Author: Намсангийн Пагма

Монголын сайхан ээжүүдийн нэг Бадарчийн Бадамгэрэл гуайтай уулзаж
мартын наймны баярын энэ өдрүүдийн уур амьсгалаас хуваалц­лаа. Бадамгэрэл гуай бол
төрийн шагналт хөгж­мийн зохиолч Ч.Сан­гидоржийн гэргий. нэрт төгөлдөр хуурч Саянцэцэг,
хөгжмийн зохиолч Сансаргэрэлтэх, төгөлдөр хуурч, ерээд оны Монголын сайхан бүсгүйчүүл
болох Ихэрцэцэг, Ижилцэцэг нарын ээж. Өндөр биерхүү, гаднаасаа ч дотроосоо ч гэрэлтсэн
сайхан эмэгтэй. Биднийг уулзахаар очиход Төмөр замын ахмадын хорооны байран дахь
“Чуулга” гэсэн танхимд хорооныхоо авьяаслаг ахмадуудтай дууны “хичээл” хийж байв.
Бадамгэрэл гуай өөрөө дуулахгүй, хорооныхоо найзууддаа дуугаа дав­тахад нь тусалж
байгаа гэв. Мартын найман болох гээд эмэгтэйчүүд нь тоглолт хийх гэж байгаа ажээ.
Баярт зо­риулсан тоглолт, хамгийн сайхан цай, хоол хийдэг эмэгтэйчүүдээ шалгаруулах
“тэмцээн” зэрэг ажил эдний хо­рооноос зохион байгуулж байгаа аж. Тэрбээр хүү­хэд
байхаасаа дуулж бү­жиглэдэг охин байж. Насаараа хөгжимд ойр­хон, хөг аялгууны дунд
амьдарсных дууг яаж дуулах, дууны үг, үе, эгшгийн зохицол сэлтийг нарийн мэдэрдэг
болохоор найз нөхдөдөө тэрнээсээ хуваалцаж байгаа юм гэж байв. Бас Бадамгэрэл гуайг
хорооноос нь дуудаж, хоолны тэмцээнд орохыг урьсан гэв. Ахмадын хорооны байрнаас
гарч дэргэд нь шахуу байх гэрт нь бид очлоо. “Та нар өчигдөр ирэхгүй дээ, тэгсэн
бол хүүтэйгээ хамт зургаа авахуулаад сайхан ярьцгаах байлаа. Хүү маань ирээд хоёр
долоо хоноод урьд шөнө буцсан” гэж байна. Сансаргэрэлтэх нь Америкаас ирж ээждээ
хэд хоног эрхэлж аваад буцсан байна.

“Хорвоод хэн нэг нь түрүүлж явахыг бурхан мэдэх юм чинь тавин жил ханилсан хань минь нэг л өдөр буцсан ч түмний дунд, үр хүүхдийнхээ дунд ганцаардал үзэхгүй сайхан л явж байна. Хоёр хүн тавин жил хамт амьдарна гэдэг бол амьдралыг өнөөдрийн сайхан нараар төсөөлж, хэн нь түрүүлж явахаа мэдэхгүй, юу ч бодохгүй явдаг юм байна л даа” хэмээн Бадамгэрэл гуай яриагаа эхлэв.

Бадамгэрэл гуай лабораторийн бага эмч мэргэжлийг жараад онд эзэмшжээ.
Анагаах ухааны сургуульд лабораторийн эмч мэргэжлээр бэлтгэгдсэн хоёр дахь төгсөлт
гэнэ. Жаран гурван онд Төв аймагт очин арьс өнгөний диспансерийн клиник лабораторийг
анх байгуулжээ. Тэгэхэд дөнгөж арван долоон настай байсан аж. Нутгийнхан дөнгөж
сургуулиа төгссөн жаахан охиныг гололгүй их сайхан хүлээж авчээ. Эргээд бодоход
би анхны мэргэжлийн клиник лаборатори байгуулсан хүн юмаа хэмээн дурслаа. Арван
долоотой охин хөдөөд мэргэжлийн лаборатори байгуулж ажиллана гэхээр өнөө цагт бол
санаанд ч багтамгүй сонсогдоно. Дуулж бүжиглэх дуртай, шинэхэн эмч охин ажлынхаа
хажуугаар урлагийн үзлэг, концерт, жүжиг зэрэгт оролцож явахдаа ирээдүйн ханьтайгаа
танилцсан гэнэ. Сангидорж гуай тэр үед Төв аймгийн арван жилийн сургуульд түр багшилж
байжээ. Нэг удаа жүжгийн сургуулилтын дараа пальтоных нь хармаанд “Би чамд хайртай”
гэсэн гуравхан үг бичсэн, нэр ус ч үгүй зурвас хийчихсэн байсан нь Сангидорж багшийнх
болохыг тээр хойно мэдсэн гэдэг. Нэг их үерхэж сүйд майд бололцолгүй гэр бүл болчихсон.
Хань минь нэг их том алаг нүдтэй өндөр залуу байсан юм хэмээн Бадамгэрэл гуай дурсав.
Тэнд “Жаргалыг хүссэн Мөнхөө” дуулалт жүжиг тавьж, хөгжмийг нь Сангидорж гуай бичиж,
эмэгтэй гол дүрийн бүсгүйд Бадамгэрэл гуай тоглож байсан гэнэ. Ёстой л буруу зөрүүгээ
мэдэхгүй арван хэдхэн насандаа танилцаж амьдралаа холбосон, найзалж байгаагаа ч,
гэр бүл болж байгаагаа ч бараг мэдэхгүй шахуу явсан гэж дурсаад хэн хэн нь хиргүй
тунгалаг үедээ нийлэх нь их зүгээр юм даа гэж ярив. Энэ хоёр арван наймтайдаа гэр
бүл болж хорьтойдоо том охин Саянцэцэгээ төрүүлжээ. Хэрхэн гэр бүл болсон нь бас
ч сонин юм. Нэг байранд, ойролцоо хаалганд амьдардаг байж. Гэтэл нэг өдөр Сангидорж
гуай өөрт нь хэлэлгүй хамаг юмыг нь өөрийнхөө гэрт нүүлгээд авааччихсан байсан гэнэ.
Ингэж нэг гэрт орж, тавин жил ханилж, дөрвөн хүүхдийн ээж аав болцгоожээ.

Хүү Сансаргэрэлтэх нь саяхан Оросын нэрт кино найруулагч Сергей Бодровтой
уулзаж танилцжээ. Францад барьсан Чингэс хааны хөшөөг урласан уран барималчийн тухай
киног Бодров хийж, тэр кинондоо Сангидорж гуайн “Миний ээж тэмээчин” гэдэг дууг
Бадамгэрэл гуайгаас зөвшөөрлийг нь авч оруулсан байдаг гэнэ. С.Бодров Сан Францискод
амьдардаг юм байна.  

Бадамгэрэл гуайн аав Увс аймгийн Сагил сумын уугуул, Москвад
1941-1944 онд Цэргийн академийн малын эмч мэргэжлээр төгсөөд тэр жилээ шууд фронтод
очиж байжээ. Фронтын агт хариуцсан эмчээр дайнд оролцож явжээ. Ээж нь Гэлэг гэдэг
хүн байж. Икэл татдаг, дөрвөн Ойрадын татлагуудыг их сайхан тоглодог хүн байжээ.

“Би хааяа аав ээжийгээ ярих юм сан гэж боддог. Хэвлэл мэдээллийнхэн
ярилцлага авахаар аав ээжийгээ ярилгүй өнгөрчихсөн байдаг юм. Тэгээд ээж маань нэг
удаа жаахан гоморхсон байна лээ. Үр хүүхэд гэдэг тийм гэнэн тэнэг байдаг юм билээ”
хэмээн тэрбээр ээж ааваа дурслаа.

Монголын хөгжмийн урлагт аавынхаа гаргасан мөрөөр яваа дөрвөн хүүхдийн
ээж Бадамгэрэл гуай үр хүүхдээ хэрхэн өсгөж хүмүүжүүлсэн “алтан жор”-оосоо хуваалцахдаа
“Дөрвөн хүүхдээ өсгөхдөө бусад ээжүүдийн л адил. Мэдээж тусгай айхтар дүрэм журам
гээд байсангүй. Хүүхдүүд даалгавраа надаар хэлүүлэхгүй өөрснөө хийчихнэ, хөгжмийг
нь аав нь хөтлөөд явчихна. Манай хүүхдүүд өглөө эрт таван цагт босно, зургаан цаг
гэхэд заавал хөгжмийн дасгал хийнэ. Хоол ундыг нь бэлтгэж цүнхэнд хийж өгөөд явуулна.

Дөрвүүлээ хөгжмийн сургуульд сурсан болохоор манайх өрөө болгонд
төгөлдөр хууртай. Дөрвөн зэрэг хөгжим дуугарч байдаг байлаа. Манай хүүхдүүд их нямбай.
Ялангуяа ихэр охид маань их ажилсаг, нямбай. Хамгийн бага нь учраас би тэднийгээ
гэрийн ажилд сайн сургасан. Миний ихэр охид бол айл гэрийг их сайхан өөд татаж авч
явдаг даа. Хүүхдүүд маань ер нь ажлыг хар бор гээд байдаггүй юм юм хийж сурсан.
Сансаргэрэлтэх маань зураг зурна, юм оёно. Гэхдээ хэрэг болгож заагаад байдаггүй.
Аяндаа аав ээжийгээ хараад ямар ч юмыг хийгээд сурчихсан байдаг” гэлээ.

 Н.ПАГМА

Олдвор дахь босоо ятга анх олдсон байдлаараа

Монгол, Германы хам­тарсан “Орхоны хөн­дийн гео-археологи” судалгааны
баг Мон­гол Алтай нутгаас олсон хадны оршуул­гын дээл, малгай, хөгж­мийн зэм­сэг
зэрэг олд­ворыг Гер­ман улсад сэр­гээн засварлаж өн­гөр­сөн нэг­дүгээр сард Улаан­баатарт
авчир­сан билээ. VIII-XI зууны үед холбогдох уг олдво­рын дотор босоо ятга
бай­сан нь олны анхаар­лын төвд байна. Уг ят­гын талаарх мэдээлэл одоо­­гоор тодорхой
бус байгаа ч хөгжим суд­лаач, хөгжмийн зохиолч төрийн шагналт С.Со­ронзонболдтой
монгол төрийн их оркестрын гол зэмсэг байсан ятга хөгжмийн талаар ярилцлаа.

 
-Найм, есдүгээр зуу­ны ятга хөгжим Монгол Алтайгаас олдсоныг Германд
сэргэн засвар­лаад саяхан авчирсан. Мэдээж тэр цаг үеийн хөгжмөө манайхан суд­лаагүй
байгаа ч ятгын талаар та ярьж өгөхгүй юу?

-Ятга бол ордны хөг­жим. Төрийн их ятга гэдэг шүү дээ. Хубилай
хааны ордны хөгжмийн зэмсэг дотор нэг чавхдастай, гурван чавхдастай, таван чавхдастай,
долоон чавх­дастай, есөн чавхдастай, 14 чавхдастай ятга гэх зэргээр янз бүрээр тэм­дэглэсэн
байдаг. Тэр үеийн Монголын хөгж­мийн хөг тогтолцоог гурав, тав, долоо, есөн чавх­дастай
төрийн ятганаас тодруулах бололцоотой. Тэр байтугай, ятгыг мон­гол хөг ая данд нийцүүлэн
бүтээгээгүй гэж үзэх үндэс харагдахгүй байгаа юм. 1252 онд Мөнх хаан хөгж­мийн тусгай
хороог бай­гуулж байсан бол 1260 оны үед Хубилай хаан Их хөгжмийн яамыг байгуул­сан
байдаг. Өөрөөр хэл­бэл, Монголын төр 560-аад хүний бүрэлдэ­хүүн­тэй их найрал хөгжмийг
эмхлэн байгуулж, ажил­луулж байсан. Энэ оркестрын гол цөм нь ятга байсан.

-Тоглож байсан зохиолууд нь ямархуу байсан бол?

-Их оркестртоо 1-84 ангитай зохиол зохион туурвиж тоглуулдаг байсан
байгаа юм.  Төрийн ёсло­лын хөгжим тоглодог
хүрээлэнгээ “Өвгөдийг дурсах сүм”, найрал хөгжмийн удирдаачаа дохиурчин, хөгжим
зохиогчдоо эгшиг зохиогч гэдэг байж. Монголын эзэнт төр үндэсний найрал хөгжмөө
төгөл­дөржүүлэх шинээр хөгжим зохиол­гох, зэмсгүүдийг цуглуулах шинээр зохиолгох,
тэр байтугай залуу хөгжимчдийг үе шаттай бэлддэг байсан байна. Ятгын тухайд нэг
зүйл онцлоход, монгол хаад, ялангуяа Өлзийт хааны үед хурим найр, ханхүү өргөмжлөх
ёслолд босоо ятга тоглож байсан юм билээ.

-Одоо Дуурийн театрт байдаг босоо ятга шиг үү?

-Ийм том биш л дээ. Босоо ятгаа өвөр дээрээ тавиад тоглодог байсан
байна. Персийн зураачдын зурсан зураг байдаг юм. Монголын төрийн ёслол хүндэтгэлийн
үйл ажиллагаанаас дүрсэлж үлдээсэн бүтээл л дээ. Тэр зурагт хөгжмийн зэмсгүүдийг
нарийн дүрсэлсэн байгаа. Тэндээс уг ятгын зургийг компьютерт оруулж нарийвчлан харж
утсыг нь тоолоход арай ч арван хэдэн утастай биш түүнээс ч олон утастай харагдаж
байгаа юм. Бас нэг зураг байдаг. Хуримын бэр мордуулж байгаа XIII зууны үеийн зураг.
Бэрийнхээ араас дагалдан явагсад дотор морин дээр ятга хөгжим тоглоод явж байгаа.
Ятга нь хэмжээний хувьд нум сумны нумаас арай богиновтор юм уу даа.

-Үндэснийхээ хөгжмийн эртний уламжлалыг тодруу­лахад Хубилай хааны
ордны их найрал хөгжимтэй холбож үзэхээс аргагүй шүү дээ. Та Хубилайн их оркестрын
талаар ярьж өгөхгүй юу?

-Хубилай хааны үед бол нэлээн өргөн бүрэлдэхүүнтэй найрал хөгжим
байсан. Тэр Хубилай хаан Есүхэй баатраас хойшхи өвөг дээдэстээ зориулсан Долоон
гэрийн тайлга тахилгын үеэр хөгжимддөг байжээ. Долоон гэрт нь идээ будаа засч их
хөгжим үүсгэн өвөг дээдсийнхээ сүнс сүлдийг буулган баясгадаг. Тэндээ нэг том оркестр
нь тоглодог. Энэ нь болохоор давших хөгжмийн анги юм. Тэгээд тэр хааддаа зориулсан
тахилгын дууных нь шүлгүүд нь ч үлдчихсэн байгаа шүү дээ. Өгөө­дэйд зориулсан, Цагаадайд
зориул­сан гэхчилэн. Хубилайд өөрт нь зориулсан дуу ч бий. Долоон гэр, найман гэр
сүүлдээ арван гэр болсон байдаг. Нөгөө нэг том оркестр нь хааны ордон дотроо тоглодог.
Тэр олон зуун хөгжмийг чинь яаж удирдахыг хүртэл зааж байсан байгаа юм. Бүрэнхийд
яаж удирдах юм, гэгээ­тэйд яаж удирдах юм, харанхуй бүрийд зулын гэрэлд яаж удирдах
юм гэх зэргийг хүртэл заасан байдаг. 

-Хааны ордны оркестрт ятга голлох байр суурьтай байсан нь юуных
вэ. Морин хуур нь ямар байр суурьтай байсан бол?

-Энэ нь  хөгжимчдөөсөө их
шалтгаалж байсан шиг байгаа юм. Тухайн үедээ аль хөгжимчин нь илүү чадалтай байна
түүнийгээ дагаад тухайн хөгжим нь илүү онцгой үүрэг гүйцэтгэж байж л дээ. Морин
хуур бол ард түмний дунд дэлгэрсэн хөгжим. Харин ятгыг төрийн хөгжим гээд дурын
хүн тоглох, хамаагүй дуугаргахыг хориглочихсон байсан байна. Ер нь тэр үед хөгжмөө
тэр болгон тоглоод байхгүй. Өмнө нь Чингэс хааны үед ч хөгжим тоглоод найрлаад байдаггүй
байж. Их хааны цэрэг дайнд мордохдоо хэнгэрэг дэлдээд дайнд ордог байсан гэх ойлголт
ер нь ташаа ойлголт юм. Төрийн том ёслол, өвөг дээдсийн хүндэтгэлийн зан үйл мэтийн
ёслолын үеэр л хөгжим дуугаргаж байсан юм билээ. Түүнээс биш баярлаж цэнгэх гэж
хөгжим тоглодоггүй. Өвөг дээд­сийнхээ сүнс сүлдийг баярлуулах гэж, сахиус тэнгэрийн
тахилга үйлдэхдээ хөгжмөө дуугаргадаг байсан байна л даа. Энэ тухай сурвалж бичигт
тэмдэглэхдээ яг тухайн өвөг дээдэс нь тэнгэрээс бууж ирээд идээ цагаагаа хүртээд,
их баярлаад гэх зэргээр бүр бодитоор харсан юм шиг бичсэн байгаа юм.

-Хөгжимтэй холбогдох ямар эх сурвалж байна вэ?

-Юан улсын таван судар байгаа юм. Тэдний нэг нь хөгжимтэй холбоотой.
Тэр нь одоо манай улсад байхгүй л дээ. Хятадад байдаг.

-Та түрүүн Персийн зураачид монгол төрийн ятга зурж үлдээсэн тухай
ярьсан. Сая олдсон ятгатай адил төстэй юу? 

-XIII зууны Персийн зураачдын бүтээл дээр байгаа ятга бол яг энэ
олдсон ятгатай адилхан юм байна лээ.

-Хубилай хааны төрийн их оркестрт яг энэ босоо ятга хэд байсан
бол?

-Тоог нь гаргасан байгаа юм. Тавгийн идээ тавихдаа монголчууд
гурав, тав, долоо, ес гэж тавьдаг шиг хөгжимчдийг суулгахдаа бас тогтсон тоог баримталдаг
байсан юм байна.

-Ер нь энэ соёлын дурсгалыг манайхаас гаралтай гэхэд хэр үндэслэлтэй
вэ. Манай хөгжим нарийндаа бол олон улсын шинжтэй шүү дээ. Нарийвчлах бололцоо хэр
байдаг юм бэ?

-Юан улсын үед өмнөд орны мэтийн чийглэг уур амьсгалтай газар
морин хуурын царны арьс суларч хөг алддаг байж. Тийм учраас Монголын хаад тухайн
газар орны цаг агаарт тохиромжтой хөгжмийн зэмсгүүдийг сонгож, төрийн ёслолын зохиолуудыг
тоглуулж байсан байна л даа. Ийм шалтгаанаар оркестрынхоо дуугаралтыг тэнцвэржүүлэхийн
тулд эзэлсэн улс орнуудынхаа хөгжмийн зэмсгүүдийг өөрийн үндэсний хөгжимтэй хослуулж,
өргөжүүлж олон улсын найрал хөгжмийг бий болгосон байгаа юм. Ингээд хөгжмийн зохиолчид,
удирдаачид, бүжиг дэглээчид, найруулагчид монгол хөгжмийн сэтгэлгээг шингээсэн хэдэн
зуун бүтээлийг шинээр туурвисан. Энэ бүхэн дорно дахины урлаг, соёлд сэргэн мандлыг
авчирсан. Тэр ч бүү хэл өрнө дахины дуурь, балетад ч хүчтэй нөлөөлсөн байхыг үгүйсгэхгүй.
Энэ тухай Европын судлаачид ч хэлдэг. Нэг үндэстний хөгжмийг нөгөө нь авч сайжруулаад
хөгжүүлдэг л дээ. Манай товшуур хөгжим гэхэд л бараг гитар шүү дээ. Товшуур бол
гитарын өвөг эцэг юм. Бүх оронд л энэ хөгжмийн зэмсгүүдийг хэрэглэдэг. Харин яаж
хөгжүүлэх вэ гэдэг нь гол байгаа юм.

-Тэгэхээр ятгыг Хятад, Солонгос, Монголынх уу гэдэг эргэлзээтэй
биз дээ?

-Гэхдээ ятга бол аргагүй манай хөгжим л дөө. Сая энэ босоо ятга
оллоо гэж байна. Оллоо гээд шуугиад л өнгөрлөө. Уг нь энийгээ зөвхөн музейд хадгалах
биш, зэмсгээ нарийн судлаад, хийгээд сургалтдаа оруулах, найрал хөгжимдөө оруулах
ёстой л доо. Ингэвэл жинхэнэ өв соёлоо сэргээж байгаа алхам болно. Казахууд хэдэн
жилийн өмнө арваад хөгж­мийн зэмсэг олсон. Түүнийгээ сэргээгээд гоё болгоод ая дан
оруулаад нэг их гоё чуулга босго­сон байгаа шүү дээ. Манайх хөгжмийн өв соёл маш
арвинтай, юмандаа хахчихаад хайхрахгүй юм л даа. Германчууд тэр хөгжмийн талаар
ном гаргаад тараачихсан. Үүн шиг л хурдан ажиллах хэрэгтэй шүү дээ. Mэргэжлийн улсууддаа
өгөх хэрэгтэй байхгүй юу. Нэг юм оллоо гээд хав дарчихдаг, тэрийг нь хэдэн дарга
сайд нар очиж нэг хардаг байх. Хөгжим судлаач ул­сууд нь барааг нь ч харж чадахгүй
байх жишээтэй.

-Ямар нэг ололтыг өмчлөх гээд байдаг зан манайханд их түгээмэл
байх юм. Бусдад хүртээх, ялангуяа нарийн мэргэжлийн судлаачидтайгаа хамтарч ажиллахыг
огт хүлээн зөвшөөрөдөггүй тал байх шиг?

-Тэр дор нь судалгаанд оруулах хэрэгтэй л дээ. Хувь хүний  гар дээр байсан зэмсгүүд гэхэд л судалгаанд оруулж
амжаагүй байтал нөгөө улсууд нь гадагшаа худалдчихдаг. Ийм маягаар ч юмаа гадагш
нь алдчихаж байгаа юм. Аливаа хөгжмийн зэмсгийг гаалиар гаргахад гааль дээр маш
нарийн хяналттай хандах хэрэгтэй. Манайхан жишээ нь, морин хуур гэхээр нөгөө л дэлгүүрт
байж л байдаг хөгжим гэж ойлгодог. Уг нь манайд соёл урлаг судлалын хүрээлэн гэж
байдаг. Тэр нь арван хүнтэй. Тэднээс ердөө нэг нь хөгжим судалдаг. Гэтэл ийм асар
том юмыг ганцхан хүн хариуцаад сууж байгаа юм.

