Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбооны ерөнхийлөгч Б.Жаргалантай ярилцлаа.

-Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбоо бол Ардчилсан намын бүтцийн байгууллага. Тиймээс юун түрүүнд Ардчилсан намын үнэ цэнэ юу вэ, үнэ цэнийг юу гэж харж байна гэдгээс ярилцлагаа эхэлье?

-Ардчилсан нам бол Монголын ардчиллыг бэхжүүлэхийн төлөө зүрх сэтгэлээ зориулсан, зориулж яваа хамт олон. Тиймээс ч нийгэмд Ардчилсан намаас хүлээх хүлээлт их байдаг. Хэдийгээр манай нам хоёр удаагийн сонгуульд ялагдсан УИХ дахь бүлгийн гишүүдийн тоо цөөн байгаа ч Ардчилсан намын орон зай том хэвээр байна. Бид удахгүй сонгуулийн жилтэй золгоно. Ирэх жилийн сонгуулиас олон зүйлийг хүлээж байна. Монголчууд ирээдүйд хаашаа явах, ямар замналаар улс орноо хөгжүүлэх, ямар бодлогын асуудлуудыг шийдвэрлэх шаардлагатай вэ гэдгийг ирэх жилийн сонгуулиар шийднэ.

Энэ цаг мөчид Ардчилсан намаас нийгэм маш их зүйл хүлээж байгаа учраас манай намд өрнөж байгаа асуудал олны анхаарлын төвд ороод байна. Дотоод болон гадны олон хүчин зүйлийн улмаас нэг хэсэг манай нам хуваагдалтай байсан. Гэхдээ Ардчилсан нам босч ирж чадлаа. Манай намын гишүүд маш их итгэл үнэмшилтэйгээр улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцох эрмэлзэл, төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Ардчилсан нам Монголын ардчиллын тулгуур багана. Энэ утгаараа Ардчилсан намын үнэ цэнэ өндөр хэвээр байна.

-Ардчилсан намд ч, Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбоонд ч шинэчлэл туйлын үгүйлэгдэж байгаа. Тиймээс энэ цаг үед Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбоонд ямар шинэчлэлийг хийх вэ?

-Ардчилсан нам жендерийн асуудалд нээлттэй, дэвшилтэт үзлээр хандаж ирсэн. Манай намын дотоод үйл ажиллагаанд эмэгтэй гишүүд өндөр үүрэгтэй оролцдог. Өнгөрсөн хугацаанд Ардчилсан намаас нэр дэвшсэн, сонгогдсон эмэгтэйчүүд ямагт улс төрийнхөө орон зайнд өргөн хүрээнд харж, өргөн хүрээний сэдвээр бодлогын шийдлүүд санал болгож ирсэн. Энэ утгаараа Ардчилсан намын дэргэдэх Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбоо маш чухал үүрэгтэй. Үүнийг саяхан болсон АЭХ-ны ерөнхийлөгчийн сонгууль харууллаа. Олон талын төлөөлөл нэр дэвшлээ. Олон өнгө будаг гарлаа. Намд элсээд удаагүй байгаа шинэ гишүүд ч нэр дэвшлээ. Ерөнхийдөө Ардчилсан намаас хүлээх хүлээлт нийгэмд өндөр байгааг алхам тутам харуулж байна. Ардчилсан нам дотор эмэгтэйчүүдийн орон зай ямагт том байж ирсэн. Ардчилсан намын эмэгтэйчүүд улс төрийн үйл ажиллагаанд ямагт том хувь нэмэртэй оролцож ирсэн.

Нам доторх дотоод ардчиллыг бэхжүүлэх, Ардчилсан намын үйл ажиллагааг илүү нийгэмтэй уях, иргэдийн дуу хоолойг сонсоод АЭХ-ны үүрэг маш өндөр. Энэ утгаараа нам доторх реформыг эмэгтэйчүүдээсээ эхлүүлэх зорилготой байна.

Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбоо 21 аймаг, есөн дүүрэг, бүх сум хороодод салбар нэгжтэй. Намынхаа гишүүд дундах хамгийн их идэвхжил өндөртэй салбар нэгж. Тиймээс эхний ээлжинд намынхаа гишүүдтэй тулж ажиллах, тэднийг идэвхжүүлэх, чадавхжуулах ажлыг хийнэ. Үүнд саяны сонгуульд нэр дэвшсэн бүх нэр дэвшигчдийг татан оролцуулна. Мөн өмнөх удирдлагууд болон өмнө нь улс төрд идэвхтэй оролцож байсан бүх бүсгүйчүүдээ татаж оролцуулна.

Цаашлаад эмэгтэйчүүдийнхээ салбар нэгж дээр тулгуурлаж иргэдтэй нягт холбоотой ажиллана. Учир нь улс төрийн орчин амаргүй байна. Нэг нам буюу эрх баригч намын нөлөө бүх шатанд маш өндөр байна. Тиймээс энэ цаг мөчид Ардчилсан нам иргэдтэйгээ хамт сөрөг хүчний тэмцлийг өрнүүлэх ёстой.

Цаашлаад ирэх жилийн сонгуульд иргэдийнхээ амьжиргааг сайжруулахад чиглэсэн, улс орныхоо хөгжлийг зөв зам руу залсан оновчтой мөрийн хөтөлбөр боловсруулна. Тэрхүү мөрийн хөтөлбөртөө иргэдийн дуу хоолойг шингээж, сонгуульд ялалт байгуулахын төлөө ажиллах шаардлагатай байна. Энэ бүх ажил АЭХ-той нягт холбоотой.

Ойрын хугацаанд бид хэд хэдэн зүйл дээр төвлөрч ажиллаж байна. Нэгдүгээрт, “Төрийн дарамтгүй Монгол Улс” аяныг улс орон даяар зохион байгуулах гэж байна. Иргэдтэй хамтарч ажиллаж, дуу хоолойг нь сонсож, иргэдийнхээ дуу хоолойг эрх баригчдад хүргэхийн тулд үндэсний хэмжээний энэхүү аяныг зохион байгуулж байна. Үүнд иргэд сонгогчид идэвхтэй оролцохыг уриалж байна. Учир нь бид хамтарч байж эрх баригчдыг зөв тийш нь зална. Бид нэг л эх оронд амьдарч байгаа. Хамгийн гол нь дуу хоолойгоо нэгтгэж байж шахалтыг үзүүлмээр байгаа юм.

Хоёрдугаарт, аравдугаар сарын 23, 24-нд УИХ дахь АН-ын бүлгийн санаачилгаар ковидын хуулийн хэрэгжилтийн талаарх ерөнхий хяналтын нээлттэй сонсголыг зохион байгуулах гэж байна. Ковидын үед болж өнгөрсөн үйл явдалд бодит дүгнэлтийг хийх ёстой. Засаглалын хувьд, төсвийн зарцуулалтын хүрээнд, бусад салбаруудад ямар нөлөө үзүүлэв, хаана алдаа гарав гэдгийг ил тод нээлттэй хэлэлцэж, цаашид ийм асуудал үүсвэл ямар зохион байгуулалт хийх ёстой вэ гэдгийг уг сонсголоор ярилцана. Тиймээс энэхүү нээлттэй сонсголд бэлтгэж иргэдэд үнэн бодит мэдээллийг өгөхөөр ажиллаж байна.

Ингэж байж иргэд, иргэний нийгэм, улс төрийн намууд идэвхтэй үйл ажиллагаа хийж байж эрх баригчдын дураараа дургиж байгаа үйлдлийг таслан зогсооно. Ардчилсан нам ямагт иргэдийн дуу хоолой болж ажиллана.

-Азийн соёлоос үүдэлтэй юу улс төрд эмэгтэйчүүдийн манлайлал маш дутмаг явж ирсэн. Эмэгтэйчүүд улс төрд орж ирэхээр заавал нэг хүн, эсвэл нэг фракцын нэр хоч зүүдэг. Эмэгтэй хүн нөлөөтэй, хүчирхэг байх боломжгүй мэтээр хандаж ирлээ. Нийгэмд эмэгтэйчүүдийн манлайлал, хүлээн зөвшөөрөгдөх байдлыг бий болгоход яах ёстой вэ?

-Монголчууд эмэгтэйчүүдийг их өндөр түвшинд хүлээн зөвшөөрч ирсэн ард түмэн. Их хатны түүх, уламжлалт нүүдэлчдийн соёлыг энд дурдаж болно. Эмэгтэйчүүд гэр бүл, нийгмийн хүрээлэлд эрх мэдэлтэй, нөлөөтэй байж ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд үүнээс ухарч байна. Үүнд хэд хэдэн учир шалтгаан байна гэж харж байгаа.

Эдийн засаг, нийгмийн том асуудлуудыг харвал, сүүлийн жилүүдэд Монголын нийгэмд баян ядуугийн ялгаа зааг нэмэгдлээ. Хөрөнгө орлого цөөн хүний гарт төвлөрч эдийн засгийн эрх мэдлийн төвлөрөлт ажиглагдаж байна. Энэ процесст эмэгтэйчүүд оролцохгүй дандаа эрчүүдийн эдийн засгийн эрх мэдэл нэмэгдэж байна. Улс төр нь хөрөнгө санхүүгээс ихээхэн хамааралтай болсон энэ цаг мөчид зөвхөн эрчүүд их хэмжээний хөрөнгө орлоготой байгаа нь эмэгтэйчүүдийн оролцоог хумьж байна. Тиймээс Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хууль зэрэгт сонгуульд мөнгөний хүчин зүйлийн нөлөөг багасгах, эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр эерэг заалт оруулахыг зорьсон. Үүнд тал талын эмэгтэйчүүдийн байгууллага, иргэний нийгмийн төлөөллүүд ихээхэн идэвх санаачилгатай хамтарч ажилласан. Тиймээс тодорхой хэмжээний дэвшлүүд гарч байна. Ирэх жилийн сонгууль эмэгтэйчүүдийн сонгууль байх болно. Нэр цэвэр, мэдлэг боловсролтой, туршлагатай, нийгэмд нөлөөтэй эмэгтэйчүүдийг аль нам олноор нэр дэвшүүлнэ тэр нам сонгуульд ялалт байгуулна гэж харж байгаа.

