Author: РЕНЧИНГИЙН ХИШИГЖАРГАЛ

С.Билэгсайхан: Төрийн өндөр албан тушаалтан хулгай хийвэл эх орноосоо урвасанд тооцно гэсэн заалт Үндсэн хуульд оруулах ёстой байж гэж боддог DNN.mn

Ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг батлалцсан Ардын их хурлын депутат, УИХ-ын гишүүн асан С.Билэгсайхантай ярилцлаа.

-Ардчилсан Үндсэн хуулийг батлах үеийн Монголын нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байснаас ярилцлагаа эхэлье?

-Монголчууд хар гэртээ хаан, бор гэртээ богд болсон үе л дээ. Зөвлөлтийн эрхшээлээс гарсан. Тэр үед манай улсын төсвийн 80 хувийг ЗХУ татаасаар өгдөг байсан. 1990 онд манай улс ардчилал руу орсон. Ингээд ЗХУ татаас өгөхөө больж, өөрсдөө бие дааж яв гэдэг байдал руу орсон. Тэр үед Монгол Улс ургацаа хурааж авч чадахгүй байдалд орсон. Ургац хурааж авч чадахгүй байна гэдэг нь өлсгөлөнд орох нөхцөл үүснэ шүү дээ. Дэлгүүрт давснаас өөр бараагүй болсон. Газар тариалан эрхлэгчид ажилгүй болсон. Үйлдвэрүүд бүгд зогссон. Тухайн үед социалист орнуудын эдийн засгийн харилцан туслалцах зөвлөл гэж байсан. Тэд төвлөрсөн маягаар санхүүжилт хийдэг байлаа. Мөн материалаар хангаж өгдөг байсан. Өөрөөр хэлбэл, гутлын үйлдвэр байлаа гэхэд резин, цавуугаар нь хангадаг. Монголчууд дотооддоо хийдэггүй. Ийн төвлөрсөн шугамаар татаас өгч, төвлөрсөн материалын хангамж өгдөг. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг төвлөрсөн шугамаар тарааж өгдөг байсан. Гэтэл нэг өдөр байхгүй болчихсон. Одоо зарим хүмүүс “Манайх гутлаа өөрсдөө хийдэг, Вьетнам руу гурван сая гутал гаргадаг байсан. Ардчилал гарч ирээд больсон” гэж ярьдаг. Чанартай, чанаргүйгээс үл хамаараад хүчээр Вьетнамд өгдөг байсан юм.

-Анхны ардчилсан Үндсэн хуулийг баталснаар Монголд ямар ололт амжилтыг авч ирэв?

-Тухайн үед бид нэгдүгээрт, малыг хувьчилсан.

Монголын Ардчилсан намын анхны ЕНБД-ын хувьд би удирдаж зохион байгуулж байсан. Тухайн үеийн таван жилийн ерөнхий төлөвлөгөөнд 25 сая малтай болох зорилт тавьж байлаа. Тэгвэл өнөөдөр жилд 20-30 сая төл мал хүлээж авч байна. Өнгөрөгч жил нийт 79 сая мал тоологдлоо.

Үүнээс гадна барилга, үйлдвэрийн ажилчдаа яах вэ гэдэг асуудал тулгарсан. Э.Бат-Үүл гадаад паспортыг олгоё гэж анх санаачилсан. Өнөөдөр монголчууд дуртай цагтаа гадагшаа явчихаж байна. Социализмын үед Намын төв хорооноос очиж авдаг байлаа шүү дээ. Ингэхдээ ажилдаа сайн, муу байгаагаас шалтгаалж явуулах үгүйгээ шийднэ. Ингэж тэр хүндрэлээс гарч байлаа. Үүний дараа нийгмийн хямрал үүссэн. Тиймээс нийгмийн зөвшилцөлд хүрэх зайлшгүй шаардлагатай болсон. 1990 онд анх сонгууль болсон. 430 депутатаас бие даагчидтай нийлээд Ардчилсан хүчнээс 49 хүн сонгуулиар гарсан. Үндсэн хууль батлах процесс их төвөгтэй явсан. Үндсэн хуулиа баталж чадахгүй бол иргэний дайн руу орно шүү дээ. Монголчуудын том ололт нь Үндсэн хуулиа баталж аваад, хуучин социализмаасаа татгалзсан. Хүн төрөлхтний шинэ жам ёсны хөгжил рүү орсон. Үүнийгээ баталгаажуулж, Зөвлөлтийн эрхшээлээс гарлаа гээд Үндсэн хуулийг баталж баталгаажуулсан.

-Ардчилсан Үндсэн хуулийг батлахдаа та бүхний зорьж байсан зорилго өнөөдөр биелэгдэж үү. Та юу гэж харж байна?

-Ардчилсан намын ЕНБД-ын хувьд би зах зээлд улс төр, эдийн засгийн шинэтгэл хийх концепцыг боловсруулсан. 1991 оны нэгдүгээр сарын 7, 8-нд Монголын Ардчилсан намын ээлжит бус их хурлыг хуралдуулж, баталж байлаа. Тэр концепцын бидний бүх зорилт хэрэгжсэн. Учир нь Үндсэн хуульд тусгасан.

Нэг зүйлийг л тусгаагүй орхигдуулсан. Тухайн үед дутуу бодсон. Нийгэм шунал дээр бүтэж байна. Тэр шунал явж явж намын дээр, Засгийн дээр, улсын дээр гарна гэж тооцоолоогүй. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр хулгай зэлгий дийлдэхгүй байна. Үүнийг тухайн үед хязгаарлаж чадаагүй. Төрийн өндөр албан тушаалтан хулгай хийвэл эх орноосоо урвасанд тооцно гэсэн заалт Үндсэн хуульд оруулах ёстой байж гэж одоо боддог юм. Эх орноосоо урвасан бол 10-12 жилийн ял оногдуулдаг. Мөн хөрөнгийг нь хурааж, хөөн хэлэлцэх хугацаа байдаггүй.

Өнөөдөр Л.Оюун-Эрдэнэ авлига, хулгайтай тэмцээд л байна. Тэдэнд өөр арга байхгүй болчихоод байгаа юм. Улс урагшаа явахгүй болчихоод байгаа. Харахаар өөрийнх нь нам, найз нөхөд нь мафи болчихсон байна шүү дээ. Биржээр нүүрс арилжаалдаг болсноос хойш 2021-2023 онд ДНБ хоёр дахин өссөн гэж мэдэгдэл хийлээ. Өөрөөр хэлбэл, 300, 400-хан гэр бүл ийм хэмжээний хулгайг хийж байж. Монголд 900 гаруй өрх бий. Үүний 300, 400 гэр бүл ДНБ-тэй тэнцэх хэмжээний хулгай хийж байж. Жирийн иргэдийн боломжийг хулгайлж гадаадад тансаглаж байна. Тэд хоёр жижигхэн амбаартай гэцгээдэг. Минийхээр бол амбаар гэж айлуудын гадаа байдаг модон амбаарыг хэлдэг. Гэтэл тэдний амбаар гурав, дөрвөн давхар 30, 40 сая долларын үнэтэй “амбаар” байгаа юм. Тиймээс бид Үндсэн хуульд төржсөн мафийг устгах заалтыг тусгаж чадаагүй.

-Үндсэн хуульд өнгөрсөн хугацаанд ойр ойрхон өөрчлөлт оруулсан. Үүнд та ямар дүгнэлттэй байдаг вэ. Үнэхээр нийгмийн шаардлага байсан учраас өөрчлөлт оруулахаас өөр аргагүй байсан уу?

-Үндсэн хууль өөрөө нийгмийн шаардлагыг хангахгүй байгаа нь харагдаад байна. Тиймээс ойр ойрхон өөрчлөлт оруулаад байна шүү дээ. 1990 онд ардчилсан Үндсэн хуулийг батлахад ардчилсан хүчин цөөхөн байсан. Бие даагчтайгаа нийлээд 49-хөн хүн байсан. Тиймээс бид Үндсэн хуульд хамгийн гол заалтаа л авч гарсан. Тэр нь хүний эрх. Үндсэн хуулийн зургадугаар зүйлийн Хүний эрхийн заалтыг батлахын төлөө 330 нэгдлийн дарга нар, АИХ-ын депутатууд ажилласан. Тухайн үед Үндсэн хуульд хүн нь байхгүй харин “мал төрийн хамгаалтад байна” гэсэн заалт байлаа шүү дээ. Үндсэн хуульд оруулахаар анх бидний бодож байсан, ярьж байсан зүйлүүд биелэгдээгүй. Бид баталж чадаагүй. Учир нь дийлэнх олонх хэсэг нь гараа өргөөд баталчихаад байсан. Мал нь төрийн хамгаалалтад байдаг. Хүн нь байдаггүй. Тиймээс бид ерөөсөө л хүний эрхийг баталгаажуулж авъя. Хоёрдугаарт, Зөвлөлтийн эрхшээлээс гарсан гэдгээ тунхаглаж, ямар ч л байсан Үндсэн хуулиа баталж авъя гэсэн зорилготой болсон.

Эргээд Үндсэн хуулийг харахаар салбар хуулиуд гараад ирсэн. Өнгөрсөн хугацаанд 700 гаруй хууль батлагдсан байна. Өөрөөр хэлбэл, төрд 700 эрх өгчихсөн. Иргэнд 700 үүрэг өгчихсөн байна. Анхны Үндсэн хуулийг харвал хамгийн эхний өгүүлбэр нь “Монголын ард түмэн бид” гэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ Үндсэн хууль Монголын иргэдэд зориулсан хууль. Төрд биш. Үндсэн хуулийн гол зарчим нь төр иргэн хоёр тэнцүү эрхтэй байна. Маргаан үүсвэл түүнийг нь шүүх шийднэ. Гэтэл энэ зарчим өнөөдөр 1400 заалтаар зөрчигдөж байна. Иргэдийг үүрэгжүүлээд л байна. Үүрэгжүүлээд л байна.

Төрийн төлөө монголчууд төрөөгүй. 34 сая ам.долларыг төлөхийн төлөө төрөөгүй. Инээдтэй нь, саяхан ХҮН намынхан Эрдэнэс Таван толгойн ашгийг бүгдээрээ авахаа больё. Дулааны цахилгаан станц барья гэнэ ээ. Шинэ нам нь хүртэл ийм сонин байх гэж. Тэр цахилгаан станцын төлөө бид төрсөн юм уу. Хүн амьд явах ганцхан л эрхтэй. Энэ бол заяагдмал эрх. Амьд явахын тулд агаараар амьсгалах ёстой. Гэтэл өнөөдөр Улаанбаатар үхлийн хот болчихоод байна. Утаагаар амьсгалах ёсгүй. Хоол хүнс баталгаатай байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, хүний эрхийг Үндсэн хуульд дээд зэргээр заасан. Тиймээс Засгийн газар хүний эрхийг хангахын төлөө л ажиллах ёстой. Цэрэг, цагдаа иргэний аюулгүй байдлыг хангана. Эргээд харахаар өнөөдөр бүх юм эсрэгээрээ эргэсэн байна.

Татвар нэмэгдээд л байна. 1996 онд бид бүх татварыг 10 хувь болгож байсан. Импортын татварыг тэглэсэн. Гэтэл өнөөдөр нэг хүн ажиллуулсныхаа төлөө 26.5 хувийн татвар төлж байна. Иргэд хөдөлмөрлөж хөдөлмөрлөж дэлхий дээрх хамгийн бага цалинг авч байна. Үүнийхээ 1/4 хувийг буцаагаад өгчихөж байна. Төрийн төлөө амьдарч байгаа юм шиг болчихоод байна.

-Үүнийг засахын тулд Үндсэн хуульд эдийн засгийн эрх чөлөөг нээх хэрэгтэй юу. Тэгэхгүй бол төрд бүх юм төвлөрчихөөд байна. Зарим тоогоор ДНБ-ий 60 хувийг төр эзэлж байна шүү дээ?

-Би төрд алба хашихдаа Монголын төрд алба хашиж байна гэсэн итгэл үнэмшилтэй байдаг. Гэтэл өнөөдөр төрд албан тушаал хаших нь амьжиргаа болчихоод байна. Мөнгө өгөхгүй бол очерлоод эмчид үзүүлэх боломжгүй. Мөнгөгүй бол ямар нэгэн лиценз авч чадахгүй. Гэтэл улсын ДНБ-тэй тэнцэх хэмжээний мөнгийг хэсэг нь идэж байна. Ингээд төр гэж яг юу вэ гэж хүмүүс бодоод байна. Төр гэдэг улс буюу иргэд бид. Тиймээс л Үндсэн хууль “Монголын ард түмэн бид” гэж байгаа юм. Үндсэн хуулийн энэ заалтыг замхаруулж байна. Өнөөдөр журмаар хүний эрхийг хязгаарладаг болсон. Хүн жагсах, үг хэлэх эрхтэй. Гэтэл үүнийг Үндсэн хуулиар биш, хуулиар ч биш. Ийм журмаар зөвшөөрөл авч жагсаж, үг хэл. Зөвшөөрөл аваагүй бол хууль зөрчсөн гэж байна. Ийм байж болох уу. Үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлснийхээ төлөө өнөөдөр бүгдээрээ шоронд орж байна.

Төрийн албыг албажуулж байна. Торгуулиар тэдэн төгрөг улсын төсөвт төвлөрүүл гэдэг үүрэг өгч байгаа. Өөрөөр хэлбэл, зөрчлийн хуулиар 68 тэрбум төгрөг төрд төвлөрүүлэхийн тулд цагдаа болж байна. Ингээд хүний эрхийг зөрчих тухай асуудал үүсч байна. Хүний эрхийг зөрчиж байж тэр хүн торгууль төлнө. Тиймээс ямар нэгэн шалтаг хэлээд торгууль ногдуулж байна. Гэртээ байж байгаад телевизор руугаа салаавч гаргаад торгуулж байна. Тэр хүний гэр, орон байр халдашгүй дархан шүү дээ, нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт, Австрид салаавч бид ялна гэсэн утгатай. Болгарууд толгой сэжилбэл “Оkey” гэсэн утгатай. Тиймээс тэр салаавч гаргасан иргэн ямар ч хүмүүжил, соёлтой байж болно. Манайд цагдаа нь хүртэл маш хурдан арга хэмжээ авч байна. Гэтэл өнөөх ЖДҮ, Хөгжлийн банк, нүүрсний хулгайн хэрэг яасан бэ. Хэдэн их наядаар хулгайлсан хүмүүс ял шийтгэл аваагүй байгаа биз дээ. Гэтэл хэдэн хүүхэд салаавч гаргасныхаа төлөө торгуулж байна.

Үүнээс хүний эрх ямар ач холбогдолтой вэ гэдэг нь харагдаж байгаа байх. Тиймээс төр цомхон байх ёстой. Өнөөдөр төрийн 225 мянган албан хаагч амьдрах гээд л явж байгаа. Гэхдээ амьдрах арга нь өөр болчихоод байна. Төрд өөрийн хүнийг шургуулж байж бусад нь бизнесээ авардаг, тендерт ялдаг систем бий болсон. Ашиггүй ажиллаж байгаа маш олон улсын үйлдвэрийн газар бий. Хувийн хэвшилтэй давхардсан газруудыг хувьчлах хэрэгтэй.

Ард түмэн бүгдээрээ нийлж байгаа үйлдвэрлэж байгаа бүтээгдэхүүнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгийг хэдэн нөхөд хулгай хийж байна. “Хөшөө тийш хөврөх ардын зам баларсангүй” гэсэн Ш.Сүрэнжав гуайн шүлгийн мөрт бий. Үүн шиг өнөөдөр Төрийн ордон-Ганц худаг гэсэн зам нээгдчихлээ. УИХ-ын гишүүд нь бүгд хулгайчаараа дуудагдчихсан. Зармыг нь бүрэн эрхээс нь түдгэлзүүлчихсэн суугаа. Гэсэн хэрнээ шийтгэж дийлэхгүй байна. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр төр гэдэг нэрийг ашиглаж 400 гэр бүл баяжиж байна. Дээр нь тэр хулгайчдыг прокурор, шүүх, цагдаа, АТГ бүгд хамгаалж байна. Энэ эрүүл зүйл үү. Үндсэн хууль өнөөдөр ингэж хэрэгжиж байна. Үндсэн хууль боловсронгуй биш байгаа учраас дахин дахин өөрчлөгдөөд байгаа юм.

Монголд хоёр танхимтай парламентын тогтолцоо тохирно. 400 депутат байсан бол хулгай хийсэн, нүүрсний хулгайд нэр нь холбогдсон Бага хурлынхаа гишүүдийг тэр дор нь хөөнө шүү дээ. Өөрсдөө оронд нь суухаа бодно. Дараа нь Бага хурал нь сайдуудаа “нясалчихна”. Манайд хяналтын систем алга. Ерөнхий сайдын эрх нэмэгдсэн нь дэвшил болсон. Учир нь манай төрийн бүтэц их сонин. Ерөнхийлөгч бүх ард түмнээс сонгогддог. УИХ мөн бүх ард түмнээс сонгогддог. Ингээд эрх мэдлээ байнга булаацалдаад байгаа юм. Би харин Л.Оюун-Эрдэнийг магтмаар байна. Найман жил тэсээд, иргэдийг мунхруулаад, янз бүрийн сенсааци гаргаж найман жил торгоож байна. Иргэд яагаад “маллагдаад” байна гэхээр амьдрал нь ядуу учраас тэр. Нийт иргэдийн 27.8 хувь нь ядуу гэсэн статистик байна. Саяхан М.Оюунчимэг чуулган дээр нийт иргэдийн 80 хувь нь ядуу байна гэж хэлсэн. ДНБ таван мянган ам.долларт хүрсэн гэж Ерөнхий сайд мэдээлсэн. Өр төллөө гэсэн чинь харин ч 10 тэрбум ам.доллароор нэмэгдчихсэн байгаа. Ингэж ярьж болохгүй шүү дээ. Төр хүний төлөө байх ёстой. Иргэд төрийн төлөө төрөөгүй шүү дээ.