  Н.ПАГМА

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн
шагналт, ардын уран зохиолч Балжирын Догмидтой ярилцлаа.

-Оюун санааны яруу тансаг ертөнцөд
анх хөл тавьсан үеэ, ертөн­цийг өөрийн хувь ертөн­цөд хэрхэн хүлээж ав­сан тэр балчир
насны үеэ эргэн харахад ямар төсөөлөл танд үлдсэн байдаг вэ?

-Монгол гэдэг эртнээ­сээ их өв соёлтой,
утга зохиолын язгуур дээд судар сүмбүм бүтээсэн, тэр нь зөвхөн эх монгол хэл дээрээ
төдийгүй энэтхэг, түвд гэхчилэн бичгийн гол гол хэл дээр бичигдсэн том гүрэн. Дэлхийг
дагуулсан том гүрэн яаж хоосон байхав. Хичнээн үрэгдэж барагд­лаа ч гэсэн их юмнаас
юм үлдэж л таарна шүү дээ. Ийм улсын их утга зохиол бол гайхамшигтай. “Ал­тан товч”,
“Нууц товчоо”-ноос эхлээд Инжинаш, Равжаа гээд яриад бай­вал барагдашгүй их юм.
Тэгээд аман туульс бай­на. Хүн бүхний цээжинд шүлэг хэлхээтэй явдаг. Монгол хүн
бүхний цээ­жинд үлгэр туульс, хэдэн цагаар хэлдэг тэр маг­таал, туульс нь явж л
байдаг. Нэг хүн гэхэд нэг том боть ном гэсэн үг. Одоо л тэр их өв сангаа­саа юмнаасаа
холдоод байгаа болохоос. Хали­маг, тува, халх, ойрад бүгдээрээ л өөр өөрийн үндэсний
том өв соёлтой. Би яахав дээ, говь нутагтаа бусдын адил малын дэргэд ээж аавын­хаа
хажууд л өссөн. Агуу их монголчууд гэдэг чинь үгсийн сангийн их баялаг­тай. Зөвхөн
малтай хол­боотой үг хэллэгээр гэхэд л хэдэн дэвтэр лавлах толь хийсэн ч болохоор.
Би ч нэг их олон хэл мэ­дэх­гүй юм. Эрдэм номтой улсын ярьж байгаагаар монгол хэл
шиг ийм баялаг, өргөн дэлгэр, олон хувилбартай, ийм уран гоё шигтгээтэй тансаг хэл
ховорхон гэдэг.

-Та айлын ганц хүү. Үдэш бүр үлгэр
домог сонсч, оюуны тэр их сав шимээс хар багаасаа халбагаар бус шанагаар хүртэж
өссөн байлгүй?

-Би айлын ганц хүү. Хоёр эмэгтэй дүүтэй,
дээрээ нэг өргөмөл ахтай. Оюун санааны ертөнцсөөд байх ч юу байхав дээ. Малын дэргэд
өссөн хүүхэд ертөнцийг эрт ухаардаг юм. Бусдын зовлонг өөрийн зовлон мэт ойлгодог.
Бот­гоо голсон ингэ, ботгоо хөхүүлсэн ингэний зовлонг хуваалцаж, адил­хан нулимс
унагаж, өдөр ч бай, шөнө ч бай мал төллөхөд баярлаж, малын дэргэд өссөн хүүхэд зөөлөн
сэтгэлтэй болдог. Би таван нас­тайгаасаа наадмын морь унаж эхэлсэн. Морь унахын
хувьд харин ч нэг мундаг байлаа. Миний морь дандаа түрүүлж, эсвэл айрагдана. Нууц
нь манай угшил удам сайтай адуунд байсан болов уу. Ёстой л ланжгар уяач байлаа.
Миний аав улсын наадамд хүлгийнхээ шандсыг сорьж
үзээгүй ч сумынхаа наад­мын түрүүг удаа дараа авдаг байлаа.

-Тавтайдаа хурдан морь унасан гэж
үү?

-Тэгэлгүй яахав. Тэр үед манай нутагт
хүүхэд ховор байсан. Хурдан морь унадаг хүүхэд олддоггүй.

-Хүүхэд ховор байсан нь юуных вэ?

-Тэр үед хүүхэд гаргах хүн өдрийн
од шиг. Манайхан Дарьгангаас хүүхэд зөөдөг байсан гэдэг юм.

-Үрчилж авдаг гэсэн үг үү?

-Тийм. Тавин хэдэн онд л Оросын улаан
тарианы буянаар монголчууд үртэй хүүхэдтэй бол­сон шүү дээ. Ардын хувьсгалын эхний
жилд таван зуун мянга хүрэх­гүй хүн амтай байсан гээд бод доо. 1916 оны хүн амын
тоолло­гоор Да хүрээ буюу одоогийн Улаанбаатар 110 гаруйхан мянган хүн амтай, гучин
хувь нь монголчууд, далан хувь нь хятадууд байсан гээд бод.

Тэгээд би таван настайгаасаа хурдан
морь унана, хурга ишгээ хариулна юу эсийг хийхэв. Айлын том хүү. Эрхэлдэг, тоглодог,
алд­даг, алдардаг, инээдэг ханиадаг ийм л байсан. Ер нь тэгээд уран зохиолыг сургууль
соёлоор ч юм уу дан ганц хөдөлмөрөөр хийдэггүй. Огт байхгүй юман дээр, хар усан
дээр өрөм байлгана гэж байхгүй шүү дээ. Цаанаасаа л бяцхан авьяас байж уран бүтээл
хийнэ л дээ. Авьяас гэдэг төрмөл байдаг. 

Миний ээж, нагац ах хоёр бол үг хэлэхдээ
толгой холбоод хэлчих­дэг хүмүүс байсан. Зохиол гэдэг бол үгээс гадна сэтгэл гэдэг
гол дэвсгэртэй. Сэтгэл байхгүй бол үгийг мянга холбоод нэмэргүй. Юмыг үзэх шүүлтүүр
байхгүй, тэмтрүүл байхгүй гэсэн үг юм даа.

-Та анхны зохиолоо санадаг уу?

-Дорноговь аймгийн Зүүнбаян­гийн долоон
жилийн сургуульд, тав, зургадугаар ангид байхдаа шүлэг оролдож эхэлсэн юм. Тухайн
үед “Залуучуудын үнэн” сонинд Эрэв­гийлхам гэдэг хүн миний шүлгийг тавьж, арван
таван төгрөгийн шагнал шуудангаар явуулж байв. 1959 онд юм уу даа. Тухайн үед манай
сургуулийн захирал “Төвийн сонинд юм бичээд 15 төгрөгийн шагнал авч” гэж хүүхдүүдийн
өмнө баяртайгаар гардуулж билээ. Сүүлд Санхүү, эдийн засгийн тех­ни­кумд ороод юмны
зах сэжүүрээс уншиж эхэлсэн. Тэр үеэс л би жаахан хөгжиж эхэлсэн юм уу даа. Томчуудын
юмыг их уншсан даа. Санхүүгийн техникумын дэргэдэх утга зохиолын дугуйланд алдаг
оног ирэн очин Очирбат гэдэг хүний удирдлага дор сууж, Зохиолчдын хороогоор ганц
нэг орж гарч байлаа. Тэр үеэс би юм уншиж, оролдож эхэлсэн юм.

-Та шүлэг яруу найргийг тэгсгээд
орхичихсон юм уу?

-Орхиогүй шүү дээ. Хэвлүүлдэггүй л
болохоос одоо ч бичиж л байна. Зөвхөн дууны шүлэг гэхэд дөч гаруй байдаг. Аятай
дантайгаа.

-Таныг хүүрнэл зохиолоос өөр хэлбэрээр
яагаад ч төсөөлөхгүй юм байна?

-Намайг хүмүүс шүлэг бичдэг гэж мэддэггүй.
Сэтгэл хөгжөөнө гэж нэг юм байдаг юм.

-Тэгэхээр дасгал маягаар та шүлэг
бичдэг юм уу?

-Бие халаалт.

-Яруу найргийг жаахан доошлонгуй
зэрэгт үздэг үү?

-Доош хийж байгаа юм биш шүү дээ.
Хүн яруу найргаар, уран зургаар, дуу хөгжмөөр бие халаана. Зүгээр гудамжинд явж
байгаад орж ирээд юм уу тэнд нэг хүнтэй хэрэлдчихээд шүлэг бичнэ гэж байхгүй шүү
дээ.

-Хүмүүсийн ярианаас харахад, тавь
жараад оны үеийн Санхүүгийн сургуульд янз янзын салбарын лидерүүд сурсан байдаг.
Та тэнд хэн хэнтэй хамт байв?

-Агуу их Явуухулан, агуу их Цэгмидийн
Гайтав, “Морьтой ч болоосой”, “Хөхөө гэрлэх дөхлөө” киног хориодхон насандаа бичсэн
Доржийн Гармаа, шог зохиолч Цэрэнжамц, Заяатын Ядмаа гээд ер нь санхүү, эдийн засгийн
техникумыг төгссөн зохиолчдыг тоолохоор гучин долоо найман хүн байдаг юм. Тоотой
ноцолдсон хүний толгойны эргээ их эрт гардаг юм. Тоо гэдэг чинь хүний толгойг задалдаг
эд л дээ.

-Та хэдэн настайдаа энэ сургуульд
орж байв?

-Арван зургаатай ороод хорин настай
төгссөн. Аймгийн захир­гааны санхүүгийн хэлтэст би арван зургаан жил ажиллаж. Улсын
орлого зарлагын өрөөсөн сэжүүр дээр сууж байсан хүн. Мөнгө хатуу байх үед наян хэдэн
сая төгрөгийн орлого зарлага оруулж гаргаж байлаа. Хорин настай хонгор цустай байхдаа
тийм ажил хийж явлаа. Би санхүүгийн сургуулийг Явуухулан төгссөн шүү гэж бодо­хоор
утга зохиолын сургуулийн дайтай боддог юм. Гайтав төгссөн шүү гэж бахархдаг. Наад
захын жишээ, Сангийн яамны есөн сайд тэр сургуулийг төгссөн. Хуучин Улс төрийн товчооны
хорь гаруй хүн тэр сургуулийг төгссөн. Монголын нэг номерын сургууль байв. Тэр сургуулийг
төгссөнөөрөө би одоо ч бахархаж явдаг. Дондогдоржийн Дашдондог гэж миний багш байсан
юм. Зундуйн Хангалын хөгжим, Дашдондогийн шүлэг “Аяны шувууд” дуу бий дээ.

Аялан дуулах чиний минь хоолойтой

Адилхан өнгөөр шувууд ганганаад

Алаг нүдний сормуус шиг дэвээд

Аглаг тал дээгүүр шувууд буцлаа… гэж.
Тэр хүн бидэнд санхүүгийн хичээл зааж байсан. За тэгээд, дуучин Цэвэлсүрэн, агуу
жүжигчин Дамчаа, олимпийн анх­ны хүрэл, мөнгөн медальт дархан аварга Мөнхбат, дэлхийн
залуу­чуу­дын аварга Сэрээтэр гээд бүгдээрээ тэр сургуулийг төгссөн.

-Та өгүүллэгт өөрийгөө тоож эхэлсэн
бүтээлүүдээ хэзээ бичсэн бэ?

-Наян есөн оны нэгдүгээр сард би Улаанбаатар
хотод орж ирсэн хүн шүү дээ. Хөдөө ажиллаж байсан хэдхэн зохиолч байдаг юм. Говь-Алтайд
Зүмбэрэлийн Гүнсэн, Дорнодод Данзангийн Нямсүрэн, Дорноговьд би, Сэлэнгэд Сүхдорж,
Базарсад. Ийм л хэдэн хүн байдаг юм. Би их олон багштай хүн. Муу хүн олон багштай
байдаг юм уу гэж би боддог. Яруу найрагч Шархүү­гийн Дансранжав гэж Дорноговь аймгийн
утга зохиолын дугуйлан­гийн эрхлэгч байлаа. Тэрнээс хойш манай өгүүллэгийн их мастер,
Горькийн утга зохиолын сургууль төгссөн Пэрэнлэйн Лувсанцэрэн багш маань МЗЭ-ийн
залуу зо­хиолчдын зөвлөлийн дарга бай­лаа. Тууж, өгүүллэгийн их мастер Дэмбээгийн
Мягмар, богино өгүүл­лэгийн жинхэнэ мастер Жагдалын Лхагва гээд яривал надад олон
багш бий. Миний багш Сэнгийн Эрдэнэ байна. Нас барахаасаа хоёр сарын өмнө танай
сонинд сэтгүүлч Б.Ганчимэгт өгсөн ярилц­лагадаа “Би уртаашаа хоёрхон шавьтай. Нэг
нь Пун­цагийн Бадарч нөгөө нь Балжирын Догмид шүү” гэж хэлсэн байгаа. Тэр ярилцлага
нь Ганчимэгийн нийт­лэлийн номд орсон байна лээ. Заримтай нь багш шавь, заримтай
нь найз. Энэ хүмүүс намайг хөг­жүүлсэн. Мон­голын их утга зохиолд өдий зэргийн өндөрлөгт
гарахдаа би өөрийнхөө сайнд гараад ирсэн юм биш. Ер нь энэ дашрамд хэлэ­хэд, Монголын
утга зохиол өнөөдөр дэлхийн утга зохиолын хаахна нь явна вэ гэж заримдаа хүмүүс
асуудаг юм. Би хэлнэ. Маш өндөр түвшинд яваа гэж. Монголын утга зохиол гадагшаа
гарахад ганцхан юм саад болдог. Дэлхийн тавцанд зогсоход юу саад болог вэ гэхээр
тэнд монгол ахуй байдаггүй. Тэнд монгол ахуй, нүүдэлчний соёл иргэншил байхгүй.
Тэнд сумын наадам, мянган хонь хариулаад явж байгаа арван наймтай бүсгүй байхгүй.
Тэнд агуу сайхан тал нутаг, уул ус байхгүй.

-Ахуйгаас гадна сэтгэлгээ нь буудаггүй
байх, тийм ээ?

-Монгол сэтгэлгээ угаасаа байхгүй.
Сэтгэлгээ,  ахуй аль аль нь байхгүй болохоор
яаж орчуулах билээ дээ. Гэхдээ манай монголчууд бүгдээрээ Европын боловсролтой,
социализмын үед бүгдээрээ шахуу, надаас бусад нь гадаад хэл сурсан. Гадаад хэлийг
эх хэл шигээ сурсан, эх хэлээ бүр ч гайхамшигтай мэддэг, хоёр хэлний хос морьтой
тэр хүмүүс европ хүн шиг сэтгэж чаддаг. Европ хүн шиг амьдарч, ойлгож чаддаг, европ
хүн шиг үхэж чаддаг болтлоо боловс­рол эзэмшсэн учраас гаднаас орчуулахдаа манайхан
бол гайхамшигтай. Гэвч гадагшаа орчуулахад нь гадаадад хүлээж авах уншигч байхгүй.
Гадаад хэлэнд буух ч үгүй. Монгол үг жишээ нь, “цагаан” гэдэг үгийн хувилбар гэхэд
л гуч гаруй дөчөөд байна. Цагаан, цэгээн, бүгээн, гэгээн, цайвар, бөрт гэхчилэн
цааш явна. Гадаад хэлэнд бол ийм өргөн боломж байхгүй. Оросоор бол арван хувилбартай
хэлнэ биз дээ. Англи хэлэнд бол бүр байхгүй гэж улсууд ярьдаг юм. Тэгэхээр яаж тэр
хэлэнд буух юм. Бид нар чинь ёстой будгаа ч зурж байгаа юм шиг бичиж байгаа шүү
дээ.

-Та бүтээлээсээ өөрийн нэрийн хуудсаа
гэж үздэг өгүүл­лэгүүдээ нэрлэж болох уу. Мон­голын утга зохиолын өгүүллэ­гийн оргилд
таны харж байгаа­гаар хэний ямар бүтээл байна?

-Өөрийнхөө юмыг тэр нь энэ нь гээд
байдаггүй. Би бичээд л орхисон бол тэрнийгээ эргэж хараад байдаггүй. Монголын их
утга зохиолын өгүүллэгийн толгой дээр өнөөдөр ямар өгүүллэг байна вэ гэдгийг харин
хэлж чадна. Их Нацагдоржийн гучин хэдэн онд бичсэн “Харанхуй хад” гэдэг өгүүллэг
байна. Тэр өгүүллэгийг хэд дахин уншсан ч, хэд дахин муулсан ч, тэнд хувь хүний
юм байгаа, Монголын ахуй, цаг үеийн юм байгаа бол дэлхий ертөнцийн өнгө будаг, бурангуй
цагийн сайн муу юм бүгд байгаа. Түүнийг нь харин ялгаж салгаж, дотроос нь олж харж
уншиж чадах хүн ховор байдаг. Нацагдорж бол агуу. Тэр гучин нэгхэн нас насалсан,
Лер­мон­тов хорин долоохон, Дашбал­бар дөчин хэдхэн насалсан. Ер нь агуу хүмүүс
бол анхныхаа зохио­лоор бараг бүх бүтээлээ хийчихдэг юм байна гэж би ойлгодог.
“Харанхуй хад” бол Нацагдоржийн анхны л өгүүллэгүүдийн нэг. Тэгээд манай том зохиолчид
олон байна даа. Богино өгүүллэг гэж ярих юм бол Жагдалын Лхагва байна. Би Лхагвагийнхаа
тухай зөндөө ярьдаг болохоор улсууд бараг цээжилчихсэн байх. Дорноговьд дунд сургуулийн
хүүхэд байхдаа орос хэлэнд бараг боловсорчихсон байсан хүн. Эндээс Украйны Киевт
Политехникийн дээд сургуульд очоод дотуур байрандаа хоол хийж байхдаа л испани хэл
сурч утга зохиолын орчуулга хийж бай­сан хүн. Хоол хийж байх хуга­цаандаа сурсан
хэлнээсээ Хосе Мартийг эх хэлнээс нь орчуулсан хүн шүү. Хэлийг ёстой л нохой шиг
сурдаг хүн байсан юм. Хэлийг хамгийн сайн сурдаг амьтан нохой юм гэнэ лээ. Маш их
уншсан. угаа­саа их авьяастай, өндөр боловс­ролтой, маш торгон мэдрэмжтэй, гадаадын
юманд багаасаа их боловсорчихсон хэрнээ монголоо­роо гайхалтай сэтгэж бичдэг. Лхагвааг
мөн ч олон хүн дуурайж богино өгүүллэг бичих гэж оролд­сон доо. Чадаагүй. Нэг үе
бүгд хошуураад Лхагвааг дуурайсан. Бүгд л хоёр хуудас өгүүллэг бичсэн. Одоо тэднээс
үлдсэн нь нэг ч байхгүй.    

Монголын их утга зохиолыг хөгжүүлэхэд
түүний зүтгүүр болж явсан үе үеийн олон олон зохиолч­доос гадна, манай үе үеийн
агуу их орчуулагчид байна. “Дөлгөөн Дон”-ы дөрвөн дэвтрийг хоёр дахин орчуулж сайжруулсан
Базарын Дашцэрэнгээс эхлээд Айтматовын тэр сайхан өгүүл­лэгүүдийг орчуулсан Самбуугийн
Бадраа гэж сохор өвгөн байлаа. Одоо тэр хүнийг сайнаар дурсах нь байтугай муугаар
ч дурсахгүй байна. Хүмүүс бие биенээ мартдаг. Хамаг юмыг нь уншиж, түүгээр амлаж
угжийг нь хөхөж өсчихөөд өнөөдөр эргээд тэр хүмүүсийг дурсах хүн өнөөгийн энэ орчуулагч
нар дотор байхгүй байгаа юм. Аким, Гомбосүрэн нарыг ангаахай байх үед тэр хүн орчуулагч
байлаа. Ардчилал гараад хэдэн орчуулагч гараад ирэхээр бүх юм л ерэн оноос хойш
гарсан юм шиг ярьцгаах болж. Энэ бол ёстой том солиорол байхгүй юу. Монголд элитүүд
байсан. Дээр үеэсээ эхлээд хэдэн үеэсээ. Равжаа, Инжиннашаас авахуулаад, агуу их
Нацагдоржоос эхлээд маш өндөр боловсролтой, цэл залуугаараа бүтээлээ ихэнхийг нь
хийчихсэн, Лермонтов, Есенин­тэй эн тэнцэхүйц тийм элитүүд манайд зөндөө байна.   

-Хүүрнэл зохиолыг зарим судлаач
шүүмжлэгч нар, бичдэг улсууд нь ч өөрснөө ерээд оноос өмнөх хойшхи гэж хуваагаад
хойшхи хүүрнэл зохиол “сэт­гэлзүйн” бүтээл гэх хандлага байдаг. Та бол ингэж үзэхгүй
биз дээ?

-Юу ярьж байгаа юм. Монголын утга
зохиолд өнөөдөр шинэ урсгал оруулж ирсэн хүн алга. Гайгүй бичиж байгаа ганц нэг
залуучууд байна л даа. Одоо зах зээлийн үеийн зохиол бичээд байна шүү дээ. Сэтгэлээрээ
бичих нэг өөр. Мөнгө бодож, албан тушаал бодож, зарим нь бүр шагнал бодож зохиол
бичиж байна. Сэтгэлээс гараагүй л бол өөдтэй юм болохгүй шүү дээ. Модерн маягийн
юм бичих ёстой гэцгээж байна. Модерн гэдэг чинь үнэндээ модоо барихын шинж. Нэг
үг байдаг юм. Авьяасгүй хүн адал явдал бичнэ гэж. Бараг миний үг л дээ. Адал явдлыг
яаж ч арав арваар нь бичиж болдог байхгүй юу. Зургаар ярихад, хүний хөрөг огт зурж
чадахгүй хүмүүс модерн гэдгийн ард нуугдаж байдаг. Амьдрах арга нь тэр. Галсансүх
шиг модерн бичсэн бол болж байна. Ардын зураач Долгоржавын Болд шиг чөлөөт сэтгэлгээний
зураг зурж чаддаг бол болж байна. Морь зурж чадахгүй болохоороо модоор зорсон юм
шиг зурчихаад модерн гээд байна.

-Социализмын үед чөлөөт сэтгэлгээ
байсангүй л гэдэг. Утга зохиолоос лав тийм юм харагддаггүй шүү дээ?