Хоёрдугаарт, эрх баригч намын соёлтой холбоотой зүйлүүд ажиглагдаж байна. Учир нь эрх баригч нам эцгийн эрхт ёс давамгайлсан соёлтой. Бүх шатанд эрх баригчдын нөлөө өндөр байгаа учраас эрх баригч намын энэ соёл улс төрийн соёлд нөлөөлөөд байна. Тиймээс үүнийг тэнцвэржүүлэх, өөрсдийн дэвшилттэй соёлыг улс төрд нэвтрүүлэхэд Ардчилсан нам том хувь нэмэртэй.

АЭХ-ны хувьд энэ чиглэлээр тодорхой нөлөөллийн ажлыг хийхээр зорьж байна. Бид өөрсдөөсөө үлгэрлэх ёстой. Намын дотоод ардчиллын хүрээнд, мөн бүтцийн хүрээнд эмэгтэйчүүдийн дуу хоолойг нэмэгдүүлэх, бүх шатны намын удирдлагад эмэгтэйчүүдийг олноор нь сонгуулж, дэвшүүлэхэд Ардчилсан нам манлайлалтай байвал Монголын улс төрийн соёл эерэг үр дүн гарна.

-Тэгвэл таны ярьсан эдийн засгийн эрх мэдлийн төвлөрлийг яаж задлах вэ?

-Энэ бол шууд засаглалаас хамааралтай. Төрийн дарамт өндөр байх тусам, дарга нарын шийдэх асуудлын цар хүрээ том байх тусам, эдийн засагт төрийн оролцоо их байх тусам цөөн хүнд л боломж олдоно. Үүнийг задлахын тулд төрийн эдийн засаг дахь оролцоог бууруулмаар байна. Хувийн хэвшилд эрх чөлөөтэй ажиллах боломжийг нь нээмээр байна. Нам дагаж төрөөс давуу тал авдаг байдлыг таслан зогсоох ёстой. Ингэж байж дундаж давхаргыг бий болгоно.

Өнгөрсөн 33 жилийн хугацаанд хувийн аж ахуйн нэгжүүд маш олон салбарт үйл ажиллагаа явууллаа. Олон ч салбарт туршлага хуримтлууллаа. Тэгвэл одоо бид дэлхийд гармаар байна. Зөвхөн уул уурхайн бүтээгдэхүүн бус бусад салбарын экспортыг нэмэгдүүлмээр байна. Дэлхийтэй өрсөлдмөөр байна. Гэтэл зөвхөн төрөөс татаас авах юм уу, эсвэл тусгай зөвшөөрөл авах хэлбэрээр бизнесийнхээ үр өгөөжийг нэмэгдүүлдэг зүй тогтол сүүлийн жилүүдэд бий болчихлоо шүү дээ.

Бид илүү нээлттэй, хүн бүрд илүү боломж олгосон тогтолцоог бүрдүүлж чадахгүй бол энэ байдал зогсохгүй. Үүнийг хэн хийж чадах вэ гэхээр Ардчилсан нам төрийн эрхэнд гарч байж хийж чадна. Учир нь өнгөрсөн хугацаанд хийж ирсэн нам нь Ардчилсан нам л байсан. Жишээлбэл, 1996-2000, 2004-2008, 2012-2016 онд Ардчилсан намаас нэр дэвшиж сонгогдсон хүмүүс бодит реформуудыг санал болгож байсан. Тухайн үед эдийн засгийн идэвхжил нэмэгдэж байсан.

-МАН эрх барьж байх энэ цаг хугацаанд Монголын нийгэм, улс төр, тэр дундаа эдийн засгийн орчинд ямар өөрчлөлт гарсан гэж та харж байна вэ?

-Сүүлийн долоон жилийн хугацаанд бид олон зүйлээр ухарлаа. Нэгдүгээрт, засаглалын хувьд, ардчиллын хувьд ухралтууд ажиглагдаж байна. Шүүх хуулийн засаглалын түвшинд, ардчилсан Үндсэн хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөө, хуулийн засаглалтай холбоотой олон эрх зөрчигдөж байна.

Үүнийг богино хугацаанд зөв голдиролд нь оруулахгүй бол 1990 онд хийсэн хувьсгалын үр дүн талаар болох гэж байна. Улс төрийн орчинд ийм байна.

Эдийн засгийн орчинд гэвэл, бид 1990 онд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засаг руу шилжсэн. Төрийн өмчийг хувьчлах, аль болох хувийн өмчид суурилсан чөлөөт зах зээлийг хөгжүүлэх үйл явц амаргүй байлаа шүү дээ. Энэ шилжилтийг Монгол Улс хүнд нөхцөлд хийсэн. Гэтэл сүүлийн долоон жил тэрхүү шилжилт эрсдэлд ороод эхэллээ. Төсөв хэт данхайсан. 20 гаруй их наядын зарлагатай болчихлоо. Төрийн өмчит компаниудын баланс өндөр хувь хэмжээтэй болчихлоо. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засаг дахь төрийн оролцоо хэт өндөр болсноор хувийн хэвшил шахагдаж байна. Энэ нь Цар тахлын үеийн эдийн засгийн хямралтай давхцаж Монголын аж ахуйн нэгжүүд өсч өндийхөд бэрхшээлтэй нөхцөл байдалтай тулгарлаа. Тиймээс энэ байдлыг нэн даруй залруулж аль болох бизнесийн орчныг сайжруулах, төрийн дарамт шахалтыг багасгах реформууд хүлээгдэж эхэллээ. Эдгээр реформуудыг эрх баригчдаас харалтгүй нь тодорхой болж байна. Эрх баригчид өнгөрсөн хугацаанд аль болох дарга төвтэй, төр төвтэй, төрийн дарамтыг нэмэгдүүлсэн бодлогыг явуулж ирлээ.

Татварыг ч нэмлээ. Төрөөс хамааралтай бүх зүйлийг нэмэгдүүлж байна. Ардчилсан нам 1990 оных шиг дахиад реформ санал болгоно. Бид зоригтой шийдлүүд санал болгохгүй бол дахин 1990-ээд оных шиг хүнд шилжилтийг хийх шаардлагатай болж байна. Тиймээс цаг алдаж болохгүй. 2024 оны сонгууль бид хаашаа явах вэ гэсэн сонголтыг хийх шаардлагатай болсон цаг үе болно.

Бодит реформуудыг Ардчилсан нам санал болгосоор ирсэн. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд нийгэм эдийн засагт эерэг өөрчлөлт авч ирсэн реформ бүрийг Ардчилсан нам санаачилсан байдаг. Бид дахин тэр үүргээ гүйцэтгэх шаардлагатай болж байна.

-Та өнгөрөгч хавар манай сонинд ярилцлага өгөхдөө “Ардчиллын хоёр дахь давлагааг эхлүүлэх хэрэгтэй. Шинэ залуу үеийг оруулах ёстой” гэж ярьж байсныг санаж байна. Ер нь Ардчилсан нам хоёр дахь давлагааг эхлүүллээ гэсэн мессэж нийгэмд зунаас хойш явлаа. Нийгэм ч эергээр хүлээж авч байна. Танай нам үүнийг бодитоор хийж чадаж байна уу. Нөгөө талаас өрсөлдөгч МАН-ын үеийнхнийгээ та юу гэж харж байна?

-2023 оны нэгдүгээр сарын 19-нд бид намынхаа даргыг сонгосон. Шинэ үеийн төлөөлөл гарсан. Лу.Гантөмөр дарга өөрийнхөө удирдлагын багийг танилцууллаа. Тэр багт ахмад, дунд үеийн төлөөлөл бүгд багтсан. Өөрөөр хэлбэл, гурван үеийн хэлхээ холбоог агуулсан шинэ удирдлагын багаа танилцуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж эхлээд байна.

Ардчилсан эмэгтэйчүүдийн холбооны сонгуульд ч гэсэн олон өнгө будаг бүхий нэр дэвшигчид оролцсон. Өөрөөр хэлбэл, Ардчилсан намын бүх шатанд эрүүл өрсөлдөөн явж байна. Эрүүл өрсөлдөөн, мөн дотоод ардчилал сайн байгаа цагт эерэг үр дүн гардаг. Ардчилсан намын гишүүд сэргэсэн байна. Итгэл үнэмшил нь бадарсан байна гэж харж байгаа.

Эрх баригч намын хувьд залуучууд нь түрээд гарсан байна. Тэрийгээ ч их ярьж байна. Гэхдээ залуучууд болон шинэ үе гэсэн томьёоллууд өөр. Би шинэ үе гэдгийг харахдаа шинэ мөрөөдөл, шинэ тэмүүлэл, шинээр зүг чигээ тодорхойлсон бодлого, оюун санааны хувьд шинэ үе байх ёстой гэж үзэж байгаа. Тиймээс энэ бол насны тухай ойлголт биш. Манай намд оюун санааны шинэ манлайллыг гаргаж ирэх хүмүүс гарч ирж байна. Ирэх баригч намын хувьд хэдийгээр залуу үе нь эрх мэдэлд хүрч байгаа ч маш олон талаар хуучинсаг байна.

Бодлогын хувьд хуучинсаг байна. Тэр дундаа залуус эрх барьж байгаа энэ цаг мөчид ардчиллаас ухарч байна. Төрийн дарамт шахалтыг нэмэгдүүлж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт буурч байна. Дэлхийгээс тасарч байна. Маш харамсалтай байна л даа. Тиймээс үүнд Ардчилсан нам эрх баригчдад шахалт үзүүлж ажиллах ёстой. Бодлогоор өрсөлдөх ёстой.