-Өөрчлөхийн тулд ямар арга хэмжээ авах ёстой гэж та харж байна вэ?

-Эхлээд санхүүгийн хоёр дахь зах зээлээ нээх хэрэгтэй. Үүнийг боловсронгуй болгох ёстой. Санхүүгийн зохицуулах хороо нь банк бус байгууллагуудад зөвшөөрөл өгдөг байгууллага болчихсон. Гэтэл өнөөдөр Монголбанкныхан бүгд банк бус санхүүгийн байгууллагатай байна. Дээр нь ломбардтай. Өөрөөр хэлбэл, мөнгө хүүлэх бүхэл бүтэн энд систем байна. Үүнийг санхүүгийн хоёр дахь зах зээл гэж ойлгож болохгүй. Тиймээс санхүүгийн хоёр дахь зах зээлийг төлөвшүүлэх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, газар гэдэг бол эдийн засгийн үндэс суурь. Тиймээс газрын шинэтгэлээ хийж, иргэн бүрд нэг га газар өгөх ёстой. Монголын нутаг нэг сая 622 километр квадрат нутагтай. Иргэн бүрд нэг га гэхээр 36.5 километр га газрыг болно. Эдийн засагч Дэмбэрэл өрх бүрд хоёр га гэж яриад байна лээ. Анх эсэргүүцдэг байсан. Тиймээс сонгуульд хүмүүс ингэж амлаж орох байх.

0.7 га газар олголт 17-хон хувьтай байгаа юм билээ. Иргэд газар авахгүй байгаа шалтгаан нь эдийн засгийн үр ашиггүй гэж бодоод байна. Тиймээс Эрдэнэс Таван толгойн 99 хувийг хувьчлах ёстой. Бид 34 тэрбум ам.долларыг төлөхийн тулд төрөөгүй. 400 гэр бүл хууль хяналт, шүүхийнхнээр хамгаалуулчихаад бидний баялгийг идэж байна. Тиймээс бид тэднээс баялгаа авчих хэрэгтэй. Үүнийг ярихаар манай намынхан намайг бэлэн юм амлаад, коммунист байна гэсэн. Манай улс зах зээлд шилжээд 34 жил болж байна. Үхэл хатал, өвчин зовлон, өр зээл гэхчлэнгээр иргэд яаж ийгээд өнөөдрийг хүргэсэн. Тиймээс нэг удаа нөхөн төлбөр өгөх ёстой. Иргэд аргаа бараад таксинд явж байна шүү дээ. Өнөөх луйварчид бүх зах зээлийг эзэлчихсэн учраас тэр. Солонгосын компаниудыг харвал жижиг ажлуудыг нь жижиг компаниуд хийдэг. Ингэж байж цогц машин босгодог.

Гэтэл манайх бүгдийг хийнэ. ТҮЦ ч ажиллуулна. Сүлжээ дэлгүүр ч ажиллуулна. Бүгдийг нь томчууд нь авчихаж байна. Хонь хулгайлаад долоон жил шоронд явж байна. Харин их наядаар нь хулгайлбал гишүүн болж байна. Энд иргэд ч буруутай. Тухайн үед 100 мянган төгрөг авчихвал болчихоод байна. Тиймээс бидний гурав дахь алхам хувь хүн рүүгээ чиглэсэн бодлого явуулах ёстой. Төр нь зөвхөн иргэний төлөө байх ёстой.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Төрийн шагналт, түүхч Оохнойн Батсайхан: Дархан Монголын эзэд даржин байж боломгүй DNN.mn

Дэлхийн талыг тамгалж, Их Монгол Улсыг байгуулж мандан бадарч явсан Монгол үндэстэн Юань гүрний дараах үед туйлдаа тултал доройтсон байдаг. Гаднын зарим эх сурвалжид “ мөхөж буй үндэстэн” хэмээн тэмдэглүүлтлээ доройтсон Монгол түмэн сэрж, сэхээрч тусгаар тогтнолоо зарласан нь 1911 он. Ингээд уншигч та бүхэндээ өнөөгийн Монгол Улсын Үндэсний эрх чөлөөний түүхэн өдрийг тохиолдуулан Монгол Улсын Төрийн шагналт, түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Оохнойн Батсайхантай ярилцсанаа хүргэж байна.

-1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал явагдах тэр цаг мөчид Монголын нийгэм яг ямар байсан бэ. Хэдэн зуун мянган хүн амьтай байсан талаар эхлээд та товч ярихгүй юу?

-ХХ зууны эхээр амьдарч байсан монголчуудын тоог нарийн гаргасан судалгаа байдаггүй юм. Гадаадын хүмүүсийн барагцаа тоогоор гурван сая монгол байсан гэж бичсэн бий. Үүнд өвөрмонголчуудыг оруулсан хэрэг. Таван зуун мянган хүн амтай монгол гэдэг тоо бол Майскийн номд орсон тоо. Майский 1918 оноос хойш хэд хэдэн удаа Монголд ирэхдээ Богд хааны зарлигаар Монгол даяар явуулсан Халхын дөрвөн аймгийн хүн ам, хөрөнгө, малын тоо бүртгэлийн баримтуудыг эхээр нь авч явжээ. Тэрхүү материалаа орчин үеийн Монгол гэдэг номдоо оруулсаныг хүн бүр мэднэ. Гэхдээ тэрхүү тоо нь Монгол Улсын бүх хүн амыг хамраагүй, зөвхөн Халхын Дөрвөн аймгийн хүн амын тоо гэдгийг дахин хэлье.

-1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал хийгдэх үндсэн шалтгаан нь яг юу байсан талаар хөөрөлдье. Манжийн төр яаж суларч байв. Хятадууд дотроо хагаралдаж , монголчуудад сиймхий гарч ирснийг Монголын үндэсний хувьсгалчид мэдэрч шууд тусгаар тогтнолоо зарласан гэсэн ерөнхий ойлголт байдаг. Тухайн цаг үеийг ингэж харж болох уу?

– XIX зууны дунд, сүүл үеэр дэгдсэн хоёр ч удаагийн хар тамхины дайны улмаас Манжийн Чин гүрний доройтол эргэлт буцалтгүй болсон байлаа. Монголчууд угаас эрх чөлөөг эрхэмлэгч талын язгууртан гаралтай учраас сэтгэлдээ тээсэн үндэсний эрх чөлөөний тэмцлийн очоо бадраах цаг болсоныг мэдэрсэн хэрэг. Иймээс ч Богд гэгээнтэн “Тэнгэрийн цаг болжээ. Эл цаг үед хөдөлж эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо олж, өөрийн газар нутагтаа эзэн суух хэрэгтэй” хэмээн 1909 онд зарлиг буулгасан байдаг. Мөн тэрээр “Миний эл зарлигийг бүх монголчуудад хүргэ” хэмээн даалгасан удаатай.

Үргэлжлүүлэн “Би мэдсэнээ эс хэлбээс та бүхэн миний найман дүрийг шүтсэний хэрэг юун” хэмээн айлдсан байдаг. Ингээд Монголын алтан ургийн ноёд, хутагт хувилгаад лам нар, Өвөр Монголын Хайсан түшмэл, Алмас Очир нар тэргүүлэн Богд гэгээнтнээ тойрч хүрээлэн нэгдэж, үндэсний тэмцэл өрнүүлсэн. Ийнхүү тэд амжилт олж, тусгаар тогтнол, төр улсаа сэргээн мандуулж чаджээ. Энэ бол бүх монголчуудын үндэсний эв нэгдлийн оргил нь байсан гэж хэлж болно.

-Тухайн үед Монголд Богд хаан шиг нэр нөлөөтэй, хөрөнгө чинээтэй хүн байгаагүй учраас халхын ноёд Богдоо өмнөө туг хийсэн үү. 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын гол удирдагч нь Богд хаан мөн үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Өнөөгийн бидэнд эрх чөлөө, тусгаар тогтнол авч ирсэн 1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалын удирдагч нь Монголын бурханы шашны тэргүүн, наймдугаар Богд Жавзандамба хутагт гарцаагүй мөн. Энэ тухай тэр үеийн архивын сурвалж баримтууд ч тодорхой өгүүлдэг. 1912 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр Хүрээнд сууж байсан Оросын ерөнхий консул В.Люба Гадаад яамандаа илгээсэн цахилгаан мэдээндээ “Монголыг өнөөгийн эрх чөлөөнд хүргэсэн энэ үйл явдлын тэргүүн зэргийн роль ямар ч эргэлзээгүйгээр Хутагтад оногдоно. Хэзээ нэгэн цагт Монголын сүүлчийн жилүүдийн түүхийг бичих болбол түүхнээ хамгийн аймшиггүй ухаантан ч энэ тухай бодохыг зүрхлээгүй тийм зүйлийг хэрэгжүүлэгч VIII Богд гэгээний зоригтой, шийдвэртэй санаачилгыг талархалтайгаар тэмдэглэх болно” гэж бичиж үлдээсэн байдаг. Энэ бол эргэлзэхээргүй баримт. Түүгээр ч үл барам Богд хаан байгаагүй бол өдийд Хятад Монголыг залгисан байж мэднэ хэмээн Люба нэмж бичсэн байдаг. Богд хаан монголчуудын хувьд оюун санааны удирдагч төдийгүй алтан ургийн ноёд, ар, өвөр монголчуудын нэгдлийг хангаж чадсан, бүх монголчуудад хүлээн зөвшөөрөгдсөн лидер байсан. Иймээс л 1911 оны 12 дугаар сарын 29-ний өдөр Монгол Улсын эзэн хаанаар өргөмжлөгдсөн. 1924 оны тавдугаар сарын 20-ныг хүртэл хааны суудалд заларсан нь чухам үнэн.

Монголын ноёд, Богд хаан бүгд энэ цаг мөчийг алдвал хожим гэмшивч барахгүй хэрэг болно гэдгийг сайтар ухамсарлаж, нэгэн зорилгын төлөө нэгдэж чадсаны үр дүн бол Монголын тусгаар тогтнол юм шүү. Үүнийг өнөөгийн залуус, улстөрч хэн бүхэн сайтар тунгаан, цаг ямагт санаж явах учиртай гэж бодож байна.

-1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалд Өвөрмонгол ноёд ямар үүрэгтэй оролцсон бэ?

-ХХ зууны эхээр тусгаар тогтнолын цог анхлан ассан газар бол Хүрээ. Бүр 1900 онд Богд гэгээнтний зарлигаар Шанзав Бадамдорж, донир Цэрэн, Осор нарыг мөнгө зээлэх нэрийн дор Орос улсад нууцаар илгээж үндэсний тэмцэлдээ тусламж дэмжлэг эрж байсан байдаг. 1906 оны орчим Өвөр Монголын түшмэл Хайсан, Алмас Очир нар Их Хүрээнд Харбинаас Хиагтаар дамжин ирэх замдаа засагт ван Цэвэгдорж, орос түшмэл Хитрово нартай зөвлөлдөж байжээ. Улмаар Хүрээнд ирээд Богд гэгээнтэй уулзаж, ноёдын нууц зөвлөгөөн удаа дараа хийсэн нь тодорхой байна. Харин Хүрээнд ирсэн Алмас Очир буцаж, Харбин очоод 1910 оны орчим таалал болж, Хайсан түшмэл бүхий л сэтгэл, хүчээ Монголын тусгаар тогтнолыг сэргээхэд зориулж зүтгэсэн. Тиймээс түүний тухай оросуудын өгсөн тодорхойлолтод бичихдээ Монголын тусгаар тогтнолын төлөө Богд гэгээнийг зоригжуулагч хэмээн бичсэн байдаг. Энэ тодорхойлолтод Орос улсаас тусламж эрэхээр очсон Эрдэнэ дайчин ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд нарын тухай бас бий.

-1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялсны дараа ямар учраас Сайн ноён хан Намнансүрэнг Ерөнхий сайдаар томилсон байдаг юм бэ?

-1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-ний билигт сайн өдөр бүх монголчуудын нар гарч, тусгаар тогтнолоо сэргээн, эзэн Чингис хааны байгуулсан гал голомтоо сэргээн бадраасан билээ. Тиймээс Богд хааны зарлигаар Алтан ургийн халхын дөрвөн ханд Манжид дагаар орохоос өмнөх үеийнх нь цолыг эргүүлэн сэргээн олгосон байдаг. Тухайлбал, Түшээт хан Дашнямд “Очирбат сайн” цол, Сэцэн хан Навааннэрэнд “Махасамади далай сэцэн” цол, Засагт хан Содномравданд “Эрдэнэ бишрэлт” цол, Сайн ноён Намнансүрэнд “итгэмжит эетэй эрх дайчин” цол шагнал тус тус олгосон байна. Энэ бол Монголын төрийн тасарсаныг залгаж байгаа гэж хэн хүнд ойлгогдоно. Улмаар таван яамтай Засгийн газар байгуулсны дараа Хенры Вытоны Түмэн улсын албан болон ердийн цаазад заасаны дагуу Ерөнхий сайдын албан тушаал бий болгож, Сайн ноён хан Намнансүрэнг тохоон тавьсан. Богдын хатан Дондогдуламд таалагдсан учраас тавьсан гэж зарим хүмүүс бичсэн байдаг нь цуурхал төдий зүйл. Сайн ноён хан Намнансүрэн бол боловсролтой, засгийн тэргүүний үүргийг тэр бэрх цаг үед дааж чадах ноён болохоо харуулсан гэж бодож байна.

-Богд хаанаас дутуугүй яригддаг нэг нөлөө бүхий хүн нь Шанзав Бадамдорж гэдэг хүн байдаг. Энэ хүн 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалд ямар нөлөөтэй оролцсон бэ. Ер нь дийлэнх нь урвагч гэж үздэг. Гэтэл сүүлийн үеийн түүх шал өөрөөр тайлбарлаад байна шүү дээ?

-Шанзав Бадамдорж бол Богд гэгээнтний үнэнч шавь. Бүр 1900 онд Богд гэгээнтний зарлигаар Орос улсаас тусламж эрэхээр нууцаар явж байсан хүн. 1911 оны Үндэсний хувьсгалын үйл хэрэгт гар бие оролцсон хүн мөнөөс мөн. Хожим 1919 оны сүүлчээр Хятадад дагаар орох бичигт Ерөнхий сайдын хувиар гарын үсэг зурсан учраас тийнхүү түүхэнд бичиж иржээ. Тэрбээр зэгсэн сайн хятад хэлтэй байсан учраас хятад түшмэдтэй шууд нэвтрэлцэж байсан гэдэг.

-1911 оны хувьсгалын үеэр Манж, Хятадын талд урвасан урвагчид байдаг уу. Хувьсгал хийсэн л бол урвагчид байдаг л гэж бодож байна?

-ХХ зууны эхэн үе болоход монголчуудын үндэсний дархлаа сайн байжээ гэж боддог. Өвөр Монгол Манжид дагаар ороод 275 жилийн дараа, Халх Монгол Манжид дагаар ороод 220 жилийн дараа, Зүүнгар буюу ойрадууд Манжид хүчээр эзлэгдсэнээс хойш 155 жилийн дараа үндэснийхээ тусгаар тогтнолын төлөө нэгдэн тэмцэж чадна гэдэг бол ямар их эр зориг, тэвчээр, ухаан зарж чадаж вэ гэдгийн илэрхийлэл гэж бодож байна. Зөвлөлт Оросын нөлөөнд монголчууд 70 жил болсоны дараах өнөөгийн монголчуудын байдлыг аваад үзвэл тэр үеийн монголчуудын үндэсний дархлаа сайн байсан гэдэгт эргэлзэхгүй байж болохоор байна. Чухамдаа тэд хэн нь ч би хаан болно хэмээн өвөр зуураа хэмлэлдэн тэмцэлдсэнгүй. Монгол түмнээ хүлээн зөвшөөрөгдсөн Бурханы шашны тэргүүн Богдыгоо тойрон нэгдэж чадсан байна. Мэдээж урвагч хүмүүс гарч байсан. Түүхэн сурвалжид улсаас урвасан Бээжин одсон ван Доржпаламд ял оноосон баримт хүртэл бий.

-1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын дараа өвөрмонголчуудаа яагаад гээсэн бэ. 1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал бүх Монголоо нэгтгэчих боломж байгаагүй юу хэмээн олон ч Монгол халагладаг шүү дээ?

-1911 оны 12 дугаар сарын 29-ний өдөр улсын цолыг Монгол хэмээн тунхаглан зарласан нь нийт монголчуудад хүлээн зөвшөөрөгдсөн Эзэн Чингис хааны байгуулсан улсынхаа цолыг сэргээн авсан хэрэг. Энэ бол бүх монголчуудаа нэгтгэх зорилго агуулж байсаны нэг илрэл юм. Түүнээс гадна Богд хаан зарлиг буулган нийт монголчууддаа нэгдэхийг уриалсан байдаг. Ингээд Өвөрмонголын 49 хошууны 38 нь Богдын соёлд дагаар орохоо илэрхийлсэн баримт архивт байна. Улмаар Богд хааны зарлигаар тэдгээр хошуудын ноёдод тамга шийтгэн олгосон баримт хүртэл бий. Барга газар нутаг хүн амтайгаа Монгол Улсад дагаар орж буйгаа илэрхийлсэн байдаг. Үүнийг Хятад, Орос, Японы зүгээс хүлээн зөвшөөрөөгүй. Үүний улмаас одоогийн Монгол Улсын хилээр өнөөгийн Монгол Улсын газар нутгийг хязгаарласан.

-1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалыг хийсэн ноёд яагаад бүгд цаг бусаар нас барсан юм бол?

-1911 оны Үндэсний хувьсгалыг хийсэн ноёд цаг бусаар нас барсанд Богдыг хардаж хүртэл бичсэн нь бий. Тухайн үеийн нөхцөл байдлыг авч үзвэл Богд хаанд ханилсан нөхдөө хорлох ямар ч шалтгаан байгаагүй. Энэ бол гаднаас зохион байгуулалттайгаар тухай үедээ монголчуудын дунд шидсэн чулуу. Энэ чулуу зуун дамжин үүргээ гүйцэтгэж, монголчуудыг хагаралдуулсаар байна. Ноёдын үхэлд гадны нөлөө байсан гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

-Тэд хэрвээ арван жил амьдраад 1921 оны хувьсгалтай золгосон бол Сайн ноён хан Намнансүрэн, Чин ван Ханддорж нарын оролцоо ямар байх байсан бол. Бодоо, Данзан нарын оронд зогсож байх байсан уу?