-Би нэг түүх ярих уу. Социализ­мын
үед би тэгж ном зохиолоо хаалгаж байлаа, тэгж хавчигдаж байлаа, тэгж нутаг заагдаж
явлаа гэж ярьдаг ганц нэг хүн байдаг юм. Гэтэл тэр үед үнэхээр хаагдаж боогдож явсан
хүн гэвэл, Чойном, Галсангийн Жамьян хоёр л байна. Ерэн он гарлаа. Би Зохиолчдын
эвлэлийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн, Үргэлжилсэн үгийн төвийн дарга боллоо. Бид нар
зохиолчид­тойгоо сууж байгаад “За, та нар нөгөө социализмын үед дарагдсан, хоригдсон
зохиолуудаа гаргаад ир. Цог сэтгүүлд цувралаар хэвлэе” гэлээ. Ганцхан хүн нэг тууж
өгсөн. Гучин хэдэн онд хэлмэгдсэн гээд.  Гэтэл
нөгөө дарагдаж явлаа гээд байсан хүмүүс байдаггүй. Бүгд худлаа байдаг юм. Тэгэхээр
нь бид Кино үйлдвэр дээр очлоо. “Хүний мөр” киноны талыг нь хяргаад хаячихсан юм
гэнэ лээ. Улс төрийн учир шалтгаанаар хассан гэнэ лээ. Хассан хэсэг нь байна уу
гээд.  “Түмний нэг”, “Хүний мөр” киноны хассан
хэсэг байна аа. Тэгсэн хамгийн муу, одоо ч хасахаар тийм л юмыг нь хассан байгаа
юм. Ингээд худлаа. Одоо эргээд хар л даа. Адлагдаад алдагдчихсан зохиолч хаана байна.
Тэр главлит нь эрхбиш ганц нэг алдааг засна биз дээ. Г үсгийг б гээд бичсэнийг бол
засна биз дээ. Тийм л юм байдаг юм. Харин Чойномын хувьд бол социализмын үед үнэхээр
хавчигдаж явсан  байдаг л даа. Бүр өмнөх гучин
хэдэн он бол тэртэй тэргүй үймээн самууны үе, социализмтай холбож ярьж болохгүй.

-И.Нямгаваа найруулагч та хоёрын
“Догшин хутагтын сахиус” гэдэг кино 100 жилд гарсан дэлхийн шилдэг киноны гучин
хэдэд нэрлэгдсэн. Энэ киноныхоо талаар та юу хэлэх бол?

-1996 онд хийсэн кино. Английн урлагийн
академи дэлхийн шилдэг киног зуун жилээр шалгаруулаад 100 кино нэрлэсэн. Тэр дотор
дуугүй киноноос эхлээд өнөөгийн Холливудын өндөр зэрэглэлийн технологиор хийж байгаа
кинонууд орсон. Тэр дотор манайхаас ганцхан тэр “Догшин хутагтын сахиус” гэдэг кино
31 дээр гарч ирсэн юм. Тэр бол юм мэддэг чаддаг хүмүүс нь хийсэн шалгаруу­лалт шүү
дээ. Би тэр киног зохиол маань сайн учраас кино сайн болов гэж боддоггүй. Найруулагчийн
авьяас, жүжигчний чадалтай холбож ойлгодог. Сосорбарам тоглосон. Энэ хоёр хүнтэй
холбож ойлгодог юм. Нөгөө­тэйгүүр, энэ кино бол тавдугаар догшин ноён хутагт Равжаагийн
кино учраас. Равжаагийн юм бол явдаг л байхгүй юу. Равжаа лоббидоод явуулсан юм
болов уу ч гэж боддог доо. Гэхдээ сайн кино. Манай Сосор­барам их аатай, одтой,
галтай цогтой тоглосон. Равжаа хутагт ийм хүн байсан болов уу ч гэмээр. Тухайн үедээ
энэ киног “таван галзуугийн кино” гэж шүүмжилж л байсан. Нямгаваа хагас галзуу,
Догмид галзуу, хөгжмийн зохиолч Жанцанноров эрүүлгүй, бүжиг дэглээч Сүхбаатар бол
бүр солио­той, гол дүрд тоглосон Сосорбарам гайхалтай. Ийм таван галзуу хүний хийсэн
кино учраас дэлхийд дээгүүрт орсоон. Уран бүтээлч хүн дандаа сайн муу хоёрын дундуур,
хар цагааны дундуур явдаг юм. Дандаа магтаал дундуур явна гэж байхгүй шүү дээ. Тэгээд
өнөөдөр тэр киноны буянаар Нямгаваа маань эхнэр хүүхэдтэйгээ Америкт арван хэдэн
жил болчихсон. Холливудад ассистент найруулагч хийгээд сарын 10 мянган долла­рын
цалин аваад байж байна.

-Харин та үр шимийг нь яаж хүртэв?

-Кино найруулагчаараа, дуу хөгжмийн
зохиолчоороо овоглодог юм. Би зүгээр баярлаад л сууж байдаг юм. Хичнээн гайхалтай
шүлэг бичээд ч тэрний шүлэг гэж явдаггүй. Явуухулангийн “Хар ус нуурын шагшуурга”
дуу бол Баттөмөрөөр л овоглож яваа шүү дээ. 

-Уран бүтээлч сайн муу хар цагааны
дундуур явдаг гэж та сая хэллээ. Гэхдээ танд дургүй уншигч байхгүй байх аа. Уншигчдаас
зэмлэл хүртэж явав уу?

-Ер нь хүртэх ёстой л доо. Олны дунд
дургүй зарим нь байлгүй яахав. Байхгүй бол би хөгжихгүй шүү дээ. Өчүүхэн мах цусанд
төрсөн усан нүдтэй, цусан зүрхтэй Догмид байтугай бусдын төлөө, эх болсон зургаан
зүйлийн төлөө залбирч явдаг агуу их Далай ламд хүртэл өч төчнөөн, хэдэн сая тэрбум
дайсан байна, тийм үү. Дайсангүй хүн бол хүн биш.

-Та Равжаа хутагтын нутагт төрсөн,
зохиолчийнхоо хувьд Монголдоо театрын үндэс суурийг тавьсан Равжаагийн театрын талаар
ямар бодолтой вэ. Олонхи хүмүүс Монголын театрыг “Бөмбөгөр ногоон”-оос эхэлж яриад
байдаг?

-Би заримдаа зохиолч найз нөхдөдөө
тоглоомоор хэлдэг юм. Та нар Монголын их утга зохиолын гал голомт энэ дөрвөн уулын
дунд байсан, байгаа мэтээр ярьдаг. Үгүй шүү. Монголын их утга зохиолын гал голомт
бол Нацагдорж, Ядам­сүрэнгээс өмнө, Хамрын хийд дээр, Равжаа тулгыг нь тулж галыг
нь түлсэн Хамрын хийд дээр бий. Та нар хааяа бас эргээд бод. Энэ худлаа биш шүү
гэж хэлдэг юм. Равжаа хутагтын нутгаас агуу их Жагдалын Лхагва төрсөн гээд бод доо.
Тэндээс агуу зураач Гаваа гуай, бүжгийн хаан, агуу их Сэвжид төрсөн гээд бод. Тэндээс
агуу дуучин Банди, Нарантуяа гарсан гээд бод доо. Дорноговийн Наран­туяа гэдэг дуучин
хөдөөгийн хонины бэлчээрээс Москвагийн Их театрт урилгаар очоод “Чио Чио сан” дуулж
байлаа. Тийм хүн хэр олон бэ. Д.Нацагдоржийн жүжгийн шил­дэг дүрийн уралдаанд орохдоо
Нансалмаагийн дүрд Жавзан­дулам­тай өрсөлдөөд хоёрдугаар байрт орсон. Нуруу нь хүрсэнгүй
ээ, наадах чинь намхан учраас. Жав­зандулам их сайхан биерхүү өндөр хүн. Хоолойны
хувьд Нараа илүү байлаа гэж би дургүйг нь хүргэж байсан юм. Равжаагийн байгуул­сан
задгай театрын суурь өнөөдөр бүрэн бүтнээрээ байж байна. Ард нь морьтой тэмээтэй
улсууд зог­соод харж байдаг, Урд нь суусан улсууд нь үздэг суудалтай, тайзтай декорацитай,
гэрэлтэй. Равжаа тэр бүгдийг хийсэн. Энэ бол Монголын төдийгүй Төв Азид бараг анх
бос­сон театр юм л даа. Тэр байтугай өөр бас нэг театр барьсан байдаг. Дундговийн
Адаацагт, эргэн тойрон нууртай голдоо аралтай, тэр арал дээр босгосон Зүүн хөх бүрдийн
театр. Дандаа засмал чулуугаар барьсан. Гурван зуун тангад урдаас авчирч бариулсан
гэдэг юм. Равжаа хутагт тэнгэрт халиад, тэр театр дээврийг нь тавиагүй орхигдсон.
Тэнд миний Жагдалын Лхагватайгаа хамтарч бичсэн “Анх­ны хайрын дууль” киноны, “Оосор
бүчгүй орчлон” гэж миний киноны зургуудыг авсан. Хүмүүс одоо сүм гэж яриад байдаг
юм. Театр гэж мэддэггүй. “Саран хөхөө”-г тоглуулсан театр юм шүү дээ.

-Хүмүүс Хамрын хийд орчмыг дэлхийн
энергийн төв гэж их шүтэж бишрэх юм. Та зохиолч хүний хувьд тэндээс яг юу мэдэрдэг
вэ. Таны хувьд, оюун санаагаараа хэрхэн холбогддог бол?

-Тээр жил миний бие муудаад. Зүрх
муудлаа. Эмч домч болж явлаа. Гадагшаа явж мэс засал хийлгэхгүй бол болохгүй нь
ээ гэсэн. Тэгэхээр нь би нутаг руугаа шууд гараад давхичихлаа. Би ч нэг их эргэл
мөргөл хийгээд байх шүтлэгтэй хүн биш л дээ. Равжаад бол шүтлэгтэй байлгүй яахав.
Шашинд нь биш ч гэсэн Равжаа хутагтаа шүтнэ шүү дээ. Тэгээд агуйд нь очиж хоёр гурван
өдөр хорь гучин минутаар сууж Равжаад хэлэх үгээ хэлсэн. Богдын лүндэн­гээр адисласан
хан Баянбүрд гэж том уул бий. Түүгээр гороолж явлаа. Тэгээд би зүүдэлсэн юм. Хүмүүс
худлаа гэнэ байх гээд энэ тухай би ярьдаггүй юм. Равжаа манайд ирчихсэн байна. Дараа
сарын хоринд Хамрын хийд дээр уулзъя гэлээ. Хоринд очиход Равжаа ч байгаагүй, хүн
амьтан ч цөөхөн байсан. Тэнд гурав хоног байгаад наашаа ирсэн дээ. Ирж явтал замд
дугуй хагараад. Би зориуд ганцаараа явсан юм. Дугуйгаа нөхөж хийж чадахгүй, зүрх
муутай хүн яваа шүү дээ би. Гурван килограммаас илүү юм битгий өргө гэж эмч хэлсэн.
За яахав дээ, үхвэл үхэг гэж бодоод машинаа данхраадаад дугуйгаа авч янзлаад тавьсан.
Зүгээр. Тэрнээс хойш өнөөдрийг хүртэл зүгээр л явж байна. Ирчихээд гуравдугаар эмнэлэгт
очиж зураг авахуулахад өмнө нь компьютерт харуулсан зурагтай харьцуулж үзээд эмч
нар гайхсан. Титэм судас нь нарийсаад цус гүйхэд асуудалтай болчихсон байсан, одоо
тэлчихсэн байна, та юу уусан бэ гээд гайхаж байсан. Би үүнийг Равжаа хутагтад сүслэж
мөргөж явдгийн буян гэж л боддог. Тэр хоёр зураг одоо ч хадгалаатай байгаа.

-Таны зохиолуудад гардаг бодит
хүмүүсээс санаанаас тань гардаггүй хүн бий юу?

-Байлгүй яахав. Ухаандаа Намдаг гуайн
“Цаг төрийн үймээн” романд гардаг анги Ренчин гэдэг хувилгаан бол бодит хүн шүү
дээ. Анги Шагдар гэдэг хүнийг бичсэн гэж би дуулсан. Анги Шагдар нь манай Дорноговь
аймгийн Алтанширээ сумын хүн. Манай Гүрбазарыг таван настай байхад нь хувилгаан
гэж тодруулсан юм шүү дээ. 1959 онд. Гэвч эцэг нь улаан хувьсгалч Шагдарсүрэн гэдэг
хүн нөгөө лам нарыг нь хөөж явуулаад, авчирсан урьд төрлийнх нь ном судар, хөөрөг
эдлэл хэрэглэл, намтар түүхийг нь шатаагаад, социализ­мын үед ийм юм байж болохгүй
гээд дарчихсан. Гүрбазар чинь албан ёсоор тодруулсан хутагт хүн. Тийм учраас шүлэг
зохиолд нь бүх юм нь байдаг. Гүрбазар бид хоёрын төрсөн газар хоорондоо гучаад км
зайтай.

-Та төрсөн газартаа байнга очно
биз?

-Байнга. Миний нэг үг бий. Нутгаа
санадаггүй хүний нүдэнд нулимс гэдэг эрдэнэ байдаггүй гэж. Нутгаа санадаггүй улсууд
байдаг юм.

-Та гаднаа их омголон ширүүн хэрнээ
өгүүллэг бүтээлийг тань уншихаар үнэн чанартаа их зөөлөн хүн шиг ээ?

-Гадна талдаа тиймэрхүү шүрүүн талдаа.
Дотроо бол гайгүй ээ. Зөөлөн байж байж л зөөлөн бичнэ л дээ.

Н.ПАГМА       

“Өдрийн сонин”-ы Урлаг, спорт, чөлөөт цагийн мэдээл­лийн
албаны дарга, “Болор цом”-ын эзэн Норовын Гантулгатай ярилцлаа.

 -Арвайхээр хот руу мордохын тань өмнө “Болор цом”-оор
яриагаа эхлэх үү?

-Өнөө жил “Болор цом” яруу найр­гийн наадам
31 жилийн ойтойгоо золгож байна. Гучин нэг дэх удаагийн наадам маань Өвөрхангай
аймгийн Арвайхээр хотод болох гэж байна. Өнөөдөр ингээд “Болор цом”-ын эзэд, ардын
уран зохиолчид, мөн шүлэг найргаа унши­хаар шалгарсан 25 яруу найрагч Өвөр­хангай
нутгийг зорьж байна. “Болор цом” бол оюун билгийн их том наадам гэж молхи би санадаг.
Энд хүмүүс авьяас билгээрээ уралддаг. Авьяас билэг гэдэг бурхны бэлэг, бурхнаас
өгсөн нэг их гоё өгөгдөл шүү дээ. Ухаандаа, манай Н.Норовбанзад гуай эд нарыг бурхнаас
заяасан хоолойтой хүмүүс гэж ярьдаг шүү дээ. Түүн шиг яруу найрагчдын авьяас билэг
бол бурхны бэлэг юм шиг санагддаг юм. Энэ билиг авьяасаараа ард түмнийхээ дунд шүлгээ
уншиж, уншигч олон­той­гоо уулзах халуун дулаан уулзалт. үүн дээр “Болор цом”-ын
үнэ цэн оршиж байдаг болов уу. Түүнээс биш нэг их өрсөлдөөд, хэн нэг нь түрүүлж
цом аваад байхаасаа илүү зохиолч уншигч­дын уулзалт, зохиолчдын уулзалт, авьяастнуудын
цугларалт. Гадаа идэр есийн хүйтэн тачигнаж байгаа энэ үед нэг их сайхан халуун
бүлээхэн уур амьсгал нийгэмд бүрэл­дэж, цалгилсан гэгээ гэрэл үзэгддэг нь “Болор
цом”-ын үеэр байдаг.

-Та өнөө жил мялаалгын шүлэг уншина гэсэн үү?

-Тийм ээ, өнгөрсөн жил түрүүг нь хүртсэн учир
уламжлал ёсоор салхийг нь хагалж мялаалгын шүлэг уншина аа. Надад энэ сайхан наадмын
сал­хийг хагалах эрх олдоно гэдэг бас л хувь заяа юм даа, ихэд бэлгэшээж байгаа.
1983 онд би Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сум, Хөшөөтийн голд төрсөн. Тэр жил “Болор
цом” яруу найргийн наадмыг Дэндэвийн Пүрэв­дорж гуай санаачилж эхлүүлсэн түүх­тэй.
Үндсэндээ би “Болор цом”-той нас чацуу нэгэн. Өнгөрсөн жил их Нацаг­дор­жийнхоо
нэрэмжит Улсын драмын эрдмийн театрт хийсэн “Болор цом”-ын 30 жилийн ойгоор 30 настай
залуу энэ том наадмын тэргүүн шагналыг авч байлаа. Тэгвэл эл удаа анх санаачилсан
Пүрэвдорж гуайн төрсөн нутагт нь хийж байгаа наадмын салхийг хагалах гэж байгаадаа
л бэлгэшээгээд байгаа хэрэг л дээ. Цомын эздээс уншиж уралдах байх. Ухаандаа, Хөөдөөгийн
Эрдэнэбаатар гэж баруун Алтайн сайхан яруу найрагч байна. Нийслэлд ирчихсэн бид
хэдтэйгээ нийлээд авлаа. Уяа нь орчихсон морь тогтож ядаж л байна.

-“Болор цом” ойртоод ирэх үес хүмүүс бараг л улсын
наадмынх шиг догдлоод яв­чих­даг. Та хэдэн удаа цомд орол­цов. Анх оролцсон болон
дараа­гийн “Болор цом”-уудынхаа агаар амьсгалаас сонирхуулахгүй юу?

-Энэ наадмыг олон түмэн яг л төрийн наадмаа хүлээж
байгаа юм шиг хүлээдэг. Тэгээд “Болор цом”-ын эздийг улсын наадмын түрүү бөхийг
нэр­лэж байгаа юм шиг нэрлэж ярьдаг. Улсын наадам маань монгол төрт ёсны их том
соёл. Тэр нь бөхдөө биш мориндоо биш, ерөөсөө л цаана нь том өв соёл байгаа юм.
Үүн шиг монгол­чууд бол билэг авьяас төгөлдөр ард түмэн. Хэзээнээсээ бичгийн өндөр
соёл­той үндэстэн. Ийм ард түмний оюуны их том баяр нь “Болор цом” болохоор л  наадам шигээ хүлээгээд байдаг. Гол учир нь эндээ
байх шиг байгаа юм. “Болор цом” жил жилд их дуулиантай болдог. Тэр дуулиан ерөөсөө
л дараа жилийн цом хүртэл үргэлжилдэг нь бас сонин. 1984 онд миний багш Дөнгөтийн
Цоодол “Болор цом”-д түрүүлчихээд, өөрийнх нь хэлдгээр “аймаар л юм” гараад ирэхэд
нь Дэжидийн Чимиддорж гуай гадаа нэг ганган хар унаа сойчихсон байсан гэдэг. Чимэддорж
гэж зохиолч найрагч, нийгэм улстөрийн зүтгэлтэн хүн байсныг манайхан мэдэх байх.
Цомын эзний хар машиныг олон хүн дагах нь мэдээж. Өнөө “муусайн найз нар” нь яруухан
сэтгэл, халуун зүрхээрээ дагаж яваа. Радиогийн бүдүүн дуут Базарын Цэдэндамбаа гуай,
за тэгээд Бадарч, Сүрэнжав, Пүрэвсүрэн,  Очирхүү
нар нь гэрт нь морилжээ. Одоогийнх шиг ийм том цом өгч байгаа юм уу даа, ямар сайндаа
Цэдэндамбаа гуай “Болор цом, болор цом л гээд байсан. боржоом хийж үсчүүлдэг нэг
муу стакан л байна ш дээ” гэж агсам тавьж байхав дээ. Энэ мэт дурсам­жууд хөвөрнө
шүү дээ. Ерээд онд “Болор цом” бүр их дуулиантай болдог байжээ. Төрийн төв хэвлэл
“Ардын эрх”-ийн “Оны есөн алдартан”-д тухайн жилийн цомын эзэн найрагч зүй ёсоор
нэрлэгддэг байлаа шүү дээ. Ингээд бодохоор “Болор цом” яруу найргийн наадам олон
түмний дунд ямар их хүндтэй, ямар их давалгаа байгаа вэ. Би “Болор цом” наадмыг
багаасаа л сонирхож, хөдөө араажаваар сонсоно доо. Цэндийн Чимиддорж “Цагаан зээр”-ээ
ёстой л үс бостол уншиж, “Сэлбэ гол”-оо мөн л шуугитал уншиж, Зундуйн Дорж гуай
“Сүүлчийн инээм­сэг­лэл” гэж Аюуш баатарт зориулсан шүлгээ, “Тоодог шандын зүлэг”
гэж шүлгээ уншаад л. Барнангийн Дорж­палам гэж ёстой л дээлэндээ багтаж ядсан хийморьтой
сайхан найрагч Говь-Угтаалынхаа тухай,  Чимид­рав­дан­гийн
Мягмарсүрэн найрагч “Сумын заан”, “Сумын эмч”, “Байрны хүүх­дүүд” гэсэн шүлгээ уншаад
л. Үгүй ээ, одоо тэр ерээд оны “Болор цом” гэдэг чинь юу болж байв даа. Нийгмийн
задралын тэр долгион дээр Өвөр­хан­гайгаас Баярхүүгийн Ичинхорлоо гэж хоёр салаа
гэзэгтэй охин ирж “Тэнгэр” гэдэг шүлгээр цом аваад л. Хулганайн Тэргэл яруу найрагч
тэр үед богино даашинзтай гарч ирж, нууц амрагийн тухай шүлэг арван хэдтэй охин
уншаад л. Дундговиос Отгоны Нандинцэцэг гэж форм паарчигтай охин шүлгээ уншин томчуудын
урдуур орж тусгай шагнал аваад л. Дорнодын Бат-Орших, Нямбуугийн Билгүүн, Дорноговиос
Арлааны Эрдэнэ-Очир, Гомпил­доо­гийн Мөнхцэцэг нар ирээд. Ингэж “Болор цом” наадам
бол үе үеийн авьяас билигтнүүд төрж байдаг тийм сайхан талбар юм. Миний бие
2003 онд Утга зохиолын дээд сургуулийн гуравдугаар курсийн оюутан, Болор цомд анх
шүлгээ уншиж байлаа.

-Тэр шүлгээ одоо санадаг уу?