Ардчилсан намаас бүс нутгийн онцлогийг шингээсэн эдийн засгийн бүсчилсэн форумыг зохион байгуулж буй. Тэгвэл Зүүн бүсийн эдийн засгийн форум өнгөрөгч бямба гаригт Сүхбаатар аймагт зохион байгуулагдлаа. Тус чуулганы зорилго нь улс орны нөхцөл байдлыг зөвхөн улстөрчид нь шийддэг бус, хувийн хэвшил, иргэний нийгмийн байгууллагууд, судлаачид оролцож нийтээрээ хэлэлцдэг, иргэдийн санаа бодол бодлого шийдвэрт тусдаг байх ёстой. Хамгийн гол нь энэ ажил биеждэг байх ёстой хэмээн үзсэн аж.

Форумд Ардчилсан намын дарга Лу.Гантөмөр, тэргүүн дэд дарга С.Баярцогт, УИХ-ын гишүүн асан, Хууль зүйн сайд асан Х.Тэмүүжин, УИХ-ын гишүүн асан, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, АН-ын Стратеги бодлогын судалгааны хүрээлэнгийн захирал З.Нарантуяа тэргүүтэй УИХ дахь Ардчилсан намын гишүүд, АН-ын дэд дарга нар оролцож илтгэл тавилаа.

Тухайлбал, АН-ын Стратеги бодлогын судалгааны хүрээлэнгийн захирал З.Нарантуяа судалгаанд үндэслэсэн бодлого ямар ач холбогдолтой талаар илтгэл тавилаа.

Тэрбээр “Хүн өнгөрүүлсэн амьдралынхаа замыг эргэж хараад зөв үнэлж чадвал очих зам гэрэлтэй байна. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн 30 жилд Ардчилсан нам Монголд ардчиллыг хөгжүүлэхийн тулд хийсэн, хэрэгжүүлсэн бодлого ямар байсан бэ гэдгээ зөв дүгнэж чадвал ирээдүйд хүрэх хөгжлийнхөө зураглалыг бодитоор зөв гаргаж чадна.

Сонгуульд оролцохдоо улс төрийн намууд хэрэгжих, хэрэгжихгүй олон амлалтыг иргэдэд өгдөг. Бидний хэрэгжүүлэхийг зорьсон зүйлүүд ямар үр дүнд хүрэв. Найман удаагийн мөрийн хөтөлбөрөө зэрэгцүүлж байгаад дүгнэсэн үе Ардчилсан намд бий юу. Байхгүй. Найман удаагийн өрсөлдөөнд Ардчилсан намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг дүгнэх хэлтэс манай намд байгаа юу. Байхгүй. Би энэ намд орж ирээд 18 жил болж байгаа. 18 жилийн хугацаанд Ардчилсан намын өнгөрсөн үеийн хэрэгжүүлсэн бодлогын үр нөлөө нь энэ байж, бидний алдаа сорилт нь энэ байж гэж нэг ч удаа яриагүй. Бид цаашид тавьж байгаа зорилтоо дандаа алдаатай тавиад байдаг юм биш биз гэсэн сэтгэгдэл төрж байна” гэв. Мөн тэрбээр “Өнөөдөр эрх барьж байгаа намын мөрийн хөтөлбөрт орсон 15 том мега төслөөс яг зорилгоо олоод хэрэгжиж байгаа төсөл алга.

10.111 хүнийг хамруулсан судалгаа хийсэн. Судалгаагаар төрийн бодлого оновчгүй байна. Төрийн үйлчилгээ бидний сэтгэлд хүрэхгүй байна гэдгийг судалгаанд хамрагдсан иргэд хэлж байна. 100 хувь сэтгэл ханамжтай гэвэл таван оноогоор үнэлэх байсан. Өнөөдөр тав битгий хэл дөрвөн хувиар үнэлэгдэх нэг ч салбарын бодлого алга. Бидний дараагийн зорилт. Ард түмнээ сайхан амьдруулах Засгийн эрхийг барихын тулд бодит зорилтыг дэвшүүлэх хэрэгтэй байна. Учир нь бодит үр дүнд хүрэх зүйлийг хийгээч гэдгийг иргэд хэлж байгаа. Өнөөдрийн засаглалын тогтолцоо дээрх асуудлын үндсэн суурь болж байна. Улс төр тогтворгүй, бодлого тогтвортой үргэлжилдэггүй, улс төрийн намуудын бодлого хэрэгждэггүй болохоор иргэд итгэхгүй байна гэсэн дүгнэлт судалгаагаар батлагдсан. Эрх барьж байгаа Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын нэг жилийн мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтийг иргэдээс асуухад иргэдийн сэтгэл ханамж дээр хэлснээр гарсан. Харин хөндлөнгийн байгууллагаар судалгаа хийж үнэлүүлэхэд нийт амлалтынх нь 45.6 хувь огт хэрэгжих боломжгүй хөтөлбөрийг тавьсан байна гэж дүгнэж байна. Хэрэгжих боломжгүй 45.6 хувийн арга хэмжээнд 11.5 их наяд төгрөгийг цацаж байна. Ямар ч хэрэггүй олон зүйлд ямар их баялгийг үргүй зарж байгааг энэ судалгаанаас харж болно. Бид нэгдэж нэг тамга, нэг гэрчилгээтэй сонгуульд орох гэж байна. Хамгийн гол нь бидний нэгдэл хэр хэврэг бол, хэр алсыг харсан бол. 30 жилийн дараагийн улсын хөгжлийг хийж чадах нэгдэл үү. Эсвэл сонгуульд орох, сонгуульд өөрсдийн хүнээ дэвшүүлэх нэгдэл үү гэдэгтээ бид дүгнэлт тавих ёстой. Хуурамч нэгдэл бидэнд хэрэггүй. Улсынхаа, намынхаа хөгжлийг дээд лимитэд хүргэх холын стратегитай нам болох тэр нэгдэл хэрэгтэй” гэв.

Харин Намын дарга Лу.Гантөмөр “33 жилийн өмнө Ардчилсан нам Монголын ард түмэнд маш тодорхой зүйлийг амласан. Бид та нарыг эрх чөлөөтэй болгоно. Үгээ хэлж чаддаггүй байсан ард түмнийг үг хэлдэг болгоно гэж хэлсэн. Бодсоноо бичиж чаддаггүй байсан ард түмнийг та нар бичиж болно гэж хэлсэн. Дураараа сонин гаргаж болно, хараарай. Ардчилал гэдэг сонин бид гаргалаа шүү. Хэн ч сонин гаргаж болно. Бид телевиз байгуулах эрхийг чинь өгье. Бид үг хэлэх эрхийг чинь өгье. Сонгодог эрхийг чинь өгнө. Сонгогддог эрхийг чинь өгнө. Эхлээд өмчтэй болгож өгье гэсэн. Өмчтэй болгож өгнө гэж хэлээд малчдад малыг нь өгсөн. Харамлаагүй. Татвар аваагүй. Дундаас нь зувчуулаагүй. Тариаланчдад газрыг нь олгосон.Ардчиллын стратеги бол гайхамшигтай.Социализмын үед өмчийг нь булааж аваад малыг нь өсгөөд өгнө гэсэн. Гэтэл 40 саяд ч хүрэхгүй байсан. Хүрэх ч боломжгүй. Учир нь яг үнэндээ тэр өмч иргэдийнх биш дарга нарын өмч байсан. Нэг ширхэг төлөг гаргаад идэх эрх малчдад байгаагүй. Үнэхээр өгч чаддаг. Хийж чаддаг. Амласандаа хүрдэг нам бол Ардчилсан нам байсан. Ийм хүчтэй стратеги манай намд байжээ. Харамсалтай нь бид болчихлоо гээд бодчихсон юм байна. Хүмүүсээ хөрөнгөтэй болгочихлоо. Малчдаа малтай болгочихлоо. Иргэд маань 0.7 га газартай болчихлоо. Өмнөговийнхон уул уурхайн баялгаа олборлох эрхийг нь өгчихлөө. Монголчууд эрх чөлөөтэй болчихлоо гэдгээ хэсэг хугацаанд мэдэрсэн. Ардчиллын үед үг хэлсэн хүнийг шоронд хийхийг нь болиулсан. Ардчиллын үед хүнийг цаазаар авахыг нь болиулсан. Ардчиллын үед хүн хэлмэгдүүлэхийг нь зогсоосон. Цаашид ард түмэн ажлаа хийгээд, төр засаг нь бодлогоо хэрэгжүүлээд явах жирийн нийгэмтэй боллоо гэсэн бодлоос хойш Ардчилсан нам стратегигүй болж эхэлсэн. Манай лидерүүд, манай намынхан зорьсон зорилгоо биелүүлчихлээ гэж бодсон. Ингээд зорьсон зорилгодоо хүрсэн учраас одоо би яах вэ гэж эхэлсэн. Тэрнээс хойш хувь хувийн ухаан, хувь хувийн хөтөлбөр, тактикаа гаргаад эхэлсэн. Хувийн тактикууд мөргөлдсөн. Энэ мөргөлдөөн Ардчилсан намын хагарал болсон. Тиймээс АН-ын энэ удаагийн нэгдэл би биш, бид гэдэг соёл дээр суурилна. Бидний зорилго биелсэн үү гэж өөрсдөөсөө асуусан.