-Түүхэнд ингэж үзэхийг хориглосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, таамагаар болоогүй үйл явдалд хандаж болохгүй гэсэн үг.

-1911 оны хувьсгал, 1921 оны хувьсгал хоорондоо ямар сэжмээр холбогдох вэ. 1911 оны хувьсгал 1921 оны хувьсгалын оршил болсон уу. Зарим түүхчид ингэж бичсэн байх юм байна шүү дээ?

-Ингэж бичиж байгаа. Би ч бас ингэж бичиж байсан удаатай. Сүүлийн үед судалгаанд орж буй Орос, Монгол болон бусад орны Монголын түүхэнд холбогдох архивын баримтуудыг үзвэл 1921 оны хувьсгал 1911 оны үргэлжлэл байсан гэж үзэж хэлэх боломжгүй байна. 1921 оны хувьсгал бол Зөвлөлт Оросоос сайтар найруулсан, Зөвлөлтийн Октябрийн эргэлтийн Монголд хийсэн экспорт байсан гэж үзэж байна. Монголчууд өвөр зуураа тусгаар тогтнолын төлөө гэсэн сэтгэл өвөрлөж байсан гэдэгтэй маргахгүй байгаа.

-1911 оны Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын түүхэн дэх гол үнэ цэнэ юу вэ?

-Өнөөгийн Монгол Улсын үндэс суурь 1911 оны Үндэсний хувьсгалын үр дүнд тавигдсан билээ. Сэргэн мандсан Монгол Улсын хил хязгаар, газар нутаг бол орчин үеийн Монголын эхлэл. Орчин үеийн Монголын түүх 1911 оноос эхтэй. Чухам ийм учраас Монгол Улсын Их хурлаас жил бүрийн арванхоёрдугаар сарын 29-ний өдрийг үндэсний баяр болгон тэмдэглэх шийдвэр гаргаж, үе үеийн Ерөнхийлөгч нар зарлиг гарган тэмдэглэж байгаа юм. Тусгаар тогтнолын баяр бол монголчуудын хувьд эрхмийн дээд баяр байх учиртай. Яг энэ өдрүүдэд үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсаны 112 жилийн ой тохиож байна. Харин бид энэхүү ойн өдрийг мэдэхгүйн улмаас тэмдэглэхгүй мартаж, шинэ жилийн баярыг дэндүү их тэмдэглэж байгаа нь үнэн шүү дээ. Тусгаар тогтнол бол Монгол үндэстний хувьд эрх чөлөө юм. Монгол хүн бүрийн хувьд эрх чөлөө юм. Тиймээс л биднийг хилийн чанад дахь монголчууд Дархан Монгол хэмээн харж, хүндэлж байдаг юм билээ. Дархан Монголын эзэд даржин байж боломгүй байгаа юм.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

SPEAK OUT: Энэ УИХ өнгөрсөн хугацаанд эрчим хүч, шатахууны асуудлаар ямар бодлого гаргав DNN.mn

Жавар тачигнасан хөхөө өвлөөр монголчууд эрчим хүч, бензин шатахууны хязгаарлалтад орсон. Тэгвэл манай сонин эрчим хүч, шатахуун тойрсон ээлжит сурвалжилгаа Төрийн ордноос хийлээ. Одоогийн парламент өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд монголчуудын өмнө үеийн үед тулгарч буй эрчим хүч, бензин шатахууны асуудлаар ямар бодлого, шийдвэр гаргав. УИХ-ын гаргасан бодлогыг хэрэгжүүлэх үүрэг нь Засгийн газарт бий. Тиймээс энэхүү асуудлаар УИХ-ын гишүүдээс байр суурийг нь сонирхлоо.

Энэ УИХ өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд эрчим хүч, бензин шатахууны асуудлаар ямар бодлого, шийдвэр гаргасан бэ. УИХ-ын гаргасан бодлогыг хэрэгжүүлэх үүрэг нь Засгийн газарт байгаа шүү дээ?

УИХ-ын гишүүн Ц.Туваан: -Бид бүхэн улсаараа хүнд нөхцөл байдалд орчихоод байна. Тэр нь шатахууны хомсдол. Ер нь энэ асуудал өмнө нь ч тулгардаг л байсан. Улирал солигдох үед зуны, өвлийн түлш гээд асуудал гардаг байсан.

Гэхдээ энэ жилийнх шиг хүнд нөхцөлд орж байгаагүй. УИХ-аар өнгөрсөн жил үнэ тогтворжуулах тухай хуулийг баталсан. Инфляцид хамгийн түрүүнд нөлөөлдөг бүтээгдэхүүн бол мах, гурил, бензин байдаг. Үүний үнийг тогтворжуулах үйл ажиллагааг хэрэгжүүлбэл, инфляци савахгүй гэж үзээд энэхүү хуулийг баталсан. Үүний үндсэн дээр 550 орчим тэрбум төгрөгийн санхүүжилтийг шийдсэн. Мэдээж энэ үйл ажиллагааг хувийн хэвшлийнхэн хэрэгжүүлдэг. Манай улсын шатахуун, эрчим хүчний 90 гаруй хувь нэг улсаас хамааралтай явдаг. Тиймээс олон эх үүсвэртэй болъё

Дотооддоо бид газрын тостой улсын хувьд газрын тосны үйлдвэртэй болъё гэж яригддаг. Эдгээр зүйлүүдээ хийж явна. Гэхдээ яг одоо бол улс орон хүнд байна. Хөдлөх боломжгүй зогссон. Улаанбаатарт иргэд 5-6 цаг оочирлож байна. Орон нутагт иргэдийн түлхүү хэрэглэдэг портер, бонго машинууд нам зогссон байдалтай байна.

УИХ-ын гишүүн Т.Доржханд: -Ковидын үед барааны үнийн өсөлтөөс хамгаалахын тулд УИХ-ын тогтоол гарч байсан. Тогтоолын үр дүнд газрын тосны үнэ, гурил, мах зэрэг хэрэглээний үнийн сагсанд өндөр жин үзүүлдэг, инфляцид нөлөөлдөг бүтээгдэхүүний үнэ буурах ёстой. Харамсалтай нь буураагүй шүү дээ. Хоёрдугаарт, газрын тосны чиглэлээрх санхүүжилтүүдийг Молнголбанкнаас хийх ч гэдэг юм уу, хөнгөлөлттэй эх үүсвэрийг нь шийдэж өгөх тогтоолууд нэлээд гарсан байдаг. Энэ нь бодитой үр дүнд хүрсэн үү гээд харахаар өнөөдрийн байдлаар үр дүнгүй байна. Үүнээс илүү геополитикийн асуудал байна. Хойд хөрш зөвхөн Монгол бус, хөрш орнуудаа, төв Азийн болон европын орнуудыг эрчим хүчээр хараат байлгах бодлогыг олон жил явуулж ирсэн. Энэ нөлөө байгаа нь тов тодорхой. Харин эрчим хүчний хувьд хараат бус байх, газрын тосны хувьд бие даасан байх бодлогоо хатуу баримталж байж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг нь асуултын тэмдэгтэй байна. Сүүлийн 40 жил цахилгаан эх үүсвэр шинээр ашиглалтад орсонгүй. Нефтийн үйлдвэр нь одоог хүртэл ашиглалтад ороогүй байна. Хойшлогдсоор байна. Энэ л хамгийн том зовлон нь. Тиймээс үүнийг шийдэх гарц гаргалгаа нь юу байна гэхээр нэгдүгээрт, эрчим хүчний нүүрсийг түлж цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэдэг чиглэлээр хөрөнгө оруулалт, гаднынханд байхгүй болчихлоо. Бүгд ногоон эрчим хүчийг санхүүжүүлнэ гэсэн. Ийм тохиолдолд улсын төсвийн хөрөнгөөр эрчим хүчний нүүрсийг ашиглаж дулааны цахилгаан станц барих яаралтай шийдэх хэрэгтэй байгаа юм. Үүнтэй уялдуулж сэргээгдэх эрчим хүчний хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг яаралтай авах хэрэгтэй байна. Үүний хүрээнд үнийг чөлөөл. Алдагдалтай үнээр хэн бизнес хийх вэ дээ. Ийм хоёр асуудлыг яаралтай шийдэх хэрэгтэй. Гуравдугаарт, газрын тосны хамаарлаас гарахын тулд нефть нэрдэг үйлдвэрээ ашиглалтад оруулах, цаашлаад уран, атомын цахилгаан станцыг барих ажлаа эрчимжүүлэх хэрэгтэй.

УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Амгалан: -Эрчим хүч, шатахууныг төрийн бодлогоор анхаарах стратегийн гол бүтээгдэхүүн. Ямартаа ч нөөцийн хувьд хангалттай нөөцөлж байсан. Сүүлийн үед иргэдийн дунд шатахуун тасрах гэж байна гэдэг ч юм уу, янз бүрийн байр суурь, мэдээллүүд гарсан. Тиймээс сүүлийн 10-аад хоногийн хугацаанд очертой болсон. УУХҮ-ийн сайд ч өөрөө мэдэгдэж байгаа шүү дээ. Нөөц хангалттай байгаа. Иргэд 50 мянган төгрөгөөр бензин авдаг байсан бол банкаа дүүргэдэг болсон гэх асуудал бий. Ийм асуудлууд байна. Түүнээс нөөц дутагдалтай, өнөө маргааш тасарчихсан, ОХУ-аас нефть орж ирэхгүй гэсэн асуудал байхгүй гэдгийг Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байгаа шүү дээ. Дээрх хоёр бүтээгдэхүүний асуудлаар гарсан бодлого, шийдвэрийг хэвлэлийнхэн маань сайн мэдэж байгаа. 2025 онд нефть нэрэх үйлдвэр ашиглалтад орно гээд Засгийн газар нэлээд эрчимтэй ажиллаад, төлөвлөгөөний дагуу явж байгаа гэсэн Ерөнхий сайдын мэдээлэл хоёр сарын өмнө УИХ-ын тав дахь өдрийн үдээс хойшхи хуралдаанд танилцуулагдаж байсан шүү дээ.

УИХ-ын гишүүн Ц.Сандаг-Очир: -Эрчим хүчний бие даасан байдлыг хангах гээд сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжээд явж байгаа шүү дээ. Баруун аймгийг өнөөдөр ОХУ-аас эрчим хүчээр хангаж байна. Манайх эрчим хүчний хэрэглээгээ дотоодоосоо 100 хувь хангаж чадахгүй байна. Тиймээс цаашид бүрэн хангахын тулд Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ыг шинээр ашиглалтад оруулах энэ том төсөл олон жил яригдсан. Маш ээдрээтэй төслийг ямартаа ч нааштайгаар шийдсэн. Энэ бол эрчим хүчээ дотоодоосоо хангахад маш чухал. Амгалан ДЦС-ын өргөтгөлийн асуудал байна. ТЭЦ-3,4-ийн өргөтгөлийн асуудлууд ч байна. Үүнээс гадна нар, салхины эрчим хүчний хүчин чадлын асуудлууд ч байна. Мөн Бөөрөлжүүтийн 150 мВт-ын цахилгаан станцын ажил хийгдэж байна. Багануурын цахилгаан станцын ажил мөн л олон жил яригдсан. Ажил зогсчихоогүй, гэхдээ удаашралтай байна. Энэ бүрийн цаана эрчим хүчээ дотоодоосоо хангах бодлогын хүрээнд УИХ-аас Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт орсон ажлууд явж байна. Үүн дээр удаашралтай ч гэдэг юм уу, эсвэл ОХУ, БНХАУ-тай, олон улсын тендер шалгаруулалттай холбоотой маргаантай асуудал байна. Гадаад, дотоод хүчин зүйлийн улмаас удаашралтай байгаа зүйлүүд бий. Гэхдээ Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт орсон ажлууд ямар нэгэн хэмжээгээр явж байна. Он гараад Бөөрөлжүүтийн 150 мВт-ын станцыг нэгдсэн сүлжээнд оруулах гээд байна шүү дээ. Хоёрдугаарт, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ буюу гурил, мах, бензин шатахуунд тодорхой хэмжээний арга хэмжээ авах хөтөлбөрийг баталсан. Үүнд шаардлагатай төсөв мөнгийг баталсан. Би танай сонинд нэг бус удаа ярилцлага өгөхдөө үүнийг ярьж байсан. Бензин шатахууны үнэ тарифын асуудалд сүүлийн гурван жил өөрчлөлт гараагүй. Хэвийн хэмжээнд явж байгаа. Нийлүүлэлт дээр үе үе саатсан асуудал бий. Энэ нь манайх импортоос 100 хувь хамааралтай байдал нөлөөлсөн.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Нүүрсний сонсголыг хийж байгаа нь авлигатай тэмцэхэд чухал алхам болно DNN.mn

Нүүрсний сонсголын эхний шат энэ сарын 7-нд дууссан. Эхний шатны сонсголоор жижиг “Таван толгой”-той холбоотой асуудлуудыг хэлэлцсэн. Уг сонсголд мэдээж Ардчилсан намынхан дуудагдаж, тайлбар мэдээлэл өглөө. Тэгвэл нүүрсний сонсголын хамгийн чухал хэсэг өчигдрөөс эхэллээ. Энэ сонсголоор “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн нийт борлуулалт, нийт үнийн дүн, өнөөх “С” зөвшөөрөл, хэрхэн тээвэрлэлт хийсэн, ямар компаниуд хийсэн, давуу эрх эдэлсэн үү гэхчлэнгээр нарийн бас ноцтой мэдээллүүд олон нийтэд хүрнэ. Энэ мэдээллийг сонсох гэж монголчууд нийтээрээ хоёр жил шахам хүлээсэн. Тус сонсголд гэрчээр дуудагдсан хүмүүсийг харахад ирэх ёстой хүмүүс бүгд ирж. Даргыг нь дарга, цэргийг нь цэрэг гэж ялгаагүй бололтой. Жишээлбэл, Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга, ҮАБЗ-ийн нарийн бичгийн дарга асан А.Гансүх… Эрх барьж байгаа намын тод дүрүүд Д.Амарбаясгалан, Д.Сумъяабазар Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чойжилсүрэн… Хамгийн гол гэрчээр мэдээж “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан Б.Ганхуяг оролцоно. Уг сонсголд тэр хоёр ч удаа гэрчээр дуудагдсан. Түүнийг сонсголд оролцуулж үг хэлүүлэхгүй байх сонирхол тодорхой хүрээнийхэн, бүлэглэлд байсан. Гэхдээ тэр ирнэ. Цаашлаад “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн үе үеийн удирдлагууд, одоогийн болон өмнөх УИХ-ын гишүүд, бүр С.Баярцогт ч явж байх жишээний. Тэд бүгд сонсголд оролцох нь. Эдгээр гэрчүүд дундаас “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал асан Б.Ганхуягийг ноцтой зүйлүүд ярих байх гэсэн хүлээлт нийгэмд байна.

Ямартаа ч сонсгол шударга болоосой гэж ард түмэн хүсч байгаа. Үр дүнтэй болоосой гэж найдаж байгаа. Ямар үр дүн гарснаас үүдэж нийгэм цэвэрших байх гэж горьдож байна. Энэ хүнд хэцүү цаг үед энэ бол ирээдүйгээ харсан, шударга ёсны ганц ажил юм даа. Учир нь үр хүүхдийнхээ төлөө, хойч үеийнхээ төлөө, энэ Монголын төлөө хийж байгаа шударга ёсны ажил. Сонсгол үр дүнтэй болж, холбогдогч этгээдүүд зохих ял шийтгэлээ авсны дараа цаашдын улстөрчид төрийн өмчөөс хуйвалдаж хулгай хийж болдоггүй юм байна гэж ойлгоно гэсэн итгэлтэйгээр нийгэм сонсголыг харж байна. Нийтийн юм хулгай хийж болдоггүй юм байна. Хэзээ нэгэн цагт баригддаг юм байна. Төр буюу иргэдийнхээ төлөө зүтгэх ёстой юм байна гэж одоогийн, ирээдүйн төрийн түшээд ойлгох байх. Иргэдийн төлөө зүтгэх, шударга хуваарилалт хийх ёстой юм байна. Олсон мөнгөөр нь эх орондоо хэрэгтэй ажил хийх хэрэгтэй юм байна. Эх орноо хөгжүүлэх хэрэгтэй юм байна. Энэ бүгдийг хийгээд шударгаар шагналаа авах юм байна гэж ойлгоно гэж найдаж байгаа.

Хулгай хийж мөнгө завших биш, шударгаар шагнуулах соёл, жишиг эндээс тогтоно. Эндээс улс төрд шинэ түүх эхэлнэ. Ингээд үр дүнгийн шагнал ч өөр болох байлгүй дээ. Улстөрчид энэ их мөнгөнөөс надад юу ч олдохгүй нь гэж үзсэнээс хулгай хийгээд байх шиг байна. Тиймээс үр дүнгээр нь шударгаар шагнадаг болох байлгүй.

Энэ сонсголыг, энэ бүгдийг Б.Энхбаяр гэх гишүүн хийж байна. Өмнө Хөгжлийн банкны сонсголыг хийж байсан учраас түүнийг туршлагатай гэж хардаг. Мөн шударга явуулах болов уу гэсэн найдлага бий. Өдрийн сонин энэ талаар их л бичиж байгаа. Хамгийн гол нь үүний ард Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ

байгаа гэдгийг бүгдээрээ мэдээгүй царайлаад яах вэ. Тэр л анх сонсголыг явуулна гэсэн. Явуулж эхэллээ. Намын даргын хэлсэн үг ч бий. “Намынхантайгаа, журмын нөхөдтэйгөө муудах нь ээ” гэж. Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга нэгэнт л ингэж зориглосон юм бол түүнээсээ битгий буцаарай даа гэж энэ дашрамд хэлье. Ер нь тэр их муйхар эр юм. Энэ муйхарлал нь ард түмэнд хэрэг болж байна. Тэр иргэдэд, ирээдүйн Монголд их хэрэгтэй юм хийж байгааг хэлэхээс өөр арга байхгүй.