-Их сонин. Би “Голын цаана” гэдэг шүлэг өглөө.
Тэгээд тэнэглээд, хүүхэд ч байж, тэр шүлгээ их сайн шүлэг гэж бодоод дараагийн шатанд
уншина гэж тэнэглэхгүй юу. Үгүй мөн гэнэн байж дээ. Ингээд эхний даваанд эх орны
тухай шүлэг уншсан юм. “…Улаан хадныхаа орой дээр улаан болтол суугаагүй бол

Ургах нарны тунгалаг туяаг ижийнхээ амьсгал гэж
яаж мэдэх вэ

Лавай цагаан орчлон зүрхэнд минь нуугдаж

Лааны богинохон гэрэлд ертөнцийн хөмсөг тодордгийг
яаж мэдэх вэ.. “ гээд үргэлжилдэг эх орны тухай шүлэг л дээ. Энэ
шүлгээ уншиж эхний даваанаас хасагдаж байлаа. “Голын цаана”-ыгаа унших байсан юм
гэж дотроо жаахан бараан гунигтай ч юм шиг, тэнэг л байж дээ. Ингээд тэр жилийн
“Болор цом” бусдаасаа  илүү гоё санагддаг
даа. Хүнд ер нь анхны үзсэн юм л сайхан байдаг юм болов уу даа. Анх үзсэн наадам
сайхан байдаг шиг. Тэр жилийн “Болор цом”-ын шөвгийн тавд Дамдинсүрэнгийн Урианхай,
Жамсрангийн Баяржаргал, Цогдоржийн Бавуудорж, Арлааны Эрдэнэ-Очир, Шагдарын Лхамнорж­маа
гэсэн таван найрагч тунаад үлд­чих­сэн, хөшигний араар хэлхэлдсэн, хөлчүүхэн, авьяасдаа
омогшсон, бадарсан, унасандаа гуньсан туньсан найрагчид бүгд нүдэндээ нэг их гоё
гэрэлтэй хөлхөлдөж, ланжийсан таван яруу найрагч үлдлээ шүү дээ, хэн юу ярих юм
гэж хоорондоо ярьж байсан. Тэгээд Урианхай ах “Зүүдлэгдээгүй зүүд”, “Шөнийн онгоц”
гэдэг шүлэг уншаад цомын эзэн болж байсан юм. Үйлдвэрчний соёлын ордны нэг, хоёр­дугаар
давхраар дүүрэн цугласан олон ёстой л утга зохиолын том баяр болсон шиг таашааж,
зөөлөн инээмсэглэсэн Урианхай ах маань буурал үсээ намируулан гарч ирж “Болор цом”
авч байлаа даа. Урианхай ах бол “Болор цом”-д үнэхээр олон жил шүлэг уншиж, авсан
хүн. Ерээд оноос өмнө Урианхай ахыг  оруулдаггүй
үе байсан гэж байгаа юм.

-Яагаад?

-Нөгөө главлит гээд. “Үнээ минь үстэй мисс минь…”
гэж уншихаар чинь дарагдана биз дээ. Ерээд онд Цоодол багш яруу найргийн зөвлөлийн
дарга болж, Урианхай ахыг урьж оролцуулж байсан гэж ярьдаг юм шүү. Тэгж өвгөн буурал
Урианхай ах маань 2003 оны “Болор цом” аваад утга зохиолын мөн ч том баяр болж байлаа
шүү дээ. Тэр жил Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар ах “Би Монголоороо гоёдог” гэж уншаад,
Дамдинсүрэнгийн Баянтунгалаг яруу найрагч маш тансаг, дотоод гансрал шаналлын гайхамшигтай
шүлэг уншаад хоёрын даваанд унасан санаг­даж байна. Олон сайхан найрагчид хоёрын
даваанд уначихсан байж байлаа. Миний анх оролцсон “Болор цом” ийм байдаг.

-Таны авсан “Болор цом”-ын өнгө аяс ямархуу байв?

-2003 онд анх цомд орсноос хойш Архангай аймагт
Болор цом болоход нэг жил өнжсөн. “Өдрийн сонин” маань намайг гадагшаа томилолтоор
явуул­чи­хаад. 2007 онд Эрдэнэт хотод болоход би “Тархин доторх орон зай хагарна”,
“Бүсгүй хүнээс ангид хийгээд харанхуйг хүсэмжлэх гурван хором” гэдэг шүлгээ уншиж
шөвгийн тавд шалгарч байлаа. 2010 онд Дархан хотод болоход би “Бор цонжийн говийн
хүн чулуу”, “Сэтгэлгээний минь шилэн хананд”, “Гэгээрэл, мөн чанар, эх орон” гэсэн
шүлгүүдээ уншиж гуравт шалгарч байлаа. Тэр үеэс л ер нь Гантулга цомд гайгүй орох
байхаа гэсэн тааварт орж ирсэн дээ. Нээрээ ингээд бодоход хэд хэд айрагдсан байна
шүү. Өнгөрсөн 2013 онд яг 30 жилийн ойгоор нь түрүүлчихээд би нэг зүйлд их баярласан.
Хөдөөд суугаа аав минь л их баярлаж байгаа даа гэж бодогдсон. Жил жилийн цомын өмнө,
ялангуяа сүүлийн гурав дөрвөн жилд хүмүүс надад их ярьдаг байлаа. 2007 онд Увс аймгийн
зүүнхангай суманд очиж амарч, Ханхөхий хайрханыг үзлээ. Тэгэхэд хүртэл тэнд хүмүүс
за миний дүү Болор цом ойртлоо, энэ жил авна биз дээ гэцгээж байх жишээтэй. Надад
тэр нь үнэхээр хэцүү, шанал­гаат­ай. Тэгээд би “Болор цом”-д “Уулсын сэтгэлгээний
тэлэлт” гэж шүлгээ уншиж, тэргүүн шагнал авчи­хаад зогсч байхдаа “хөдөө сууж байгаа
аав маань их баярлаж байгаа даа” гэж бодож баярлаж байсан даа. Ээж аймгийн төвөөс
хажуу айл руугаа утасдаж “Ноовд дуулгаарай, хүү маань “Болор цом”-ын эзэн боллоо”
гэж хэлжээ. Айлын эгч аавд ороод хэлж. “Аав нь дотроо их л баярлаж байлаа. Тэгээд
хэлчих хүн олдохгүй, хэрээтэй хэдэн морьд дээрээ оччихоод, хүү­гийн­хээ Улаан хад
руу нэг залбир­чи­хаад аав нь гэртээ буцаж ирсэн шүү. Энэ их том баяр шүү. Манай
үр удамд энэ их том баяр байгаа юм” гэж дараа нь хэлж билээ. Аав маань их л баяр­ла­сан.
Энэ мэтчилэн Болор цом авсан хүмүүс ингэж л их баярладаг л даа. Цом авахын өмнөх
хавар нь Завхан аймаг руу хэл бичгийн олимпиадад манай Лхамсүрэнгийн Төрбаяр ах
“Бөхөн шар” багийнхан гэж хэдэн хүнийг авч явдаг юм. Цоодол багш, Урианхай ах, Галбаатар
доктор тэргүү­тэй хэдэн хүн явдаг юм. Тэр хавар хангайн нурууны ноёлог сайхан оргил
Солонготын давааг даваад Идэрийн голын хөвөөнд очлоо. Бөхөн шарын нуруунд анх гарлаа,
би. Хуучнаар бол долоон хошууны нутаг харагддаг Бөхөн шарын нуруу. Тэнд гараад л
хангайн тэр ноёлог уулс хөлийн дор гүйлэгнэсэн усан торго шиг үзэгдэж байлаа шүү
дээ. Бөхөн шарын нуруу тийм сайхан. Хамба гэгээн, Ялгуусан гэгээн гэж халхын алтан
мөнгөн тамгатай арван гурван хутагтын хоёр нь төрсөн газар бол Завханы Идэр. Хамба
гэгээний шүншигтэй Бөхөн шарын тэр хайрхан дээр гараад байж байтал надад “уулсын
сэтгэлгээ” гэж нэг тийм сэрэхүй буусан юм. Уулсын сэтгэлгээний тэлэлт гэдэг явж
явж яруу найрагчийн зүрхний урагдалт юм байна шүү дээ гэсэн бодол яг тэр үед бодогдсон
шүү. Тэгээд энэ шүлгээ бичсэн л дээ. Хүмүүс энэ шүлгийг янз бүрээр л ярьдаг юм.
Би ер нь Болор цомд орно гэж зориулж шүлэг бичдэг­гүй. Зүгээр л тэр жил бичсэн шүлгүү­дээ­сээ
арай гайгүйг нь л уншдаг юм.

-Түрүүн та аав ээжийнхээ тухай цухас яриад өнгөрлөө.
Аав ээж тань яруу найрагт их дуртай улс уу?

-Би утга зохиол, нийгмийн ажилтны дээд сургуульд
оюутан болж ирэхдээ 280 гаруй шүлэг цээжээр мэддэг хүүхэд ирсэн. Ирээд утга зохиолын
оюутан болоод бүр олон шүлэг цээжил­нэ биз дээ. Ингээд би 400 гаруй шүлэг цээжиндээ
мэддэг. Энэ цээж бол ааваас эхтэй юм. Аав бүх юмыг өдөр судартай нь, хүнийг овог
нэртэй нь санаж мэдэж байдаг. Аавын маань ээж, манай мөөм цээжний цэцтэй хүн байдаг
юм. Аав ердөө хоёрдугаар анги төгссөн хүн шүү дээ. Тэгээд шууд адуун дээр гарчихсан.
Аавын хийморь лундаа гэж гайхалтай. Тиймээс би олон адууны төвөргөөн, хөлс тоосны
үнэр­тэй хийморлиг ертөнц намайг угтаж, аав минь намайг морин дэлэн дээр өсгөсөн
дөө гэж ярих дуртай. Би гурван эрэгтэй дүүтэй, айлын том л доо. Багадаа би сонин
хүүхэд байв. Манай сумын багийн дарга Цэрэндагвын Ганхуяг гэж хүн бий. Ганхуяг ах
нэг удаа манайд давхиад ирлээ. “Ардын эрх” сонинг хониор захиалж байна. Манайхан
захиалаарай гээд хүрч ирсэн. Би ч ааваар захиалуулаад, хажууд байсан Хүрлээ ахынхаараа
захиалуулаад. Нөгөө сонинуудаа дугаар дугаараар нь хадгална. Одоо надад морины хөлс
болчихсон сони­нууд дугаар дугаараараа хадгалаастай байгаа. 1998, 1999 оны гээд
л тэр үеийн нийгэм улс төрийн бүх үйл явдлыг санадаг. Сонинууд манайд бүгд  байдаг. Хүний хувь зохиол гэж их сонин. Би ерөөсөө
л өөрийнхөө амьдарч, гал голомтоо бадраах энэ газарт л багаа­саа элгэмсээд байж
гэж одоо боддог. Хүүхэд байхдаа шимтэн сонирхсон “Ардын эрх” маань “Өдрийн сонин”
болсон. Би ч яваандаа “Өдрийн сонин”-ы хүн болсон. Энд л би өнгөтэй өөдтэй яваа.
Энд “Болор цом”-ын эзэн болсон. Цомоо авчихаад сониныхоо өглөөний шуурхай дээр бариад
орж ирж байлаа. “Өдрийн сонин” надад хоёр өрөө байр өгч, эндээс би гал голомтоо
бадраасан.

-Монгол хүний ертөнцийг үзэх үзэл, ертөнцтэй харьцах
харилцаа бусдаас их өөр шүү дээ. Тэгэхээр яруу найргийн амин сүнс нь таныхаар юу
вэ?

-Манай утга зохиолын ах нар маань намайг утга
зохиолд орж ирэх­дээ л Улаан хадны тухай дуулсан гэж хэлдэг юм. Ерөөсөө л миний
яруу найргийн эх ундарга уулстай холбоо­той юм байна. Ерөөсөө л эх авсан анхны тэр
ундарга бол ялангуяа тэр Улаан хад юм. Улаан хадыг би дотоод гоо сайхныхаа нарийн
хэмжүүр гэж боддог.

-“Болор цом”-оос хойш таны шүлэг бүтээлд ямар
агаар амьсгал орж ирэв. Ойрын үед ном гаргах уу?

-Би 2003 онд “Голын цаана” гэсэн шүлэг бичсэн
юм. “…Түүчээ тогоруудын цэн нулимсанд хулсан бийрээ дүрж

Түмэн оны заагт ганцхан шүлэг бичье гэхэд голын
цаана байна…” гэж хоёр мөр байдаг. Тэгж би оюутан хүүхэд их
утга зохиолынхоо өөрийн ертөнц, холын зам мөр, мөн чанарыг тодорхойлж байжээ.
2004 онд “Цаг тутамд өөрөөсөө нүүж амьдарна” гэж бичиж байсан. 2006 онд “Тархин
доторх орон зай хагарна” гэж бичээд олон хүнд гоочлуулсан. 2008 онд “Сэтгэлгээний
минь шилэн хананд” гэж бичсэн. Ингээд дараа нь “Уулсын сэтгэлгээний тэлэлт” гэж
бичсэн. Хоёр гурван жилийн давтамжаар яг л ийм агаар амьсгалаар миний шүлгүүд гарчээ.
Миний шүлгийг хүмүүс ойлгоогүй л гэдэг юм. Янз бүрээр хэлдэг. Би ерөөсөө л зарим
уламжлалыг дагаж, тэр сайхан уул минь тийм цэцэг навчтай, тэгж хөхөрч униартаж харагд­даг
гэж бичихгүй нь лав биз дээ. Яруу найраг гэдэг бол ерөөсөө л хувь өөрийнхөө л ертөнцийн
агуулгаараа буудаг зүйл болов уу. Гэлээ гээд би учир начиргүй хийсвэрлэлд умбасан,
яаж ч бодоод хүний оюун тархинд буухааргүй юм бичдэггүй болов уу даа. Нэг удаа Дашлхүмбийн
Галбаатар доктор, Лувсандамбын Дашням гуай гэсэн хүмүүс миний шүлгийн тухай “Яруу
найраг хийгээд буруу найргийн тухай өгүүлэх ану” гэсэн нэртэй шүүмж сонинд нийтэл­сэн
байсан. 2006 онд. Тэр нийтлэл­дээ Дашням гуай “Урианхайн шүлэг, Гантулга гэж энэ
залуугийн шүлэг бол буруу найраг. Өнөөгийн нийгмийн хэмжүүрээр буруу найраг. Жинхэнэ
утга зохиолынхоо хэмжүү­рээр бол энэ нь яруу найраг” гэж бичсэн байсан. Тархин доторх
орон зай хагарна, Урианхай ахын “Инээд шиг хуучин хүний амьдрал” гэдэг шүлгүү­дийг
задалж бичээд тэгж үзсэн байдаг юм. Тэгээд 2006 онд Дашням гуай “Гантулга бол монгол
яруу найргийн­хаа шимт хөрсөнд өнөөгийн дэлхийн утга зохиолын гол шугам болох дотоод
бясалгал, сэрэхүй, яруу найрагч тухайн үедээ сэрж мэдэрсэн гэмээр эрс тэс мэдрэмж
зэргийг суулгаж бичиж байгаагаараа өвөрмөц юм байна” гэж дүгнэсэн. Сүүлийн үеийн
шүлгүүд минь ч иймэрхүү байна. Хоёр ч ном хэвлэе гэвэл бэлэн байна. Гэхдээ би юмаа
их дардаг хүн юм. Болоогүй л юм шиг санагдаад өөрийгөө жигтэйхэн их голоод, дараад
байдаг. 

-Танд ер нь дуу бий юу?

-Хэцүү шүү дээ. “Уулсын сэтгэл­гээ­ний тэлэлт”
гэдэгт л ая хийдэггүй юм бол. Тэр “Бор цонжийн говийн хүн чулуу”, “Сэтгэлгээний
минь шилэн хананд” л ая хийдэггүй юм бол. 
Ухаандаа, би гэдэг хүн “тийм сайхан хар нүдэн бүсгүй минь чамайг би хадамд
алдчихлаа” гэж насандаа бичихгүй, тэгэхээр яаж ч дуутай байхав дээ. 

-Энэ жил хэн цом авах бол. “Болор цом”-ын энэ
жилийн өнгийг та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Жил жилийн Болор цом-д яг үнэн­дээ бол гадуур
яригдаж байгаа хүмүүс л түрүүлдэг шүү дээ. Энэ жил ч хэд хэдэн хүн яригдаад байнаа.
Ухаандаа, манай дархад Мягаа, Уянсүх,  Молом­жамц
гээд хэдэн сайхан ах нар маань яригдаж байна. Өвөрхангайд сууж байгаа Сольтогтохын
Дамдиндорж ах бас яригдаж байна. Лхамсүрэнжавын Ганзул гэж манай Булганы сайхан
найрагч байдаг. Тэр яригдаж л байна. Энэ хэд дундаас л авах байлгүй. Түүнээс нэг
битүү морь гарч ирээд түрүүлнэ гэж юу л бол.

Н.ПАГМА

ЕРӨНХИЙ БАЛЕТМЕЙСТР, ЕРӨНХИЙ НАЙРУУЛАГЧ
БОЛОН НАЙРУУЛАГЧГҮЙ ТЕАТР

Дуурь бүжгийн эрдмийн театр дотроо
хямраад нэг жилийн нүүрийг үзэж байна. Энэ хугацаанд арав гаруй уран бүтээлч, аж
ахуй, санхүү захиргаа арын албаныхан­тай нийлээд хориод хүн ажлаа­­саа халагдаад
байгаа аж. Дээрх арав гаруй уран бүтээлчийн олонхи нь тэтгэв­рийн насанд хүрсэн
гэх шалт­гаанаар халагджээ. Үүнээс өмнө экс дарга Сэргэлэнгийн үед бас бөөнөөрөө
халагдаж байв. Тухайн үед олон хүнийг ажлаас нь чөлөөлсөн учир шалтгаанаа Б.Сэргэлэн
захи­рал театрт “цус сэлбэх” шаард­лагатай холбон тайл­бар­лаж байв. Уг алхмыг мэр­гэж­лийнхэн
үзэхдээ залуу уран бүтээлчдийг олноор нь гаргаж ирж тайзан дээрх цөөн хүний монополийг
задалс­наар уран бүтээлийн өрсөл­дөөнийг нээлттэй болгосон гэж үзсэн. Таагүй нөхцөл
үүсэхэд тэмцэл өлсгөлөн зар­лаад гудамжинд гарч хашхи­раад байдаггүй, хэрүүл тэмцэл
хийж олны анхаарлыг татаад байдаггүй нэг онцлог эднийд бий. Олгой хагаравч тогоон
дотроо гэдэгчлэн. Харин энэ удаад байдал арай өөрөөр өрнөж байна. Нарийн мэргэжлийн,
мэргэш­сэн, өөр нэгнээр орлуулах бололцоогүй 
уран бүтээлч­дээ ээлж дараалан явуулсаар байна. Эхлээд Ерөнхий балет­мейстр
Б.Жамьяндаг­выг өндөр насаар нь шалтаг­лан зөвлөх балетмейстр нэрээр, дараа нь Ерөнхий
найруулагч Г.Эрдэнэбаата­рыг, саяхнаас Ерөнхий балет­мейстр Х.Гэрэлчимэгийг, мөн
симфони оркестрын мэргэш­сэн хөгжимчдөөс явуулаад буй юм. Үлдсэн хэсэг нь ажлаа­саа
халагдах вий гэх айдас, нэгэндээ үл итгэх ханд­лага дор сэтгэл зүйн дарам­тад ажиллаж
байгааг ажил­лагсад нь хэлж байна. Үүний нэг шалтгаан нь “дотоод мони­торинг” гэх
ажил шинээр бий болгосон явдал гэнэ. Тэр нь ажиллагсдад нэгийгээ “тагнуул юм уу
дарга нарын бууны нохой” байж болзош­гүй гэх сэтгэгдэл төрүүлдэг бололтой юм.  “Дотоод мони­то­ринг” нь чухам юуг хянадаг нь
бас тодорхойгүй, хүмүүсээ хянадаг бололтой яриа явж байх юм. Ерөнхий балет­мейст­рээр
ажиллаад удаагүй байсан Х.Гэрэлчимэгийг ажлаас чөлөөлөхдөө теат­рын балет ангийн
уран бүтээлч­дийн дунд явуулсан санал асуулгын дүнд үндэс­лэсэн гэж тайлбарлаж бай­гаа.
Уг санал асуулга нь Х.Гэрэл­чимэгтэй “хамтран ажиллах бололцоотой эсэх” гэх мэтийн
утгатай арав гаруй асуулттай байжээ. Асуулгад балетчид Х.Гэрэлчимэгээр удирдуулж
ажиллах боломж­гүй гэж хариул­сан юм байх. Санал асуулгын хариултыг театрын удирдлагууд
тэгж танилцуул­сан гэнэ. Анхны хориод хүн халсан үеэс үүсээд байсан үл итгэлцэл
дээр дээрх санал асуулга бүр ч нэрмээс болсон аж. Саях­наас симфони оркест­рын хоёр
ч хөгжимчин театраасаа татгалзаж Улсын Филар­монид ороод байна. Тэд теат­рынхаа
одоогийн дотоод уур амьсгалаас зугтаж ажлаа сольжээ. Нарийн мэр­гэж­лийн хөгжимчдийн
дотор нь орж ажиллахыг мөрөөддөг улс­даа хамгийн том оркест­роо­соо тэд ийм шалтгаанаар
явсан гэнэ. Ажлаасаа халагд­сан хүмүүсээс Ерөнхий най­руу­лагч байсан Г.Эрдэнэ­баатар,
зохион байгуулагч байсан Баасандалай нар шүүхэд ханджээ. Тэд­ний нэхэмж­лэлийг анхан,
дунд шатны шүүх хянан хэлэл­цээд хоёуланг нь үндэс­лэлгүй халагд­сан гэж үзэн ажилд
нь эргүүлэн авах шийд­вэр гарга­жээ. Хоёр шатны шүүхийн шийдвэр ингэж гар­сан тул
Баасандалай ажил­даа эргэж орохоор очсон боловч теат­рын удирдлага татгалзсан хариу
өгчээ. Харин Ерөнхий найруулагч одоогоор театр­тай­гаа эргэж харьцаагүй яваа бололтой.
ДБЭТ-ын даргаар Ч.Мөнхзул, Уран сайхны удир­дагчаар А.Дашпэлжээ нар ирж ажиллаад
яг нэг жил болж байгаа юм. Энэ хуга­цаанд тус театрт дээрх үйл явдлууд болж өнгөрөв.