Бидний зорилго биелээгүй гэдгийг сүүлийн жилүүдэд маш тод томруун харлаа. Үг хэлсэн хүнийг бидний нүдэн дээр шоронд хийж байгааг бид харж байна. Шүүмжилж бичсэн сэтгүүлчдийг бидний нүдэн дээр цагдаа өдөр бүр дуудаж байцааж байгааг харж байна. Бизнесүүдийг авч ирээд шүүж байгааг бид харж байна. Өмчийг нь дээрэмдээд авч байгааг харж байна. Ковидын үед хаалттай нийгэм, дарангуйлагч Засгийн газар, дарангуйлагч төр гэж юу байдгийг бид олж харсан. Сум хооронд явах эрхийг хаасан. Аймаг хооронд явахыг зогсоосон. Бүр сүүлдээ байшингаасаа гарах эрхийг хаасан. Бид тэгэхэд юу мэдэрлээ. Ардчиллын 33 жилийн стратеги нурж унахад их амархан юм байна. Ингээд болчихдог юм байна гэдгийг олж харсан. Мэдэрсэн. Тиймээс шинэ стратегийг гаргах тэр цэгтээ бид ирчихлээ.

Тэрхүү шинэ стратеги нь танд аймаг хооронд зорчих эрхийг тань өгнө гэдэг шиг энгийн байх ёстой.Монголчууд тэр үед итгээгүй. Гайхаж байсан. Тэр үед сум, аймаг хооронд явахад томилолт, тодорхойлолт авдаг. Тэр нь жирийн жолоочид олддоггүй. Жижигхэн хурган дарганцар байж л тэрийгээ олж авна. Тийм цаг үед тэр хэлж байсан зүйлс биеллээ олсон байна. Тиймээс бидний дараагийн стратеги ийм энгийн байна. Монголчуудын амьдралд бодитоор байгаа бэрхшээлүүдийг бид шийднэ. Мачийж байгаад мянган малтай болсон ч яагаад аз жаргалтай, хангалуун амьдарч чадахгүй байна вэ. Талх жигнээд, гуанз ажиллуулсан ч яагаад амьдрал сайжрахгүй байгаа юм бэ. Ардчилсан намын нэгдэл Монгол түмэнд байгаа зовлонг олж илрүүлэхэд суурилж байгаа. Асуудлын учир шалтгааныг олж Монголын ард түмэнд зориулсан шинэ стратеги гаргана. Энэ нэгдэл Монголыг босгоно. Бид МАН шиг найман жил төр баривал нэгдүгээрт, Монгол Улс өргүй болох ёстой. Дундаж орлоготой иргэдийн эзлэх хувь 50 хувь руу орж байх ёстой. Монголын ард түмэнд эрх чөлөө өгнө гэсэн том стратегийн ард гарч чадсан юм чинь одоо Монгол түмнийг ядуурлаас гаргах стратеги руу бүгдээрээ шилжье. Шударга, үнэ цэнэтэй боловсролын тогтолцоо руу шилжье. Ядаж эм нь үйлчилдэг эрүүл мэндийн салбартай болъё. Эрүүл мэндийн салбарыг шинэчилье. Өвчнөө эмчилж чаддаг улс болъё. Монголын улс төрийг ёс суртахуунтай болгоё. Ийм ялзарсан төрийг ёс суртахуунаар нь засъя. Ёс суртахуун гэдэг за бол ёогүй байхыг хэлж байгаа юм. Тиймээс олон юм амлахгүй. Маш цөөхөн юмыг маш чанартай хийнэ. Монголын ард түмэнд өгсөн бидний амлалт бол 100 хувь биелдэг баймаар байна. Монголын “за” бол андгай буй за гэж. Ардчилсан намынхан “Ардчиллын за бол андгай буй за” гэдэг үгийг чанд тогтоож, хэвшүүлэх ёстой” хэмээв.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

Ардчилсан намын дарга Лу.Гантөмөртэй ярилцлаа.

-Ардчилсан нам эв нэгдлээ бүрэн дүүрэн хангаж чадав уу гэдэгт монголчууд, тэр дундаа танай хувь заяанд санаа зовдог хэсэг ихээхэн анхаарч байна. Та үүнд тодорхой хариулт хэлээч?

-Ардчилсан нам хуваагддаг, хоорондоо хэтэрхий өрсөлддөг байдал бол нэгдүгээрт, хамтын удирдлага байгаагүйтэй холбоотой гэж харж байна. Намд нэг хүний засаглал тогтоохыг зарим нэг нь оролдсон. Харамсалтай нь Ардчилсан нам бол эрх чөлөөг эрхэмлэдэг хүмүүсийн нэгдэл учраас нэг хүний бодлого, удирдлагад ороход их төвөгтэй. Тиймээс хамтын удирдлагын зарчим руу шилжиж байж бүгд эвэндээ орно. Менежмент дээрээ анхаарвал болохоор юм байна гэсэн дүгнэлтийг бид олон судалгааны үндсэн дээр гаргасан. Яагаад эв нэгдлийг чухалчлаад байна гэхээр бид бараг хагас жилийн хугацаанд намын гишүүдтэйгээ ярилцлаа. Намын гишүүдийн 80, 90 хувь нь эвийг хичээх хэрэгтэй гэдгийг тэргүүн эгнээнд чиглэл болгож байна. Эвийг хичээх технологи, менежмент нь юу вэ гэхээр хамтын удирдлага. Хамтын удирдлага хаана хэрэгжих вэ гэхээр Улс төрийн зөвлөл дээр хэрэгжинэ. Өдөр тутмын улс төрийн бодлого гаргадаг түвшиндөө хамтын удирдлагыг оруулахгүй бол болохгүй. Энэ асуудлаа бүрэн дүүрэн шийдэж чадсан.

институцийн хувьд бэхжихэд стратеги хэрэгтэй. Хоёр дахь шийдэл нь алсын стратегитай болж, түүнийг тойрч АН-ын гишүүд цул болох юм. Алсын стратегийн боловсруулалт одоогоор хийгдэж байна. Сонгуулийг угтаж стратегиа танилцуулах ёстой. АН-ын гишүүд 20, 30 жилийн хугацаанд тэрхүү стратегид төвлөрч ажиллана. Өөрөөр хэлбэл нэг чиг, нэг бодолтой явна. Түүнийхээ төлөө ажиллана.

Гуравдугаарт, эрх баригч болох үеийн стратеги. Эрх баригч болсон үедээ намын ерөнхий том стратегийг байнга хангаж биелүүлэх учиртай. Засгийн газар нь стратегийн Засгийн газар байх ёстой. Хүмүүсийн амьдралд, бизнест оролцдог, үг хэлэх эрх чөлөөнд халддаг гэдэг ч юмуу салаа мөчрөөрөө хүмүүсийн амьдралд нөлөөлөх гэж оролддог одоогийн Засгийн газар шиг байж болохгүй. Ардчилсан нам аль ч цаг үедээ стратегийн ухаалаг Засгийн газрыг байгуулах ёстой. Энэ гурван зүйлийг хийхэд АН урт хугацаандаа институцийн хувьд хүчирхэгжиж, бэхэжнэ.

Дахин хэлэхэд, нэгдүгээрт хамтын удирдлагатай байх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, холын стратеги. Гуравдугаарт, ухаалаг Засгийн газар, ухаалаг төрийн төлөө явах хэрэгтэй. Үүнийг ажил хэрэг болгохын тулд бид анхан шат руугаа орсон бодлого хэрэгжүүлнэ. Агаарын улс төр хийхээс илүү анхан шатанд, амьдрал дунд АН бэхжих нь чухал гэж харж байгаа. Эдгээрийг ажил хэрэг болгочихвол ирээдүйд АН дахин хуваагдах, хоорондоо муудалцах зүйл гарахгүй.

-АН-ын бүтэц, зохион байгуулалт нийгмийн анхаарлыг татлаа. Эв нэгдлийг хангах үүднээс бүтцийг байгуулав уу. Яагаад 15 дэд даргатай бүтцийг байгуулсан юм бэ?

-Олон дэд даргатай болсон үндсэн шалтгаан нь бид сонгууль руу чиглэж байгаа. Намаа төлөөлж ажиллахгүй бол нэг хүн, эсвэл нэг бүтцээр бид МАН-тай өрсөлдөж чадахааргүй харагдаж байна. Учир нь МАН-ын сайд нар, агентлагийн дарга нар төрийн мөнгөөр, төрийн машинаар, төрийн зардлаар намынхаа ажлыг хийгээд байна. Бүх сайд нар МАН-ын дүүргийн, аймгийн намын даргын албаг хашиж байна. Төрийн мөнгө, төсвийн ажилтнуудын оролцоотойгоор намын ажлаа маш хүчтэй явуулж байна. Тиймээс энэ хүмүүстэй өрсөлдөхөд бидэнд олон дүр хэрэгтэй. Олон оролцогч хэрэгтэй. Олон хүн хариуцлага хүлээх ёстой гэсэн зарчим дээрээс гарч ирсэн.

Хоёрдугаарт, 15-ны сар бүтэн байдаг шүү дээ. Тэрийг би хувьдаа бэлэгдсэн. Ардчилсан нам 15-ны сар шиг бүтэн байя. Монголын төр бүтэн болох ёстой. Монголчууд элэг бүтэн байх хэрэгтэй. Ардчилсан нам элэг бүтэн байх ёстой гэсэн утгаар энэ тоог бэлгэдэж намын даргын хувьд дур мэдэн сонгосон.

