түр зогссон. Үүний дараа Боловсролын ерөнхий хуулийн анхдугаар хэлэлцүүлэг дуусна. Анхдугаар хэлэлцүүлэг дуусвал нэг их хугацаа авахгүй болов уу. Энэ чуулгандаа багтаад батлагдчих байх. Онцолж хэлэхэд УИХ энэ чуулганыхаа үеэр хүний хөгжилд онцгой анхаарна гээд ажиллаж байгаа. Хүний хөгжлийн чиглэлд гарах гол хууль бол Боловсролын хууль. Гишүүд маань идэвхитэй дэмжиж байгаа.

-Та анх гишүүн болсноосоо хойш л Дарханы замыг анхаарна гэж ярьж эхэлсэн. Зам тээврийн сайдуудтай ч нэлээд тулж, шаардаж ажиллах шиг боллоо. Дарханы зам өнөө хүртэл дуусаагүй л байна. Бүтээн байгуулалт нь хэдэн хувьтай байгаа вэ, хэзээ бүрэн ашиглалтад орох бол?

-Дарханы замын бүтээн байгуулалт сүүлийн жил нэлээд ахицтай явлаа. Өнөө жилдээ багтаад ашиглалтад бүрэн оруулна гэсэн мэдээллийг салбарын яамнаас нь өгсөн. Нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Дарханы замын ажил намайг гишүүн болохоос гурван жилийн өмнө шахам эхэлсэн бантан байсан. Сонгуулиар Дархан руу явах гэж найман цаг 30 минут зарцуулдаг байлаа. Дарханы замын хойноос хөөцөлдсөн минь ч учиртай. Энэ зам бол Монголын, Дарханы маань эдийн засагт маш том нөлөөтэй. УИХ, Засгийн газраас төвлөрлийг сааруулах бодлого хэрэгжүүлж байгаа. Дарханы зам энэ бодлоготой нягт холбоотой. Өнөөдрийн хувьд Дархан руу жигд хурдаар явахад гурван цаг орчим давхиад л хүрдэг болсон. Дарханд оффисийн байр олдохгүй байна. Улаанбаатарын компаниуд олноороо нүүж очиж байгаа. Дарханд жилдээ мянга орчим айлын орон сууц баригдаж байна. Байр олдохоо больсон. 500 гаруйг нь дарханчууд өөрсдөө авч байна. Талыг нь гаднаас очсон хүмүүс авчихаж байна. Дарханы зам гэж ярьж байгаа ч ачир дээрээ хойд бүсийн найман аймаг, Ази, Европыг холбосон эдийн засгийн том судас л даа. Ийм зам зургаан жил гацна гэдэг бол гутамшиг. Сонгуульд өрсөлдөж байхад дарханчууд “Энэ замыг л дуусгаад өгчих” гэж хүсч байсан. Гацсан том ажлуудаас нь барьж аваад ажилласан. Ний нуугүй хэлэхэд намынхаа сайд нартай муудахдаа муудаж, ойлголцохдоо ойлголцоод өнөөг хүрлээ. УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороонд санал оруулж, ажлын хэсэг байгуулсныг та мэдэж байгаа байх. Миний ахалж байгаа тэр ажлын хэсэг арав гаруй удаа хуралдсан. Байнга үүрэг чиглэл өгч араас нь хэрэгжилтийг нь шалгаж, шаардаж мэдээллийг нээлттэй өгч яваа. Ингэж ажилласны хүчинд Дарханы зам гацаанаас гарсан. Өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сард эхний ээлжинд ямартай ч хоёр хотыг хатуу хучилтаар холбож чадсан.

-Зургаан жил гацаасны эцэст хуучин байсан руу нь орууллаа гэсэн шүүмжлэл бий. Энэ шүүмжлэлд ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Энэ замын чанар нь өмнөхөөсөө огт өөр. Цементэн суурьтай. Өндөр Даацын олон улсын стандартаар хийгдэж байгаа зам. Дарханы замын хувьд нийтдээ арван багц, хоёр урсгал 410 км зам юм. Гүйцэтгэл нь 64 хувьтай яваа. Дахиад хэлэхэд энэ ондоо багтаад үлдсэн хоёр эгнээ нь ашиглалтад бүрэн орох учиртай. Энэ бол Зам тээврийн яамныхны өгч байгаа амлалт. Мэдээж миний хувьд шахаж ажиллана.

-Дарханы замын хувьд ямар бэрхшээлүүд тулгардаг вэ?

-Санхүүжилтийн бэрхшээл гардаг. Гаднаас орж ирж байгаа инженер техникийн ажилтнуудын бэрхшээл бий. Тоног төхөөрөмж, бараа материал дээр ч асуудал үүсдэг. Туслан гүйцэтгэгч нь өөр ажил руу хаяад явчихдаг бэрхшээл гарна. Ханшийн өсөлтийн бэрхшээл, замын осол гээд зөндөө л асуудал гардаг. Энэ мэт маш олон асуудал бий. Тэр бүхний араас явж, анхаарал хандуулж ажилласаар ирлээ. Цаашид ч ингэж ажиллана.

-Одоогоор ямар ажлууд хийгдэхээр байгаа бол?

-Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр тавигдсан урсгал дээр таван см-ийн зузаан асфальтан хучилт нэмж явна. Хоёрдугаарт ЕСБХБ-ны санхүүжилтийн дутуу байгаа урсгалууд бүтэн дуусч, хөвөө хязгаарууд нь тавигдах ажил бий. Баруунхараагийн урдах нэг урсгалын гүүрний дутуу санхүүжилтыг шийдүүлээд дуусч байх шиг байна. Одоогийн байдлаар 1200 гаруй инженер техникийнхэн болон ажилчид Дарханы зам дээр ажиллаж байна. Зам тээврийн сайдтай болон бусад холбогдох сайд нартай байнга холбоотой, тайлан авч ажиллаж байгаа.