 

ДБЭТ-Т ЯАГААД ХӨЛ ТОЛГОЙГҮЙ МЭТ
БУЖИГНААН БАЙН БАЙН ДЭГДЭХ БОЛОВ

 

Дөрвөн жилийн давтамж­тай даргын томилгоо,
шинэ дарга нарын хийж буй халаа сэлгээ зэрэг нь бусад салбарт яадгийг бүү мэд, мэргэжлийн
урлагт хамгийн хорлонтой тусч байна. Дуурь бүжгийн эрдмийн театр бол соёл, урла­гийн
салбар дотроо бүр ч онцгой бүс юм. Энэ төрлийн театр нь улс үндэстний оюу­ны соёлын
хөгжлийг тодор­хойл­дог учир манайхаас бусад улс орнуудын төр, засаг нь сонгодог
урлагийн театртаа онцгой ач холбог­дол өгдөг юм байна.  Манайх шиг үе үе толгойг нь өөрч­лөөд байдаггүйн
учир нь тэр аж. Оюуны соёлын асар өргөн цар хэмжээтэй үйлд­вэр­лэл тэнд явагдаж
байдаг учраас “стратегийн ач холбог­дол” өгдөг байна. Сонгодог, хөгжмийн, эрдмийн
гэхчилэн тодотголууд нь тухайн театр уламжлалаа барьж урагшлах зарчимд тулгуурлаж
байдаг бөгөөд сонгодог урлаг өөрөө зөвхөн дэг сургуулиараа төдий­гүй тэр урлагийг
хөтлөн урагшлах бодлогоороо ч уламж­лалаа барих зарчмыг шаарддаг. Гэтэл манайд энэ
зарчим сүүлийн хорь гаруй жилд алдагдсан. Ингэс­нээр ДБЭТ хөгжих бус дарга солигдох
тоолонд хямарсаар байна. Одоо тус театрын дотоод эх сурвалжууд нөхцөл байдлаа үнэлж
дүгнэж эхэл­лээ. Тэд үзэхдээ, нэг жилийн дараа гэхэд энэ театр унал­таа бүрэн хүлээн
зөвшөө­рөхөд хүрэх болно гэцгээж байна.

ДБЭТ-ЫН ХЯМРАЛЫН ШАЛТГААН ЮУ БАЙВ?

Үндсэн хоёр шалтгаан харагдаж байгаа
нь бүтэц болон урын сангийн бодлого хоёр юм. Сүүлийн хорь гаруй жилийн туршлагыг
эргэн хар­вал ДБЭТ урын сангийн бод­логогүй явж ирсэн нь хамгийн түрүүнд үзэгчдэд
илт анзаа­рагд­дагийг хэлэх хэрэгтэй. Ердөө л өмнөх үеийнхнийхээ босгож хуримтлуулж
өгсөн энерциэрээ явж ирсэн хэрэг. Тиймээс эднийхийг удирда­хаар ирж байгаа ямар
ч баг хамгийн түрүүнд урын сан­гийн бодлогоо тодорхой болгох, төлөвшүүлэх үүргээ
гүйцэтгэх ёстой болж байна. Байгаа хүмүүсээ халж солих зэрэг нь үнэндээ том хариуц­лагын
дэргэд хэтэрхий жижиг зүйл. Харин театр цааш нь явах энерцгүй болох цагт хаалгаа
хаахаас өөр яах гэж. Энэ л жинхэнэ гамшиг. Дараа­­гийн зайлшгүй алхам бол дэлхийн
театруудын сүл­жээнд нэгдэх. Орчин үед теат­рууд энэ замаар хөгжин томорч байна.
Ингэснээр тухайн улсын теат­рын нэр хүнд, үнэ цэн өсч, орлого нь тасралтгүй нэмэгдэж
байна. Үүнтэй хамт тухайн улсын нэр төр, орлого бас тасралтгүй нэмэгдэж байдаг байна.  Гэтэл ДБЭТ улам уруудаж, улсын төсвөөр голоо зогоох
төдий. Зөв удирд­лагын систем, уран бүтээлчдийн оновчтой бүт­цээр ажиллах­гүй явж
ирснээ­сээ болж улс оронд орлого, үнэ цэнийг босгохын оронд харин ч сан­хүү­гийн
төдийгүй оюуны соё­лын хямрал руу чирч байгаа нь харамсалтай. ДБЭТ бол манай улс
өнгөр­сөн наян жилийн хугацаанд босгосон соё­лын том  үйлдвэр, олон улс дахь манай нэр төрийн баталгаа.
Тэгэхээр энэ театрт одоо хоёр том алхам хийх гарц харагдаж байна. Эхнийх нь, сонгодог
урлагийн теат­рын ажиллах зөв бүтцийг маш хурдан байгуулах. Нөгөөх нь урын сангийн
бод­ло­готой болох. Энэ нь дуурь бүжгийн театрын үйл ажил­лагааны мэргэжлийн стан­дарт
юм. Дэлхийн тавцанд чөлөөтэй гарахад хийвэл зохих алхам үүнээс өөр байх­гүй. Олон
улсын сүлжээ­ний театрууд өнөөдөр их мөнгө­ний урсгалыг бий болгохын зэрэгцээ улс
үндэст­нийхээ нэр хүндийн том баталгаа нь болж байна. Энэ нь дуурийн театруудын
өнөөгийн дэл­хийн жишиг болжээ. Жишээ нь, Австрийн дуурийн театр гэхэд олон улсын
валютын эргэлтийг өөрөөрөө дамжуу­лан улс орныхоо жилийн орло­гын нэлээн жин дарах
хэсгийг бүрдүүлдэг байна.

Тэгвэл дуурь бүжгийн эрдмийн театрын
стандарт ямар байдаг вэ?  Театрын аж ахуй,
уран бүтээл, маркетинг гурав нь тус бүртээ шаталсан бүтэцтэй байдаг юм байна. Энэ
бүтэц нь дуурь балетын театрын хэвийн үйл ажилла­гаа явуулах стандарт бүтэц аж.
Энэ стандартаар, теат­рын уран бүтээлийг зөвхөн туурвин зохиогчид шийдэж байдаг
учир Уран сайхны зөвлөлийг удирдагчаасаа эхлээд зөвхөн зохион туур­вигч уран бүтээлчдээс
бүр­дүүл­дэг байна. Ерөнхий най­руу­лагч, ерөнхий удирдаач, ерөнхий зураач, ерөнхий
хормейстр, ерөнхий балет­мейстр, ерөнхий концерт­мейстр гэхчилэн. Гүйцэтгэх уран
бүтээлчид уран сайхны зөвлөлд байх боломжгүй гэсэн үг. Уран сайхны зөвлө­лийн буюу
зохион туурвигч багийнхаа доор удирдан туурвигч уран бүтээлчид, гүй­цэт­гэн туурвигч
уран бүтээл­чид гэж байна. Энэ хоёр нь дотроо мөн өөр өөрийн шатал­сан бүтэцтэй.
Дэлхийн дуурь балетын театрууд бүгд ийм стандарт бүтцээр ажил­лаж байна. Сонгодог
урла­гийн суурийг тавьж хөгжүүл­сэн алтан үе нь жараас далан оны сүүл, наяад оны
эх байв.  Гэвч театраа стан­дар­таар нь эмхэлж
чадаагүйн шалтгааныг хөгжим судлаа­чид мэргэжлийн хүмүүс дутаг­даж байсантай холбон
тайл­бар­лаж байгаа бол сүүлийн ялангуяа арав гаруй жилд бүх болол­цоо нээлттэй
л байлаа шүү дээ.

ДЭЛХИЙН СҮЛЖЭЭНИЙ ТЕАТРУУД БОЛОН
МАНАЙХТАЙ ИЖИЛ ТӨСТЭЙ ТЕАТРУУД ХЭРХЭН АЖИЛЛАЖ БАЙНА ВЭ?

 Манайхтай төстэй хуучин соц системд байсан улс
орнуу­­дын дуурь бүжгийн теат­руудын жишгийг одоо сонирхъё.  Жишээ нь,, Унгар, Болгар, Румын, мөн Оросын холбоонд
багтдаг 15 улсын театрууд бүгд уран бүтээлч­дийн шаталсан бүтэцтэй, тэр бүтэц нь
дээд зэрэглэлийн урлагийг маш өндөр хэм­жээнд нь хийх нөхцөлийг хангаж өгч байдаг
ажээ. Уг бүтцийг тодруулбал, жишээ нь, Ерөн­хий найруулагчийн дор наад зах нь хоёр,
тэгээд дөрөв таван найруулагчдаас бүрд­сэн баг ажиллах жишээ­тэй. Театрын дарга
нь удир­даач, балет­мейстр, найруу­лагч гэхчилэн дандаа зохион туурвигчид байдаг
юм байна. Харин дэлхийн сүлжээний театруу­дын дээрх жишгээс ялгаатай нь дарга нар
нь томоохон бизнесмэнүүд, менежерүүд байна. Жишээ нь, Италийн “Ла Скала”, Авст­ра­лийн
“Сид­нейн дуурийн театр”, Амери­кийн “Метропо­литан” театр, “Карнеги Холл”, Оросын
“Боль­шой театр”, Австрийн дуурийн театр гэсэн томоо­хон театруудын дарга нар нь
том бизнесмэн, менеже­рүүд байдаг аж. Дэлхийн театруудын сүл­жээнд байдаг дуурь
балетын театрууд нь заавал Ерөнхий найруулагч­тай байх албагүй байдаг бай­на.  Харин хэд хэдэн найруу­лагчтай байдаг юм байна.
Дэлхийгээс ши­лэгд­сэн най­руу­лагчдыг урьж, өндөр үнэ төлж жүжиг тавиул­даг, тэр
жүжгүүдийг нь най­руулагч нар нь урын сандаа авч үлддэг ийм зарчмаар ажилладаг юм
байна.

АНХНААСАА СТАНДАРТАА ЯАГААД “МАРТАВ” 

Тус театр жараас далан оны эхэн хүртэл
Италийн “Чио Чио сан”-ыг эс тооцвол “Евгений Онегин” тэргүүт дан­даа Оросын  дуурь, балет, далаад оны дунд үеэс Италийн Ж.Вердийн
“Травиа­та” тэргүүт дууриудыг тавьж эхлэн наяад оны сүүл үе, ерэн оны эх гэхэд дэлхийн
дуу­рийн бараг ихэнх том дууриу­даар урын сангаа баяжуул­сан байдаг. “Отелло”,
“Туран­дот”, “Трубадур” гэхчилэн үргэлжилнэ. Энэ бүхнийг Ерөн­­хий найруулагч агсан
Лхасүрэн, дараагийн ерөн­хий Л.Эрдэнэбулган найруу­лагчийн үед хийж дуусгажээ. Ингээд
ерээд оны дунд хавиас урын сангийн бодлого нь хэрхэн үргэлжлэхийг дахин шинээр олж
харах шаардлагатай үе эхэлж. Балетын хувьд, Э.Чойдогийн хөгжмөөр Б.Жамьяндагвын
неоклассик бүтээл “Чойжид дагина”, хөгжмийн зохиолч А.Батдэлгэрийн “Гэсэр номун
хаан”, “Тэнгэрийн ташуур” гэхчилэн шинэ бүтээлүүд тавьж, балетад үндэсний бүтээлдээ
хандах хандлага сэргэж эхэлсэн бол, дуурь талдаа Австри, Германы жүжигт хандаж,
мөн хөгжмийн театрын шинэ төрлүүдээс оруулж ирсэн байдаг. А.Моцар­тын “Увдист лимбэ”
дуурь, И.Штраусын “Сарьсан багваахай” оперетта зэрэг  нь чухам энэ шаардлагыг олж харсан бүтээлүүд юм.
Том дууриудыг бодвол хөнгөн, тансаг, орчин үеийн үзэгч­дийн хэрэгцээ шаардлага,
дэлхийн театруу­дын хандла­гыг мэдэрсэн, бас дуучид уран бүтээлчдийн мэргэжлийн
өсөлт, эрсдлийг тооцож үзсэн шийдэл байсан болов уу. Сонгуулиас сонгуулийн хоо­ронд
савлаж бужигнал­даж ирсэн одоогийн энэ жиш­гийг хүлээж авах болол­цоогүй ганц байгуул­лага
бол ДБЭТ. Босох уу, сөнөх үү, цааш нь хэрхэн урагшлах вэ гэдэг асуултын өмнө эднийх
тулж ирээд бай­на. Дарга нь чухам хэн байх нь асуудлын гол биш юм.

Н.ПАГМА

 Чарли Чаплин эхнэр хүүхдүүдийн хамт “Manoir de Ban” эдлэндээ. Швейцарь

Монгол
эмэгтэй XX зууны нэрт жүжигчин Чарли Чаплины хүү Южин Чаплинтай гэр бүл болсон
тухай мэдээлэл өнгөрсөн өдрүүдэд хэвлэлүүдийн хуудсыг чимлээ. Монгол эмэгтэй
дэлхийн кино одын бэр болж. Үе удмаараа Америк, Англи, Швейцарь улсуудыг дам­насан
Чаплиныхны алдарт гэр бүлд багтсан тэр монгол бүсгүй уран нугараач гэдгийг бид
мэдэж авсан. Тэрбээр Чарли Чаплины ихэр ач охидыг төрүүлжээ. Чап­линыхан бол
Европын удам дамжсан урлагийн гэр бүл. Энэ гэр бүлд монгол эмэгтэй, тэр дундаа
манай уламжлалт урлагийн уран нугараач бүл нэмсэн нь то­хиолдлын бус нэн
сонирхолтой учир ерөөл гэмээр. Монгол бүсгүйн маань нөхөр Южин Чаплин нь Чарли
Чаплины гурав дахь хүү юм байна. Дуу бичлэгийн инженер мэргэжилтэй, баримтат
киноны найруулагч аж. Циркийн урлагт дуртай тэрбээр циркийн менежер, захирлаар
мөн ажиллаж байжээ. Чарли Чаплины хүү монгол бүс­гүйтэй хэрхэн танилцаж гэр бүл
болсон тухай болон монгол эхнэр, ихэр охидынх нь нэр зэрэг то­дорхой мэдээлэл
одоохондоо бидэнд үгүй ч циркийн урлаг тэр хоёрыг учруулсан болов уу. Южин
Чаплин Швейцарийн Вевегийн Олон улсын инээдмийн кино фес­тивалийн
ерөнхийлөгчөөр ажил­ладаг байна. Дуу бичлэгийн инженерийнхээ хувьд, өнгөрсөн
зууны хамгийн алдартай рок хамт­лагууд болох “Роллинг Стоунз”, “Queen”
хамтлагуудтай хамтран ажиллаж байжээ. Түүний хувийн амьдралын зарим мэдээллээс
одоо сонирхъё.

Южин Чаплин
монгол цустай ихэр охидоосоо гадна Кира хэмээх охинтой аж. Кира охин Южины
анхны эхнэр Бернадетаас 1982 онд төржээ. Чарли Чаплины мон­гол ээжээс төрсөн
ихэр ач охидын эцэг нэгтэй эгч нь болох юм байна. Английн жүжигчин, загвар
өмсөгч тэрбээр аавынхаа нэгэн адил Швейцарь дахь өвөөгийнхөө эд­лэнд өсчээ.
Гэвч 1990-ээд оны дундуур Южин Чаплин эхнэрээсээ салжээ. Кира Чаплин нь
загварын ертөнцийн нэр хүндтэй шагнал болох Венийн “Lifestyle Icon”-ыг 2010 онд
хүртэж байжээ. Мөн өвөө Чарли Чаплиныхаа анхны кино “Limelight”-ын нэрээр
нэрлэгдсэн Холливудын “Limelight Produc­tions” кино компанийн 30 хувийг
эзэмшдэг юм байна.

 

 Чарли Чаплины хүү Южин Чаплин гэргий, ихэр охид болон хадам ээжийн
хамт

                                       Южин Чаплин ихэр охидын хамт

 Чарли Чаплин дөрвөн удаа гэрлэж, арван нэгэн
хүүхэд төрүүл­жээ. Анхны гэрлэлт, 1918 онд Милдред Харрис гэх бүсгүйтэй гэрлэж
1919 онд хүүтэй болсон ч  Норман Спенсер
Чаплин гэх тэр хүү төрснөөсөө гурав хоногийн дараа нас баржээ. Чарли Чаплин
Милдред нар 1921 онд сал­сан байна. Дараа нь хоёр дахь эхнэр Лита Грейтэй 1924
онд гэрлэж. Тэд хоёр хүү төрүүлсэн бөгөөд хүү Чарльз Спенсер Чаплин нь 1925
онд, Сидней Чаплин нь 1926 онд төржээ. Гэвч тэд 1927 онд салж, Чаплин гу­рав
дахь эхнэр Паулитта Годдардтай 1936 онд гэрлэжээ. Хамтдаа “Орчин цаг”, “Их
диктатур” нэртэй хоёр кино хийсэн байдаг. Тэд 1942 онд салжээ. Чарли Чап­лин
дөрөв дэх эхнэр Уна О Нилтэй 1943 онд гэрлэсэн байна. Чаплин Уна нар найман
хүүхэд төрүүлсэн нь Жералдин Лейт Чаплин 1944 онд, Майкл Жон Чаплин 1946 онд,
Жозефина Ханна Чаплин 1949 онд, Виктория Чаплин 1951 онд, Южин Антони Чаплин
1953 онд, Жейн Сицил Чаплин 1957 онд, Анита Эмили Чаплин 1959 онд, Кристофер
Жеймс Чаплин 1962 онд төржээ. Чаплин Уна хоёрын том охин Жералдин Чаплиний
тоглосон олон кино бий ч хамгийн алдартай нь Британийн найруу­лагч Дэвид Линий
“Доктор Живаго” юм. Южиний том эгч энэ эмэгтэй 1992 онд дэлгэцэнд гарсан “Чап­лин”
кинонд эмээгийнхээ дүрд тогложээ. Түүнчлэн өвөөгийнхөө анхны кино болох
“Limelight” (Нэр төр) кинонд дүү Майкл, Жозефина нартайгаа хамт тогложээ.

 

 

 Южин Чаплины нагац аав Нобелийн шагналт зохиолч Южин О Нил        Южин Чаплины ээж Уна О Нил

Южин
Чаплины өсч торнисон энэ байшин Чарли Чаплины Швей­царь дахь гэр нь юм.  Энэ байшинг 1840 онд Европын алдартай ар­хитекторч
Филипп Франель барь­жээ. Нийт 24 өрөөтэй, неоклассик загвараар барьсан
байшин,  “Маноир ди Бэн” нэртэй энэ эдлэн
эргэн тойрон 14 га гэнэ. Чарли Чаплин Америкаас хөөгдсөнийхөө дараа 1953 онд
эхнэр найман хүүхдийн хамт Швейцарьт ирж энэ эдлэнд нүүн ирж суурьшжээ. Нэрт
жүжигчин 1977 онд Зул сарын баярын өдөр насан өөд болсон бөгөөд амьдралынхаа
сүүлийн хорин жилийг энэ эдлэндээ өнгөрүүлсэн байна. 2008 оноос энэ байшин олон
улсын сан­хүүгийн “Жени капитал” фирмийн эзэмшилд байж байгаад эргээд “Чаплины
ертөнц” музейн өмч, “Чарли Чаплины өвийн төв” нэртэй болжээ. Швейцарийн соёлын
өвд бүртгэлтэй эл Музейн Чарли Чаплинд холбогдох үзмэрийн хэсэгт нэрт жүжигчний
бичсэн захидлууд, 1960 аад онд дээр нь намтраа бичиж байсан бичгийн ширээ, төгөлдөр
хуур нь, хувийн номын сан, бүх киноных нь зохиолууд, гэр бүлийн зургийн цомог,
гар бичмэлүүд, гэр бүлийн эдэлж хэрэглэж байсан тавилгууд зэрэг баялаг үзмэр
байдаг байна. Эдлэнг цаашид мультмедиа үзмэрийн сан бүхий студитай болгон
өргөжүүлэх зорилготой гэнэ. Музейг өргөжүүлж Чарли Чаплины амьдрал уран
бүтээлийг өгүүлэх 3000 квм талбай бүхий үзэсгэлэнгийн танхимыг 2015 оны зун
гэхэд нээх юм байна.

1889-1977
оны хооронд амьдарч байсан, инээдмийн киноны хаан, хэзээд хуучиршгүй цуутай энэ
англи эр хожмын нэг өдөр монгол үндэстэнтэй 
ураг барилдана гэж төсөөлж ч байгаагүй нь мэдээж.  Өдгөө түүний хүү Южин Чаплин монгол бүсгүйтэй
гэр бүл зохиож, хөх толботой ихэр ач охид нь Швейцарьт өсч торниж байна. Южины
өвөө нь Америкийн жүж­гийн зохиолч, Нобелийн шагналт Южин Гладстоун О Нил юм.
Тэр 1936 онд Нобелийн шагнал, 1920, 1922, 1928, 1957 онуудад Пулитцерийн шагнал
хүртжээ. Южин Чаплинг төрөхөд аав ээж нь нагац аав Южиных нь нэрийг өгсөн
байна.

Н.ПАГМА

Х.Ганбат. “Жаргаж буй наран доорх Дунай мөрөн” зотон тос

Болгар улсын Урлагийн академид суралцаж төгс­сөн
зураачид “Цэнхэр дунай” уран бүтээлийн хам­тар­сан үзэсгэ­лэнгээ өнгөрсөн лхагва
гаригт МУЭ-ийн үзэсгэлэн­гийн тан­химд нээлээ. Уг үзэс­гэ­лэнд СГЗ Д.Гунгаа, МУЭ-ийн
шагналт зураач Р.Алтан­хуяг, Х.Ганбат, С.Машбат, Б.Баатархүү нарын найман зураачийн
дал гаруй  бүтээ­­лийг дэглэн үзүүлж байна.
Болгар дэг сургуу­лийн онцлог болон тэнд суралцсан уран бүтээлч­дийн бүтээлийн талаар
урлаг судлаач доктор про­фес­сор Ц.Эрдэнэцогоос тодрууллаа.

-Манай дүрслэх урла­гийн ертөнцөд болгар дэг сур­гуу­лийнхны
эзлэх байр суурь, өнгө төрх ер нь ямархуу вэ?