Дараа нь залуу үеэ гаргаж ирье. Шинэчлэл явуулъя. АН-д дараагийн үе гарч ирэх цаг нь аль 10 гаруй жилийн өмнө бий болсон. Гэтэл нам шинэчлэл хийгээгүй гацчихсан. АН-ын дарга Лу.Гантөмөр гэдэг хүний хувьд энэ хаалгыг нээх хэрэгтэй. Гэхдээ нэг, хоёр хүнд хаалга нээгээд явахгүй. Тиймээс 10, 15-аар нь, олноор нь нээж олон түмэнд хүргэж, олон нийтэд оруулах хэрэгтэй байгаа юм. Намын даргын үүрэг хүлээхээр хариуцлага гэдэг зүйл яригдана. Үүрэг хариуцлага хүлээсэн хүн эрхээ эдлэхээс гадна үүргээ хэрэгжүүлнэ. Хариуцлагаа хүлээнэ. Ажил хийнэ. Иргэдийн, намын гишүүдийн дунд орно. Ард түмнийхээ дунд орно. Монголчуудын ахуй амьдралтай танилцана. Тиймээс намын ажил руу олон залуусыг оруулж алдаа гаргадаггүй, туршлагатай, ажил хийгээд сурчихсан дараагийн үеийг бэлтгэж, гаргаж ирэхийн төлөө хийж байгаа. Тооны хувьд миний сонголт байсан. Бүрэлдэхүүний хувьд шинэчлэгдэх алхам гэж хэлж болно. Монгол төрийг өөрчлөх, монгол төрийг шинэ бодлого руу аваачихын тулд тэрхүү хүмүүс нь өөрсдөө өөрчлөгдөх ёстой. Энэ хүмүүс нь мэргэжлийн болохын тулд нам дээр хариуцлага хүлээж, сонгууль болоход хариуцлага, үүргээ хэр гүйцэтгэсэн бэ гэдгээс шалтгаалж цааш ахиж дэвжих асуудал яригдана.

-Анхан шатандаа яаж анхаарч, ямар бодлого хэрэгжүүлэх вэ?

-Нэн тэргүүнд байнгын харилцаа хэрэгтэй юм билээ. Намын 15 дэд дарга аймаг, дүүрэг гэхчлэн нэг нэг бүтцийн байгууллагыг хариуцна. Өөрөөр хэлбэл, байнгын харилцаа, хамтын ажиллагаанд орж байгаа юм. Нам цөөхөн ажилтнаар дамжуулж харилцах гэхээр зарим сумтай холбогдож чаддаггүй. Зарим сумд саналаа хэлж чаддаггүй. Зарим хороо, зарим гишүүд үгээ хэлж чаддаггүй. Ингээд ойлголцдоггүй. Нэг хүн, нэг алба, нэг шугамаар тэдгээр 200 мянган гишүүн үгийг сонсож чадахгүй. Бид сошиалаар үгээ хүргэж болно. Лу.Гантөмөр гэдэг дарга хэвлэлийн хурал хийгээд ч юм уу, эсвэл танд ярилцлага өгч байгаа шиг ярилцлага өгөөд 200 мянган гишүүндээ үгээ хэлж болно. Харамсалтай нь 200 мянган гишүүний үг надад ирэхгүй. Тиймээс сая тэдгээр хүмүүсийнхээ дуу хоолойг сонсохын тулд бүх аймгаар явлаа. Бүсийн, залуу үеийн форумыг зохион байгууллаа. Бизнес эрхлэгчдийн уулзалт зохион байгуулж байна. “Хөх Монголын-Хөх туг” аян зохион байгуулж байна. Нэг бүтцээр, нэг хүнээр дамжиж очихоор харилцааны алдаа гараад байна. Тиймээс энэ алдааг засахын тулд нэг хариуцлагатай дэд дарга нэг аймгийг хариуцаж тэр аймгийн хүмүүсийн дуу хоолойг сонсож бодлого, шийдвэр гаргахад дуу хоолойг тусгах хэрэгтэй байгаа юм. Ер нь Монголын төр ард түмнээ сонсож чаддаг, монголчуудын эрх ашгийг хамгаалж чаддаг, монгол хүн нэг номер гэдэг бодлого гаргахын тулд тэр хүмүүсийн зовлон бэрхшээл, стресс, элдэв асуудлыг мэддэг байх хэрэгтэй. Үүнийг мэдэхгүйгээр макро тоо хараад суугаад байвал, өдрөөс өдөрт Монголын дундаж давхарга алга болж байна. Тиймээс баруун төвийн намын хувьд иргэдийн эрх, эрх чөлөөг хамгаалж дээдлэх, санаа бодлыг мэдрэхийн тулд анхан, дунд шаттайгаа ажиллаж чаддаг нам болгож бойжуулах хэрэгтэй.

-Орон нутгийн Ардчилсан нам даргагүй байгаа юм биш үү. Орон нутгийн намын дарга нарын томилгоог яаж хийх вэ?

-Дотоод сонгуулийн хороо шинэчлэгдсэн. Дотоод сонгуулийн хороо өөрийн бүтцийн дунд шатны дотоод сонгуулийн хороогоор дамжуулан бүх шатны сонгуулиа ойрын хугацаанд хийнэ. Ингэснээр намын хороод хуралдаж өөрсдийн даргыг солих нь сольж, үргэлжлүүлэх нь үргэлжлүүлж тодорхой шийдэл гаргана. Ингээд намын хороод бүтэн болохоос гадна намын удирдлагуудыг сонгох ажлууд хийгдэнэ. Урьд нь хэн хийх, хэн зохион байгуулах вэ гэсэн маргаан Дотоод сонгуулийн хороонд гараад байсан. Үндсэн дүрмийн хороо, Дотоод сонгуулийн хороонд гарсан маргаанууд арилж байгаа нь давуу тал болж байна.

-Нийслэлийн Ардчилсан намын даргын асуудал нийгмийн анхааралд байх шиг байна. Янз бүрийн л мэдээ, янз бүрийн нэрс харагдах юм. Нийслэлийн Ардчилсан намын даргаар хэнийг тавих тухай асуудалд та тайлбар өгөөч?

-Нийслэлийн Ардчилсан нам бол том бүтэцтэй байгууллага. Есөн дүүргийн төлөөлөл орж Нийслэлийн намын хороо өөрсдөө шийддэг эрхтэй. Би тэр эрхэнд халдмааргүй байгаа юм. Лу.Гантөмөр гэдэг дарга бодлого явуулж, ямар нэгэн байдлаар Нийслэлийн намын хорооны бүрэн эрхэд халдахгүй гэсэн зарчим барьж байгаа. Тиймээс хэдийгээр өнөөдөр Нийслэлийн намын хорооны үйл ажиллагаа сайнгүй байна, Нийслэлийн намын хороо эзэнгүй байна гэдэг бэрхшээлүүд байгаа ийм үед намын дарга үүрэг гүйцэтгэгч тавьж болно. Миний хүндэтгэлтэй хандаж байгаа зүйл бол энэ том бүтцийг би өөрөө мэдэж, сайн дураараа зохион байгуулахад хүнд байна. Дээр хэлсэн сонгуулиудыг өөрсдөө хийж шинэ даргаа тодруулах нь зөв. Тэрхүү сонгогдсон даргаа тойроод менежментээ хийх хэрэгтэй. Нийслэлийн нам гэдэг бол Монгол Улсын тал болчихоод байна шүү дээ. Тиймээс энэ намын санаа бодол, хүсэл зориг руу шууд халдах бодол надад алга. Хэвлэлээр гарч байгаа нэр ус бол сонгогдох магадлалтай хүмүүсийн талаар яригдаад байна. Оргүй хүмүүс биш л дээ. Энэ хүмүүс сонгогдох байх, магадгүй энэ хүмүүс намын даргын таалалд нийцэх байх ч гэдэг юм уу өрсөлдөх гэж байгаа хүмүүс ийм яриа гаргасан гэж бодож байна. Гаргаг. Яриг. Сайн ярилцах хэрэгтэй. Олонхын дэмжлэг авч чадсан хүн нь намаа удирдах ёстой. Түүнээс Лу.Гантөмөр шууд Нийслэлийн намыг удирдана, дүүргүүдийг удирдана гэвэл миний стратеги гаргах ажил яагаад ч амжихгүй.

-Сүүлийн өдрүүдэд намын жагсаалтад хэнийг оруулах тухай асуудлаар МАН нийгэмд мэдээлэл өгөөд эхэллээ. Танай нам намын жагсаалт, нэр дэвшигчдэд ямар шалгуур тавих вэ?

-Үүнийг мэдээж намын Улс төрийн зөвлөл хамтын удирдлагын хүрээнд шийднэ. Хоёрдугаарт, Үндэсний бодлогын хороо шийднэ. Шийдвэр гаргах байгууллагууд бол эд нар. Намын дарга ямар санал оруулах вэ гэсэн миний байр суурийг сонирхож байна гэж ойлголоо. Миний байр суурь бол нэгдүгээрт, намын гишүүдэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн байх ёстой. Хоёрдугаарт, олон нийт буюу тодорхой салбарын төлөөлөл байх хэрэгтэй. Салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн байх ёстой. Гуравдугаарт, илүү залуу, илүү эрч хүчтэй хүмүүсийг гаргаж ирнэ. Ямар нэгэн байдлаар бохир асуудалд хутгалдаагүй, олон түмний талархал хүлээж чадах “цэвэр улстөрч” гэж нэрлэгддэг хэсгээс бид оруулж ирэх ёстой. Ингэхийн тулд маш их сургалт хийнэ. Мэргэшсэн парламентыг бид хүсч байгаа. Ардчилсан намын үзэл баримтлал, үзэл санааг дээдэлж чадах, парламент дээр хамгаалж чадах, тэр бодлогыг хэрэгжүүлж нэвтрүүлж чадах хүмүүсийг гаргаж ирнэ гэсэн төлөвлөгөөтэй байна.

-Ардчилсан нам дахин сэргэлтийн үе дээрээ ирлээ хэмээн танай намынхан мэдээлж байгаа. Үүнийг нийгэм ч эергээр хүлээж авч байна. Намын шинэчлэлд үеийн асуудлыг яаж анхаарч байгаа вэ?