Бид өмнөх дугаарууддаа “Нүүрсний сонсгол, авлигатай тэмцэх тэмцлээ зогсоохгүй биз дээ, Л.Оюун-

Эрдэнэ ээ. Зогсоовол нэг худгийн манаач болоод л дуусна шүү” гэж их ч бичсэн. Тоть шиг давтъя. Битгий зогсоогоорой. Зогсоож болохгүй!!!

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ хэлсэндээ хүрэх эсэхийг сонсголоо хийж чадаад, буруутнуудыг шүүхэд шилжүүлсэний дараа л бүгдээрээ харъя. Мэдээж түүний эсрэг, энэ сонсголын эсрэг олон бойкот явж байгаа. Түүнийг нь монголчууд бид өнөөдөр биеэр мэдэрч байна. Түлш, эрчим хүч гэхчлэнгээр боож, чөдөрлөж тушиж байна. Тиймээс муйхар зангаараа, зангаргаараа бас төдийгөөс өдий хүрсэн ёс суртахуунаараа энэ сонсголын ард гарчих байх аа гэж найдаж байна!

Мэдээж нүүрсний сонсголыг хийснээр тогтой, шатахуунтай болохгүй. Халтиргаа гулгаа, түгжрэл, утаа арилахгүй. Сонсгол бол улс төр гэдгийг иргэд ойлгож байгаа байх. Нүүрсний сонсголыг хийснээр дээр бичсэнчлэн шударга ёсны эхлэл тавигдана. Жишиг тогтоно. Авлигатай тэмцэхэд түлхэц болно. Төрд шинэ үе, шинэ ёс заншил тогтоход чухал нөлөө болно. Монгол Улсад хэрэг болно. Харин өнөөдөр Монгол түмний хоолойд тулчихсан асуудлууд арилахгүй. Энэ бол аж ахуйн ажил. Тиймээс бодитой аж ахуйн ажлуудаа танхимын сайд нар нь хиймээр байна. Хүнд хэцүү үед ажил хариуцсан сайд нар хуралдаанд оролцохгүй байна гэх шүүмжлэл гарсаар байна. Тэд нүүрсний сонсголоор халхавчилж улстөржиж суумааргүй байна. Эцэст нь хэлэхэд, ажил хариуцсан сайд нар нь ажлаа хий. Улс удирдах бол улс төрийн ажил нь аравны нэг, үлдсэн ес нь аж ахуйн ажил байдаг.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Цэвээнжав: Газрын тос олборлож байгаа Дорнодод нефть боловсруулах зөөврийн үйлдвэрийг барьж ойрын хугацаанд түлш үйлдвэрлэх боломжтой DNN.mn

Монголчууд өнөөдөр цас зудын хүнд нөхцөл байдлаас гадна хахир хүйтэнд шатахуун, эрчим хүчний хомсдолтой нүүр туллаа. Тиймээс энэ хүнд цаг үеийг даван туулах гарц шийдэл эрэлхийлсэн мэдээллийг манай сонин цувралаар хүргэж байна. Энэ удаагийн дугаарт Монгол Улсын зөвлөх инженер, Олон улсын Газрын тосны инженерүүдийн нийгэмлэгийн болон Инженерийн ухааны Академийн гишүүн, профессор, доктор Ж.Цэвээнжавтай Монголд нефть боловсруулах зөөврийн үйлдвэр нэвтрүүлж хоолойд тулчихсан байгаа асуудлаас нэн хурдан гарах боломжтой эсэх талаарх шийдлийн талаар ярилцлаа.

-Сүүлд тантай 2021 оны есдүгээр сард шатахууны хомсдол үүсэхэд бодлогын гарц шийдэл, шатахууны нөөцийн асуудлаар ярилцсан. Тиймээс энэ удаад зөөврийн нефть боловсруулах үйлдвэрийг нэн ойрын хугацаанд Монголд нэвтрүүлэх боломжтой эсэх гэхчилэнгээр зөвхөн энэ сэдвийг хүрээнд ярилцъя?

-Газрын тосны бүтээгдэхүүний хангамжийн асуудал нэн яаралтай шийдвэрийг хүлээж байна. Цас зудын хүндрэлтэй энэ үед зөөврийн ч гэнэ үү, явуулын ч гэнэ үү, шатахууны бага хүчин чадлын үйлдвэр барих нь хамгийн чухал. Үүнийг хэрэгжүүлэх санаачилгыг гаргаж байгаа бизнесийнхэн, үйлдвэрлэгчдийг төрөөс яаралтай дэмжиж, санхүүжүүлэх хэрэгтэй. Ингэж нэн яаралтайгаар бага ч болтугай үйлдвэрлэлийг явуулбал нийт хэрэглээний даацыг хөнгөвчлөх боломжтой. Хөдөө орон нутагт цас зуд, цаг агаарын маш хүндрэлтэй байгаа энэ үед ачаа тээвэрт яаралтай хэрэглэх шатахууныг ийн үйлдвэрлэж гаргах бололцоотой гэж үзэж байна.

-Зөөврийн нефть боловсруулах үйлдвэр барихад ямар бүтээгдэхүүн шаардагдаж, ямар хугацаа ордог бол?

-Би боловсруулах үйлдвэрийн нарийн мэргэжлийн хүн биш. Гэхдээ яг энэ үйлдвэрийн чиглэлээр сургалт, судалгаа хийдэг хүний хувьд цаасан дээрх судалгаа тооцоолол биш, яг бэлэн боловсруулах үйлдвэр баригдчихсан төхөөрөмжүүд байгаа гэж бодож байна. Бага хүчин чадлын зөөврийн, өөрөө явдаг, тээвэрлэгддэг ч юм уу, аваачаад угсарчихдаг бэлэн үйлдвэрүүд дэлхийн үйлдвэрлэгч улсуудад байгаа. Жишээ нь, ОХУ-д. Манай үйлдвэрлэгчид, зохион бүтээгчдэд зураг төслийн санаа авч уг үйлдвэрийг хийх, авч ирж угсрах боломжтой.

Хамгийн гол нь бүтээгдэхүүнээ гаргах нь чухал. Би эрдэм шинжилгээ, судалгааны бүтээлдээ их ч бичсэн дээ. Нэрэхээс өөрөөр хутгаад ч байдаг юмуу, сэгсрээд ч байдаг юмуу шинжлэх ухааны түвшинд үндэслэж гол процесс явуулах хэсгээ бодох хэрэгтэй. Үүнд шинжлэх ухаан хэрэгтэй. Судалгаа ч хэрэгтэй. Эрдэмтэд, инженерүүд, үйлдвэрлэгчдийн хамтын ажиллагаа хэрэгтэй байх гэж бодож байна.

-Зөөврийн нэг удаагийн үйлдвэрлэлээр хэдэн тонн шатахуун үйлдвэрлэх боломжтой бол?

-Хүчин чадал хэд ч байж болно. Одоо бидэнд маш яаралтай хэргтэй байна. Тиймээс 10, 20 тонноос эхлээд дээд тал нь 50, 60 тонныг үйлдвэрлэх хүчин чадал бүхий үйлдвэрийг газар дээр нь барьж, үйлдвэрлэх зохион байгуулалт хэрэгтэй.

Тосгүй (түүхий эдгүй), усгүй газар үйлдвэр барина гэж улс орныг, төр засгийг, түмэн олныг хорлож байгаа мэт ойлгомжгүй байдал үүсгэснийг бид олон жил ярьж байна. Монголын газрын тосны 98 хувь нь Дорнодод бий. Яахаараа газрын тос байгаа газар нь үйлдвэр барьдаггүй, нүүрсний мөнгөөр төлчихнө гээд тосгүй газар үйлдвэр барьдаг юм бэ. Дамжуулах хоолой барина гээд Хятадын нэг компанийг шалгаруулсан. Тэнд хятад хүмүүс л ажилтай боллоо шүү дээ. Энэ бол том асуудал. Харин өнөө маргаашдаа бол зөөврийн нефть боловсруулах үйлдвэр барих санал санаачилгыг яаралтай дэмжиж, төрөөс эрх зүйн болон санхүүгийн тусламж үзүүлж, бодитой хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Олон дахин ярих хэрэггүй. Алтанширээд боловсруулах үйлдвэр барина гээд хууль хүртэл баталсан. Хаана байна вэ тэр үйлдвэр. Тиймээс цагаан сараас, шинэ оноос өмнө бушуухан асуудлыг шийдмээр байна. Танай сонины тавьж байгаа энэ асуудлыг би байж болох нэг хувилбар гэж харж байна. Цаг нь тулаад аргагүйдэхэд аливаа юмны муу тал нь олон жил шийдэгдэхгүй байгаа асуудлыг шийдвэрлэх боломж гарч байгаа юм биш биз гэж бодож, дэмжиж, санаа оруулж, уриалж байна.

-Бид өөрсдөө дизель, шатахуунаа үйлдвэрлэлээ гэхэд шатахууны чанар шаардлага хангаж чадах болов уу?

-Үйлдвэрийн чанар стандарт чухал л даа. Гэхдээ бидэнд одоо заавал “евро-5” шиг стандарт хэрэггүй. Миний заримдаа инээд хүрдэг. Дарга нар, төрийнхөн “евро-5” гэж их ярих юм. Дорнодод байхдаа “евро-5” дизель болон ердийн дизель хоёрын алийг нь хүнд даацын жолооч, тээвэрчид авч байна гэдгийг ажиглалаа л даа. Тэд аль хямдыг нь авдаг. Өөрөөр хэлбэл, ердийн дизелийг авдаг. Асуухаар “Адилхан л юм билээ. Хэтийн ирээдүйдээ машинд хэр нөлөөтэйг мэдэхгүй байна. Үнэн хэрэг дээрээ бид өнөөдрөөрөө амьдарч байгаа учраас хямдыг нь авч байна шүү дээ, багшаа” гэдэг. Үүн шиг манайх гарах бүтээгдэхүүн дээр нь Монгол Улсын стандартын, олон улсын стандартын шаардлагын хамгийн бага, доод хэмжээг хангах шаардлагыг тавих хэрэгтэй гэж бодож байна. Яваандаа чангаруулчихна биз. Түүнээс “евро-5” үйлдвэрлэдэг үйлдвэр орж ирнэ гэвэл бодит ажил болж чадахгүй олон жилийн нүүр үзэж, олон өвлийн цас зудыг өнгөрүүлэх байх.

-Зөөврийн үйлдвэр оруулж ирээд угсарчихвал шууд үйлдвэрлэл эхлэх боломжтой юу. Газар хөлдчихсөн, олборлолтгүй гээд асуудал үүсэх болов уу?

-Би ойлгохдоо болно л гэж бодож байна. Дорнодод газрын тос түүхий эд гарч л байгаа шүү дээ. Өвөл ундарга нь багасаж байгаа ч гэсэн байнга олборлолт явагдаж байгаа. 300-аад цооногт олборлолт хийгдэж байгаа шүү дээ. Тэрнээс нь хамж шимээд тухайн зөөврийн, бага хүчин чадлын үйлдвэрийг ажиллуулах боломжтой гэж бодож байна. Өглөө үнээгээ саагаад орой нь цайгаа сүлдэг шиг ийм боломж, хувилбар байна.

-Та манай сонинд өмнө нь ярилцлага өгөхдөө шатахуун нөөцлөх бус дундын дансанд мөнгөө байршуулах нь чухал. Хэтэрхий удаан хадгалах нь шатахууны чанарт нөлөөлдөг гэж ярьж байсан. Тэгвэл нийлүүлэлт доголдсон энэ үед өнөөдөр шатахууны нөөцийг бүрдүүлэх нь чухал болчихоод байна. Яг бодлогын ямар алдаа гаргаад байна вэ?

-Шатахууныг нөөцлөх нь манайд ч, дэлхийн хүчин чадал ихтэй том орнуудад байдаг асуудал. Тэр тусмаа тархай бутархай хэрэглэгчтэй, томоохон нутаг дэвсгэртэй, үйлдвэрлэгчээсээ алслагдсан манай улсын хувьд энэ чухал асуудал. Гэхдээ нөөцөлнө гэдэг нь хэмжээтэй. Өнөөдөр салбарын сайдыг янз бүрээр шүүмжилж байна. Энэ бол байж болно. Гэхдээ нөгөө талаас нөөцлөөд нөөцлөөд болохгүй байна. Яам татан авалтдаа хяналт тавьж байгаа. Гэтэл хэрэглээ хэд дахин өсчихөөд байна шүү дээ.

Нөөцлөх нь зүйтэй. Гэхдээ том орнууд стратегийн түүхий эдээ шатахуунаар нь биш, түүхий тосоор нь нөөцөлдөг. Тиймээс өнөөдөр манайх татан авалтаа чадлаараа хийх хэрэгтэй. Үүнээс гадна “Петрочайна Дачин Тамсаг”-ын газрын тосыг 76/24-өөр хувааж байгаа шүү дээ. Энэ утгаараа манайх аймаг орон нутгаас, хятадын “Дачин Тамсаг”-аас, хэнээс ч асуулгүй нийт олборлож байгаа түүхий тосны өөрт ногдох 24 хувиа эхний ээлжид боловсруулах хэрэгтэй. Одоо бол жилдээ 680 орчим мянган тонн түүхий тосыг олборлож байгаа.

Өнөөдөр шатахуун ховордоод байна. Нөөц нь хүрэхгүй байна. Татаж аваад амжихгүй байна. Хүйтэрч байна. Хэрэглээ ихсэж байна. Энэ үед цагийн юмыг цагт нь нийлүүлэх хэрэгтэй гэдэг зарчмаар ярих нь зөв болов уу гэж бодож байна.

Үүнээс гадна хэрэглэгчид ч гэсэн анхаармаар байна. 100 хувь, 110 хувийн найдвартай хангамж хийж болохгүй байгаа учраас хэрэглээг хэсэгчлэх хэрэгтэй. Дизель түлшийг хөдөө орон нутаг, тэр дундаа Дорнодын нүүрсний уурхайнууд тээвэрлэлт хийхэд хэрэгтэй. Заавал Улаанбаатар хотод үйлдвэрлээд зөөж авна гэх хэрэггүй. Хаана түүхий эд байна тэндээ бага хүчин чадлын зөөврийн үйлдвэрээ барих хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, түүхий эдээ түшиглэх ёстой.

Алтанширээгийн үйлдвэрийг би ойлгохгүй байгаа юм. Үүнд сайд дарга нар, улстөрчдөд бурууг чихээд яахав. Хажууд нь зөвлөж байгаа, мэргэжлийг нь хариуцсан жишээлбэл, УУХҮ-ийн яамны АМГТГ, Газрын тосны хайгуулын хэлтсийн ажилтнууд мэдэж баймаар юм. Тэд мэргэжлийн хүмүүс шүү дээ. Мэдэхгүй бол мэддэг хүнээс нь асуух хэрэгтэй. Тэд дээшээгээ хэлж, зөвлөдөг бололтой юм. Ингээд муу муухайг нь шаварт суусан шарын эзэд нь үүрэх юм. Сая бол Ж.Ганбаатар сайдыг өрөвдсөн. Колонкуудаар явж байна гэнэ үү. Тэр хүний ажил мөн үү. Тэр хүн бодлого ярих ёстой. Бодлогыг буруу гаргасан нь тэр хүний буруу юу. Эсвэл мэдээллийг нь өгдөг ажил хариуцсан хүмүүсийн буруу юу. Би мэргэжлийн зөвлөлд зөндөө хэлсэн. Шийдвэрийг гаргахад танилцуулга хийсэн мэргэжлийн хүмүүс, ажил хариуцсан хүмүүс хариуцах ёстой гэж хэлж байсан.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Т.Батцогт: МАН-ын сэтгэлгүй, шуналтай, авлигад автсан хүмүүсээс болж Монгол Улс дампуурлын ирмэгт хүрлээ DNN.mn

Нийслэлийн АН-ын дарга Т.Батцогттой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Нийслэлийн 2024 оны төсөв батлагдсан. Улаанбаатарчуудын хоолойд тулчихаад байгаа асуудлыг нимгэлэх чиглэлд ахиц гарав уу. Хотын төсөв жил бүр нэмэгдэж байгаа ч асуудал жил ирэх тусам зузаараад байгаа шүү дээ?

-Нийслэлийн төсөв жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа нь үнэн. Ирэх жилийнх л гэхэд хоёр их наяд төгрөгийн төсөв баталлаа. Ер нь МАН-ын Нийслэлд засаглаж байгаа сүүлийн найман жилийн хугацаанд төсөв тогтмол өссөн. Жишээ нь, Улаанбаатар хотод 2012-2016 онд түүхэндээ анх удаа Ардчилсан нам засагласан. Э.Бат-Үүл дарга хотыг удирдаж байх тэр үед Нийслэлийн төсөв 460-700 тэрбум төгрөгийн хооронд байсан. Тэгвэл өнөөдөр хоёр их наяд төгрөг болтлоо нэмэгдсэн. Батлагдсан төсвийг харвал урсгал зардал жил ирэх тусам нэмэгдэж ирлээ. Өөрөөр хэлбэл, цалин, байр ашиглалттай холбоотой ч гэдэг юмуу урсгал зардал. Ийн дарга нарын тансаглал жил ирэх тусам төсвөөр тогтмол нэмэгдэж ирлээ. Харин иргэдийн өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдэх төсөв огт нэмэгдсэнгүй. 2022, 2023 оны нийслэлийн төсөвт жил бүр 420 тэрбум төгрөгийг улсын төсвөөс тавьсан. Үүнээс түгжрэлийг бууруулна гэж 900 тэрбум төгрөг буюу бараг нэг их наяд төгрөгийн төсөв тавьсан.

Ер нь сүүлийн жилүүдэд их том том тоонууд ярьдаг болсон байна. Тэрбум, их наяд гэхчилэнгээр. Монгол Улсын 2024 оны баталсан төсөв 27 их наяд төгрөг. Нийслэлийнх хоёр их наяд төгрөг.