-1970-аад оноос манай Соёлын яам, Урчуудын эвлэ­лийн
хорооноос тухайн үеийн социа­лист гэгддэг байсан орнуудад, тухайлбал, Гер­ман, Болгар,
Польш, Чех, Орос зэрэг оронд зураачдаа бэлтгэж эхэлсэн л дээ. ЗХУ-д бол тавиад оноос
эхэлж сурал­цуулж эхэлсэн юм. Ингэснээр ганцхан Орост гэлгүйгээр цаашаагаа төв болон
баруун Европын дүрс­лэх урлагийн онцлогтой танил­цах, түүнийг монгол хөрсөн дээрээ
буулгах таатай нөхцөл бүрдсэн юм. Далаад оноос эхлэн өнөөг хүртэл Болгарт арав гаруй
зураач бэлт­гэсэн байдаг. Өнөөдөр тэднээс найман зураач үзэс­гэ­лэнд бүтээлээ тавиад
байна л даа. Болгарын Урлагийн академийн онцлог, тэнд төгс­сөн уран бүтээлчдийн
бүтээл их өвөрмөц. Болгар бол зураа­сан зураг нэлээн түлхүү хөгжсөн орон юм байна.
Зураа­сан зураг дотроо усан будаг, чулуун бар, төмөр барын урлаг их хөгжсөн юм байна.
Энэ сургалтын үндсэн дээр тэнд төгссөн зураачид маань хэд хэдэн том бүтээл хийсэн
байдаг юм. Тухайл­бал, СГЗ, МУЭ-ийн шагналт зураач Д.Гунгаа гуай гэхэд өнгөр­сөн
зууны, тодруулбал, автономит засгийн үеэс өнөөд­рийг хүртэлх Монголын төр нийгмийн
зүтгэлт­нүүд, наймдугаар Богдоос авахуу­лаад тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэж байсан
хаад ноёд, мөн Халхын голын тулаан, социализ­мын бүтээн байгуу­лалт, наашаагаа шинэ
үеийн бүтээн байгуулалтад манлай­лан оролцсон хүмүүсийн хөргийг зурсан. Эдгээр хөрөг
бүтээлүүдээ зурахдаа цаг үе, үйл явдалтай нь, амьдра­лынх нь үйл явдлаар цуврал
зураасан зургийн бүтээлүү­дээ хийсэн. Энэ бол Монго­лын урлагт нэлээн томоохон цуврал
бүтээлүүд юм. Маш­бат гэж зураач байна. Энэ зураач бол сэтгэлийн эрчим­тэй илэрхийллийг
гаргадаг экспрессионист урлаг дээр үндэслэн өөрийн дотоод сэтгэ­лийг өнгөөр, бийрийн
хүчтэй таталтаар илэрхийл­дэг. Сэтгэлийн эрч хүчийг ханасан тод өнгө, бийрийн эрчимтэй
бичлэгээр илэр­хийл­­сэн “Шидийн хар үхэр эргэж ирэв”, “Улаан тэнгис” зэрэг бүтээлүүдийг
нь энд онцолмоор байна. Алтанхуяг зураач байна. Манай зураа­сан зургийн мастер.
1981 онд монгол хүн анх сансарт нисэ­хэд бэлтгэл ажилд нь орол­цож зурагт хуудас
болон бусад чимэг­лэх үйл ажилла­гааг гардан хийсэн хүн л дээ. Энэ үзэсгэлэнгээс
хара­хад Болгарын дэг сургуулиар хэдий­гээр цөөхөн зураач төгссөн боловч Монголынхоо
урлагт том байр суурь эзэлж байгаа нь хийсэн түүхэн ажлаас нь тодорхой хараг­даж
байна. Харамсалтай нь, шинэ нийгэм гарснаас хойш бид барууны гэгдэх, мөн Оросын
гэх мэт том улсуудын академид уран бүтээлч бэлт­гэхээ больсон. Хувийн зад­лаа­раа
суралцаж байгаа ганц нэг хүн бий л дээ. Тиймээс өнөөдөр барууны том том дэгийг авч
явдаг бүлгүүд байхгүй болчихлоо.

-Зураачид бусад уран бүтээлчдийг бодвол гадаа­дад
суралцсан нь их юм. Тэд дэг сургуулиараа бас ялгараад байдаг шиг?

-Германд, Балгарт, Орост төгс­сөн, Орос дотроо
Репин, Сурико­вын академи төгссөн гэхчилэн аль сургууль төгс­сө­нөөрөө уран бүтээлч­дийн
бүтээлүүд ялгагдаад байдаг л даа. Гэхдээ хүн хөгждөг шүү дээ. Жишээ нь далан таван
онд Репиний академийг зур­гаан зураач төгссөн. Анхан­даа тэндэ­хийн нэртэй зураач­дын
арга бари­лаас хуулбарласан, суралцсан байдал харагддаг байсан бол одоо бүгд өөр
болчихсон. Жишээ нь, До.Болд зураач гэхэд шал өөр, Оюунчимэг зураач огт өөр болчих­сон
байх жишээтэй. Болгарт төгсөг­чид ч ялгаагүй. Гэхдээ болгар школийг Оросынхтой харьцуула­хад
арай өөр. Өнгө­ний хувьд арай тодов­тор. Хүний хөрөг зурлаа гэхэд яг бодит байд­лаар
зурахыг эрмэлздэггүй. Тухайн хүн танигдах боловч бичлэгийн арга барил нь нэлээн
чөлөө­тэй таталттай, тод тод бичлэг­тэй, хуулбар­лаагүй, арга ажил­лагаа нь их чөлөө­тэй
байдаг. Сэдэв нь ч гэсэн хэтэр­хий дайчин том нүсэр сэдэв байхгүй. Амьд­ра­лын жижиг
сэдэв голдуу, цаанаа л тайван амгалан байдлыг илэр­хийлж байдаг. Гэтэл Германы зураачид
арай өөр. Огцом огцом таталт­тай, нэлээн ширүүн, нөхцөл байдлыг эрчимтэй гаргасан
байх жишээтэй. Болгарынх болохоор арай нам тайван байдлыг илэр­хийлж байдаг.  Үүгээрээ болгар школь ялгар­даг юм. Ер нь тэгээд
бичлэг, өнгө авалтаараа манай зураачдын бүтээлээс дэг сургууль болгон ялгагддаг
л даа.

-График урлаг нь Бол­гарт түлхүү хөгжсөн гэж та
түрүүн хэллээ. Манайхан тэр уламж­лалаас нь сурал­цах­даа монгол уламжла­лаа хэр
авч үлдсэн байдаг юм бэ. Манай Монголын гарфик урлаг ч их эртнийх шүү дээ?

-Жишээ нь, энэ үзэсгэлэнд тавигдсан Хайнзангийн
Ган­батын бүтээл гэхэд цэвэр монгол ахуйг харуулж байна. Дундад зууны үеийн Монго­лын
нийгмийн байд­лыг харуул­сан “Нүүдэл” гэж зураг байна. Хаадын хөрөг байна. Ерөн­хийдөө
саарал, нэг төр­лийн өнгөн дотроо зураад, зарим газар нь монгол зур­гийн татлага
оруулсан байх жишээтэй. Монголчуудын морь зурах арга гэхэд л Евро­поос огт өөр шүү
дээ. Энэ уламжлалаа тусгасан мөртлөө өнгө авалтаараа нөгөө болгар дэг сургуулийнхаа
онцлогоос бас тусгасан. Өөрөөр хэлбэл, болгар дэг сургууль дээр монгол зургийн тогтсон
таалал, монгол хүний бэлгэдлийн онцлог, тэр нүүдлийг зурахдаа европын зураг шиг
алслалтай орон зайн хэмжээс гаргаагүй, нэг хавтгай дээр хүүрнэлийн маягаар гаргачихсан.
Гэхдээ болгар дэг сургуулийн онцло­гоо шингээж өгсөн байх жишээ­тэй. Ер нь болгарт
боловс­рол эзэмшсэн зураа­чид үндэсний­хээ урлагийн онцлогийг тодотгож, зохиом­жийн
үйл өрнөлт байдлыг дүрслэлийн хүүрнэлийн аргаар бүтээлээ хийж байгаа нь бусад дэг
сургуулиас онцлогтой юм. Ерээд оноос хойш “болгар школ”-ийн зураачид С.Машбат, Б.Баатар­­хүү
нар экспрес­сионист эрчимт илэрхийл­лийг бүтээлдээ тусгаж эхэлсэн бол зураач Н.Бямбасүрэн
монгол зураг, Г.Болдбаяр, Г.Болд­чимэг нар зураасан зураг, уран зургийн чиглэлээр
олон сайн бүтээл хийсэн. “Болгар школ”-ийнхон дүрс­лэх урлагийн цаг үе бүрт ийнхүү
өөр өөрсдийн үүргийг гүйцэтгэсээр ирсэн. Харин өнөөдөр өрнөдийн дүрслэх урлагийн
сур­гал­тыг түшиглэн хөгжих бодлого суларсаар байна. Бид их урлагийг жин­хэнэ утгаар
нь хөгжүүлье гэвэл олон зуун жилийн түүхтэй өрнө­дийн урлагийн боловс­ро­лоос хөндийрч
болохгүй юм. Гэхдээ яваандаа  энэ тал дээр
бодлогоор анхаарах биз ээ.            

Н.ПАГМА

Төрийн шагналт, ардын жүжигчин, найруулагч Б.Мөнх­доржтой ярилцлаа.

  -Та “Хөх гацуурхан” теат­раа жилийн өмнө бай­гуулсан байх аа.
Уран бү­тээл нь овоо жигдэрч эхэлж байна уу?

-“Хөх гацуурхан” театр студи гэж нэрлэгдэх албан ёсны гэрчил­гээ
авсан өдөр маань 2012 оны наймдугаар сарын 24-ний өдөр. Театрын­хаа нээлтийг зохиолч
Ц.Тү­мэн­баярын “Мөрөөдлийн үзэг” гэдэг жүжгээр өнгөрсөн жил хийсэн юм. Үүнээс хойш
нэг жил өнгөрлөө. Энэ хуга­цаанд бид дахиад юу хийхэв гэдэг асуудал гарч ирсэн.  Бэрхшээлтэй талууд бий л дээ. Байр байдаггүй.
Тамга тэмдэг нь гар цүнхэнд явж байдаг. Байгаа газ­рынхаа коридорт ажлаа явуулдаг.
Өөрийн гэсэн тайз байхгүй учраас Хүүхдийн ордон, Улаан­баатар чуулга гэсэн газруудаар
тоглолт хийдэг. Энэ газрууд бидэнд сайхан хандаж дэмжиж, бидний үйл ажилд тусалж
байдагт талар­хаж явдаг. Энэ жил хүүх­дүүдийн сайн мэдэх “Чоно ба долоон ишиг” үлгэрээр
Мэнд­сайхан гэдэг жүжгийн зо­хиолчоор жүжиг бичүүлж хүүх­дийн жүжиг тавилаа. Өн­гөрсөн
ням гаригт анхныхаа тоглолтыг хийлээ. Байр сав­гүй учраас цугларсан газар­таа суургуулилтаа
хийж энэ жүжгээ гаргалаа. Жүжгээ Хүүх­дийн ордонд нээсэн. Хүүхдийн ордны Нямсүрэн
багштай драмын дугуй­лан­гийн хүүхдүүд энэ жүжгийн ишигнүүдэд тоглож байгаа. Хүүх­дүүд
их амжилттай оролц­сонд бас талар­хаж байна. Ордны захиргаа бо­лон багш нарт мөн
талархаж байна.

Одоо бид хоёр дахь жүж­гээ энэ сарын 30-нд Хүүхдийн ордонд нээх
гэж байна. Хүүх­дийн нэрт зохиолч С.Михал­ковын “Бардам туулай” гэдэг жүжиг. Үүнийг
бид их өвөрмөц хэлбэрээр хийлээ.

-Хүүхдийн ордны тайз, үзвэ­рийн танхим нь драм, дуулалт аль ч
төрлийн жү­жиг тоглоход бололцоотой юм уу?

-Ер нь боломжийн. Гайгүй шүү.

-“Хөх гацуурхан” теат­раа байгуулахдаа та гар­цаагүй нийг­мийн
шаард­лагыг олж харсан байх. Хэдийгээр шаардлага хэ­рэгцээ их байгаа ч болол­цоогоо
та бодож үзсэн биз дээ?

-Энэ бол ерөөсөө л нийг­мийн хэрэгцээ шаардлага. Хүүхдэд зо­риулсан
уран бү­тээлийн хэрэгцээ, бүр анхаа­рал хандуулахаас арга­гүй онцгой нөхцөл үүсчихээд
бай­гаа юм. Нэгэнт зорьсон учраас ирээ­дүй гарцаагүй сайхнаар босох ёстой.

-Урын сангийн бодлого  ямархуу
чигтэй байгаа вэ?

-Бид драмын жүжгээс гадна хүүхдийн цуврал теле жүжгийн төрөлд
хандаж бай­на. Оросын хүүхдийн зохиолч Носовын “Үл мэдэх ба түүний нөхөд” романаар
телевизийн цуврал жүжиг хийхээр бэлтгэл ажилдаа орчихоод байна. Энэ сарын 30-ны
өдөр болон арванхоёрдугаар сарын 1-нд “Бар­дам туулай”, “Чоно ба долоон ишиг” жүжгээ
тоглоно. Энэ хоорон­доо бид теле жүж­гийн бэлтгэлдээ ороод явж байна. Цааш нь бид
тав зур­га­дугаар сард “Улаан мал­гайт” гэдэг хүүхдийн алдартай зохио­лоор жүжиг
тавихаар бас бэлгэлээ хангаад явж байна. Төлөвлөж байгаа жүж­гүүд нэлээн байна.
Дунд ан­гийнханд зориулаад “Төмөр ба түүний нөхөд” зохиолоор бас жүжиг тавихаар
зохиолыг нь гаргах талаар эхний ярилц­лагаа хийлээ.

-Сонгодог юм уу үндэс­ний уламжлалт төрөл хэл­бэрийнхээ хажуугаар
орчин үе рүү хандах хандлага нь ямар байх бол?

-Орчин үе рүү хандах ханд­лага бидэнд бий. Шинээр төрж байгаа
жүжгийн зохиолчидтой ажилла­хаар ярьж байгаа юм бий. Зохио­лын сонголт дээр бид
янз бүрийн зохиол гаргаж ирж байна. Жишээ нь, сонгодгууд руугаа нэлээн түл­хүү ханд­сан.
Митерлингийн “Хөх шу­­вуу” гэдэг алдартай зохиолыг жүжгийн зохиолын хэлбэрт оруу­лаад
мөн л бэлтгэлээ хийж байна. Үлгэрийн хаан гэж ярьдаг Евгений Шварцын “Цасан хатан”
гэсэн гайхал­тай жүжгийн сонгодог зо­хиолын орчуулгыг нь хүлээж аваад байна. Андерсений
дараахь хүн шүү дээ. Эрдэнэ­билэг гэдэг хүн орчуулсан.

-Хуучны Хүүхэд залуу­чуу­дын театрын жүжгүү­дээс эргүүлж сэргээх
үү?

-Хуучны жүжгүүдийн ма­те­риа­лууд нь одоо байхгүй. Бид өөрс­дийн
гэсэн юмаа хийнэ. Өөрийн гэсэн зорилго статустай учраас. Ирээдүйн үзэгчдийг бэлдэнэ
гэдэг их том зорилго бидний өмнө байгаа юм.

-Нийгэмд амьдрах соёл, оюу­ны боловсрол гэж хүн бүр эзэмш­вэл
зохих үнэт зүйл байна. Энэ бүхнийг хүүхдийн театраас эхэл­нэ гэж үзээд байгаа юм
л даа?

-Ер нь улс орон бол эхлээд хүнээ бэлдэх ёстой юм. Хүнээ төлөвшүүлж,
ний­гэмд амьдрах зүг чиг ханд­лагыг тогтоохын тулд урла­­гаар дамжуулж тогтоож төлөв­шүүлдэг
юм. Үүнд хүүхдийн теат­рын нөлөө их. Хамгийн том суурь нь. Ингэж XXI зуу­ныхаа үзэгчдийг
бэлтгэх, тэр ертөнц рүү оруулах бэлтгэл нь хүүхдийн театраас эхлэх ёстой юм.   

-Танд одоо ямар най­руу­лаг­чид байна?

-Хэд хэдэн залуучууд бай­на. Дараагийн жүжигтээ ажил­луула­хаар
бэлтгэж бай­гаа найруулагч бол Амар гэж залуу байна. Өнгөр­сөн жил “Ричард ван”
жүжгээр диплом хамгаалсан. Маш сайн, со­нир­холтой уран бүтээлч. Ма­най жүжгүүдийн
орчуулга хийж байгаа Эрдэнэбилэг ч оюуны өндөр боловс­ролтой хүн.

-Хүүхэд, залуучуудын театр үзэгчдэдээ сонгод­гоор суурийг нь тавьж
дараа нь орчин үеийн төрөл хэл­бэр рүүгээ орох нь хэр зөв бэ?

-Сонгодгоор сууриа тавих нь хамгийн зөв. Сонгодог дотроо бүр үндэсний
сонго­дог дээр, үндэсний үлгэр домгууд дээр суурилах юм бол нэгдүгээрт, хүүхдэд
үн­дэс­ний үзлийг төлөвшүүлэх, үндсээ мэдэх, эх хэлээ таних бололцоог нээж өгч байгаа
юм. Ер нь театрын нэг зорил­го нь энэ. Аль ч улс оронд эх хэлээ театраас сонсч байдаг.
Үндэсний хэлийг үндэсний жүжгийн зохиолуудаар хүүх­дүү­дэд хүргэж байж эх хэлээ
таньж мэдэж, авч үлдэх гол хэрэгсэл болж байгаа юм. Тийм учраас жүжгийн зохио­лын
сонголт бас нарийн төвөг­тэй. Бид нар сонгодог болон үндэсний жүжгүүд, үндэсний
бусад бүтээ­лүү­дийг түлхүү хийх бодолтой байна.

-Үндэсний сонгодог бүтээлд түлхүү хандана гэж та түрүүн хэллээ.
Үлгэр домгийн сан мэдээж бараг­дашгүй их. Харин манай орчин үеийн утга зохиолд хүүхдийн
бүтээл ховор байх аа. Энэ нөхцөлд та зорилгоо яаж хэрэгжүүлэх бол?

-Ховор ч гэсэн байгаа юм. Гагцхүү тэднийгээ авч хэрэг­жүүлсэн
юм бараг алга. Утга зохиолд хүүх­дийн зохиолын хувь нь бага байгаа юм. Манай хууччуулын
бичсэн хүүхдийн сайхан жүжгүүд цөөхөн ч гэсэн одоо ч эргээд харахад маш хэрэгтэй
юм­нууд байна. Жишээ нь, Д.Нам­даг гуайн “Нэг ангийнхан”, Л.Ванган гуайн “Ач хүүгийн
зүүд” гээд байж байна. Эд нарыг өнгөр­сөн жил төгссөн манай ангийнхан “Оюутан” театртаа
тавьсан юм. Тэгэхэд тэр жүжгүүдийг өнөөгийн хүүх­дүүдийн хэрэгцээг хан­гахаар хийж
болох юм байна гэж би харж байсан. Энэ мэтийн жүжгүүд гарч ирэх л юм билээ. Дээрээс
нь бид залуучуудаар бичүүлнэ. За­луу­чууд нь хэлний их соёлын суурьтай байх хэрэгтэй.
Мон­голын үндэсний утга зохио­лын өргөн мэдлэгтэй бай­маар байгаа юм. Тэгж байж
хэлний сангаас шүүрдэхэд хэрэгтэй. Тууль­сын жүжиг хүүхдийн театрын жүжигчдэд маш
их нэмэр болно гэж би бодож байгаа юм. Ийм хэлбэрээр бас ажиллана.

-Зөвхөн жүжгийн зохиол гэлт­гүй, ямар ч хэлбэрийн зохиолыг тайзных
болгох, бүжиг, хөгжим болон бусад урлагтай синтез, модерни­заци хийх зэрэг боломж
ялангуяа хүүхдийн театрт илүү тохиромжтой биз дээ?

-Жүжигт модернизаци хийж болно. Бүжгэн жүжгийн хэлбэрт орохгүйгээр
хөдөл­гөөний хэлбэр дээр модер­низаци хийх, пластик хэлбэ­рээр яруу найргийг тавьж
болно. Бид нар том зохиолч­дын яруу найргаар ийм бү­тээл хий бодол байна. Омар Хайяамын
шүлгүүдээр бүтээл тавих бодол төрөөд явж л байна. Яруу найраг өөрөө хөгжим. Тавилттай
уншла­гын театр гэдэг чинь сонсгох л зориулалттай байдаг. Үгийг нь сонсоод л хүн
таашаал авч байдаг. Сонсголонтой байх, тэгээд их оюунлаг байх энэ тал руу бид бас
туршина. Хүүхдүүдэд яруу найргийг сонсгох, яруу найргийн ид шидийг яаж театрын орон
зайн хэлбэрт оруулж гаргаж тавих вэ гэхчилэн уран бүтээ­лийн эрэл хайгуул янз бүрийн
хэлбэрээр “Хөх гацуурхан” театрт хийгдэнэ.

-Том найруулагч хүүх­дийн театрыг босгох гэж байгаа нь үнэхээр
баярла­маар. Ямар л бол ямар хэл­бэр төрлөөр ажиллах бо­лол­цоо танд шинээр гарч
ирж байх шиг байна, тийм ээ?

-Өргөн боломж олгож бай­на. Хүүхэд өөрөө их фантас­тик ертөнц
шүү дээ. Дандаа уран сэтгэмж явж байдаг. Хүүхдийн ертөнцийн тэр сэт­гэлзүйн, гоо
сайхны таашаа­лыг бүрдүүлэхэд бидний сэт­гэл зүй бас түүнд нь ойрхон байх ёстой
юм. Тэр фантастик ертөнцийг бий болгох, хүүх­дэд өөдрөг үзэл санааг суул­гаж өгөх,
гэгээн бодол санаа­тай байхад нь хүүхдийн театр том суурь нь болж байдаг. Энэ үүднээсээ
хүүхдийн теат­рын урын сангийн бодлого ч их том байх учиртай.

-Сүүлийн жилүүдэд хүүх­дэд зориулсан бүтээл гарч байгаа ч ихэнхдээ
шаард­лага хангахгүй бү­тээ­лүүд гарч байна. Хүүх­дүүд сурах бичгээсээ эх­лээд урлаг
хүртэл маш доогуур түвшний бүтээгдэ­хүүн хэрэглэж байна. Та энэ тал дээр яаж анхаарах
вэ. Муу зохиолоос татгалзана биз дээ?

-Заримаас нь татгалзана. Зари­мыг нь шинэчилнэ. Театрт уламж­лалаа
шүтэх гэж нэг том юм бий. Уламжлалыг олж харсан нөхцөлд тэнд заавал шинэ юмны санаа
төрж байдаг юм. Тиймээс театрын уламжлалд шинээр хийх зүйл зөндөө байдаг. Харин
муу зохиол бол өөр асуудал. Уран сайхны, гоо зүйн, эх хэлний доогуур түв­шинд хийж
байгаа бол аян­даа мөхнө. Ер нь бодлого барина гэдэг бол тэр театрын жүжигчдийг
өсгөхийн ха­жуу­­гаар үзэгчдийн оюуны чад­варыг нэмэгдүүлэх, ялангуяа бага насны
хүүхдүүдийн өөдрөг гэгээн сэтгэл санааг тэр хэвээр нь хадга­лахын тулд ямар бүтээл
хийх юм гэдгээ олж товлох асуудал юм. Түүнээс биш “хүүхдийн” гэсэн юм бүхнийг барьж
авахдаа биш. Мон­голын­хоо зохиолч­доос үүнийг олж харах, үлгэр туульсаас ч үүнийг
олж харж товлох нь чухал. Энэ бол юуны эрлийн сав. Энэ сангаас шүүрдэхийн тулд бид
өөрсдөө сэтгэлгээний асар өргөн цар хүрээ­тэй, маш тансаг сэтгэлгээгээр хан­дах
шаардлагатай болж байна. Уран сайхны ертөнц гэдэг бол шал өөр ертөнц учраас.