-Ардчилсан нам хүний нөөцийн хувьд шинэчлэгдэж байгаа. Жишээлбэл, Лу.Гантөмөр гэдэг хүн хоёрдугаар үеийн улстөрч мөн. Би Ардчилсан хувьсгалд оролцоогүй. Ардчилсан хувьсгалын үед гадаадад суралцаж байсан. Тиймээс Ардчилсан нам анх удаа хоёрдугаар үеийн партизануудыг оруулж ирлээ гэж ойлгож болно. Миний үүрэг бол гуравдугаар үеийг гаргаж ирэх, гуравдугаар үеэ бэлтгэх. Учир нь монгол төрийг удирдахад туршлага хэрэгтэй. Бодлого хэрэгтэй.

Өнөөдрийн төрд нэгдүгээрт, бодлого алга. Хоёрдугаарт, туршлага асар нимгэн байна. Гуравдугаарт, бэлтгэгдэж амжаагүй нь яах аргагүй анзаарагдаж байна. УИХ-аас гарч байгаа шийдвэрүүд, төрийн анхан, дунд шатанд гарч байгаа шийдвэрүүд, иргэдийг дарамталж байгаа байдал, бизнест хандаж байгаа сөрөг хандлага, гаргаж байгаа мөнгөний бодлого зэрэг зүйлүүдэд төрийн туршлага алдагдсан гэдэг нь харагдаж байгаа. Тиймээс АН богино хугацаанд хүмүүсээ бэлтгэх, үзэл санаандаа үнэнч байдлыг байнга хадгалах ёстой. АН-ын эрх чөлөөний тунхаг удахгүй гарна. Тэрхүү тунхагт үнэнч байх, түүнийгээ мөрдлөг болгож төрийн ажил хэрэг болгох тухай тусгана. АН-ын нэг гишүүн аймгийн дарга боллоо гэхэд тэр аймагт байгаа бизнес цэцэглэх ёстой. Тэр аймагт байгаа ард түмний амьдрал сайжрах хэрэгтэй. Тэр боломжийг ард түмэнд олгож чадахуйц хүмүүс гарч ирэх ёстой.

Тиймээс манай намыг дараагийн үеэ бэлтгэх ажил хурдтай явж байгаа. Нэгдүгээрт, хүнээрээ ч шинэчлэгдэнэ. Хоёрдугаарт, бодлогоороо ч шинэчлэгдэнэ. Бодлого цоо шинэ байна. Дундаж давхаргыг хамгаалсан төрийн бодлогыг бид гаргаж ирнэ. Иргэд аз жаргалтай амьдарч болох төрийн бодлогыг гаргана. Тэгэхгүй бол нийгмийн 70, 80 хувь нь маш их бухимдалтай, стресстэй байна. Учир нь төр өөрөө ард түмний ахуй амьдралыг самраад байна. Амьдрал руу хэтэрхий оролцож байна. Бэлэнчлэх сэтгэлгээг туйлын их бий болгож байна. Бэлэнчлэх сэтгэлгээг бий болгохын тулд МАН төрийн зардлыг нэн их өсгөсөн байна. Тэрхүү өндөр зардлыг бий болгохын тулд бизнес эрхлэгчдийг маш ихээр дарамталж доош нь чангааж байна. Ажил, бизнесээ хэвийн хийгээд явж байсан хүмүүс төрийн харалган бодлогоос болж доошоо унаад байна. Ажилгүй болоод байна. Солонгос руу явж ажил хийхээс өөр аргагүй болж байна. Амьдралаа дахин сайжруулж дундаж давхарга руугаа очихыг бүгд хүсч, мөрөөдөж байна. Тиймээс бид шинэ бодлогоор энэ бүхнийг хангах ёстой.

Хамтын удирдлага гэдэг бол Ардчилсан намын шинэчлэл мөн. Бүх гишүүдийн оролцоо гэдэг бол АН-ын шинэчлэл мөн. Бодлогын байгууллага намын дэргэд байгуулж байгаа нь АН-ын шинэчлэл мөн. Сургалтын академи дэргэдээ байгуулсан. Х.Тэмүүжин ахлаад явж байгаа. Энэ бол АН-ын шинэчлэл мөн. Эв нэгдэлтэй байх менежментийг хийж байгаа. Энэ бол АН-ын шинэчлэл мөн. Одоо бодлогын шинэчлэл хийгдэнэ. Энэ шинэчлэлийн бодлого нь стратегитай байна. Тэрхүү стратеги монголчуудын төлөө байна. Монголын ардчилсан төрийг хамгаалахын төлөө ажиллана.

-Энэхүү бодлогоо боловсруулчихсан уу, эсвэл судалгааны ажил нь хийгдэж байна уу?

-Судалгаанууд хийгдчихсэн. Дүгнэлтүүд гарчихсан. Ерөнхий бодлогын зургууд зурагдаж байна. Бид Монголын ард түмэнд ашигтай хувилбарыг санал болгох ёстой. Түүнийгээ урт удаан хугацаанд холбиролтгүй хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Тэрхүү бодлого бол дундаж бодлогыг тэлэх бодлого юм. Үүнийг ямар мөнгөний бодлого, ямар төсвийн бодлого, ямар төрийн байгууллагын шинэчлэл, ямар хуулийн засаглалаар, яаж хийж байж дундаж давхаргыг тэлэх вэ гэсэн бодлого гарч ирнэ.

-АН-д клубүүд шинээр мэндэлж байна. 20 гаруй клубтэй болчихлоо. Энэ сайн зүйл үү, эсвэл муу юу?

-АН-ын алтан зарчим юу вэ гэхээр нэгдүгээрт эх орноо бод. Хоёрдугаарт, намаа бод. Гуравдугаарт, фракц найз нөхдөө бод. Хамгийн сүүлд өөрийгөө бод. Энэ бол АН-ын үйл хэргийн алтан зарчим. Энэ зарчмыг барьж байгаа тохиолдолд бодлогын, улстөрийн, уран сайхны ямар ч клубүүд байж болно. Бүгдийг нь зөвшөөрнө. Хүмүүс эвлэлдэн нэгдэж байгаа нь сайн. Гол нь АН-ын үйл хэргийн алтан зарчмыг баримтлах хэрэгтэй. АН-ын даргын зарчим шударга байна. Ардчилсан зарчимтай байна. Хуулийг дээдэлнэ. Бүх хүнд тэгш байдлыг олгоно. Энэ бол Үндсэн хуулийн зарчим. Үндсэн хуулийн энэхүү зарчмыг АН хатуу баримтална.

Өмгөөлөгч А.Түвшинтөгстэй ярилцлаа.

-Өнгөрөгч хаврын чуулганаар батлагдсан УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг та ерөнхийд нь хэрхэн дүгнэж байна?

-2019 оны арванхоёрдугаар сарын 20-ны өдөр УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийг баталсан. Энэхүү хуульд 2023 оны зургадугаар сард Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй холбоотой нэмэлт, өөрчлөлт орсон. УИХ-аас 2023 оны тавдугаар сарын 31-ний өдөр Монгол Улсын Үндсэн хуулийн хорин нэгдүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт “Улсын их Хурал нэг танхимтай, нэг зуун хорин зургаан гишүүнтэй байна. Улсын Хурлын сонгуулийг сонгуулийн холимог тогтолцоогоор явуулна. Улсын Хурлын далан найман гишүүнийг олныг төлөөлөх, дөчин найман гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх аргаар сонгоно” гэсэн нэмэлт, өөрчлөлтийг баталсан. Энэхүү Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэртэй холбоотой байсан. Сонгуулийн тогтолцоог холимог болгож өөрчлөх асуудал нь УиХ-ын сүүлийн хоёр сонгуульд нэг нам үнэмлэхүй ялалтыг авч байсантай холбон тайлбарлаж болох юм. Гэхдээ сонгуулийн мажаритари болон пропорциональ аргын аль аль нь давуу болон сул талуудтай. Харин энэхүү холимог тогтолцоог хүлээж авахад том болон жижиг намуудын аль аль нь дэмжих байр суурьтай оролцсон. ингэхдээ УиХ-ын гишүүн 76 байсныг Үндсэн хуулиар 126 болгон нэмэгдүүлсэн. Учир нь гишүүдийн тоог нэмэгдүүлж, парламентын төлөөлөх чадвар сайжирснаар энгийн иргэдийн төлөөлөл парламентад сууж, төлөөлж чадах боломжийг бий болгох нь юу юунаас илүү чухал байгаатай холбоотой.

Мажоритари аргыг олон жил ашигласан. Нэг тойрогт өрсөлдөж байгаа өрсөлдөгчдийн хамгийн өндөр саналыг авсан хүн УИХ-ын гишүүнээр сонгогддог. Хамгийн олон санал авч байгаа нь буюу сонгуулийн хуучин хуулиар сонгогчдын 25 хувиас дээш санал аваад гишүүн болдог. Гэтэл цаана нь 75 хувийг нь төлөөлөх төлөөлөгч парламентад алга байгаа нь сул тал. Иймд энэ сул талыг Ардын намын зүгээс арилгая, парламент олон иргэнийг бас олон түвшний иргэдийг төлөөлөх чадамжтай байх ёстой гэсэн саналыг гаргаж байсан. Харин ардчилсан намын төлөөлөл болсон УИХ-ын зарим гишүүд “Манай улсад 100 хувь пропорциональ байх нь арай тохирохгүй байх. Учир нь бид эхлээд улс төрийн намуудаа төлөвшүүлэх хэрэгтэй. Иймд холимог тогтолцоогоор явуулах нь зүйтэй. Өөрөөр хэлбэл, мажоритари ба пропорциональтай хослуулах. Пропорциональ тогтолцооны сайн тал нь улс төрийн намууд төлөвшдөг” гэсэн байр суурийг илэрхийлсэн. Хүннамын хувьд “Нийт гишүүний 50 хувь нь пропорциональ хэлбэртэй буюу нэг тойргоос сонгогддог байх нь зөв. Тэд хөгжлийн бодлого ярьдаг, бодлогыг санхүүжүүлэхийн төлөө кнопоо дардаг байх ёстой. Монгол Улсын хувьд газар нутаг томтой, хүмүүсийг төлөөлөхөөс гадна газар нутгийг төлөөлөх онцлогтой гэж судлаачид ярьж байгаа. Иймд үлдсэн 50 хувь нь 21 аймгаа төлөөлөх мажоритари тогтолцоо байж, холимог системээр явах нь зөв” гэж нийтэд илэрхийлж байсан. үүнээс харахад намуудын хувьд аль аль нь мажиротари, пропорциональ тогтолцооны давуу талуудыг авч хэрэгжүүлснээр улс орны хөгжил, иргэдийн төлөөлүүлэх зарчим, намын хөгжилд тустай гэж үзсэн. Иймээс дундын хувилбар буюу 78 гишүүнийг мажоритари аргаар, харин 48 гишүүнийг пропорциональ аргыг дэмжсэн. Одоо харин энэхүү хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт болон онцлог зохицуулалтын тухай ярья.

УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд Улсын Их Хурлын 78 гишүүнийг хуульд заасны дагуу байгуулагдсан сонгуулийн тойргоос олныг төлөөлөх /мажоритари/ аргаар, Улсын Их Хурлын 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэн төлөөлөх /пропорциональ/ аргаар сонгох хувилбарыг оруулж өгсөн. Мөн УИХ-ын Сонгуулийн хуулийн энэ удаагийн нэмэлт өөрчлөлт хувь тэнцүүлэн төлөөлөх аргыг тусгасантай холбоотойгоор тойрогт болон жагсаалтад зэрэг нэр дэвшихийг хориглосон заалт тусгагдсан онцлогтой.

Сонгуулийн холимог тогтолцоонд багтсан намын жагсаалтаар улс төрийн намууд нэр дэвшүүлчихээд энэ хуульд заасны дагуу байгуулагдсан сонгуулийн тойргоос олныг төлөөлөх /мажоритари/ хэлбэрт нь хүний нэр дэвшүүлэхгүй байх нөхцөлийг хаах үүднээс Сонгуулийн хуулийн тойрогт ногдох нийт мандатын 50 буюу түүнээс дээш хувьд нь нэр дэвшүүлсэн байх, Намын тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын дөрөв буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх, Хоёр нам бүхий эвслийн тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын тав буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх, Гурав буюу түүнээс дээш нам бүхий эвслийн тухайд нам, эвсэлд өгсөн нийт саналын долоо буюу түүнээс дээш хувийн санал авсан байх зэрэг зохицуулалтууд орж ирсэн. УИХ-ын 78 тойргийн 39, түүнээс дээш тойрогт нэр дэвшигчтэй улс төрийн нам, сонгуулийн холимог тогтолцооны нөгөө жигүүр болох нэрсийн жагсаалтаар нэр дэвшүүлэх эрхтэй болно. УИХ-ын гишүүнийг жагсаалтаар сонгоход, Монгол Улсын нутаг дэвсгэр сонгуулийн нэг тойрог байна. Ийм учраас улс төрийн намын нэрсийн жагсаалтаар нэр дэвшигчийг 1:1 хүйсийн харьцаатай жагсаалтын дарааллыг үндэслэн нэр дэвшүүлэхээр зохицуулсан.

Хуулийн төслийг хэлэлцэж байх үед иргэд, сонгогчдын хувьд мөнгөөр жагсаалтад орох явдал гарна гэж таамаглаж, хардаж байсан. Тухайн үед жагсаалттай холбоотойгоор төсөлд “Нам, эвсэл нэр дэвшүүлэхдээ намын гишүүн, дэмжигчээсээ мөнгөн болон мөнгөн бус хөрөнгө, үйлчилгээ, барьцаа, дэнчин авахыг хориглоно” гэсэн заалтуудыг оруулж байгаа талаар Д.Тогтохсүрэн гишүүн мэдээлэл өгч байсан. Энэхүү зохицуулалтууд нь өөрчлөлт орохгүйгээр батлагдсан. Тиймээс нам, эвсэл тухайн нэр дэвшигчийг дэвшүүлэхийн өмнө мөнгө, мөнгөн бус хөрөнгө, үйлчилгээ, барьцаа, дэнчин шаардах боломжгүй болсон. Мөн сонгуулийн өмнө олон иргэдийн саналыг авах зорилгоор оршин суугаа хаягийг өөрчлөх тохиолдол гардаг. Харин УИХ сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр иргэний шилжилт хөдөлгөөнийг санал авах өдрөөс 60 хоногийн өмнө зогсоож, санал авах өдрийн дараах өдрөөс сэргээхээр зохицуулсан. Гэхдээ сонгууль болохоос 60 хоногийн өмнө иргэд шилжилт хөдөлгөөн хийх эрхтэй тул энэхүү эрсдэлийг хуулиар бүрэн хаасан гэж хэлэх боломжгүй байна.

-“Жижиг нам”-ууд хэдэн мянган хүний санал авч байж нэг нэр дэвшигч УИХ-д сонгогдох боломжтой вэ?

-Хуучин шиг 25 хувь гэчихээр болохгүй байгаа юм. Сонгуульд нэр дэвшиж байгаа хүмүүсийн тоо, сонгогчдын тоо зэргээс хамаарах учир шууд хариулах боломжгүй байна.

-Харин бие даагчдын тухайд халтай эсвэл хэр ээлтэй болсон бэ. Бие даан нэр дэвшигч хэдэн хүний санал авч байж УИХ-д сонгогдох боломжтой болох вэ?

-Хуулиар энэхүү боломжийг хаасан зохицуулалт байхгүй. Харин хэрэгжүүлэхдээ анхаарах хэрэгтэй. Хууль 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс хэрэгжих юм. Тиймээс хэрэгжиж эхлээгүй хуульд урьдчилан дүгнэлт өгөх боломжгүй. Харин УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулиар бие даан нэр дэвшүүлэгч нь гарын үсэг зуруулахдаа А4 хэмжээнээс хэтрэхгүй хэмжээтэй өөрийн танилцуулах хуудсыг тарааж болох зохицуулалт тусгагдсан. Энэхүү хэм хэмжээ нь бие даан нэр дэвшигчийг сонгогчдод таниулах, сурталчлах нөхцөлийг олгож өгсөн.

-“Жижиг нам”-ууд өөрсдийгөө худалдаж байна гэсэн яриа нийгмийн хүрээнд нэлээд тархсан. Ийм байх боломжтой юу?

-Тойргийн хуваарилалттай холбоотой асуудлыг жижиг намууд ажиглаж байгаа болов уу. Учир нь хууль батлагдсанаар хоёрдугаар сарын 1 гэхэд тойргийн асуудал тодорхой болно. Тухайн үед мажоритари тогтолцоогоор нэг мандаттай байх уу, олон мандаттай байх уу гэдэг асуудал шийдэгдэнэ гэж харж байна. УИХ-д нэг нам давамгайлж байгаа тохиолдолд өөрсдөдөө ашигтай байдлаар хуваарилалт хийх байдал гарч болзошгүй талаар судлаачид анхааруулж байгаа юм. Сонгуулийн тухай хууль болон нэмэлт, өөрчлөлтөөр тухайн эрсдэлийг хаасан хэм хэмжээг зааж өгөөгүй.

-Олон улсын жишигт хэр нийцсэн хууль вэ. Манайх шиг ийм хуулиар сонгуулиа явуулдаг ямар улс орнууд байна. Ашиг тус нь яаж гарч байна?

-Олон улсын туршлагыг харгалзаж хуулийг боловсруулдаг. Гэхдээ мэдээж өөрийн улсын онцлог, туршлагыг харгалзана. УИХ-ын сонгуулийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр тойрогт нэр дэвшигчдийн зурагт хуудсыг байрлуулсан нэгдсэн самбарыг сум, дүүргийн Засаг дарга бэлтгэж, байршуулах ажлыг зохион байгуулахаар тусгасан. Ингэснээр сонгуульд өрсөлдөж буй иргэдийн төсөв зардал багасна гэсэн тооцооллыг гаргасан байдаг. Мөн нэр дэвшигчдийн сонгогдох боломжийг нэмэгдүүлж, сонгогчийн тоонд үндэслэн суманд хоёр хүртэл, аймгийн төвийн суманд тав хүртэл, хороонд дөрөв хүртэл нэгдсэн самбарыг үнэ төлбөргүй байрлуулахаар зохицуулж өгсөн. Бизнесийн зорилгоор байнга ашиглагддаг сурталчилгааны самбар, дэлгэц, түүний орон зайг сонгуулийн сурталчилгаанд ашиглах боломжгүй болсон. Сонгуулийн зардал, сурталчилгааны арга хэлбэрийн хувьд цахим орчин ашиглан сонгуулийн сурталчилгаа явуулах зардал тойрогт дэвшигчийн зардлын дээд хэмжээний 15 хувиас хэтрэхгүй байх юм. Зардлын дээд хэмжээг хоёр шатлалтайгаар бууруулахаар боллоо. Тухайлбал, сонгуулийн зардлын дээд хэмжээ тогтоох аргачлал нь сонгуулийн зардлыг бууруулахад чиглэх бөгөөд сонгуулийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, байршил, өрхийн болон сонгогчийн тоо болон хуульд заасан бусад шаардлагад үндэслэнэ.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

УИХ-ын гишүүн Х.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Ер нь намрын эдийн засгийн төлөв байдлыг та хэрхэн харж байна. Сургууль, цэцэрлэгийн үйл ажиллагаа эхэлж байгаатай холбоотойгоор эрэлт ихэсч байх шиг байна. энэ нь валютын ханшинд хэр нөлөөлөх бол?