-Төсвийн хоёр их наяд төгрөгийг яаж бүрдүүлэхээр тооцоолсон бол?

-2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлэн аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг хоёр дахин нэмэгдүүлж байгаа. Уг татвараар өмнө нь нийслэлд 370 орчим тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлдэг байсан. Тэгвэл одоо 600 гаруй тэрбум төгрөгийг төвлөрүүлэхээр төлөвлөсөн байна лээ. Угтаа өнөөдөр эрх барьж байгаа МАН 2020 оны сонгуульд өрсөлдөхдөө бүх төрлийн татвар нэмэхгүй гэж амласан. Үүнд нь бизнес эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгж, иргэд хууртсан. “Аз жаргалтай Улаанбаатар” мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлж, аж ахуйн нэгжүүдээ энэ мэтчилэн хулхидаж байна.

Сая ярьсанчлан төсөв жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа. Монголчуудын амьдрал энэ хэрээр жил ирэх тусам сайжрах ёстой. Асуудлууд шийдэгдэж байх ёстой. Гэтэл бүр дордож байна. МАН-ын засагласан дордохын долоон жил өнгөрч байна. Энэ хугацааны нийгмээ буцаад харъя. Төрийн байгууллагуудад тэр чигтээ хулгай нүүрлэсэн. Авлигад идэгдсэн. Ямар ч үйлчилгээгүй. Тогтворгүй. Нийслэл дэх төрийн хамгийн өндөр дээд албан тушаал бол Нийслэлийн Тамгын газрын дарга. Гэтэл сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд Тамгын газрын дарга нь дөрвөн удаа солигдож байх жишээний. Энэ бол төрийн алба ямар тогтворгүй байгааг илэрхийлж байна.

Нийслэлийн төлөөлөгчид бид төрийн албанд ажиллаж байгаа албаны дарга нарыг танихаа байсан. Орж ирээд хоёрхон сар болоод л явчихдаг. Шалтгаан нь хулгайн хэрэг. Үүрэг гүйцэтгэгч томилогддог. Мөн л гуравхан сар болоод гараад явчихдаг. Сүүлдээ Нийслэл Улаанбаатар хотод ажиллах төрийн албан хаагч олдохоо байсан. Ер нь бүгд л “Гадагшаа явъя. Ажиллах нөхцөл үнэхээр алга. Юу ч мэдэхгүй шинэ дарга томилогдож ирдэг. Ирээд ажил хийх бус хулгай, авлигын хэргээр баригдаж явдаг” гэцгээдэг болсон. Ерөнхийдөө Улаанбаатар хот тэр чигтээ дампуурсан.

Үүний тод илрэл нь нийтийн тээврийн байдал. Нийтийн тээвэр ямар байдалтай байгаа билээ. Автобус нь цагтаа ирэхгүй. Ирсэн ч багтахгүй. Стандартын шаардлага огт хангахгүй. Утаагаа яая гэж байхад ямбий автобуснууд нь хорт утаа маш ихээр ялгаруулж байна. Улаанбаатарчууд утаа тортог, хортой бодист тэр чигтээ хордож байна.

Аргаа барахдаа Улаанбаатар хотод өвөл битгий болоосой гэж мөрөөдөж ч байх шиг. Аргаа барж байна шүү дээ, монголчууд. Монголын нэг сая 700 мянган иргэн геноцидод өртөж байгаа мэтээр эрүүл мэндээрээ хохирч байна.

-Утааг бууруулах үүднээс хагас кокжсон нүүрс түлэх асуудал яригдаад больсон. Ер нь байгаа оносон бодлого тодорхойлж чадахгүй байна, тийм үү?

-Тийм. Эрчим хүчний сайд улаанбаатарчуудад нүүрс түлэх тухай асуудал ярьж байна гэдэг бол шившиг, онигоо. Тэр хүн эрчим хүч нийлүүлэх тухай ярих ёстой шүү дээ. Тэр хүнээр эрчим хүчний бодлого, эрчим хүчний бие даасан байдлыг хангуулах гэж Монголын төрд байлгаж байгаа юм. Харахаар, бодохоор ичээд байх юм. Монгол түмнийг доромжилж, Монголыг олон улсад шившиглэж байгаа хэрэг.

Учир нь манай улс ямар их байгалийн нөөцтэй билээ. Нүүрсээ түлж эрчим хүч, цахилгаан гаргаж байх ёстой улс. Өөрөөр хэлбэл, ингэж эрчим хүч үйлдвэрлэж гал түлж байгаа гэр хорооллын өрхүүдийг хангах ёстой. Энэ бол бодлого. Түүнээс Хятдад үйлдвэрлэсэн ямар нь мэдэгдэхгүй нүүрсийг түлж, Монголын ард түмнийг туршилтын туулай болгох биш.

Тэгээд ч дэлхий дээр өнөөдөр утаа гардаггүй түлш гэж байхгүй. Гал асаж л байгаа бол ямар нэгэн байдлаар утаа тортог гарч л байгаа шүү дээ. Утаа нь харагддаггүй бол хорт бодис бүр ч их байж магадгүй.

Сайд нь салхитай үед утааны асуудал шийдэгдэж байна гэх ухааны юм яриад зогсож байсан. Ингэж доромжилж болохгүй. Б.Чойжилсүрэн бол гурван удаа УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон, түмний дэмжлэгийг авч төрийг түшилцэж байгаа хүн.

Яахав, тэр хүн өнөөдөр улаанбаатарчуудаас санал аваагүй байж болно. Увсаасаа санал авчихсан юм чинь гэж бодож байж болно. Гэхдээ тэр хүн өнөөдөр Монголын эрчим хүчний асуудлыг хариуцаж байгаа сайд хүн. Тиймээс МАН-ын иймэрхүү сэтгэлгүй, шуналтай, авлига хээл хахуульд автчихсан хүмүүсээс болж Монгол Улс дампуурлын ирмэгт хүрчихсэн байна. Монгол Улсад эдийн засгийн маш хүнд нөхцөл үүссэн байгаа.

Өнөөдөр иргэдийн аж амьдралын байдал улам доройтож байна. Монголчууд бүгдээрээ л түгжрэлээ, утаагаа яая даа гэж байсан. Ядуурлаа яая даа гэж байсан. Гэтэл нэмээд эрчим хүчний асуудалтай тулгарчихлаа. Бас бензин, дизель түлшний хосдолд орчихлоо. Монгол Улсад болж байгаа зүйл нэг ширхэг ч алга. МАН-ын дарга, эрх баригчид сайхан амьдарч байна. Иргэдийн ахуй байдал мөхлийн байдалд байна.

-Нийслэлийн төвлөрлийг сааруулах, хөдөөг хөгжүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлж байгаа шүү дээ. Таны бодлоор өнөөдрийн нөхцөл байдалд иргэд хөдөөг зорьж, тэрхүү бодлого хэрэгжиж чадахаар байна уу?

-Үгүй. Бодит байдал дээр орон нутгийн иргэд нийтээрээ хот руу ирж амьдаръя гэсэн хүсэлтэй байна. Тухайн бүс нутагт амьдрах нөхцөлийг бий болгож чадахгүй байна. Орон нутагт ажлын байр алга. Төрөөс бодлого хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа учраас Монголын хүн амын талаас дээш хувь нь нийслэл рүү ирсэн.

Уг нь Монголд хөгжлийн гарц шийдэл маш их байгаа шүү дээ. Жишээлбэл, хөдөө аж ахуй, газар тариалан. Зөвхөн уул уурхай биш. Ийм өргөн уудам нутагт хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэх бодлого алга. Дэлхийд бараг нэгдүгээрт орох хэмжээний малтай. Малчдыг дэмжиж малын гаралтай бүтээгдэхүүнийг үнэд оруулах бодлогыг хэрэгжүүлчихвэл малчид ч, Монгол ч толгой өвдөхгүй, асуудлаа шийдчихнэ.

Мөн газар тариалангийн өргөн уудам газар нутаг ч байна. Хөдөө аж ахуй, газар тариалангийн орчин үеийн технологи бүхий боловсруулах үйлдвэрийг байгуулж чадвал дэлхийд өрсөлдөх боломж бидэнд хангалттай бий. Үүнийг төрийн эрхийг барьж байгаа МАН бодлогоор бий болгоно. Хувийн хэвшил дангаараа бий болгож чадахгүй. Хувийн хэвшлийг дэмжих бодлого өнөөдөр алга. Улам л хааж боож, хавчиж байна. Бодлого бол хувийн хэвшлийг дэмжих. Хөдөө аж ахуй, газар тариаланг дэмжсэн бодлого зөв байвал асуудал аяндаа шийдэгдэж, хөгжинө. Гэтэл МАН-ынхны үргэлжид ашиг хонжоо хайсан бодлого нь Монголыг сөхрүүлж байна. ХХААХҮ-ийн сайд нь ашиг сонирхлын зөрчилтэй. Тэр хүн өөрөө хувийн гурилын үйлдвэртэй байж сайд болчихсон. Ямар ч ёс зүйгүй нөхөр. Гурилыг гадагш экспортлох эрхийг өөртөө авчихсан байх жишээтэй. Тэнэг хүмүүстэй харьцаж байгаа мэтээр нүдэн дээр улаан цайм ийм юм хийж байгаа нь төр бодлогогүй байгаагийн шинж. Төвлөрлийг сааруулж, хөдөөг хөгжүүлэх бодлого амьдрал дээр хэрэгжихгүй байгаагийн илрэл.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Т.Баярхүү: Пүрэв гаригаас эхлэн нийт нутгаар хүйтний эрч нэмэгдэнэ DNN.mn

-Хөвсгөл, Архангай, Завханы уулархаг нутгаар цочир хүйтэрч, -40 градуст хүрнэ Цаг уурын нөхцөл байдлын талаар УОК-ын нарийн бичгийн дарга, хурандаа Т.Баярхүүгээс дараах тодруулгыг авлаа

-Ойрын өдрүүдэд хүйтний эрч чангарна гэсэн мэдээлэл бий. Энэ талаарх нарийн мэдээллийг өгөхгүй юу?

-Цаг уурын байгууллагаас өгч байгаа мэдээллээр энэ сарын 12-нд нутгийн баруун хэсэгт, 13, 14-нд нийт нутгаар цас орж цасан шуурга шуурна. Пүрэв гаригаас эхлэн нийт нутгаар хүйтний эрч нэмэгдэнэ. Тэр дундаа Тэс, Хараа, Идэр голын ай сав болох Хөвсгөл, Архангай, Завхан аймгийн уулархаг нутгаар цочир хүйтэрнэ. Шөнөдөө хасах 40-өөс дээш градуст хүрч хүйтэрнэ гэсэн мэдээллийг өгсөн.

-Нэгдүгээр сарын цаг агаарын нөхцөл байдлын талаар мэдээлэл өгөөч?

-Нэгдүгээр сарын цаг агаарын нөхцөл байдлын талаарх мэдээлэл гараагүй байна.

-Цаашид цас хэр хэмжээнд нэмж орохоор байгаа талаарх мэдээлэл та бүхэнд байна вэ. Үүдээс үүдэж ямар хүндрэлүүд гарах бол?

-Арванхоёрдугаар сарын цаг агаарын урьдчилсан мэдээгээр цас нэмж орохоор байна. Одоогоор нийт нутгийн 70 гаруй хувьд нь нэлээд зузаан цасан бүрхүүл тогтсон, өвөлжилтийн нөхцөл байдал ихээхэн хүндэрчихсэн байгаа. Цаашдаа ч цасны зузаан нэмэгдэнэ.

-Цаг агаарын нөхцөл байдалтай холбоотойгоор УОК ямар арга хэмжээг авч байна?

-Улсын онцгой комисс байнга ажиллаж байна. УОК-ын гишүүн байгууллага, яамдууд өөрсдийн чиглэлээрх холбогдох бэлэн байдлыг хангаж ажиллаж байна. Өвөлжилтийн нөхцөл байдалтай холбоотойгоор салбар салбараас бүрдсэн УОК-ын шуурхай штаб байгуулагдан ажиллаж байна. Засгийн газар, УОКын түвшинд холбогдох шийдвэрүүд гарч хэрэгжилт, зохицуулалтыг хангаж ажиллаж байна. Ойрын өдрүүдэд нийт нутгаар хүйтний эрч чангарч, цас орж цасан шуурга шуурах төлөвтэй байгаа учраас иргэд, малчид хувийн бэлтгэлээ хангах, болж өгвөл холын замд гарахгүй байхыг анхааруулмаар байна. Малаа ойрын бэлчээрт бэлчээхээс авахуулаад өөрийн амь, нас эрүүл мэндэд эрсдэлтэй байдал үүсгэхгүй байхад анхаарч, түлшээ түлшээс авахуулаад хувийн бэлтгэлээ базаах шаардлагатай байна. Мөн цаг агаарын байгууллага, мэргэжлийн байгууллагаас өгч байгаа зөвлөмж, зөвлөгөөг авч хангаж байх шаардлагатай байна.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Цогтбаатар: Монгол хүний эрх чөлөөний баталгаа нь эрх чөлөөгөө ойлгосон монгол хүн өөрөө DNN.mn

Хүний эрхийн өдрийг тохиолдуулан УИХ-ын гишүүн, ХЗБХны дарга Д. Цогтбаатартай ярилцлаа.

-Хүний эрхийн өдөр уржигдар тохиолоо. Үүнд Монгол төр ихээхэн анхаарал хандуулах шиг боллоо?

-Тийм. УИХ-аас анх удаа хүний эрхийн асуудлаар хүндэтгэлийн чуулганыг хуралдууллаа. энэ бол монгол төрийн зүгээс хүний эрхэд нэн хүндэтгэлтэй хандаж байгаааа илэрхийлэх хамгийн дээд илэрхийлэл. Үүнээс өөрөөр хүний эрхийн асуудалд нэн хүндэтгэлтэй хандаж, ач холбогдол өгч байгаагаа илэрхийлэх өөр хэлбэр байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, “Хүний эрхийн тунхаглал”- ын 75 жилийн ойд зориулж тусгайлсан хүндэтгэлийн чуулганыг хуралдуулсан нь тохиолдол биш. Түүхэн үйл явдал. гучаадхан жилийн өмнө ч юм уу, эсвэл түүнээс өмнө хүний эрхийн асуудлаар төрийн дээд байгууллага дээд түвшинд авч үзэж, хүндэтгэлийн чуулган хуралдуулна чинээ төсөөлөх боломжгүй байсан.

Тиймээс энэ бол том ололт. Хоёрдугаарт, хүндэтгэлийн чуулганыг үндэсний тэмдэглэлт, болон үндэстний уламжлалт баяртай уялдуулж хуралдуулдаг. Тэгвэл НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн “Хүний эрхийн тунхаглал”-ыг Нью-Йорк хотноо баталсан. “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”-тай холбоотой бүх суурь эрхүүд 1992 оны манай Үндсэн хуульд сууж өгснөөрөө Нью-Йоркийн буюу гадаадын эх сурвалж биш, Монголын үндэсний үнэт зүйл болсон

Тиймээс бид ийн өндөр дээд хэмжээнд хүлээж авч байгаа юм. Төр нь иргэнээ ингэж дээдэлж, хүндэлдэг болсон нь үндэсний уламжлал болсон гэж үзэж энэ нийгмийн салшгүй дотоод үнэт зүйл болсон гэдгээ илэрхийлж байгаа юм. Харж байгаа өнцгөөрөө ч гэсэн түүхэн, шинэ өнцөг л дөө.

Монголчууд уламжлалаараа “Төрийн сүлд минь өршөө” гэдэг байсан болохоос “Иргэний минь эрх чөлөө мөнх байг” гэж төр нь залбирдаг улс биш байсан шүү дээ. Тэгвэл өнөөдрийн бидний Үндсэн хууль “Иргэний минь эрх чөлөө мөнх байг” гэсэн агуулгатай.

Үүнийг өнөөг хүртэл зарим иргэд ухамсарлахгүй явж байгаа. Хүндэтгэлийн чуулганыг хуралдуулж байгаа гол учир нь иргэн бүрийн эрх чөлөө энэ төрийн эрхмийн эрхэм зорилго юм. Төр нь иргэндээ залбирч амьдардаг нийгэмд бид амьдарч байна. Үүнийгээ бид баталгаажуулж байгаа хэлбэр юм.

-Монголд хүний эрх хэр хангагдаж байгаа талаарх судалгаа байдаг уу. Зарим улстөрчид хүний эрх хэтийдээд байгаа тухай ярих юм. Та үүнд ямар бодолтой байдаг вэ?

-Монгол ардчилсан, хүний эрх бялхаж сагасан, бараг хэтрүүлж ашиглах гээд байна гэж зарим хүмүүсийн ярьдаг ямар ч үндэслэлгүй. Өнөөдөр гараад амьсгалж байгаа агаар иргэний амьдрах эрхэд тодорхой хэмжээгээр сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа. Тэр дундаа Улаанбаатарт амьдарч байгаа иргэн бүрд сөргөөр нөлөөлж байгаа биз дээ.

Үүнийг шийдэхийн төлөө, хүний эрхийг эдлүүлэхийн төлөө анхаарч ажиллахаас өөр сонголтгүй байгаа юм. Би утаааны сонсгол хийе гэж олон хэлсэн дээ. Утааны улирал эхлээгүй байхад л “Утаагүй болчихоор дуугүй сууцгаагаад, тайван болчихоод байна. Сонсгол хийе” гэж хэлсэн нь үүн рүү чиглэж байсан. Төр түрүүлж бодоод үүндээ хөрөнгө санхүүгээ тавьж шийдлээ бодоод л явах ёстой. Болсон хойно нь ярих биш.

Үер болох гэж байна гээд үерээс 720 хоногийн өмнө бас 2021 онд ярьсан. Үер болохоос өмнө үүн рүү хөрөнгө оруулалтаа хийж, далан ус зайлуулах байгууламжуудыг барьж байх ёстой байхгүй юу. Тэгж байж хүний эрх хангагдана. Үерийн үеэр хичнээн олон хүний өмч сүйдэв. Монголд хүний эрх ихдээд байна, хэтэрчихсэн гэдэг улстөрч, бүр хуульчид ч байдаг. Бодит байдлыг харвал үгүй байгаа биз дээ.