-Анхны тоглолтоо хийж байгаа шинэ жүжгүүдийн­хээ тайз, хувцас
зэргийг яаж хийв?   

-Ёстой л дипломын жүжиг хий­дэг шиг хэмжээний юмаар хийлээ. Манай
жүжигчин хүүх­дүүдийн ар гэрийнхэн, зарим хүүхдийн аав таван зуун мянган төгрөг
өгч байх жишээтэй. Манай ойр төр­лийн нэг хүн бас нэг сая төгрөг өгч байх жишээтэй.
Ийм замаар л тайз, хөгжим, хувцас хэрэглэл гээд бүх юмаа хий­сэн. Санхүүжилт олох
өөр нэг арга нь төсөл бичиж яам там­гын газруудад орох. Гэлээ гээд тэр төсөл нь
хэзээ шал­гараа билээ, мөнгө нь хэзээ ороо билээ. Хугацаа их алд­даг учраас бид
өөрсдийнхөө дотоод нөөц бололцоог шав­хаж, жүжиг тавиад гаргаж байхдаа да­раа­гийнхаа
жүж­гийг бэлдэх мая­гаар явж бай­на. Энэ хүүхдүүд ца­лин мөн­гөгүй л ажиллаж байгаа
шүү дээ. Дараа нь тоглолтынхоо ор­ло­гоор шагнал урамшуу­лал өгдөг.

-Хүүхдийн гэсэн тодот­гол­той жүжиг, бусад тог­лолт хийхдээ сургуу­лиу­даар
дамжуулаад тасал­бараа “шахдаг” байдал их түгээмэл. Очоод үзэхээр их муу жүжиг байж
байдаг. Танайх үүн дээр ямар байр суурьтай байна?

-Бид ийм арга хэрэглэ­мээр­гүй байгаа юм. Хүүхдээр бизнес хий­мээргүй
байна. Хүүхдийг өөрсдийг нь төлөв­шүүлэх, өөрсдийг нь хүн бол­гох гэж байж тэд нарт
зо­риулсан жонхуу зуураад явж байна гэдэг байж боломгүй. Би тийм бодлого баримаар­гүйгээр
барахгүй, сургуу­лиуд ирж тоглооч гэж хүссэн нөх­цөлд очиж тоглоно уу гэхээс очоод
танайд тоглоно, тэдэн хүүхэд цуг­луул гэх мэтийн яриаг би зөвшөөр­дөггүй. Сур­гуулиудтай
их зөв ойл­голцох ёстой. Бидний менежмент өөрөөр явж байна. Одоогоор бид алдагдалтай
явж байна. Хүмүүс намайг жаахан тэнэг гэдэг юм шиг байна лээ. Зах зээл гэдэг зах
зээл. Гэхдээ зах зээлийг дагаж зохисгүй арга хэрэглэх нь онцгүй. Өчигдөр бид жүжгийнхээ
нээлтийн үеэр үзэгч хүүхдүүдээс хэд хэдэн ярилцлага авсан. Хүүх­дүүд их сэтгэл хангалуун
байна лээ. Ийм юм үзэж баймаар байна гэсэн сэтгэл­тэй л гарч байна лээ.

-Театр урлаг угаасаа хүмүүн­лэгийн ухаан. Гэтэл театраас үндсэндээ
тө­сөөр­чихсөн бүхэл нэг үе нийгэмд насанд хүрэгч­дийн эгнээнд шилжээд араас нь
дахиад нэг үе өсч өндийж байна. Тэгэхээр танай театрт маш хурд­тай ажил­лах шаардлага
тулгарч байна уу?

-Төсөөрчихсөн байсан учраас өчигдөр хүүхдүүдэд их таашаалтай байлаа
л даа. Тэгээд бодохоор бидний ха­риуц­лага их нарийн, айхтар юм байна.

Монгол телевизийн “Ан­гийн драм” гээд нэвтрүүлгийг би шүүж үзлээ.
Ноднин. Шүүг­чээр сууж байхдаа энэ театр гарцаагүй хэрэг­тэй болжээ гэж мэдэрсэн.
Тэр хүүхдүүд өөрсдийнхөө санаачил­гаар бага боловч юм хийж байна л даа. Гэтэл дандаа
амьдралын хар барааныг харуулж бай­сан. Нэг бол хөгжлийн бэрх­шээлтэй, нэг бол нэн
ядуу айлын зовлон, нэг бол эцэг нь архичин хүүхдийн зовлон, хагас өнчин хүүхдийн
хувь заяа, нэг бол хужаа орж ирсэн иймэрхүү л юм орж ирж байгаа юм. Гэгээлэг юм
тэр хүүхдүүдэд алга. Арван жилийн хүүхдүүд шүү дээ тэд. Нийгэм асар том дарамтад
орчихсон байна. Сэтгэлгээг нь хүртэл хоногийн хоолноос өөр юмгүй болгочихсон бай­на
шүү дээ. Тиймээс барьж авч байгаа сэдвүүд нь дандаа эмзэг­лэсэн юмаа барьж авсан
байна. Энэ хүүхдүүдийг юу ийм гутранги болгочихов. Эд нарыг чинь уриа­лан дуудаж,
хөглөж хөгжөөж байх театр байхгүй учраас тэр шүү дээ. Гарцаагүй хүүхдийн юм бүх­нийг
байлгаж байж бид ирээ­дүйн иргэ­дээ төлөвшүүлж чадна.

Н.ПАГМА

Төрийн шагналт, ардын жүжигчин,
найруулагч Б.Мөнх­доржтой ярилцлаа.

-Та “Хөх гацуурхан” теат­раа жилийн
өмнө бай­гуулсан байх аа. Уран бү­тээл нь овоо жигдэрч эхэлж байна уу?

-“Хөх гацуурхан” театр студи гэж нэрлэгдэх
албан ёсны гэрчил­гээ авсан өдөр маань 2012 оны наймдугаар сарын 24-ний өдөр. Театрын­хаа
нээлтийг зохиолч Ц.Тү­мэн­баярын “Мөрөөдлийн үзэг” гэдэг жүжгээр өнгөрсөн жил хийсэн
юм. Үүнээс хойш нэг жил өнгөрлөө. Энэ хуга­цаанд бид дахиад юу хийхэв гэдэг асуудал
гарч ирсэн.  Бэрхшээлтэй талууд бий л дээ.
Байр байдаггүй. Тамга тэмдэг нь гар цүнхэнд явж байдаг. Байгаа газ­рынхаа коридорт
ажлаа явуулдаг. Өөрийн гэсэн тайз байхгүй учраас Хүүхдийн ордон, Улаан­баатар чуулга
гэсэн газруудаар тоглолт хийдэг. Энэ газрууд бидэнд сайхан хандаж дэмжиж, бидний
үйл ажилд тусалж байдагт талар­хаж явдаг. Энэ жил хүүх­дүүдийн сайн мэдэх “Чоно
ба долоон ишиг” үлгэрээр Мэнд­сайхан гэдэг жүжгийн зо­хиолчоор жүжиг бичүүлж хүүх­дийн
жүжиг тавилаа. Өн­гөрсөн ням гаригт анхныхаа тоглолтыг хийлээ. Байр сав­гүй учраас
цугларсан газар­таа суургуулилтаа хийж энэ жүжгээ гаргалаа. Жүжгээ Хүүх­дийн ордонд
нээсэн. Хүүхдийн ордны Нямсүрэн багштай драмын дугуй­лан­гийн хүүхдүүд энэ жүжгийн
ишигнүүдэд тоглож байгаа. Хүүх­дүүд их амжилттай оролц­сонд бас талар­хаж байна.
Ордны захиргаа бо­лон багш нарт мөн талархаж байна.

Одоо бид хоёр дахь жүж­гээ энэ сарын
30-нд Хүүхдийн ордонд нээх гэж байна. Хүүх­дийн нэрт зохиолч С.Михал­ковын “Бардам
туулай” гэдэг жүжиг. Үүнийг бид их өвөрмөц хэлбэрээр хийлээ.

-Хүүхдийн ордны тайз, үзвэ­рийн
танхим нь драм, дуулалт аль ч төрлийн жү­жиг тоглоход бололцоотой юм уу?

-Ер нь боломжийн. Гайгүй шүү.

-“Хөх гацуурхан” теат­раа байгуулахдаа
та гар­цаагүй нийг­мийн шаард­лагыг олж харсан байх. Хэдийгээр шаардлага хэ­рэгцээ
их байгаа ч болол­цоогоо та бодож үзсэн биз дээ?

-Энэ бол ерөөсөө л нийг­мийн хэрэгцээ
шаардлага. Хүүхдэд зо­риулсан уран бү­тээлийн хэрэгцээ, бүр анхаа­рал хандуулахаас
арга­гүй онцгой нөхцөл үүсчихээд бай­гаа юм. Нэгэнт зорьсон учраас ирээ­дүй гарцаагүй
сайхнаар босох ёстой.

-Урын сангийн бодлого  ямархуу чигтэй байгаа вэ?

-Бид драмын жүжгээс гадна хүүхдийн
цуврал теле жүжгийн төрөлд хандаж бай­на. Оросын хүүхдийн зохиолч Носовын “Үл мэдэх
ба түүний нөхөд” романаар телевизийн цуврал жүжиг хийхээр бэлтгэл ажилдаа орчихоод
байна. Энэ сарын 30-ны өдөр болон арванхоёрдугаар сарын 1-нд “Бар­дам туулай”,
“Чоно ба долоон ишиг” жүжгээ тоглоно. Энэ хоорон­доо бид теле жүж­гийн бэлтгэлдээ
ороод явж байна. Цааш нь бид тав зур­га­дугаар сард “Улаан мал­гайт” гэдэг хүүхдийн
алдартай зохио­лоор жүжиг тавихаар бас бэлгэлээ хангаад явж байна. Төлөвлөж байгаа
жүж­гүүд нэлээн байна. Дунд ан­гийнханд зориулаад “Төмөр ба түүний нөхөд” зохиолоор
бас жүжиг тавихаар зохиолыг нь гаргах талаар эхний ярилц­лагаа хийлээ.

-Сонгодог юм уу үндэс­ний уламжлалт
төрөл хэл­бэрийнхээ хажуугаар орчин үе рүү хандах хандлага нь ямар байх бол?

-Орчин үе рүү хандах ханд­лага бидэнд
бий. Шинээр төрж байгаа жүжгийн зохиолчидтой ажилла­хаар ярьж байгаа юм бий. Зохио­лын
сонголт дээр бид янз бүрийн зохиол гаргаж ирж байна. Жишээ нь, сонгодгууд руугаа
нэлээн түл­хүү ханд­сан. Митерлингийн “Хөх шу­­вуу” гэдэг алдартай зохиолыг жүжгийн
зохиолын хэлбэрт оруу­лаад мөн л бэлтгэлээ хийж байна. Үлгэрийн хаан гэж ярьдаг
Евгений Шварцын “Цасан хатан” гэсэн гайхал­тай жүжгийн сонгодог зо­хиолын орчуулгыг
нь хүлээж аваад байна. Андерсений дараахь хүн шүү дээ. Эрдэнэ­билэг гэдэг хүн орчуулсан.

-Хуучны Хүүхэд залуу­чуу­дын театрын
жүжгүү­дээс эргүүлж сэргээх үү?

-Хуучны жүжгүүдийн ма­те­риа­лууд
нь одоо байхгүй. Бид өөрс­дийн гэсэн юмаа хийнэ. Өөрийн гэсэн зорилго статустай
учраас. Ирээдүйн үзэгчдийг бэлдэнэ гэдэг их том зорилго бидний өмнө байгаа юм.

-Нийгэмд амьдрах соёл, оюу­ны боловсрол
гэж хүн бүр эзэмш­вэл зохих үнэт зүйл байна. Энэ бүхнийг хүүхдийн театраас эхэл­нэ
гэж үзээд байгаа юм л даа?

-Ер нь улс орон бол эхлээд хүнээ бэлдэх
ёстой юм. Хүнээ төлөвшүүлж, ний­гэмд амьдрах зүг чиг ханд­лагыг тогтоохын тулд урла­­гаар
дамжуулж тогтоож төлөв­шүүлдэг юм. Үүнд хүүхдийн теат­рын нөлөө их. Хамгийн том
суурь нь. Ингэж XXI зуу­ныхаа үзэгчдийг бэлтгэх, тэр ертөнц рүү оруулах бэлтгэл
нь хүүхдийн театраас эхлэх ёстой юм.   

-Танд одоо ямар най­руу­лаг­чид
байна?

-Хэд хэдэн залуучууд бай­на. Дараагийн
жүжигтээ ажил­луула­хаар бэлтгэж бай­гаа найруулагч бол Амар гэж залуу байна. Өнгөр­сөн
жил “Ричард ван” жүжгээр диплом хамгаалсан. Маш сайн, со­нир­холтой уран бүтээлч.
Ма­най жүжгүүдийн орчуулга хийж байгаа Эрдэнэбилэг ч оюуны өндөр боловс­ролтой хүн.

-Хүүхэд, залуучуудын театр үзэгчдэдээ
сонгод­гоор суурийг нь тавьж дараа нь орчин үеийн төрөл хэл­бэр рүүгээ орох нь хэр
зөв бэ?

-Сонгодгоор сууриа тавих нь хамгийн
зөв. Сонгодог дотроо бүр үндэсний сонго­дог дээр, үндэсний үлгэр домгууд дээр суурилах
юм бол нэгдүгээрт, хүүхдэд үн­дэс­ний үзлийг төлөвшүүлэх, үндсээ мэдэх, эх хэлээ
таних бололцоог нээж өгч байгаа юм. Ер нь театрын нэг зорил­го нь энэ. Аль ч улс
оронд эх хэлээ театраас сонсч байдаг. Үндэсний хэлийг үндэсний жүжгийн зохиолуудаар
хүүх­дүү­дэд хүргэж байж эх хэлээ таньж мэдэж, авч үлдэх гол хэрэгсэл болж байгаа
юм. Тийм учраас жүжгийн зохио­лын сонголт бас нарийн төвөг­тэй. Бид нар сонгодог
болон үндэсний жүжгүүд, үндэсний бусад бүтээ­лүү­дийг түлхүү хийх бодолтой байна.

-Үндэсний сонгодог бүтээлд түлхүү
хандана гэж та түрүүн хэллээ. Үлгэр домгийн сан мэдээж бараг­дашгүй их. Харин манай
орчин үеийн утга зохиолд хүүхдийн бүтээл ховор байх аа. Энэ нөхцөлд та зорилгоо
яаж хэрэгжүүлэх бол?

-Ховор ч гэсэн байгаа юм. Гагцхүү
тэднийгээ авч хэрэг­жүүлсэн юм бараг алга. Утга зохиолд хүүх­дийн зохиолын хувь
нь бага байгаа юм. Манай хууччуулын бичсэн хүүхдийн сайхан жүжгүүд цөөхөн ч гэсэн
одоо ч эргээд харахад маш хэрэгтэй юм­нууд байна. Жишээ нь, Д.Нам­даг гуайн “Нэг
ангийнхан”, Л.Ванган гуайн “Ач хүүгийн зүүд” гээд байж байна. Эд нарыг өнгөр­сөн
жил төгссөн манай ангийнхан “Оюутан” театртаа тавьсан юм. Тэгэхэд тэр жүжгүүдийг
өнөөгийн хүүх­дүүдийн хэрэгцээг хан­гахаар хийж болох юм байна гэж би харж байсан.
Энэ мэтийн жүжгүүд гарч ирэх л юм билээ. Дээрээс нь бид залуучуудаар бичүүлнэ. За­луу­чууд
нь хэлний их соёлын суурьтай байх хэрэгтэй. Мон­голын үндэсний утга зохио­лын өргөн
мэдлэгтэй бай­маар байгаа юм. Тэгж байж хэлний сангаас шүүрдэхэд хэрэгтэй. Тууль­сын
жүжиг хүүхдийн театрын жүжигчдэд маш их нэмэр болно гэж би бодож байгаа юм. Ийм
хэлбэрээр бас ажиллана.

-Зөвхөн жүжгийн зохиол гэлт­гүй,
ямар ч хэлбэрийн зохиолыг тайзных болгох, бүжиг, хөгжим болон бусад урлагтай синтез,
модерни­заци хийх зэрэг боломж ялангуяа хүүхдийн театрт илүү тохиромжтой биз дээ?

-Жүжигт модернизаци хийж болно. Бүжгэн
жүжгийн хэлбэрт орохгүйгээр хөдөл­гөөний хэлбэр дээр модер­низаци хийх, пластик
хэлбэ­рээр яруу найргийг тавьж болно. Бид нар том зохиолч­дын яруу найргаар ийм
бү­тээл хий бодол байна. Омар Хайяамын шүлгүүдээр бүтээл тавих бодол төрөөд явж
л байна. Яруу найраг өөрөө хөгжим. Тавилттай уншла­гын театр гэдэг чинь сонсгох
л зориулалттай байдаг. Үгийг нь сонсоод л хүн таашаал авч байдаг. Сонсголонтой байх,
тэгээд их оюунлаг байх энэ тал руу бид бас туршина. Хүүхдүүдэд яруу найргийг сонсгох,
яруу найргийн ид шидийг яаж театрын орон зайн хэлбэрт оруулж гаргаж тавих вэ гэхчилэн
уран бүтээ­лийн эрэл хайгуул янз бүрийн хэлбэрээр “Хөх гацуурхан” театрт хийгдэнэ.

-Том найруулагч хүүх­дийн театрыг
босгох гэж байгаа нь үнэхээр баярла­маар. Ямар л бол ямар хэл­бэр төрлөөр ажиллах
бо­лол­цоо танд шинээр гарч ирж байх шиг байна, тийм ээ?

-Өргөн боломж олгож бай­на. Хүүхэд
өөрөө их фантас­тик ертөнц шүү дээ. Дандаа уран сэтгэмж явж байдаг. Хүүхдийн ертөнцийн
тэр сэт­гэлзүйн, гоо сайхны таашаа­лыг бүрдүүлэхэд бидний сэт­гэл зүй бас түүнд
нь ойрхон байх ёстой юм. Тэр фантастик ертөнцийг бий болгох, хүүх­дэд өөдрөг үзэл
санааг суул­гаж өгөх, гэгээн бодол санаа­тай байхад нь хүүхдийн театр том суурь
нь болж байдаг. Энэ үүднээсээ хүүхдийн теат­рын урын сангийн бодлого ч их том байх
учиртай.

-Сүүлийн жилүүдэд хүүх­дэд зориулсан
бүтээл гарч байгаа ч ихэнхдээ шаард­лага хангахгүй бү­тээ­лүүд гарч байна. Хүүх­дүүд
сурах бичгээсээ эх­лээд урлаг хүртэл маш доогуур түвшний бүтээгдэ­хүүн хэрэглэж
байна. Та энэ тал дээр яаж анхаарах вэ. Муу зохиолоос татгалзана биз дээ?

-Заримаас нь татгалзана. Зари­мыг
нь шинэчилнэ. Театрт уламж­лалаа шүтэх гэж нэг том юм бий. Уламжлалыг олж харсан
нөхцөлд тэнд заавал шинэ юмны санаа төрж байдаг юм. Тиймээс театрын уламжлалд шинээр
хийх зүйл зөндөө байдаг. Харин муу зохиол бол өөр асуудал. Уран сайхны, гоо зүйн,
эх хэлний доогуур түв­шинд хийж байгаа бол аян­даа мөхнө. Ер нь бодлого барина гэдэг
бол тэр театрын жүжигчдийг өсгөхийн ха­жуу­­гаар үзэгчдийн оюуны чад­варыг нэмэгдүүлэх,
ялангуяа бага насны хүүхдүүдийн өөдрөг гэгээн сэтгэл санааг тэр хэвээр нь хадга­лахын
тулд ямар бүтээл хийх юм гэдгээ олж товлох асуудал юм. Түүнээс биш “хүүхдийн” гэсэн
юм бүхнийг барьж авахдаа биш. Мон­голын­хоо зохиолч­доос үүнийг олж харах, үлгэр
туульсаас ч үүнийг олж харж товлох нь чухал. Энэ бол юуны эрлийн сав. Энэ сангаас
шүүрдэхийн тулд бид өөрсдөө сэтгэлгээний асар өргөн цар хүрээ­тэй, маш тансаг сэтгэлгээгээр
хан­дах шаардлагатай болж байна. Уран сайхны ертөнц гэдэг бол шал өөр ертөнц учраас.

-Анхны тоглолтоо хийж байгаа шинэ
жүжгүүдийн­хээ тайз, хувцас зэргийг яаж хийв?   

-Ёстой л дипломын жүжиг хий­дэг шиг
хэмжээний юмаар хийлээ. Манай жүжигчин хүүх­дүүдийн ар гэрийнхэн, зарим хүүхдийн
аав таван зуун мянган төгрөг өгч байх жишээтэй. Манай ойр төр­лийн нэг хүн бас нэг
сая төгрөг өгч байх жишээтэй. Ийм замаар л тайз, хөгжим, хувцас хэрэглэл гээд бүх
юмаа хий­сэн. Санхүүжилт олох өөр нэг арга нь төсөл бичиж яам там­гын газруудад
орох. Гэлээ гээд тэр төсөл нь хэзээ шал­гараа билээ, мөнгө нь хэзээ ороо билээ.
Хугацаа их алд­даг учраас бид өөрсдийнхөө дотоод нөөц бололцоог шав­хаж, жүжиг тавиад
гаргаж байхдаа да­раа­гийнхаа жүж­гийг бэлдэх мая­гаар явж бай­на. Энэ хүүхдүүд
ца­лин мөн­гөгүй л ажиллаж байгаа шүү дээ. Дараа нь тоглолтынхоо ор­ло­гоор шагнал
урамшуу­лал өгдөг.

-Хүүхдийн гэсэн тодот­гол­той жүжиг,
бусад тог­лолт хийхдээ сургуу­лиу­даар дамжуулаад тасал­бараа “шахдаг” байдал их
түгээмэл. Очоод үзэхээр их муу жүжиг байж байдаг. Танайх үүн дээр ямар байр суурьтай
байна?