-Өмнөх жилүүдийн түүхийг үзвэл ам.долларын ханш ихэсдэг байсан л даа. Харин энэ жилийн тухайд бол онцлогтой. Уул уурхайн экспорт сайжирсантай холбоотойгоор ам.долларын орлого ч сайжирсан. Гэхдээ өмнө нь манайх уул уурхайгаас олсон мөнгөө бусад салбар руу хөрөнгө оруулалт болгоод оруулчихдаг байсан. Гэтэл уул уурхайгаас орж ирж байгаа орлого зургаан сараас нэг жилийн дараагаас л эдийн засагт нэвчиж эхэлдэг. Өөрөөр хэлбэл, ийм хугацааны дараагаас улсын төсөв, ханш, барилгын салбарт ч гэдэг юм уу нөлөөлж эхэлдэг. Энэ үйл явц явагдах нь явагдаж байна. Гэхдээ энэ жилийн тухайд сэргэлт хожуу явагдаж байна. Нэгдүгээрт, барилгын салбар руу тэр мөнгө орж амжаагүй байна. Хоёрдугаарт, ипотекийн зээл тодорхой хугацаанд саатсанаас үүдэж барилгын салбарт өмнөх жилүүдтэй адил хэмжээний том бүтээн байгуулалтыг хийгээгүй байна.

Намар, өвөл яагаад ам.долларын ханш өсдөг вэ гэхээр бэлэг сэлтээс гадна барилгын салбарын импорт ихээхэн хувийг эзэлдэг. Барилгын дотоод засалд их импорт ордог. Энэ жилийн тухайд бага байна гэсэн үг. Тиймээс 2023 оны төсөв ашигтай гарах юм шиг байгаа юм. Эдийн засгийн өсөлт зургаан хувьтай гарна. Хэдийгээр төсөвт тодотгол хийж цалин, тэтгэврийг нэмсэн ч гэсэн долдугаар сарын байдлаар төсвийн ашиг 1.8 их наяд төгрөг хүрсэн байсан. Улсын төсөвт татвар бүрдүүлэлт харьцангуй сайн явж байна. Нөгөө талд хувийн секторууд руу хангалттай хөрөнгө оруулалт орсонгүй.

Дэлхий даяар зээлийн хүү өсч байна. Маш өндөр хүүтэй болж байна. АНУ-ын Засгийн газрын бонд 4.5 хавьцаа байна. Үүнээс үзвэл ойрын хэдэн жилдээ ойлгомжгүй байдал өнгөртөл гадаадаас зээл авах нь харьцангуй хэцүү болно гэсэн үг. Манайх ихэнхдээ дахин санхүүжилт хийж байгаа шүү дээ.

Бид одооноос зээл төлөлтөө дуусгаж явахгүй бол манайх шиг рейтингтэй орнуудынх дараагийн санхүүжилт минимум 10 хувьтай босохоор харагдаж байна. Тиймээс ойрын хоёр гурван жилийн хугацаанд төлөх бондуудыг бүрэн төлж явах хэрэгтэй. Үгүй бол гадаад худалдаанд дахин санхүүжилт хийвэл нэлээд өндөр хүүтэйгээр мөнгө босно. Энэ жилийн хувьд ханш харьцангуй тогтвортой байх болов уу гэж харж байна. Дүгнээд хэлэхэд эдийн засаг өсөлттэй байна. Валютын орлого хангалттай байна. Нөгөө талд импортын гол өдөөгч буюу барилгын салбар, машины борлуулалт тодорхой хэмжээнд буурсан гэж байгаа. Энэ нь импортын барааны эрэлт харьцангуй бага байна гэсэн үг. Тиймээс ам.долларын ханш харьцангуй гайгүй байх болов уу. Ер нь шинэ жил, цагаан сар хоёр л их нөлөөлдөг. Гэхдээ ханшинд шууд том хэмжээгээр нөлөөлөхгүй байх гэж харж байна.

-Гэтэл зарим мэргэжилтнүүд инфляци нэмэгдэх төлөвтэй байна гэсэн байр суурийг илэрхийлээд байгаа шүү дээ?

-Ханш алдвал нэмэгдэнэ. Би он дуустал инфляци гайгүй байна гэж харж байна. Зарим хүмүүс өмнөх жилүүдийн түүхийг харж байгаад яриад байна л даа. Дээр хэлсэнчлэн хэрэглээний бараа, барилгын дотор заслын материал их импортолдог байсныг тооцоолоод валютын ханш савах байх гэсэн таамаглал хийгээд байх шиг байна. Би үүнтэй санал нийлэхгүй байгаа.

Тэтгэвэр нэмсэнтэй холбоотойгоор инфляци өсөх байх гээд ажигласан байдалтай байна. Мэдээж тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж таарна. Гэхдээ том хэмжээнд харьцангуй гайгүй байх гэж харж байгаа. Учир нь манай улсын хувьд инфляцийн гол өдөөгч нь ханш байдаг. Бусад нь харьцангуй гайгүй. Үүнээс гадна манайд инфляци импортлогдоод байна. Бусад оронд инфляцийн түвшин өндөр байгаа. Харин БНХАУ-ынх харьцангуй гайгүй байна. Гэхдээ барилгын салбар нь хямралтай байна. Улс орон бүр ковид, геополитикийн зөрчилдөөний дараах асуудлаа цэгцлэх гээд үзээд л байна.

-Тэгвэл ам.долларын ханшийг буулгах боломжтой юу?

-Буух боломжгүй байх гэж харж байна. Одоо гадаад бондуудын төлөлтийг хийгээд явна гэж байгаа бол тодорхой хэмжээний хуримтлалуудыг бий болгох ёстой. Энд нэг зүйлийг дурдахад, манайд хуримтлалын сангууд бий. Тухайлбал, “Ирээдүй өв сан”. Уг санд одоогоор 2.7 их наяд төгрөг хуримтлагдсан байна. Энэ сангийн мөнгийг уг нь валютаар, магадгүй гадны өндөр хөгжилтэй буюу рейтинг нь гурав А-тай Засгийн газрын бондод байршуулаад явсан бол нэг тэрбум ам.доллар болчихоор байсан юм билээ. Тэр санд сар бүр мөнгө хуримтлуулж байгаа шүү дээ. Сангийн мөнгөнөөс тодорхой хэмжээгээр хүүхдийн мөнгө өгөх нь өгсөн.

Гэхдээ төрийн сан дээр төгрөгөөр хүүгүй байршуулж байгаа. Ингэж зүгээр байршуулснаараа бид алдагдал хүлээгээд байгаа юм. Ханш алдахаар тэр мөнгөний үнэ цэнэ унаад байна гэсэн үг шүү дээ.

Гэхдээ эрсдэлтэй зүйлд тэр мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийж болохгүй. Тэрийг хурдан хөрвөх боломжтой үнэт цаасанд байршуулж байж баталгаатай болно.

-Дэлхий нийтийн эдийн засгийн чиг хандлага Ази руу чиглэж байна гэсэн зүйл энэ зун их яригдсан. Хэрвээ үнэхээр Ази руу, тэр дундаа манай урд хөрш рүү эдийн засгийн чиг хандлага чиглэж байгаа бол манайх үүнээс ямар боломжийг өөрсдөдөө бий болгох боломжтой вэ?

-Худалдааны интеграцид орох хэрэгтэй. Ази тив том шүү дээ. БНХАУ ч том. Энэтхэг улс мөн БНХАУ-аас хүн амаараа олон болчихлоо. Бусад тивүүдийг бодоход дэд бүтцийн холболт харьцангуй муу. Тиймээс бид худалдаа хөрөнгө оруулалтын ажлуудаа эрчимжүүлэх хэрэгтэй гэсэн үг. Манайх шиг далайд гарцгүй, хязгаарлагдмал орны хувьд болж өгвөл чөлөөт худалдааны хэлэлцээрүүдийг сайн тохирч байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, нэгдүгээрт бараагаа худалдах боломжтой болох ёстой. Үүнийг нь Засгийн газар хийж өгөх хэрэгтэй гэсэн үг. Хоёрдугаарт, манай бүтээгдэхүүн холын тээврийг даах чадамжтай байх хэрэгтэй.

Ковидын үед бид зөвхөн нүүрсээр амьдарч болохгүй юм байна гэдгийг ойлголоо шүү дээ. Нүүрс гардгаараа гараг. Гэхдээ үүний хажуугаар өртөг шингэсэн, тээвэрлэлтийг нь харьцангуй хялбар шийдэж болохоор өндөр өртөгтэй уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ хөгжүүлэх хэрэгтэй. Үүн дотор сүүлийн яригдаад байгаа ураныг зөв вариант гэж би харж байгаа. Ураны нэг килограмм нь 150 ам.доллар. Тэгвэл нэг тонн нь 150 мянган ам.доллар гэсэн үг. Бид хэд хэдэн тонноор гаргах боломжтой. Үүнтэй адил өртөг шингэсэн тээвэрлэлтийг амархан шийдэж болохоор дараа дараагийн бараа бүтээгдэхүүнийг хөгжүүлэх хэрэгтэй. Ингээд тэрхүү бүтээгдэхүүнээс орж ирж байгаа орлогоороо дэд бүтэц, хүнс хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ хөгжүүлэх гарц байна.

Энэ жил аялал жуулчлалын тухай хуулиа амжилттай батлаад, иргэний агаарын тээврээ либералчлаад урьд өмнө авч байгаагүй хэмжээний жуулчдаа авч байна. Энэ бол ковидын дараах сэргэлтийн цаг үе. Тиймээс манайд илүү потенциалууд байна. Засгийн газар сурталчилгаа чиглэлд сайн ажилласан гэж бодож байгаа. Шинэ үеийн маркетингийн сошиал медиагийн аргыг амжилттай сайн хэрэгжүүллээ.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