-Хүний суурь эрхийн нэг нь эдийн засгийн эрх чөлөө. Гэтэл төр иргэний эдийн засгийн эрх чөлөөг боож байна уу гэмээр үзүүлэлтээд харагдах юм. 2021 онд таныг төрийн өмчит аж ахуйн нэгж шинээр нэгийг ч байгуулахгүй, хориг тавья гэж ярьж байсныг санаж байна…

-Төрийн өмчит аж ахуйн нэгж томрохоор эдийн засгийн том шийдвэрүүдийг төр гаргаад байна. Гэтэл хувийн салбар жижгэрч давжаарчихсан байгаа. ДНБ-ий 80 хувийг хувийн хэвшил эзэлдэг гэж тооцоод явж байтал өнөөдөр 40 хувь болчихсон байна шүү дээ. Бидний бодож байгаагаас хоёр дахин бага байна. Зарим судалгаагаар үүнээс ч бага гарсан. Төсөв болон төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийн ДНБ-д эзэлж байгаа хувь хэмжээг 60 хувь гэж ярьж байхад орон нутгийн болон төрийн байгууллагуудад байгаа янз бүрийн санг яриагүй байсан. Би судалгааны танилцуулгадаа тэр талаараа бичсэн л дээ. Энэ мэдээлэл надад олдохгүй байна гэж. Тэр мэдээлэл ороод ирвэл хувийн хэвшлийн ДНБ эзлэх хувь 40-өөс багасна. Төрийн ДНБ-д эзлэх хувь хэмжээ 60-аас нэмэгдэнэ гэж бичиж байсан. Төд удалгүй боловсролын зээлийн сангийн асуудал гарч ирсэн. Хичнээн тэрбум төгрөгийн асуудал гарч ирэв. Энэ мэтээр хувийн хэвшил бүр ч жижгэрч байна. Үүний ард иргэний чөлөөтэй бизнесээ эрхлэх эрх чөлөөг төр аль хэдийн аваад төрийн бизнес болгоод хийчихсэн явж байгаа юм. Төрийн компаниудын тэр их мөнгөний ард дарга нарын гарын үсэг зурдаг мөнгөний эрх мэдэл нэмэгдсэнээс хувийн бизнесүүдийн бизнесийнхээ хөрөнгө оруулалт ажлын байр нэмэгдүүлэх, цалин хөлсний сангаа нэмэгдүүлэх талаар гарын үсэг зурдаг мөнгөний хэмжээ тэр хэмжээгээр багасчихсан. Иргэний эдийн засгийн эрх чөлөө багасчихсан байгаа юм. Тэгэхээр төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийг ярьж байгаагийн ард таны эдийн засгийн эрх чөлөөг ярьж байна гэсэн үг.

Үндсэн хуулиар Монгол төрийн гаргаж байгаа шийдвэр бүр хүнтэй холбоотой. Шууд болон шууд бус утгаараа иргэдийн амьжиргаа, амьдрал, нэр хүндтэй сэтгэл хангалуун амьдрах орчныг бүрдүүлэх гээд байгаа юм. Учир нь Үндсэн хуульд заасан хамгийн гол зорилго нь “Ардчилсан хүмүүнлэг нийгэм байгуулна” гэсэн байдаг. Ардчилсан гэдэг нь иргэн эрх чөлөөгөө эдэлдэг. Хүмүүнлэг гэдэг нь иргэн ажиллаж, хөдөлмөрлөх боломжийг хангаж өгдөг. Үнэхээр амьжиргаа хүнд, ядарсан нэгэндээ нийгмийн халамж туслалцаагаа үзүүлдэг. Өөрийгөө тэжээгээд явж чадах иргэдийг дэмжиж ажлыг нь хийлгэдэг. Өмнөөс нь ажлыг нь буцааж авч хийгээд, дараа нь тэр хүмүүстээ ажил олгогч болох тухай асуудал биш. Ингээд ярихаар хүний эрхийн асуудал шийдэгдэх болоогүй байгаа биз дээ. Бидэнд шийдэх маш олон асуудал бий.

-Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө өнөөдөр хангагдаж чадахгүй байна гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Сэтгүүлчид болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үгээ хэлэх эрх чөлөө иргэн бүрийн үгээ хэлэх эрх чөлөөний илэрхийлэл юм. Аливааг сурвалжилж байгаа хүн сэтгүүлч гэдгээрээ хэлж байгаа юм биш. Иргэн бүрийн өмнө тулгарсан, иргэдийн хэлэх гэснийг гаргаж ирж төрд хэлээд байгаа юм. Үг хэлэх эрх чөлөө бол суурь эрх чөлөө. “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал”-д заагдсан гол эрхүүдийн нэг нь.

Үг хэлэх эрх чөлөөний Үндсэн хуулийн заалт яригдаж байхад үүнд ямар нэгэн хязгаарлалтын асуудал яригдаж байгаа бол хязгаарлалтыг тавих босго маш өндөр байх ёстой. Мэдээж үгээ хэлэх эрх чөлөөгөө эдэлж байна гээд бусдын эрх чөлөөг хааж, халдаж, хохироож болохгүй. Үүнд хуулийн хэм хэмжээ хуулиар бий. Тэгэхдээ тэр шалгуур нь маш өндөр шүү гэдгийг хууль хяналтын байгууллагууд ойлгож байх ёстой. Үүн дээр жижигхэн эргэлзээ байгаа бол энэ улсын шүүх, хуулийн тогтолцоо үг хэлэх эрх чөлөөний талд явна шүү. Энэ улсын хууль аль болох үг хэлэх эрх чөлөөг хамгаалах тал дээр явна.

Үүн дээр ямар нэгэн хязгаарлалт оруулж ирэх гэж төрийн зүгээс ямар нэгэн хууль хяналтын байгууллагын зүгээс ярьж байгаа бол та нарын үндэслэл эргэлзээгүй баталгаа нотолгоотой байх ёстой шүү. Тэгээгүй бол дутуу дулимаг, ажиг сураг маягийн сэжиг таамаг төдий зүйлээр сэтгүүлчдийн эрхэд халдсан бол эргээд тэр хүмүүс хариуцлага хүлээнэ. Тиймээс үүн дээр хуулийн тогтолцоо анхнаасаа хамгийн түрүүнд авч үзэх зүйл нь үг хэлэх эрх чөлөөнд халдах ёсгүй. Халдсан бол үндэслэл нь юу юм бэ гэдгээ хоёрдугаарт үзэх ёстой. Эрэмбэ дараа нь ийм юм. Тиймээс үүнийгээ маш сайн бодож байх ёстой. Сэтгүүлчдийн хэвлэн нийтлэх, иргэдийн үг хэлэх эрх чөлөө халдашгүй хамгаалалттай зүйл.

-Үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг бэхжүүлж хамгаалахын тулд Монгол төрийн бодлого ямар байх ёстой гэж та бодож байна вэ?

-Монгол төрийн бодлого ямар байх вэ биш, монгол төрийн бодлогыг ямар байлгахын төлөө бид зорих хэрэгтэй вэ гэж хандах учиртай. Учир нь таны эрх чөлөө таны гарт байгаа.

Төр гэдэг машин байгаа цагт эрх чөлөө рүү халдах эрсдэл байнга байдаг. Ерөөсөө зүй тогтлыг нь шууд ингэж ойлгож байх ёстой. Үүний хамгийн гол зүйл нь Монгол Улсад үгээ хэлэх эрх чөлөө, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг баталгаатай байлгахын тулд таны эрх чөлөө таны гарт байгаа. Дуугүй байж болохгүй. Миний өмнөөс хэн нэгэн дуугарна гэж хүлээж хэрэггүй.

Хоёрдугаарт, энд иргэний нийгмийн тогтолцоо маш чухал. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай хамт иргэний нийгмийн байгууллагууд ингэж болохгүй юу хийгээд байгаа юм бэ гээд дуугараад явж байх ёстой. Үүнээс гадна мэдээллийн ил тод байдлын тогтолцоо халдашгүй хамгаалалттай байх ёстой. Аль нэг асуудал дангаараа юмыг хэзээ ч шийддэггүй. Бүтэн систем байж байж үгээ хэлэх чөлөө хамгаалагдаж байгаа юм. Хамгаалах хамгийн гол баталгаа нь иргэд өөрсдөө.

Иргэд өөрсдөө эрхээ бүрэн ойлгож, эрхийнхээ төлөө тэмцдэг байх ёстой. Хүний эрх ихэднэ гэсэн ойлголт байхгүй. Учир нь бид хуулийн доор оршиж байгаа. Тиймээс эрх, үүргийн харилцаа тодорхой хязгаараа хуулийн хүрээнд тавьж өгсөн байдаг. Иргэд эрхээ тэр бүр мэдэхгүй, эрх нь зөрчигдөж байхад анзаарахгүй явж байгаа тохиолдол ихэнхдээ байдаг болохоос биш иргэд өөрийнхөө эрхийг хэтрүүлж эдлэх гээд байгаа зүйл байдаггүй.

Харин төр өөртөө байхгүй эрхийг байгаа мэтээр өөрт авч, иргэдийн эрх рүү халдах гээд байдаг эрсдэл дэлхий дахинд их түгээмэл бий. Төр өөртөө оногдсон эрхээс давсан эрх эдэлж, иргэний эрхийн орон зай руу халдах вий гэдгийг урьдчилан сэргийлэх ажил явагдаж байх ёстой. Иргэний хөдөлмөрлөх, эдийн засгийн, үг хэлэх эрх чөлөө чөлөөтэй байвал нийгэм илүү бүтээлч сэтгэдэг. Ямар нэгэн асуудлаа хэн нэгнээр заалгахгүй байгаа хүн амьдралаа авч явахын төлөө өөрөө бүтээлчээр сэтгэнэ биз дээ. Хүн амьдрахын төлөө юу эсийг бодож, зүтгэх билээ. Тэгж бодож байгаа хүнд хөдөлмөрлөх эрх нь чөлөө, өөрийгөө аваад явах боломжийг нь төрийн зүгээс дэмжиж өгөх ёстой. Түүнээс ширээн дээр хоолыг нь тавьж өгөөд би жаргаана гэх бус, та өөрөө жарга. Жаргахад тань би саад болмооргүй байна. Өөрөө өөрийнхөө эзэн нь та шүү гэдэг байх. Энэ хоосон үгс биш. Бүх хуулийн тогтолцоо үүн дээр суурилж байгаа юм.

Төрийг байранд нь байлгадаг субъект нь сонгогчид өөрсдөө. Иргэний нийгэм, хэвлэл мэдээллийн байгууллага. Үүн дотор сэтгүүлчид үйл ажиллагаа хянадаг, зохицуулдаг механизмтай байх ёстой. МСНЭ дотроо асуудлаа ярьдаг, хэлэлцдэг байх мөн чухал. Учир нь эрхээ хэтрүүлж олон нийтэд ташаа байдлаар мэдээлэл хүргэдэг тохиолдол бий шүү дээ. Үүнийгээ сэтгүүлчид өөрсдөө зохицуулдаг байх ёстой. Нөхцөл байдлаа дотроо ярьдаг байх хэрэгтэй. Үүний хажуугаар мэдээж хэрэг хуулиуд нь байх ёстой.

Хамгийн гол нь хууль үйлчлэхдээ нэгдүгээрт, сэтгүүлчийн эрхийг хамгаалах тайлбар явагдаж, түүнийг давсан хөдөлшгүй баримт нотолгоо байж байж сая энэ эрхэд халдахгүй байх үүд хаалга нээгдэнэ. Хуулийн философи үзэл баримтлал нь ингэж батлагдсан улс.

Төр дарга нар биш шүү. Монгол хүний эрх чөлөөний баталгаа эрх чөлөөгөө ойлгосон монгол хүн өөрөө.

Хэвлэл мэдээлэл хүчтэй. Бид өдөр тутам үйл ажиллагаа явуулж байхад Төрийн ордонд сэтгүүлчид байж болох бүх шүүмжлэлтэй асуудлыг гаргаж тавьдаг. Үүнийх нь үр дүнд олон шийдвэрээ эргэж харж, тодорхой засвар, сайжруулалт хийгдэж байгаа шүү дээ. Ингэж хамтын хүчин чармайлтаар ажил явж байна.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ц.Уртнасан: Судалгаанд оролцсон иргэдийн 51.4 хувь нь ардчилсан тогтолцоонд эргэлзэж байна гэсэн үнэлэлт өгсөн DNN.mn

Ардчилсан хүчний холбооноос олон улсын хүний эрхийн өдөрт зориулж “Ардчилал, хүний эрхийн уулзвар” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бага хурлыг өчигдөр Төрийн ордонд зохион байгуулсан юм. Үүнтэй холбоотойгоор Ардчилсан намын Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын бодлого хариуцсан дэд дарга Ц.Уртнасантай ярилцлаа.

-Монголын өнөөгийн нийгэмд ардчилал, хүний эрх хэр хангагдаж байна вэ. Эрдэм шинжилгээний хурлын үеэр энэ чиглэлээр ямар дүгнэлт хийсэн бол?

-Ардчиллын үндсэн шалгуур нь хүний эрх байдаг. Хүний эрхийг дээдэлж хүндэтгэдэг, хамгаалдаг аливаа улс оронд ардчилал оршин тогтнож байна гэж дүгнэж болно.

Монголын өнөөгийн нийгэмд хүний заяагдмал эрхээс авахуулаад хүний түгээмэл эрхүүд ноцтой зөрчигдсөөр байна. Тиймээс Монгол ардчилсан улс мөн үү, ардчилсан замаар хөгжиж чадаж байна уу гэсэн асуулт нийгэмд хурцаар тавигдаж байна.

Саяхан хийсэн нэгэн судалгаанд оролцсон иргэдийн 51.4 хувь нь ардчилсан тогтолцоонд итгэхгүй байна, эргэлзэж гэсэн үнэлгээг өгсөнтэй таарч байлаа. Өөрөөр хэлбэл, Монголын ардчилалд аюул нүүрлэжээ, ардчилсан тогтолцоог хэрэгжүүлэх, хамгаалах механизм үйлчлэхгүй байна гэж дүгнэхэд хүргэж байна.

Хүний эрх хэрэгждэг, ардчилсан хөгжлийн тогтолцоог авч үлдэхийн тулд бидний анхаарах ёстой, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ, бодлого үйл ажиллагааг тодорхойлоход өнөөдрийн эрдэм шинжилгээ хурлын зорилго чиглэсэнд талархалтай байна. Цаашид ямар арга хэмжээ авах вэ, ямар гарц шийдэл байна вэ гэдэг нь чухал юм.

-Судалгаагаар хүний эрх зөрчигдөж байгаа гол шалтгаан юу гэж гарсан бол. Нэг нам хэт удаан хугацаанд засаглаж байгаа нь нөлөөлж байна уу?

-Ардчилсан тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн зөвхөн нэг нь улс төрийн нам. Ардчилсан тогтолцоо өөрөө маш олон бүрэлдэхүүн хэсэгтэй. Тухайлбал, улс төрийн нам чиг үүргээ хэрэгжүүлдэг, иргэдийн төлөөллийг хэрэгжүүлж буй төрийн институциуд нь хүний эрхийг дээдэлж эрхэмлэдэг, хууль тогтоомжоо хэрэгжүүлэх чадамжтай байх, иргэний нийгмийн байгууллагууд нь ардчилсан тогтолцоогоо хамгаалах, оролцох зохих чадамжтай байх, бүтээлч санаачлагатай иргэдтэй байх зэрэг орно.

Эдгээр бүрэлдэхүүн хэсгийн зөвхөн улс төрийн намуудын тогтолцоог аваад үзье л дээ. Парламентад улс төрийн намуудын төлөөлөл нь хангагдаагүй. Сонгууль нь шударга явдаггүй. Сонгуулийн үр дүнгээр гарч ирсэн улс төрийн албан тушаалтнуудыг томилж, баталдаггүй, сонгогдож гарч ирсэн улстөрчид нь ардчилсан тогтолцоогоо хамгаалах, иргэний нийгмийг бэхжүүлэх үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлдэггүй болчихсон байгаа нь ардчилсан тогтолцоог гажуудалд хүргэж байна.

Дахин хэлэхэд, ардчилсан тогтолцооны нэгхэн хэсэг нь л улс төрийн нам. Гэтэл манай улс төрийн намууд нийгэмд гүйцэтгэх үүргээсээ хазайчихсан байна. Улс төрийн намууд зөвхөн Засгийн эрх авахыг л зорьж байна. Угтаа нийгмээ соён гэгээрүүлэх, сонгогчдын боловсролыг нэмэгдүүлэх, иргэний нийгмийн оролцоо, хяналтыг хэрэгжүүлэх зэрэг гол чиг үүргээ хэрэгжүүлэх чадамжгүй байна.

Мөн л гол чиг үүргүүдээ хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа нь арчилсан тогтолцоог гажуудуулахад хүргэж байна.Үүнээс гадна мөн улс төрд “мөнгө” гэдэг үнэт зүйлтэй, улс төрийн үйл ажиллагаанд “мөнгө” гэдэг улс төрийн арга хэрэгсэлтэй болчихсон байна. Зөвхөн “мөнгө” гэдэг үнэт зүйл, “мөнгө” гэдэг улс төрийн арга хэрэгслээр ардчилсан тогтолцоог бэхжүүлж, улс орныхоо хөгжлийн зорилтыг хангаж дийлэхгүй шүү дээ. Нийгмийн олон үнэт зүйлийг мөнгө гэдэг ганцхан зүйлээр төлөөлүүлчихээр бусад нь мэдээж үгүйлэгдэж, доголдож таарна.

Улстөрчид мөн л үйл ажиллагаа явуулахдаа ганцхан мөнгийг арга хэрэгсэл болгодог болчихсон. Сонгуульд оролцвол мөнгө өгнө. Саналаа өгвөл мөнгө өгнө. Үзэл бодол, эрх ашгаа хамгаалах жагсаал цуглаан хийвэл мөнгөөр хөдөлнө.