-Бид ийм арга хэрэглэ­мээр­гүй байгаа
юм. Хүүхдээр бизнес хий­мээргүй байна. Хүүхдийг өөрсдийг нь төлөв­шүүлэх, өөрсдийг
нь хүн бол­гох гэж байж тэд нарт зо­риулсан жонхуу зуураад явж байна гэдэг байж
боломгүй. Би тийм бодлого баримаар­гүйгээр барахгүй, сургуу­лиуд ирж тоглооч гэж
хүссэн нөх­цөлд очиж тоглоно уу гэхээс очоод танайд тоглоно, тэдэн хүүхэд цуг­луул
гэх мэтийн яриаг би зөвшөөр­дөггүй. Сур­гуулиудтай их зөв ойл­голцох ёстой. Бидний
менежмент өөрөөр явж байна. Одоогоор бид алдагдалтай явж байна. Хүмүүс намайг жаахан
тэнэг гэдэг юм шиг байна лээ. Зах зээл гэдэг зах зээл. Гэхдээ зах зээлийг дагаж
зохисгүй арга хэрэглэх нь онцгүй. Өчигдөр бид жүжгийнхээ нээлтийн үеэр үзэгч хүүхдүүдээс
хэд хэдэн ярилцлага авсан. Хүүх­дүүд их сэтгэл хангалуун байна лээ. Ийм юм үзэж
баймаар байна гэсэн сэтгэл­тэй л гарч байна лээ.

-Театр урлаг угаасаа хүмүүн­лэгийн
ухаан. Гэтэл театраас үндсэндээ тө­сөөр­чихсөн бүхэл нэг үе нийгэмд насанд хүрэгч­дийн
эгнээнд шилжээд араас нь дахиад нэг үе өсч өндийж байна. Тэгэхээр танай театрт маш
хурд­тай ажил­лах шаардлага тулгарч байна уу?

-Төсөөрчихсөн байсан учраас өчигдөр
хүүхдүүдэд их таашаалтай байлаа л даа. Тэгээд бодохоор бидний ха­риуц­лага их нарийн,
айхтар юм байна.

Монгол телевизийн “Ан­гийн драм” гээд
нэвтрүүлгийг би шүүж үзлээ. Ноднин. Шүүг­чээр сууж байхдаа энэ театр гарцаагүй хэрэг­тэй
болжээ гэж мэдэрсэн. Тэр хүүхдүүд өөрсдийнхөө санаачил­гаар бага боловч юм хийж
байна л даа. Гэтэл дандаа амьдралын хар барааныг харуулж бай­сан. Нэг бол хөгжлийн
бэрх­шээлтэй, нэг бол нэн ядуу айлын зовлон, нэг бол эцэг нь архичин хүүхдийн зовлон,
хагас өнчин хүүхдийн хувь заяа, нэг бол хужаа орж ирсэн иймэрхүү л юм орж ирж байгаа
юм. Гэгээлэг юм тэр хүүхдүүдэд алга. Арван жилийн хүүхдүүд шүү дээ тэд. Нийгэм асар
том дарамтад орчихсон байна. Сэтгэлгээг нь хүртэл хоногийн хоолноос өөр юмгүй болгочихсон
бай­на шүү дээ. Тиймээс барьж авч байгаа сэдвүүд нь дандаа эмзэг­лэсэн юмаа барьж
авсан байна. Энэ хүүхдүүдийг юу ийм гутранги болгочихов. Эд нарыг чинь уриа­лан
дуудаж, хөглөж хөгжөөж байх театр байхгүй учраас тэр шүү дээ. Гарцаагүй хүүхдийн
юм бүх­нийг байлгаж байж бид ирээ­дүйн иргэ­дээ төлөвшүүлж чадна.

Н.ПАГМА  

Д. Богославский. “Хүн хүний хайр” жүжгийн хэсгээс

-ЖҮЖГҮҮДИЙН ОЛОН НИЙТЭД ЗОРИУЛСАН НЭЭЛТИЙГ ЭНЭ САРЫН 22-24-НИЙ ӨДРҮҮДЭД
“Black box” ТЕАТРТ ХИЙХ ЮМ БАЙНА-

Зураач, найруулагч С.Мяг­марын
“Black box” театр Японы нэрт зохиолч Акатугавагийн “Ши­рэнгэнд”, Францын зохиолч
Э.Инэскугийн “Сандлууд”, Оросын зохиолч Богославскийн “Хүн хүний хайр” хэмээх гурван
жүжгийг тайз­наа тавьж бямба гаригт анхны тоглолтоо хийв. Сонгодог, абсурд, реалист
энэ гурван жүжгийн  ерөн­хий найруулагч, арт
зөвлөх, ерөн­хий зураачаар С.Мягмар ажиллаж, ОХУ-ын Буриадын төрийн шаг­налт, найруулагч
Олег Юмов хамтран ажиллажээ. Үүгээр Мон­голын театр урлагт анхны орчин үеийн театр
үүд хаалгаа нээлээ. Монголчууд бид бултаараа зөвхөн уламжлалт сонгодог театрын үзэгчид
учраас Монголдоо энэ анхных болж байна. Гучин хэдэн оны Бөмбөгөр ногооноос жаран
хэдэн онд эмхэлсэн Дуурь ба­летын, Драмын, мөн Хүүхэд залуучуудын, Хүүхэлдэйн театрыг
хүртэлх ная гаруй жилийг үдсэний дараа модерн театр гарч ирж байгаа нь үнэн хэрэгтээ
Монголын театр урлагт гарч буй хувьсгал юм. “Black box”-ынхон театрын шинэч­лэлийн
бодлогоо зарлаж буй дээрх гурван жүжгийн талаар одоо сонирхуулъя.

БИДЭНД “ҮНЭН” БИЙ ЮУ?

“Black box” орчин үеийн театрын анхны
бүтээл “Ширэнгэнд” жүжиг юуг өгүүлж байна вэ. 
“Бидний амьд­ралд “үнэн” бий юу?” “Эсвэл үнэн үгүй юу?”, “Үнэн гэж чухам
юу вэ”, “Хүмүүс үнэнийг ойлгодог уу” гэсэн асуул­туудыг үзэгчдэд тавьж байна. Акатугавагийн
бүхий л зохиол энэ асуултад төвлөрч байдаг гэж най­руулагч нар нь хэллээ. Уг жүжгийг
орчуулагч Б.Батаагийн орчуулгаар үзэгчдэд хүргэж буй аж.

 Жүжгийн үйл явдалд амьд хү­мүүс үнэнийг хайж, түүнд
үхсэн хүн ч оролцож байна.  Үнэнийг бүгд эрж
хайх боловч хэн нь ч бодит үнэнийг олсонгүй. “Жүжгийг үзээд хэн боловч мэлрэн гайхаж,
амьд­ралдаа эргэлзэх болно. Энэ  эргэл­зээ
л амьдралын хоосон чанарын тухай эргэцүүлэл ажээ. Дандаа гоё сайхан юмны тухай өгүүлдэг
манай сүрлэг бадрангуй урлагийнхан нэгийг бодож, сүрлэг бадрангуй амьдарсаар ирсэн
үзэг­чид нэгийг санах биз ээ” гэж С.Мягмар найруулагч онцоллоо.

Амьдралын баригдашгүй үнэ­нийг, хүний
тодорхой бус мөн чана­рыг онцолсон ийм жүжиг, өөрөө тэр жүжгийн үйл явдалд оролцож
буй мэт мэдрэмж тө­рүүлж, үзэгчдээ жүжигт шууд татан оруулж буй чөлөөтэй дэг най­руулга,
тайз сэлтээр үзэгчид үнэ­хээр ангаж цангажээ. Үзэгчид бид театраас юу хүсч очдогоо
“Black box” орчин үеийн театрт нэг өдөр гурван жүжиг үзэж өнжихдөө илүү тодорхой
мэдэж авлаа.

АБСУРДААР ОРШИХ БИДНИЙ АМЬДРАЛ 

“Black box” театрын хоёр дахь жүжиг
абсурд хөтөлбөр нь энэ өдөр бүгдийг “ангайлгаж” орхив.  Энэ нь анти театрыг үндэслэгч Францын жүжгийн
зохиолч Эжен Инескугийн “Сандлууд” хэмээх эмгэнэлт инээд­мийн жүжиг байлаа. “Ертөнц
абсурд шинжтэй, түүнийг гагцхүү эмгэнэл инээдэм хоёрын дундах урлагийн хэлбэрээр
л илэрхийлж болно” гэж зохиолчийн хэлснийг С.Мягмар найруулагчийн театр онцолж байна.
Энэ жүжгийг ерөнхий найруулагч С.Мягмар өөрөө орчуулжээ.

Жүжигт 90 гаруй настай өвгөн, эмгэн
хоёр, 40-45 настай уран илтгэгч гэсэн гурван бодит дүр, мөн үзэгчдэд харагдаж үзэгдэхгүй
олон дүр гарч байна. Абсурд гэхээр манайхан ойлгомжгүй зүйл гэж бодоод байдаг. Тэгвэл
хамгийн ойлгомжтой, хамгийн тод томруун нь “Сандлууд” жүжиг байлаа. Үзэгчдэд хамгийн
их таа­лагдсан нь ч энэ “Сандлууд”. Дэг найруулгаараа Монголдоо анх удаа абсурдизмыг
бүрэн утгаар нь ха­руулж буй юм. Тайзыг театрын байшинд байдаг тавцан гэж эндүүрдэг
хүмүүс цөөнгүй байдаг. Үнэн хэрэгтээ жин­хэнэ тайз бол хүмүүсийн зүрх сэтгэл юм.
Тэр тайзан дээр тоглож чадсан нь мөнхийн бүтээл болж үлддэг байна. Анти театрт зориулан
тавьсан С.Мягмарын “Сандлууд” абсурд жүжгийг үзээд үзэгчид театр гудам­жинд биш
өөрийнх нь сэтгэл зүрхэнд оршин байдгийг илүү тод мэдрэх болов уу. Дэлхий дээр театр
оршин амьдрахдаа зөвхөн хүмүүсийн зүрх сэтгэлд л оршин амьдарч иржээ. 

Д.НАМДАГ ГУАЙН ЖҮЖГИЙГ САНАГДУУЛСАН
“ХҮН ХҮНИЙ ХАЙР”

С.Мягмарын театрын гурав дахь жүжиг
Оросын жүжгийн зо­хиолч, найруулагч Дмитрий Богос­лавскийн  “Хүн хүний хайр” хэмээх реалист жүжиг. Энэ найруулагчийг
Оросын театрын амьдралд сүү­лийн үед нэлээн дуу шуутайхан орж ирсэн, “Евразия-2011”
жүж­гийн зохиолын уралдааны тэргүүн байрын шагнал­тай гэж танил­цуулсан юм. Түүний
“Хүн хүний хайр” гэдэг зохиолыг “Black 
box” театр орчуулагч Ж.Амар­заяагийн орчуулгаар тавилаа. Хүн бүр өөр өөрийн
дотоод ертөнцтэй ч жаргал зовлонгоороо нэгдмэл, ижил хувь тавилантайг өгүүлэх боловч
энэ жүжиг үндсэн санаа, өгүүлэм­жээрээ наяад онд Драмын театрт тавигдсан Д.Намдаг
гуайн “Шинэ байшинд” жүжгийг санагдуулж байв. Урлаг яагаад хүмүүсийн зүрх сэтгэлийг
мөнхөд соронзон мэт татаж байдаг вэ, эсвэл урлаг, бодит амьдрал хоёр юугаараа ялгаатай
вэ гэж ганц удаа ч болов бодож үзсэн үү гэх асуултыг үзэгчийн хувиар заримдаа уран
бүтээлчдээс асуумаар санагддаг.

Монголынхоо театрын урлагт гайхмаар
том алхам хийж буй орчин үеийн энэ шинэ театрынхан цаг үеийнхээ хуулбар болчих аюу­лаас
үргэлж зайлсхийж байгаасай гэж бодно. Өнөөдөр манайд драмын урлаг “Х ТҮЦ”-үүдийн
шуурганд илт дагаж уруудаж бай­гааг “Black box” битгий давтаасай.

Япон, Франц, Оросын зохиолчдын энэ
гурван жүжгээр “Black box” Монголынхоо театр урлагт туурвил зүйн шинэ төрлийг хэрэгжүүлж,
нийгэмд оюун сэтгэлгээний шинэ үүд хаалгыг нээж байна. Найруулагч С.Мягмар “Black
box” театраа “театр лаборатори” гэж нэрлэдэг юм байна. Задлан шинжлэх болон боловсруулах
үүрэг, зорилго эндээс төвөггүй харагдах юм. Теат­рын урлагийг номоор нь хийхийн
тулд ийнхүү театр лаборатори гэж тодотгосон биз ээ.

Орчин үеийн театрын анхны жүжгүүдийг
үзсэн үзэгчдээс зураач Н.Санчир, кино найруулагч Х.Дам­дин, Б.Цогтбаяр нарын сэтгэгдлийг
мөн энэ үеэр хуваалцлаа.

-Орчин үеийн театрын анхны үзэгчийн
хувьд та юу хэлмээр байна?

-Зураач Н.Санчир: Би ч зураач хүн
болохоор жүжиг талаас нь гэхээсээ илүү мэргэжлийнхээ үүднээс харна л даа. Шийдлийн
хувьд яри­хад, тайзны меномолизм  манайд ихэд
газар авч байгаа юм байна. Тэгээд юмыг төлөөлөн бодох ургуу­лан бодох ажил ид явж
эхэлж байна. Эрэл хийж эхэлж байна. Шинэ театр гарч ирж байгаа нь ерөөсөө маш их
жаргалтай сайхан юм. Хамгийн гоё нь, ийм хүнд юмыг хүмүүс олноор ирж сонирхож байна.
Гурван жүжиг гур­вуулаа хүнд. Ийм хүнд юмыг дуустал нь үзээд суусан, дундаас нь
хаяж яваагүй үзэгчид нь тэгж их анхаа­ралтай сонсч гарч ирж байгаа нь үнэхээр бахархууштай,
сайхан байна. Энэ чинь үнэлгээ гэсэн үг юм.

-Уламжлалт театрын дэргэд ийм театрууд
нийгэмд ямархуу байр суурьтай байх бол?

-Одоо бол театрын багаахан, багашаархан
зуугаад үзэгчийн суу­далтай жижигхэн театрууд олшрох тусам бидний бололцоо улам
том болох учиртай. Нэг л театрт, тэнд тавьдаг нэг политик биш, маш олон театр улс
даяар хичнээн зуу байх тусмаа юм сонин сайхан болно шүү дээ. Энэ нь театрууд хоорондоо
өрсөлдөж эхлэх жинхэнэ эрүүл өрсөлдөөн бий болох нөхцөл юм. Нөгөө талаар, энэ чинь
мөнгөний эх үүсвэр. Мөнгөний эх үүсвэр бодоод нөгөө хошин шог гэх мэт элдвийн юм
руу гулгаад орчихгүйхэн шиг иймэр­хүү юм руугаа орох хэрэгтэй байгаа юм.  Мягмар маань юу гэж хэлж байна вэ гэвэл, цаана
чинь Японы тэр олон урсгалууд байна, Европын тэр олон урсгалууд байна, Оросын олон
зохиолч байна гэж үзүүлж байна л даа. Бид нар Оросынхоо юмыг мэднэ, гэхдээ Оросын
албан ёсны, төрөөс нь явуулж байсан бодлогынх нь хэмжээнд жаал зугаа юм мэдэж байгаа
болохоос биш цаана нь байгаа, хэвлэгдээгүй юмнуудыг нь мэдэж байгаа юм байхгүй шүү
дээ. Тэрнээс нь зөв түүж орчуулж ингэж хүртээх их чухал. Тэгээд ингэж монголчилж
тавьж байгаа тавил нь өөрөө дэлхий дээр өдөр болгон тавигдаж байгаа л туршилтууд
юм. Бүх жүжгүүдэд цул эксперимент хийж байна шүү дээ. Дандаа л шинэ бүтээлүүдийг
гаргаж байна.

 Эд нарт нэг хүндрэл бий. Маш том хүндрэл. Нүүдэлчин
иргэншил бол тэр суурин иргэншлээс шал өөр ертөнц.  Ямар ч суурин иргэншил ч юм уу, бусадтай адил
юм байхгүй. Жишээ нь, Солонгос Герман хоёрын хооронд ямар ч ялгаа байхгүй. Хагас
ялгаа байхаас биш онцын ялгаагүй. Гэтэл манайх огт өөр амьдрал байхгүй юу. Бидний  бусдаас ялгарах бүх юм маань шал өөр юм. Огт ондоо,
өөр ертөнц юм. Бидний хамгийн том зорилт бол энэ ертөн­цөө орчин үеийн болгоод,
гэхдээ авч үлдэх явдал. Тэдний ертөнц рүү гулгаж орохдоо биш юм. Бид нар дуурайж
амьдрах хэрэггүй. Ер нь театрын гол үүрэг нь энэ юм шүү дээ. Өнөөдөр ингээд харж
байхад бас л соёл дутагдаж байна. Манайх инээдэм рүү гулгаж орох гэж байна шүү дээ.
Тэгж болох­гүй байх л даа. Соёл гэдэг чинь устаж үгүй болоход их амархан байдаг.
Нэг хүн нир­хийгээд инээхээр цаадах бодол нь арилаад явчихдаг. Тэр их аюултай. Хувцсаа,
биеэ хөдөлгөх барих мэтийн тийм нэг, маш хямдхан юм руу гулсаж орох л аюул байгаа
байхгүй юу. Классик урлаг чинь ерөөсөө тийм юмыг өр­шөөдөггүй юм. Юмыг жинхэнэ номоор
нь, их өндөр хэмжээтэй, өндөр хариуцлагатай тоглож болно. Зүгээр бааранд ороод марзаганаж
тоглож болно. Энэ хоёрын ялгаа л энд яригдах учиртай юм.

Кино найруулагч УГЗ Х.Дамдин:

-Өнөөдөр урлагийнхан бидэнд их сайхан
өдөр тохиож байна. Энэ бол манайд төдийлөн тавигдаж байгаагүй шинэлэг юм байна л
даа. Ялангуяа абсурд жүжиг манайд тавигдаж байсангүй гэж би бодож байна. Тавих цаг
нь болсон уу гэвэл болсон. Ийм жүжиг жүжигчдийн ур чадварыг ихээхэн шалгадаг. Үзэгчид­тэйгээ  их ойрхон, үзэгчидтэйгээ шууд харьцаж тоглодог.
Бид театрт нэлээн хэдэн метрийн цаанаас үздэг бол энэ жүжгүүд бидний яг дэргэд тоглож
байна. Заримдаа бид нартай шууд харьцаж тоглож байна. Хүн өөр өөрийн үзэл бодол,
сэтгэлгээтэй. Тэгэхээр та нар яаж сэтгэж байна гэдгийг өөрсдөөсөө ухаж олж авахад
абсурд жүжиг их хэрэгтэй байдаг. Сая бид “Сандлууд” гэдэг абсурд жүжиг үзлээ. Орчин
үеийн  жүжгийг ялангуяа монгол зан заншилд
ойртуулж тавьсан нь их сайн талтай. Бид нар чинь ерөөсөө гаднаас шууд хуулдаг, ялангуяа
кино энэ тэрийг бол шууд хуулдаг нөхцөлд амьдарч байлаа л даа. Энэ жүжгийн тавилт,
үг яриа, хувцас хунар, хэрэглэж байгаа бүх юмс нь монгол аж байдалдаа ойр­туулсан
нь их сайхан санагдлаа. Энэ бол манай урлагт нэг шинэ хэлбэр, шинэлэг зүйлийг нээж
өгч байна. Ер нь хүнд сэтгэл зүтгэл байвал юм бүтдэг л юм байна. Энд жишээ нь өөрийнхөө
байгаа юмаа ашиглаад тайз барьчихсан л байна шүү дээ. Энэ тайз нь тэгээд утга санаатай,
жүжигчдийн хөдлөх явах үзүүлэх бүх боломжийг бүрдүүлчихсэн, хямд төсөр материалаар
хийчихсэн, их утга төгөлдөр юм. Би өнөөдөр их сэтгэл хангалуун байна.   

Кино найруулагч Б.Цогтбаяр:

-Мягмар бид хоёр Москвад киноны дээд
сургуульд хамт сурч байсан. Би нэг юм хэлмээр байна. Манай Драмын театр, Дуурийн
театр гээд улсын төсвөөс мөнгө аваад, үүрэгт ажлаа хийгээд цалингаа авч байгаа улсууд
шүү дээ. Тэгтэл есөн жорын зар сурталчилгаа явуулаад л байдаг. Урагшилдаггүй. Мягмар
бол өөрөө жинхэнэ зар сурталчилгааны мастер хүн шүү дээ. Тэгтэл энэ дээр их даруу
загнаж байна. Театрууд улсаас мөнгө аваад, сүржигнэж хийгээд байгаа хэрнээ нэг их
олигтой явдаггүй. Тэгэхэд энэ бол юмхнаар юм хийсэн байна. Энэ бол орлуулах биш,
зураач хүний нүд, уран бүтээлч хүний сэтгэхүй харагдаж байна. Юм хийе гэвэл болдог
юм байна, бүтдэг юм байна. Уйлъя гэвэл сохроосоо, өгье гэвэл ганцаасаа гэдэг дээ.
Монголдоо бас нэг шинэ хэлбэрийн юм гаргаж ирж байна. Энэ жүжгийг тоглохоос өмнө,
дөнгөж барьж авах үед нь би хэлж байсан. Тайз гэх юм мань эрд байхгүй. Тэгээд яахав,
би тоглоом шоглоомоор тэрийг нь хэлж баалж л байлаа. Гэтэл болгоод бүтээчихсэн  байна. Ялангуяа тайз­ны тавилт, гэрлийн шийдэл
зэрэг нь нэлээн шинэлэг байна. Төсвөөс аваад байдаг аваад байдаг, гээд олигтой явдаггүй
улсын нэртэй театрууд байна . Үүрэгт ажил нь шүү дээ, тэр нь.  Гэтэл Мягмарт шинийг тавь гэсэн үүрэг байхгүй
шүү дээ. Энэ хүн өөрийнхөө сэтгэлээр ийм сайхан юм хийж байна. Тиймээс найздаа баяр­лалаа
гэж хэлье. ВГИК төгссөн нэг үеийн уран бүтээлчид бид зориуд ирж цугларч, үзэж байгаа
энэ мөчид найздаа урам хайрлая.

Ийнхүү мэргэжлийн болон бусад үзэгчид
сэтгэгдлээ ху­ваалцлаа. Энэ гурван жүжгийн олон нийтэд зориулсан нээлтийг  энэ сарын 22-24-ний өдрүүдэд “Black box” театрт
хийх юм байна.

Н.ПАГМА