Ардчилсан нийгмийн үнэт зүйлсийг бэхжүүлэхийн тулд зүй зохистой бодлого, үйл ажиллагаа явуулахгүй байгаа болохоор ардчилсан тогтолцоо мухардалд орж байна. Өнөөдөр бид өөрсдийгөө ардчилсан тогтолцоотой улс, Азийн ардчиллын баян бүрд гэж бахархаж ярьдаг. Гэтэл бодит байдал дээр хүний эрхийн хэрэгжилтийн байдал “ул”-ны түвшинд хүрчихлээ шүү дээ.

Өнөөгийн эрх баригчид өнгөрсөн 7 жилд ардчилсан тогтолцоог устгахад хамгийн их хувь нэмэр орууллаа, харамсалтай. Энэ зөвхөн миний дүгнэлт биш . Өнөөдрийн олон судлаачдын судалгаа, дүгнэлт миний дүгнэлтийг нотолж өглөө.

-Эрдэм шинжилгээний бага хурлаар ардчиллыг бэхжүүлэх, хүний эрхийг дээдэлж, хамгаалахад чиглэсэн ямар арга хэмжээг авах талаар ярилцав. Бидний гарц шийдэл юу байна вэ?

-Товчдоо “Монгол Улс хөгжлийн зүй бус замд орсон байна. Тиймээс ардчилсан тогтолцоог хамгаалахын тулд нийгмээрээ шинэ мэдлэг, шинэ хандлага соёлд суралцах ёстой болжээ” гэсэн дүгнэлтийг хийсэн. Наанадаж ардчилсан нийгмий н иргэд нь аливаа асуудалд шүүмжлэлтэй ханддаг байхын чухлыг судлаачид онцолж байна. Учир нь нийгмийн бүх шатанд, салаа мөчир бүхэнд хүний эрх, хууль ёс зөрчсөн, шударга бус үйлдэл гарах бүрд иргэд нь шүүмжилдэггүй, тэмцдэггүй, таслан зогсоох арга хэмжээ авдаггүй, хүлцэнгүй байгаа нь нийгмийнхээ үнэт зүйлийг хамгаалах чадамжгүй байгааг харуулж байна.

Өөрт нь ямар нэгэн асуудал үүсээгүй бол монголчууд чимээгүй л яваад өнгөрч байдаг. Өнөөдөр нэг хүний эрх зөрчигдөж байна гэдэг нь маргааш таны эрх зөрчигдөх нөхцөл бий болж байгаа хэрэг. Тиймээс иргэд ч, төрийн интитуциуд ч, улс төрийн интитуциуд нь ч, иргэний нийгмийн байгууллагууд ч, бүгдээрээ ардчилсан тогтолцоог хамгаалах, хүний эрхийг бэхжүүлэхийн төлөө хандлагаа өөрчлөх, ардчилсан нийгмийнхээ соёлд суралцах талаар хамтарч ажиллах шаардлагатай байна.

– Та ярианы эхэнд заяагдмал эрх зөрчигдөж байгаа талаар хэлсэн. Энэ талаар дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Үндсэн хуульд “эрүүл аюулгүй, орчинд амьдрах эрхтэй” гэж заасан шүү дээ. Гэтэл Монголын хүн амын тал илүү хувь нь амьдарч байгаа Улаанбаатарчуудын амьсгалж байгаа агаарын чанар ямар хэмжээнд байгаа билээ. Хүн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах ямар ч бололцоогүй түвшинд байна. Энэ бол хүний эрх зөрчигдөж буй наад захын жишээ. Цаашлаад ярьвал Монголын шийдлээ хүлээсэн, иргэд олон нийтийн зүгээс шүүмжлэл дагуулсан түмэн асуудал хөвөрнө.

Мөн хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалаар тодорхойлсон хүний маш олон эрх халагламаар хэмжээнд зөрчигдөж байгаа. Энэ бүхэн судлаачдын хийсэн хүний эрхийн талаарх тайлан судалгаагаар хангалттай нотлогдож байгаа юм л даа. Сургууль, хийд, цэргийн хуаран, их дээд сургуулиуд, ажлын байран дээр Монгол хүмүүс хүчирхийлэлд өртөж, эрх нь зөрчигдөж буй түмэн мэдээн дунд дасал болсон мэт л бид асуудалд хандаж байна.

– Ардчилал, хүний эрхийг хамгаалах үүргийг хэрэгжүүлэх ёстой субъектэд хариуцлага тооцдог механизмаа сайжруулах шаардлага тулгарч байна, тийм үү?

-Тийм. Бид олон асуудалд нэрийн төдий хандаж байгаа учраас өнөөдөр ардчилсан тогтолцоог гажуудалд оруулчихсан байна.

Төрийн интитуциудын үйл ажиллагаанд иргэний нийгмийн оролцооны талаар хийсэн нэгэн судалгаагаар манай 150 орчим хуульд иргэд олон нийтийн төлөөллийг оролцуулж болно гэсэн заалт байна гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, оролцуулж ч болно, оролцуулахгүй байж ч болох нь. Заавал биш гэсэн үг. Зөвхөн иргэний нийгмийн оролцооны асуудлаар л гэхэд ийм нэр төдий зохицуулалтыг хийж, өөрсдийгөө хуураад явж иржээ. Нөгөө талаар улс төр, нийгэм, эдийн засгийн аливаа асуудалд шинжлэх ухаанч байдлаар хандах хэрэгтэйг анхааруулж байна. Судалгаа нотолгоотой, онол арга зүйн үндэстэй асуудалд ханддаггүй, харанхуйгаар, ерөнхийлж асуудалд хандаад байгаа нь нийгэм, эдийн засгийн олон асуудал тэр дундаа улс төрийн ардчилсан тогтолцоог хамгаалж, бэхжүүлэхэд мухардалд хүргэж байна.

Тиймээс үнэнтэй нүүр тулж, аливаа асуудлыг зарчим, дэг жаягийн дагуу шийдвэрлэж, хэрэгжүүлэх хандлага, соёлд суралцах шаардлагатай тулж ирсэн байна.

Р.ХИШИГЖАРГАЛ.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл соёл-урлаг

Хөгжмийн зохиолч Б.Чинбат: Хүнд хагалгаанаас сэрэхдээ би Сарнайгаа л эхэлж бодсон. Тэр бол гайхамшигтай эмэгтэй DNN.mn

Нийгмийн энэ их стресс бухимдал заримыг маань сөхрөөж байна. Ийм цаг үед монголчуудад эр зориг, эрч хүч, бүгдийг даван туулна гэсэн итгэл үнэмшил юу юунаас илүү чухал. Хүнд өвчний өөдөөс эр хүн хүн шиг сөрж зогссон, өчүүхэн ч сөгдөлгүй даван туулсан олны танил нэгэн эрхмийн ярилцлагыг та бүхэндээ хүргэе. Энэ хүн бол Монгол Улсын Урлагийн Гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч, продюсер Батмөнхийн Чинбат юм.

-Таны олны хүртээл болгоод удаагүй байгаа “Цасан вальс”-ийг сонслоо. Ямар сайхан мэдрэмж вэ. Энэ их нийгмийн бухимдлаас холдуулж чадаж байна шүү…

-Тийм үү, тийм мэдрэмжийг өгч байгаа бол сайхан байна шүү. “Цасан вальс” хөгжим маань мэндлээд удаагүй байна. Надаас гарч байгаа, миний хүүхэдтэй ялгаагүй тийм л нандин бүтээл. Ингэж бодож хийсэн, хамгийн аз жаргалтай үед маань та ярилцлага авахаар ирлээ. Шинэ уран бүтээлээ сошиал хаягтаа оруулаад л хэн нэгнээс “Чинбаагийн маань “Цасан вальс” ирж буй шинэ бүхний эхлэлийг хөгжмийн эгшиг, сэтгэлгээ дуурслаар төгс зохицуулж та бидэнд илгээсэн хайрын бэлэг байлаа. Баяр хүргэе. Хорвоод хайраас илүү хүчтэй сайхан зүйл үгүй” гэж сэтгэгдэл орж ирсэн. Ингээд л гоё сэтгэгдэлүүд урссан даа. Одоо та бид хоёр энэ өрөөнөөс гараад нийгэм рүү орно. Нийгэм маань хэтэрхий стресстэй байна

Хүн бүр яарсан, биенийхээ урдуур орох гэсэн. Машин сигналдсан, уурласан… Ийм баймааргүй л байна. Ийм байлгахгүйн төлөө хийж чадах миний ажил хөгжим бичих л юм даа.

-Таныг зорьж ирсэн нь монголчуудад урам зориг өгсөн ярилцлага авах хүсэл юм. Өнөөдөр зарим маань өвчин зовлонгийн өмнө сөхөрч байна. Та ч ялгаагүй саяхан нүүр тулсныг бид мэднэ. Бахархалтай нь та даван туулсан. Анх тэр өвчнийг мэдээд хүнд цохилтод орсон байх. Тухайн үед юу болсон, тэр хүнд өвчнийг монгол эр хүн, эр зориг, тэсвэрээр яаж даван туулсан талаар ярилцъя. Хүнд сэдэв үү, та юу гэж бодож байна?

-Ярья л даа, болохгүй нь юу байна.

-Та уран бүтээлээ туурвиад нийгэмд гялалзаж явсан олны танил хүн. Тийм хэцүү мэдээ сонсоно гэж зүүдлээ ч үгүй явсан байх?

-Анх хүндэрснээ сонсоод сэтгэлээр нэг их унаагүй. Хамгийн гол нь хүн сэтгэлийн хаттай байх ёстой. Би сайхан гэр бүлд төрж өссөн. Дутагдах, гачигдах зүйлгүй амьдрал дунд явж ирсэн. Түших сайхан ханьтай. Аав минь бурхан болсон ч ээж минь хажууд байна. Хүний ээж амьд байхад бүхнийг эмчилдэг. Мөн миний эгч, найзууд, урлагийнхан маань байсан. Би ер нь их олонтой хүн юм гэдгээ илүү их мэдэрсэн цаг хугацаа байлаа.

-Өвчин зовлонгийн өмнө үргэлж хүн өөдрөг байдаггүйг бид бүгдээр л мэднэ…

-Тэр мэдээж. Сүүлдээ бие хүндрээд ирэхээр өөрийн эрхгүй сэтгэл санаагаар унадаг юм билээ. Тэр үед хүний хань ижил, ах дүүс, анд нөхөд, танихгүй хүмүүс хүртэл ямар агуу хүч, ямар их хайр өгдөг юм бэ. Маш их хүчийг өгч байсан. Намайг огт танихгүй хүн надад эрч хүч өгч байхад надад унах эрх байгаагүй. Гудманд нэг эгч таарснаа “Миний дүү битгий унаарай” гэсэн. Насаар нэлээд дүү хүү тэвэрч аваад “Ах аа танд хайртай шүү” гэх жишээтэй. Намайг хөгжимчин, хөгжмийн зохиолч гэдгээр тэр бүх хүн намайг таньж байсан. Үүнээс би хөгжим гэдэг ямар аугаа, ямар гайхамшигтай, ямар ид шидтэй юм бэ гэдгийг дахин ойлгосон. Тэр үед л би өөрийгөө бусдад хайр түгээдэг юм байна, миний хөгжмөөс хайр цацарч байдаг юм байна гэж мэдэрсэн. Мөн надад хөгжим маань хань болсон. Яг л миний хань шиг, миний ээж шиг, миний гэр бүл шиг. Би хагалгаанд орох эцсийн мөч хүртлээ хөгжим туурвисан.“Чи унаж болохгүй шүү. Чи илүү сайхан хөгжим зохиох ёстой. Тиймээс илүү чанга, илүү хүчтэй, эр зоригтой бай” гэж хөгжим надад хэлж байсан. Түүнийх нь дагуу л болсон.

-Хилийн дээс давж, хүний нутагт хүнд хагалгаанд орох тэр өдрүүдэд танд юу бодогдож байв?

-Тийм мөчүүд ямар хэцүүг туулсан хүн л мэдэрнэ.Тасартлаа л баяжчихаагүй бол мөнгө санхүүгийн асуудал Монголын бүх гэр бүлд хүнд тусч байна. Намайг өвдөөд хэвтэхэд эрүүл мэндийн системийн талаар сонин хэвлэлүүд их хөндөж бичсэн дээ. Эрүүл мэндийн системийн асуудлыг хөндөхөд би сэдэв болчихсон байсан. “Энэ хүнийг чинь хагалгаанд орчих хэмжээний мөнгөтэй гэж бодсон шүү дээ. Гэтэл үнэн хэрэг дээрээ үгүй байж” гэхчилэнгээр. Би хандив авахгүй гэж хувьдаа шийдсэн. Ийм яриа гэр бүл дотор яригдаад, хаагдсан. Санхүүгээ тодорхой хэмжээнд болгосон. Тэгээд л Монголоос ниссэн. Нисэх буудал дээр “Хурд”-ын Д.Отгонбаяр, продюсер Н.Халиун, “Emotion”-ийнхон, гэр бүл, найзууд, ойр тойрныхон маань бүгд намайг гаргаж өгсөн. Дотроо гунигтай байсан. Гэхдээ би эргээд эд нартайгаа уулзана гэж бодож байсан. Хүн хэзээ ч хатуу юм бодож болохгүй. Бүх зүйл таталцлын хүч дээр явдаг учраас зөв санаатай, эр зоригтой, сэтгэлийн тэнхээтэй байх ёстой юм билээ. Яг тийм сэтгэлээр би найз нараа, ээжийгээ үнсээд Сарнайгаа хөтлөөд онгоцонд суусан. Сонгосон эмнэлэг “Анам” нэртэй Солонгосын тэргүүлэх эмнэлэг байсан. Хүнд энерги, мэдрэмж гэж байдаг шүү дээ. Би тэр эмнэлгийн үүдээр орохдоо орчин тойрноо, өнгөрч байгаа хүмүүсийг хараад их сонин тайвширчихсан. Жигтэйхэн тайвшраад бараг эмчтэйгээ уулзаагүй байхдаа энэ эмнэлгийг сонгосон нь зөв байж. Энд хагалгаанд оръё. Хагалгаа амжилттай болох юм байна гэж бодсон. Надад хагалгаа хийх Ким эмчтэйгээ уулзсан чинь их дулаахан хүн санагдсан. Эмчлүүлж байгаа эмчдээ бүтэн сэтгэлээр итгэх гэж чухал юм бий. Би эмчээ хараад энэ хүн намайг аврах юм байна гэж бодсон. Энэ бүхэн хагалгаа хийхээс өмнөх процесс. Тиймээс даваад гарна гэсэн сэтгэлийн тэнхээгээр хөглөгдөөд л байсан.

-Хүнд хэцүү үед хэн нэгний хэлсэн ухаалаг үг хүчтэй тусдаг гэдэг. Хагалгаанд орохын өмнөх мөчид хэний хэлсэн үг танд бодогдож байв?

-Намайг Монголоос явахад “Харанга”-ын Я.Одсүрэн ах “За миний дүү хагалгаанд орох гээд хэвтэж байхад чамд юм юм бодогдоно. Эмнэлгийн багаж хэрэгслийг чи бөмбөр гэж сонсоорой. Дээрээс чинь тусч байгаа хурц гэрлийг нар гэж бодоорой. Янз бүрийн эвгүй чимээ сонсогдох ч юмуу, амьсгал, зүрхний аппаратыг хөгжмийн хэмнэл гэж хүлээж авдаг юм шүү” гэж хэлсэн. Одсүрэн ах тийм айхавтар. Тэгж хэлж байгаа юм. Хагалгааны ширээн дээр гарахад үнэхээр эвгүй. Нэг их сонин хавчиг орон дээр хэвтүүлээд унтуулга руу оруулах гэж байгаа юм. Тэрэн дээрээс би орчин тойрныг харахдаа байгаль болгож харсан. Нүдэндээ мод, цэцэг ургуулаад. Монголынхоо уултай, устай нэг их сайхан газар л байгаа гэж төсөөлөөд. Надад ямар солонгос хэл байх биш. Эмнэлгийнхэн яриад л байгаа юм. Би дотроо “Ийм мундаг эмч нар байхад амжилттай болно” гэсэн сэтгэлийг ургуулж байсан.

-Я.Одсүрэн ах амьдрал үзсэн хүн байна шүү…

-Тийм хүн бидний дэргэд байгаа нь сайхан. Хагалгаа хийсний дараа хүн наркозоосоо сэрдэг. Ухаан балартчихсан байж байгаад нүдээ нээгээд харахад нэг сонин газар байх шиг байсан. Маш их өвдөж байсан. “Миний өвчнийг намдаагаад өгөөч” гэж хэлэх гэсэн чинь хэлж чаддаггүй. Хоолой руу урт гуурс хийчихсэн. Дуугарах гэсэн нэг үсэг, нэг авиа ч гарахгүй болохоор хүн сандарчихдаг юм билээ. Үүнийг хагалгаанд орж байгаа хүн бүр мэдмээр юм билээ. Хэдэн хормын дараа л би ойлгож байгаа юм. Дуугарах гэж тэмцээд, хүчлээд хэрэггүй гэдгийг. Хуруугаа гозолзуулаад байдаг, нөгөөдүүл чинь ойлгодоггүй. Ингээд би тухайн мөчөөс өвчинтэйгөө байлдаж эхлэх ёстойгоо ойлгосон. Хүн гэдэг амьтан ер нь зовлонг их даадаг юм билээ. Ямар ч зовлонг шүү. Хүн гэдэг агуу тэвчээртэй золиг юм даа л гэж бодох болсон.

-Тийм хүнд үетэй нүүр тулсны дараа л өөрт ямар их хүч байгааг мэддэг юм байна гэж үү?

-Тиймээ. Яг тэгж мэдэрдэг. Ийм зүйлд хүн бүр ороод байхгүй шүү дээ. Хүн тэсвэр тэвчээрийн туйл юм билээ.Бас нэг юм мэдэрсэн. Үүнийг ярьж болдог сэдэв үү, болдоггүй юу мэдэхгүй юм. Та бол намайг яриулаад байна. Параллель ертөнц байдаг гэдгийг би тэндээс хараад мэдэрч ойлгосон. Юу мэдэрсэн гэхээр хүн бусдад муу юм хийж хэзээ ч болохгүй. Хэзээ ч шүү. Энэ амьдралаас, тодорхой цаг хугацааны дараа ертөнцийн жамын дагуу бид буцна. Тэр үед шүүх шүүгч нар сууж байгаа шүү. “Чи амьдралдаа ямар хүн байсан, чи хүний амьдрал, нартын ертөнцөд хүнд ямар муу юм хийсэн бэ хө” гэдэг асуулт тавигдана гэдгийг би мэдэрсэн.

-Та яг юу мэдэрсэн гэж. Хүнд муу юм хийж болохгүй гэдгийг хүн бүр мэднэ. Сүсэглэж биширдэг шашин бүрийн номлолд ч бий. Гэхдээ л хийдэг. Тань шиг мэдрээгүй болохоор тэр?

-Хүн өвдөж байж өвчин гэдгийг мэднэ. Ээжийгээ аавыгаа алдаж байж хагацлын зовлонг мэдэрнэ. Хүн бүх юмыг өөрийн мах, цусаараа мэдэрч байж ойлгодог зовлонтой амьтан юм шиг байна. Ухамсрын түвшинд өндөр хүн хоёр дахиа алдахгүй гэдэг. Тийм нь хэд билээ. Будда, бөө, христ, ислам… бүх шашны номлолд муу юм хийж болохгүй гэсэн нэг л агуулга бий. Үүнийг би бодитой мэдэрсэн. Үүнээс цааш би давж ярихгүй. Яримааргүй байна. Би хүнд хайртай. Хүмүүст хайртай. Юм бүхэн амьтай гэдгийг тэндээс ойлгож байгаа юм. Амь байна. Харилцан шүтэлцээ бий. Хорвоо дэлхийн бүх юм хайран дээр тогтож байгаа юм. Байгаль дэлхийгээ бид хэр сайн хайрлаж чадна төдий чинээ удаан оршин тогтоно. Тэр хайранд нь бид амьдарч чадна. Энэ ойлголтыг би маш сайн мэдэрч авсан. Энэ бүхнээ би аялгуу, эгшиг, нот болгож буулгахыг хичээдэг хүн. Байгаль надад мессэж өгч байна. Тэр мессэжийг би ард түмэндээ хүргэх гэж хичээж яваа.

-Та хагалгаанаас гараад нүдээ нээж харахад таны хажууд ойрын хүмүүсээс чинь хэн зогсож байв?

-Хэн ч байгаагүй. Нэг хүнийг л би их хайсан, Сарнайг. Хагалгаанд ороход бид хоёул адилхан орон дээр түрэгдээд нэг зааланд орсон. Хоёулаа гар гараасаа атгалцаж байгаад салаад явсан. Нэг нь элгээ тайрч өгч байгаа. Нөгөөх нь элгийг нь авч байгаа ийм л тавилан. Наркозоос сэрчихээд өвдөөд байгаа хэрнээ Сайрнайг л хайгаад байсан. Яаж байгаа бол, миний хань. Зүгээр байгаа, яасан бол. Өвчин намдаах хийлгэсэн болов уу.. гээд л. Тэр надад их хэцүү байсан. Өрөөний гадна эмч нар, ойр дотны хүмүүс байгаа. Тэд баярлалдаж, тэврэлдээд, уйлалдаад. Гадаа хүмүүс тэгж байхад дотор би Сарнайгаа бодож байсан. Гадуур миний эгч тогтож чадахгүй нааш цаашаа холхиод л. Сэхээн амьдруулах тасгийн вакум өрөөнд намайг оруулсан. Би Сарнай гэж хэлэх гэхээр сэтгэл эмзэглээд чаддаггүй. Сарнайг ярихаар ярьж чадахгүй. Сарнай хаана байна гэж асууж чадахгүй. Тийм л байсан.

-Бүх юм хоолой дээр тээглэчихээд үү?

-Чаддаггүй юм билээ. Ойр тойрныхон орж ирээд Сарнайг ярих гээд “С” гэхээр л сонсож чаддаггүй. Хүн гэж тийм сонин. Би бүр аргаа бараад сүүлдээ “С” үсэг надад битгий ярь гэж хэлсэн. Ханийгаа хайрлаад, өрөвдөөд дотроо үхэж байгаа юм. Үүнийг үнэхээр ярих юм биш. За тэгээд “С” үсэг “Са..” болж, “Сар..” болж нэмэгдсээр Сарнай болтлоо 10-аад хоносон шүү.

-“Амжилттай боллоо… Зүв зүгээр байгаа…” гэж мянга сайхан үг сонсоод ч ханиа харахаас нааш тайвшраагүй бололтой. Тэгэхээр 10 хоногийн дараа та гэргийгээ харжээ дээ?

-Тэгсэн. Өөрийн нүдээр харахаас нааш хэзээ ч тэр үгнүүдэд итгэж, тайвширч, уужирдаггүй. Тиймээс л би Сарнай гэж хэлж, сонсож чадахгүй байсан юм. “С” үсэг сонсож чадахгүй болтлоо хачин эмзэг болдог юм билээ. Манай хүн тэр эмнэлэгт “Баатарлаг монгол эмэгтэй” гэсэн нэртэй болчихсон байсан. Айхавтар хатуужилтай эмэгтэй гэж эмнэлгээрээ нэг ярьцгаасан байсан. Хагалгаанаас хойш хоёрхон хоноод хөл дээрээ босчихсон юм билээ. Хүмүүс зүгээр л шок. Эмч нар нь ч шок. Нөгөө талд Сарнай бас намайг санаад байгаа юм. Хурдхан шиг л хань дээрээ очих юмсан. Яаж байгаа бол гэсэн сэтгэл нь босгочихож байгаа юм.

Миний хувьд хүний дээд гэдэг бол эхнэр. Тэр бол гайхамшигтай эмэгтэй. Нэг өдөр цаадах чинь над дээр үсээ хоёр хуваагаад сүлжээд боочихсон орж ирсэн. Одоо сайн санахгүй байна, 10-аад хоногийн дараа байх. Тэгж уулзсан. Хараад уйлсан. Ямар хөөрхөн, ямар сахиусан тэнгэр шиг харагдсан гэж санана. Тэр бол үнэхээр агуу тавилан. Надад ёстой гоё байсан. Сарнай над дээр орж ирж хоёулаа тэврэлдэж уйлаад тэгээд түүнээс хойш Сарнай гэдэг нэрэнд дасаж эхэлж байгаа юм. Их сонин.

-Монгол эмэгтэйн ухаан, гэр бүлийн нандин харилцаа, чинхүү хайр сэтгэл та хоёроос их тод харагдсан. Мэдээллийн хэрэгсэл, сошиал орчин нэг хэсэгтээ л тэр мэдээгээр амьсгалсан даа. Бахархмаар, бас та хоёрыг хайрламаар байсан?

-Найруулагч Н.Наранбаатар хэдэн жилийн өмнө Ромео Жульета жүжгийг тавьсан. Тэр жүжгийн хөгжмийг нь би бичсэн. Ромио Жульетта хоёрын дуу тэгж мэндэлсэн.

Мянган жил чи намайг хайрлаж чадах уу, чи минь

Маргааш хагацах юм шиг надад дурлах уу хонгор минь.

Мянган жил би чамайг хүлээсээр, хүлээсээр үлдэнэ хайрт минь

Маргааш учрах юм шиг үүрд чамайг хүлээнээ, би чинь хайрт минь… гэж. Яг л бид хоёрт зориулаад биччихсэн юм шиг шүлэг. Б.Замбалгарав, Сарнай хоёр клипэнд нь дуулдаг. Тэгсэн дараа нь бүх зүйл сайхан болоод, бид хоёр UB pаlace-ийн тайзан дээр хамт дууллаа шүү дээ. “Эргээд ирлээ, Чинбаа ба friends” тоглолт хийсэн. Тэр бол агуу сонин тавилан. Яруу найрагч Р.Эмүжин хүртэл Чинбаа Сарнай хоёрт зориулаад биччихсэн юм шиг ямар сонин юм бэ гэж ярьж байсан. Н.Наранбаатар хүртэл энэ хоёрт л зориулчихсан юм шиг гэж байсан. Юм гэдэг цаанаасаа учиртай. Бүх юм зурагтай. Бурхан тэнгэрийн заавраар явж байна.

-Та маш хурдан сэргэсэн, хөл дээрээ боссон. Уран бүтээлдээ эрч хүчтэй орсон. Энэ юуны хүч вэ. Таныг эмнэлгийн орон дээрээс тийм хурдан босгосон тэр хүчтэй үгийг хэн хэлэв?

-Олон сайхан хүний үг надад хүч тэнхээ өгсөн. Монгол Улсын одоогийн Ерөнхийлөгч, тэр үеийн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх сэтгэлийн үгээ надад явуулсан. “Босоорой миний дүү. Хүчтэй байгаарай. Хамт байгаа шүү” гэсэн. Би Монголын төр хэлж байна гэж хүлээж авсан. Энэ үг намайг орноосоо босоход хүчтэй нөлөөлсөн. Би тэр үгийг маш ихээр хүндэлж авч өөрийн эрхгүй нулимс урссан. Маш их сэтгэлийн тэнхээг авсан. Ерөөсөө унасан, өвдсөн тэр бүхэнд хүнд үг л хэрэгтэй байдаг. Сэтгэлийн тэнхээтэй болгох үг асар хүчтэй юм билээ. Тэр л хүнийг босгоод ирдэг юм билээ.. Дараа нь монгол түмэн маань хандив өгөөд л эхэлсэн. Найман настай хүүхдээс наян настай буурай хүртэл байсан шүү. Эмээ нар нь явууллаа шүү гээд тав, зургаан азай буурал маань мөнгө нийлүүлээд явуулчихсан байсан. Үнэхээр хайр төрж байгаа юм. Би эхлээд хандив цуглуулахгүй гэж бодож байсан гэж хэлсэн дээ. Гэтэл хандив болоод явчихсан. Тэр бүхнийг надаас нууж байсан юм билээ. Сүүлд нь би мэдсэн. Тэгээд л сэтгэлээ сул тавьсан. Олон нийтийн сүлжээ рүү орохгүй байсан. Гэрийнхэн “Чамайг ингэж дэмжиж байна шүү. Энэ хүн ингэлээ шүү. Тэглээ шүү” гээд тэр бүхнийг хэлсэн. Хөл дээрээ зогсож байгаа маань монголын ард түмний минь хүч байсан. Тэр бүхэн нь намайг одоо бос. Хийх ёстой юмаа хийгээгүй байна. Одоо хий гээд байгаа юм шиг. Бос миний хүү, хүчтэй байгаарай гэсэн сэтгэлийн асар их тэнхээг өгсөн үйлдэл байсан. Би хотын унаган хүүхэд. Гэхдээ би их азтай. Миний ээжийн эгч Дуламжав гээд сайхан хүн байсан. Тэр хүн надад хөдөөгийн тэр сайхан борог амьдралыг их ойлгуулсан. Зун болохоор л би Борнуур руу явчихдаг. Морь малтай ноцолдоод л, хурга ишгээ хариулна. Тэгж явсан маань надад хөгжим зохиох, байгалийг хайрлах энэ олон гайхамшигтай сэдлийг өгсөн. Сэтгэлийг өгсөн. Одоо бол бүх юм робот, компютерчлагдаад, бүх хүн фэйсбүүк дотор амьдарч байгаа. Тэр дундаа монголчууд. Энэ нь хүмүүсийн янз бүрийн хов руу дэндүү оруулж байна л даа. Тийм учраас би “Цасан вальс” шиг олон хөгжим бичихийг хүсч байна. Та ч өөрөө “Таны хөгжмөөс ямар сайхан сэтгэлийг авч байна аа” гээд ороод ирж байна шүү дээ. Энэ л уран бүтээлч болсны утга учир оршиж байгаа байх.

-Бүхнийг даван туулаад эх нутгийнхаа хөрсөнд буухад юу бодогдож байв?

-Солонгост суугаа Монголын Элчин сайдын яамнаас надад хамгаалалтын юм шиг хувцас өгсөн. Онгоцонд байсан хүмүүс намайг онцгойгийн ажилтан гэж бодсон байх аа (инээв). Ганцаархнаа нэг л их баглачихсан, нүдний шил, хамгаалалтын хувцас болчихсон хүн Буянт-Ухаа дээр буусан. Эх нутагтаа буух гэдэг ёстой зүйрлэх юмгүй сайхан. Яг ковидын үе таарсан л даа. Онгоцонд суугаа хүмүүсийг дарааллаар, нэрийг нь дуудаж тулгах гэхчилэнгээр. Хүмүүс уурлаад сүйд болж байсан. Надад бол яг үнэндээ тэр бүхэн огт тээртэй санагдаагүй ээ. Эдгэрээд, эрүүл саруул болоод эх орондоо ирж байгаа надад ууртай уцаартай байгаа монголчууд маань хүртэл сайхан харагдаж байсан. Онгоцоор ирсэн хүмүүсийг бүгдийг нь хотын гадна, уулын аманд аваачсан. Эргэн тойрон уул. Ядраад бүгдээрээ унтацгаагаад, өглөө босоод уул руу харсан чинь бэлд нь адуу бэлчиж байсан. Хачин болдог юм билээ. Монгол эр хүний морины сүнслэг мэдрэмж гэх үү, тэрийг хараад уйлчихсан. Тийм байж болох уу. Тэгээд л найзууд руугаа ярьж эхэлсэн дээ. Хүмүүсийн яриа сонсох хүртэл сайхан санагдаад. Тэгэхэд 21 хоног хорионд байлгадаг байсан шүү дээ. Надад бол огтоосоо хорионд байгаа юм шиг санагдаагүй. Тансаг гоё мэдрэмж байсан. Тэгсэн Мөнхбат гээд найз маань “Чи зүгээр байж байхаар карантиндаа хөгжмөө зохиогоод суу л даа. 21 хоног гэдэг урт шүү дээ” гэсэн. Ингээд доор байсан хяналтын хүмүүсээс гуйж, гуйж нэг юм даралтад хөгжим оруулж ирсэн.

-Хагалгааны дараах өдрүүдийг даван туулж, хэвийн амьдралдаа орлоо. Та их өөрчлөгдсөн үү?

-Тэгж их хайрлуулчихсан хүн чинь хүн хайрлаад л байдаг юм байна. Намайг бүр “Чи чинь хүний хайлан болчихсон юм уу” гэж хүртэл хүн хэлж байсан. Хүн л бодогдоод байдаг. Дээрээс нь өөр оронд очоод үхээд сэрчихсэн болохоор Монгол гэдэг омогшил л дийлээд байдаг юм билээ, их сонин. Урьд нь би АНУ-д очиж америкуудтай тоглож байсан шүү дээ. Тэр үед ялгаагүй л монгол, монгол, монгол гээд байсан. Монгол гээд сэргэх миний шалтгаан яасан дуусдаггүй юм бэ. Тийм байгаа биз дээ. Сая би “Disney On Ice” шоуны хөгжмийг бичлээ. Нөгөөх нь “Ringling Brothers and Barnum & Bailey”олон улсын циркийн хөгжим бичсэн. Эдгээрт дандаа л АНУ-ын мундаг продюсерууд хамт ажилласан. Тэрэнд Чинбаа гэдэг нэр үлдэж байгаа нь надад сонин биш санагдсан. Би “Монгол” гэж дуудуулаад байгаа нь надад гоё байсан. “Disney On Ice” шоуны найруулагч “Монголын хөгжмийн зохиолчийн хөгжим энэ шоуны оргил байлаа” гэж хэлсэн. Тэгэхээр би Монголоор онгирч байгаа биз дээ. Миний хамгийн анхны “Цагаан хар цагаан” CD байдаг. АНУ-ын ерөнхийлөгч Жорж Буш Монголд төрийн дээд айлчлал хийхэд миний тоглосон, миний найруулсан хөгжмүүд ард нь яваад байсан. Тэр үед би их жаахан байлаа шүү дээ. Би тэндээс маш их урамшсан. Хөөх, АНУ-ын ерөнхийлөгч Монгол Улсад төрийн өндөр дээд хэмжээний айлчлал хийж байхад миний хөгжим ард нь яваад байна шүү дээ гээд их баярласан. Хүүхэд байхдаа тэгж би төрөө хүндлэх, төрт ёсыг ойлгох сэдэл тэндээс төрсөн шүү. Тиймээс би Монгол гэдэг нэрэндээ уягдаад байдаг юм. Би дөрвөн жил дараалж төрийн наадмын хөгжмийг нь хийлээ. Энэ мэтчилэнгээр даалгавар ч юм шиг зүйлүүд ирдэг.

-Одоо шинэ уран бүтээлүүд дээрээ зогсоо завгүй сууж байна уу?

-Би саяхан Бээжин рүү явж “Мodern sky” стиудэд хөгжмийнхөө тохиргоог хийлгэчихээд ирсэн. Тэр маань удахгүй олны хүртээл болно.Тэр хөгжмийн нэр нь “Ирээдүй танаа өргөе”. Энэ бол эх орондоо ирэхэд зохиогдсон анхны хөгжим. Он гараад миний дуулсан дууны, төгөлдөр хуурын гээд том хэмжээний цомгууд маань эгшиглэж эхэлнэ. Хөгжим сонсохоор хүний мэлмий нээгддэг. Хөгжим сонсохоор бие арзганаад, заримдаа инээмээр, заримдаа уйлмаар болдог шүү дээ. Тэр бүхэнд хүний сэрэл, мэдрэмж асар их хөгжиж байдаг. Супер мэдрэмжтэй болж байна гэсэн үг. Дараа дараагийн хүлээж авах хөгжмүүд. Тэрэндээ бэлдэж, дасч байна. Оюун ухаан тэлж байна гэсэн үг шүү дээ.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories