Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Аж үйлдвэрийн эдийн засаг нийгмийн асуудал эрхэлсэн нэгдүгээр орлогчоор ажиллаж байсан С.Доржсүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

Би 1937 онд төрсөн. Ах дүү есүүлээ. 16 нас хүртлээ малын захад өссөн. Сургуульд сурах бололцоо байсангүй. Улс орны дотоод асуудал хүнд үед төрсөн л дөө. Эх орны дайны үед хоёр ах таван жил цэргийн алба хааж, бага ах маань сургуульд явснаар гэрийн ажил миний толгой дээр буусан юм. 16-тайдаа хэзээний ажил амьдрал үзчихсэн эр хүн болчихсон байлаа. Өөрсдийн илүү гарсан малын тоо толгойг улсад тушаадаг. Одоогоор татвар юм уу даа. Тийм л хатуу чанга амьдралд өссөн. Энэ нь надад маш их зүйл сургасан.

-Хотод хэзээ анх ирэв?

-Би 1956 онд хотод орж ирээд аж үйлдвэрийн кабинетийн хаалга татаж гуталчин болов. Тухайн үед ажлын гутал гэж жилдээ 700 мянган хос, өдөртөө 250-300 хос гутал үйлдвэрлэдэг байлаа. Бараг арваад жил ажиллаж тэргүүний сайн ажилчин болж үйлдвэрээс дээд сургуульд суралцуулахаар явууллаа. Гуталчин хийж байх хугацаандаа 18 дугаар сургуулийн оройн ангиар арван жилийн боловсролд суралцсан. Өдрийн анги болон оройн ангийн сурагчид яг нэг программаар хичээл үздэг байсан. Дотоодын эдийн засгийн дээд сургуулийг 1966 онд төгссөн. Хөнгөн үйлдвэрийн яамны сайд П.Дамдин төлөвлөлт эдийн засгийн урсалтын системийг үйлдвэрт нэвтрүүлэх шийдвэр гарсан учраас би тэр ажилд томилогдов. Аж үйлдвэрийн кабинетийн 22 үйлдвэр өөрийн яамнаас гарсан зүйлийг бүх үйлдвэрт нэвтрүүлж, түүгээрээ том үзэсгэлэн кабинет байгуулсан. Тус кабинетийг үйлдвэрийн ажилчдад сурталчилж ойлгуулах зорилготой байв. Үзэсгэлэнд тухайн зүйлийнхээ зургийг нь тавьсан. Зарим нэг зургийн дор тоо баримттай нь хамт гаргадаг. Үйлдвэр бүгдийн техник эдийн засаг нийгмийн асуудлаар хуучны нэхмэлийн үйлдвэрийн гурван давхрын том кабинетийг тохижуулсан нь тэр. Ж.Батмөнх дарга үзэсгэлэнд ирээд надаас хэд хэдэн асуулт асуусан юм. Би түүнд нь хариулсан. Удсан ч үгүй үйлдвэрийн дарга намайг дуудаж, “Хотын намын хорооны даргатай уулзаарай. Чи удирдах албан тушаалд дэвшиж ажиллахаар боллоо” гэсэн юм. Очоод уулзтал Намын дээд сургуульд дахин сурахаар боллоо. Сургуулиа төгстөл намайг дуудаж Эрдэнэт хотыг шинээр байгуулахаар болсон. Тэнд дутагдаж буй ганц зүйл нь мод модон материал байлаа. Тэгээд Хялганат цогцолборыг шинээр байгуулсан. Эрдэнэтийн ажил дуусч хот руу буцлаа. Би хот, дүүргээ хөгжүүлэх юмсан гэж их л боддог байсан. Хотод шинэ системийн ажил авчихсан. Аж үйлдвэр 27 мянган ажилчинтай. Эдгээр хүмүүсийг дайчилж нэг томоохон ажил хийе гэж боддог байлаа.

-Үйлдвэр удирдаж ажиллаж явсан хүн ногоон байгууламжтай хэрхэн холбогдов?

-Бодлоо биелүүлж арьс шир, ноос гэсэн хоёр чиглэлээр боловсруулалт хийдэг үйлдвэрийн нэрэмжит хоёр цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулсан юм. Бал дарга их хуралд нэр дэвшсэн жил шинэ ажил хийнэ гээд Хүүшийн амны урд модыг нүүлгэж буулгасан. Тус аманд 10 га газарт мянган мод тарих лоозонтойгоор хийсэн. Анх тарихад жижигхэн мөчир л суулгаж байлаа. Ноднин жил очиж тарьсан моднуудаа харахад дөрвөн метр хүрсэн байна. Анхны хоёр цэцэрлэгт хүрээлэнгийн дараа л нэг мэдэхэд ногоон байгууламж барих ажилд татагдсан байсан даа.

-Модыг том томоор нь шилжүүлэн суулгаад байдаг. Тэр зөв үү, ургах болов уу?

-Түүнийг би сонирхдоггүй. Мод шилжүүлнэ гэдэг тийм амар юм биш шүү дээ. 1966 онд 120 мянгатын тавдугаар байранд хоёр өрөө байрыг үйлдвэр надад өглөө. Тухайн үедээ 1998 айл 90 орцтой 22 байр байлаа шүү дээ манай 120 мянгат. Энэ байранд манайх арав дахь нь болж орсон юм. Тэгээд байрандаа орсон чинь тэнд хийсэн ажил санаанд ороод, байрныхаа эргэн тойрон мод тарья, тохижуулъя гэдэг санаа төрсөн. Тэгээд нэг санаачилга гаргахаар шийдсэн. Манай байр гурван орцтой 36 айлтай. Айл бүрт төмөр пайзтай дугаар хийлгэсэн. Манай гэр бүл гэхэд дор хаяж нэг мод тарина. Түүндээ төмөр дугаараа хадчихна. Өөрсдийн дугаартай модоо өөрсдөө тордож ургуулна. Айл бүрт гурван хэрэгсэлтэй. Хүрз, жоотуу, хувинтай. Тэр үед ажилгүй хүн гэж байгаагүй. Ажлаа тарж ирээд бүгд модоо тордоно.

-Түүнээс олон байр жишээ авсан байх даа?

-Нэг өдөр хороон даргатай уулзлаа. Манай хажуугийн байранд амьдардаг байв. “Чи маш зүйтэй юм санаачилсан байна. Чи нэг уриалга гаргаадах. Би дэмжээд өгье” гэв. “Ямар уриалга билээ” гэтэл, 120 мянгатыг бүгдийг нь уриалан дуудъя. Ажилчдын хорооллоор дэмжүүлээд “Улаанбаатар сонин”-д гаргуулъя гэж байна. Би дэмжлээ. Шөнөжин сууж бодож уриалга бичлээ. Хийсэн ажлаа эхэлж бичээд 120 мянгатыг “Ногоон хороолол” болгохоор зорилоо. Тэгээд тухайн үедээ тус сонинд уриалга маань гарсан. Гэтэл манай үеийн нэг залуу хүрч ирээд “Чиний мод тарина гэдэг ёстой зөв байна. Хоёулаа Шарга морьт явж мод зөөе” гэж байна. Тэгээд бид хоёр Шарга морьтоос хорин мод зөөж авчирсан. Түүнийгээ 120 мянгатыг бүсэлсэн модтой болгоё гэж бодоод Гуравдугаар яслийн хашаанд баруун талд нь наймыг, зүүн талд нь долоог суулгасан. Одоо заримыг нь аваад хаячихсан байна лээ. Тэр үеийн уриалга минь дэмжигдээд 120 мянгатыг ногоон бүс болгохоор шийдэгдсэн. Айл бүр мод тарина. Тавдугаар байрыг жишиг болгоно гэдэг шийдвэр гарсан.

-Тухайн үедээ ажилчны хороолол ногоон хороолол байж дээ?

-120 мянгатыг одоо болтол Ногоон хороолол гэдэг. Анх 100 м.кв газарт Хятадын ард түмнээс ажилчдад зориулж барьж өгсөн байрууд шүү дээ. Тэр үед ийм хороолол байгаагүй учир цагдаа цэрэг, урлагийнхан, үйлдвэрийнхэн гээд бүгдэд нь хувааж өгсөн.

-Тухайн үед мэргэжил нь тэс өөр, мод тарих мэдлэг мэдээлэлгүй байсан байх юм. Яаж сурав?

-Яахав тухайн үед өөрийн гаргасан санаагаа амжилттай сайн хийхийн тулд өөрөө л зүтгэх шаардлагатай болсон. Албан шаардлагаар шахуу сурсан. Тэгээд ч өмнө нь 2-3 газар мод тариад, ургуулж арчлаад мэддэг болчихсон байсан учраас туршлага суусан л даа. Тухайн үед манай байруудад дандаа хөдөөний хүмүүс суурьшсан. Тэр үеийн залуус юм хийе гэсэн хүсэл тэмүүлэлтэй, зүгээр суугаад байдаггүй. Амралтын өдөр ч гэж байхгүй. Бүгд хагас, бүтэнсайнд суботник хийнэ. Тарьсан модоо арчилж тордоно.

-Одоо анх байгуулж байсан цэцэрлэг тань харагддаггүй шүү дээ. Яасан юм бол?

-Бүгд барилга болсон байна лээ. Зүүн талынх нь орон сууц, том дэлгүүр болчихсон. Баруун талыг нь нэг том компани аваад нэг ч мод байхгүй болсон байна билээ.

-1966 оны үерээр хотод ирчихсэн байсан гэсэн. Тэр үед юу болсон бэ?

-Би үйлдвэрийн эдийн засгийн албаны дарга болчихсон шинэ систем нэвтрүүлэх ажилтай байлаа. Тэгсэн Аж үйлдвэрийн комбинатын дарга дуудаад “Чи ногоон бүс байгуулдаг мод тарьж ургуулдаг шигээ үерийн далангийн ажлыг зохион байгуулж ажилла. Үйлдвэр болгоноос би хүн гаргаж өгье” гэлээ. Тэр үед ямар ч далан гэж байгаагүй. Хотын захиргаанаас манайд нэг км далан байгуулах хуваарь өглөө. Энхтайваны гүүрнээс дээш дунд голын улаан гүүр хүртэл нэг км гаруй газрыг 125 хүн, хоёр 53-тай, 1966 оны долдугаар сарын 20-ноос эхэлсэн. Тэр үед үер болоод маш их ажил болов. Дахин үер болох вий гэсэн үүднээс маш шалмаг ажиллах шаардлагатай байлаа. Хотын хэмжээнд цэрэг, цагдаа үйлдвэрийн бүх ажилчид дайчлагдсан. Бидний байгуулсан далангийн хэсэг өндөр нь гурван метр, өргөн нь дөрвөн метр, дээд хэсэг нь хоёр метр нэг км гаруй даланг 1966 оны арванхоёрдугаар сард дууссан.

-120 мянгатын амьтны дүрстэй цэцэрлэгт хүрээлэнг байгуулахад таны оролцоо их байсан гэсэн?

-120 мянгатын автобусны буудлын ард талд залуучууд цугладаг том талбай байсан. Түүнийг би “Залуучуудын цэцэрлэг” болгоё гэсэн санааг дэвшүүлсэн юм. Тэр маань дэмжигдээд явж байтал нэг өглөө бостол нээх том хашаа татчихсан байна. Юун хашаа вэ гээд сонирхтол барилга барих гэж байгаа гэдгийг сонсоод хүмүүс эсэргүүцсэн. 2010-2011 онд хоёр жил барилга барих гэхэд нь бид эсэргүүцээд бариулаагүй. Сүүлдээ хүчрэхээ болиод ялагдсан. Гурван удаа шүүхдээд барсангүй. Эсэргүүцэж байсан хүмүүс маань буцсаар таван хүн л үлдэв. Тэр үед хотын дарга Э.Бат-Үүл байлаа. Ерөөсөө л хотын дарга дээр оръё гэж эхнэртээ хэлэв. Эхнэр “Чи зүгээр хотын дарга дээр яваад очихоор юу гэж чамайг хүлээж авах юм. Бичээд оч” гэж байна. Нээрээ ч бичсэн нь зүйтэй юм байна гээд шөнөжин бодож бичив. Тэгээд хотын захиргаанд өргөдлөө өглөө. Арав гаруй хоногийн дараа намайг дуудав. Би ч шийтгүүлэх гэж байна гэж бодоод очив. Гэтэл Э.Бат-Үүл дарга том зааланд ширээ засчихсан. Намайг оруулаад та надад өгсөн өргөдлөө уншаадах гэж байна. Би ч омогшоод ер нь хотоо л хөгжүүлэх гэж байгаа болохоос гэж бодоод уншив. Гэтэл зааланд байсан хүмүүс нир хийтэл алга ташлаа. Ингээд хотын дарга миний өргөдлийг хүлээн авч том хашааг буулган, одооны амьтны хөшөөтэй цэцэрлэгт хүрээлэнг байгуулсан юм. Бригад гаргаж өгч хотын дарга өөрөө байгуулж өгсөн. Түүнд нь би Э.Бат-Үүл даргад маш их баярладаг юм. Хотын хүн бүр зуслангийн байшинтай болж чадахгүй. Тиймээс байгаа байгаа орчноо л зуслан шиг тохижуулах хэрэгтэй. Би бол зуслантай л гэж ярьдаг. Зуслангийн цэцэрлэгээ бүтээлцэж чадсан учраас. Би арваад томоохон ногоон байгууламжийн ажилд гар бие оролцож, зохион байгуулж байсан.

Э.НАРАНЗАЯА

НҮБ-ын индэр дээрээс залуу үеийн төлөөллүүд илтгэл тавьсан. Тус илтгэлд Монгол Улсаа төлөөлөн оролцсон М.Ивээлтэй ярилцлаа.

---

-Өөрийгөө танилцуулна уу?

Өдрийн сонины уншигчдад энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Намайг Мөнхбаатар овогтой Ивээл гэдэг. АНУ-ын Висконсин мужийн их сургуулийг эрх зүй судлал болон олон улс судлал гэсэн мэргэжлээр суралцаж төгссөн.

Эрх зүй дотроо хүний эрх, эрх чөлөөний сэдвүүдэд түлхүү анхаарлаа хандуулж, цаашдаа хүний эрхийн хамгааллын чиглэлээр илүү их зүйл хийж ажиллахыг хүсдэг.

-Англи хэлийг хаана сурсан бэ?

-Англи хэлийг амжилттай бие даан суралцахад аав минь их чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Хэл сурах чухлыг багаас минь ойлгуулж, их дайчлуулж хамгийн сайн гэсэн хэлний дамжаанд явуулдаг байсан. Миний хувьд англи хэлийг Монголдоо, дунд сургуулиасаа эхлэн хичээлийнхээ хажуугаар хэлний дамжаанд суун, бие даан давтсаар сурсан л даа. Гэхдээ хэлний сургалтад хэдэн удаа явахаас илүүтэйгээр өөрийн суралцах тэмүүлэл, өөрийгөө дайчлан бие даан суралцах чадвар маш чухал гэдгийг өөрийн туршлагаас ойлгосон.

-НҮБ-д ямар шалгуураар тэнцэж илтгэл тавив?

-НҮБ-ын индэр дээрээс илтгэл тавих байтугай НҮБ-ын босгыг давж үзэх миний хувьд мөрөөдөл байсан. Энэ мөрөөдөлд хүрэх зам мэдээж тийм амар байгаагүй. Оюутан байх хугацаандаа суралцахын хажуугаар Олон Улсын хүний эрхийн хамгийн хүндтэй байгууллагуудын нэг “Amnesty International”-ийг сургууль дээрээ удирдан ерөнхийлөгчөөр нь ажиллаж хүний эрхийн мэдлэг, мэдээллийг түгээх шугамаар хэд, хэдэн үйл ажиллагаа, кампанит ажил явуулж оюутнуудад болон олон нийтэд хүрч ажилласан. Мөн хүчирхийлэлд өртсөн эмэгтэйчүүдийг хамгаалах (CASDA) төвд сайн дураар ажиллаж оюутныхаа дипломын ажлыг “Mонгол Улс дахь хүний эрхийн хохирогчдод үзүүлэх хуулийн хамгаалалт” сэдвээр бичиж хамгаалсан юм. Хүний эрхийн чиглэлээр оюутан байх хугацаандаа хийсэн ажил, гаргасан хичээл зүтгэл, хүсэл эрмэлзлийг минь ойлгон АНУ-ын Висконсиний Их Сургуулийн багш Dr. Khalil Dokhanchi анх НҮБ-ын харьяа Хүний Эрхийн олон улсын Залуучуудын дэд хуралд Монголоо төлөөлөн оролцох саналыг тавьж өргөдлөө явуулахыг санал болгосон. Би уг саналыг туйлын баяртайгаар хүлээн авч өргөдлөө явуулахад НҮБ хэдэн шаардлага тавьсан юм. Түүнд нь, хүний Эрхийн чиглэлээр хийсэн ажлын тайлан, баримт нотолгоо, зураг дүрслэлийн хамт хавсаргах, өөрийг нь тодорхойлсон хоёр багшийн захидал, НҮБ-ын индэр дээрээс тавих илтгэл (бичгээр) гэх шаардлагууд байсан л даа. Эдгээр гол шаардлагуудыг хангасан олон орны төлөөлөл залуучуудын илтгэл дундаас хэдхэн илтгэлийг шалгаруулсан юм билээ. Түүнд нь миний илтгэл багтсанд туйлын ихээр баярлаж явдаг.

Викинсон мужийн Сенатын хамт

-Урьд нь илтгэл тавьж байв уу?

-Дунд сургуульд байхаасаа л илтгэх урлагт суралцаж, энэ төрлийн тэмцээнүүдэд идэвхтэй оролцдог байсан. Дунд сургуулийн илтгэлийн тэмцээнд II байр, “Шинэ Монгол” ахлах сургуулийн илтгэлийн тэмцээнд III байр тус, тус эзэлсэн. Мөн оюутан байх хугацаандаа хийсэн судалгааны ажлаа танилцуулан муж дамжин сургууль, муж, улсын хэмжээнд илтгэл тавьсаар ирсэн л дээ. Хийсэн судалгааны ажлаа Висконсин мужийн Сенатад хүртэл танилцуулан ярилцсан юм. Нийт 80 гаруй илтгэлээс 20 орны төлөөлөл залуус НҮБ-ын индэр дээрээс илтгэлээ тавихаар шалгарсан.

-Сандрах, догдлох мэдрэмж төрсөн үү?

-Эх орноо төлөөлж НҮБ-ын индэр дээрээс илтгэлээ тавих завшаан надад тохиосонд туйлын ихээр баярлаж догдолж хүлээж авсан. Харин яг илтгэл тавих мөчид сандрах нь харьцангуй бага байсан. Илтгэлээ зөв, цэгцтэй, ойлгомжтой тавихад хамаг анхаарлаа төвлөрүүлсэн дээ.

-Өөрийгөө тавьсан шалгуурт нь тэнцэнэ гэдэгт хэр итгэлтэй байв?

-Миний хувьд энэхүү дэд хуралд оролцож өөрийн адил хүсэл эрмэлзэл, зорилго тэмүүлэлтэй олон орны залуу төлөөллүүдтэй уулзаж, тэдэнтэй хамт ярилцаж, тэдний гайхалтай түүхүүдээс суралцаж, тэдний дунд эх орноо төлөөлөөд оролцож байгаа минь л хангалттай нэр төрийн хэрэг гэж бодож байснаас илтгэл тавьж оролцох минь дэд зорилго байгаагүй. Илтгэл минь шалгарсанд миний хувьд гэнэтийн мэдээ байсан.

-Ирээдүйн зорилгоо хэрхэн тодорхойлох вэ?

-Ирээдүйд хүний эрхийн хуульч мэргэжлээр ажиллахыг хүсдэг. Яахын аргагүй Монгол оронд маань хүний эрхийн ойлголт дутмаг, хүний эрхийн хохирогчдыг хамгаалах хуулийн хамгаалалт дутуу санагддаг. Цаашдаа Монголдоо хохирогчдын эрхийг хамгаалж, нийгмийн эмзэг бүлгийн хүмүүст тусалж, хуулийн хамгааллыг сайжруулж ажиллахыг хүсдэг. Мөн хүний эрхийн боловсролыг илүү олон хүнд түгээж, хүн бүр эрхээ мэддэг байхыг зорилгоо болгон ажиллаж энэ чиглэлээр юу хийх талаар төлөвлөгөө гаргаад явж байгаа.

-Илтгэлийн сэдэв?

-Илтгэлийн маань гол сэдэв бол хүний эрхийн талаарх өөрийн минь үзэл бодол. Оюутан байхдаа хийсэн зарим кампанит үйл ажиллагааны талаарх танилцуулга. Мөн Монгол Улсад маань хүний эрхийн зөрчилд ямар хүмүүс ихээр өртөж байгаа талаар зарим асуудлуудыг илтгэлдээ хөндөж ярьсан.

-Илтгэлийг тань сонссон хүмүүс хэр дэмжиж байна?

залуусын түүхээс суралцах зүйл нь барагдашгүй.

-НҮБ-ын индэр дээрээс илтгэл тавих үед юу бодогдож байв?

-Би хэр баргийн өөрийнхөө хийсэн үйлдэлд сэтгэл ханаж, өөрөөрөө бахархаад суугаад байдаггүй. Их сургуульд дипломын ажлаа хүний эрхийн сэдвээр өдөр шөнөгүй бичиж, сургууль дээрээ ямарваа нэг үйл ажиллагаа зохион байгуулах үеэр бэрхшээлүүд гарна. Тэр үед хааяа хэний, юуны төлөө, яагаад энэ зүйлсийг хийгээд байгаа талаар өөрөөсөө асууж, өөртөө эргэлзэх үе тулгарна. НҮБ-ын индэр дээрээс илтгэл тавих үед хамгийн их бодогдсон зүйл гэвэл өчүүхэн ч гэсэн хийсэн ажлууд минь хий хоосон, үнэлэмжгүй, үр дүнгүй зүйлс байгаагүй юм байна. Харин мөрөөдлийг минь биелүүлэх эхлэл байж

зэрэг Дэлхийн энх тайвны удирдагчдын хэлсэн үгнээс иш татаж байсан бөгөөд үүнээс Mahatma Gandhi-ийн хэлсэн “The best way to find yourself is to lose yourself in the service of others” буюу “Өөрийгөө олох хамгийн зөв зам бол бусдын төлөө өөрийгөө гээх” хэмээх эшлэл миний сэтгэлд илүү хүрсэн. Хүн бусдын төлөө амьдарч, бусдад тусалж амьдарснаараа өөрийгөө хаяж, өөрийгөө умартаж байна гэж боддог. Яг үнэндээ хүн өөрийгөө таньж мэдэж, амьдралын утга учир, итгэл тэмүүллээ бусдад туслах үйл хэргээс олж авдаг.

-Илтгэх урлаг заасан багш, сургуулийнхаа талаар ярихгүй юу?

-Би Улсын тэргүүний XIII сургуульд есдүгээр анги хүртлээ суралцаж байх хугацаанд илтгэх, мэтгэлцэх урлагт хөл тавьж

талаасаа би өөр орны соёл түүхийг мэдэх дуртай, сониуч зантай учраас Америк улсад илүү татагдсан байх.

-Гэр бүлээ танилцуулаач. Танайд илтгэл тавьдаг хүн бий юу?

-Мэдээж байлгүй яахав. Гэр бүл минь хамгийн нандин хүмүүсээс бүрэлдсэн миний нэгдэл, миний хамгийн том дэмжлэг. Боловсрол эзэмшихээр АНУ-д хөл тавих үүдийг нээж өгсөн аав, ээжийн хүч хөдөлмөр, хайр энэрэл, надад итгэх итгэл найдвар яахын аргагүй зориг, хүч авах нөөц, цааш тэмүүлэх шалтгааныг хайрладаг. Аавыг минь М.Мөнхбаатар, ээжийг минь Ц.Цэрэнмядаг гэдэг. Хоёулаа хүний их эмч, дүрс оношлогооны чиглэлээр мэргэжлээрээ 20 гаруй жил ажиллаж яваа эмч хүмүүс. Аав, ээжээрээ би үргэлж бахархаж, тэдний хайр энэрэлд өсч торниж яваа би өөрийгөө их азтайд тооцож, хувь тавиландаа баярлаж явдаг. Гэр бүлээс аав минь илтгэл түлхүү тавьж, олон нийтийн өмнө үг хэлэх шаардлагууд их гардаг.

-Өөрийгөө зоригжуулахдаа хэлдэг үг тань юу вэ?

-“Хүсэл эрмэлзлээ тээж явахад миний ард бүхэл бүтэн хорвоо тэр хүслийг минь биелүүлэхээр хамт эргэж байдаг” гэх үг надад их урам зориг өгдөг.

-Өөрийнхөө үеийн залууст уриалан хэлэх зүйл байна уу?

-Яг одоогоор залуучууд Хүний Эрхийн Төлөө Олон Улсын төрийн бус байгууллагын Монгол дахь төлөөллийг хариуцаж ажиллах үүргийг аваад ажлын төлөвлөгөөгөө эхлүүлээд явж байгаа. Хамгийн гол нь Хүний Эрхийн боловсролыг ерөнхий боловсролын сургуулийн ын сурагчдад болон залуу үедээ илүү амар аргаар, илүү хурдан түгээж ажиллахыг эрхэм болгож байна. НҮБ-тай хамтран уг төрийн бус байгууллага нь хэрэгцээт бүх гарын авлагаар хангаж, уг гарын авлагууд нь аль хэдийнэ Монгол хэл дээр орчуулагдсан байсан. Надтай адил хүсэл эрмэлзэлтэй залуусыг гар нийлэн хамт ажиллаасай гэж хүсч байна. Дор бүрнээ өөрчлөлтийг эхлүүлж, өрөөлд туслахыг эрхэм болгож, хүмүүнлэг, иргэний, ардчилсан нийгэм бий болох боломжтой гэдэгт итгэж, энэ нийгмийг бүтээлцэхэд бага гэлтгүй хувь нэмрээ оруулаасай гэж залуу үеэсээ хүсч байна.

Улсын Нэгдүгээр төв эмнэлгийн элэг шилжүүлэн суулгах баг

Монгол Улсад элэг шилжүүлэн суулгах 79 дэх хагалгаа амжилттай хийгдлээ. Энэ талаар Улсын Нэгдүгээр төв эмнэлгийн Гастроэнтeрологийн төвийн дарга, анагаахын шинжлэх ухааны доктор, клиникийн профессор О.Баярмаатай ярилцлаа.

---

-Монголд элэг шилжүүлэн суулгах үйл ажиллагаа хэзээнээс эхэлсэн бэ?

-2011 оноос хойш Солонгосын Асаны анагаах ухааны төвийн багийн гишүүдтэй хамтарч төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн түүхтэй. Эхний жилүүдэд манай эмч мэргэжлтнүүд Солонгосын анагаах ухааны төвд суралцсан. Сургалтууд 4-5 жил үргэлжилсэн. Сургалт явж байх үед Солонгосын Асаны анагаах ухааны төвтэй хамтарч Монгол Улсад 2011 онд анх удаа элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг хамарч хийсэн. Эхэн үедээ 30-аад халгалгааг хамтарсан байдлаар хийсэн. 30 хагалгааны дараа монгол эмч нар бие дааж 79 дэх хагалгаагаа хийгээд байна. Найман жилийн хугацаанд дөрвөн хүүхэд, тархины үхжилттэй донороос гурван хүнд элэг шилжүүлэн суулгасан. Бусад нь элэгний В, С вирустэй хавдартай хүмүүст хагалгаа хийжээ. Одоо бол монгол эмч нар бие даагаад тус хагалгааг нутагшуулах хэмжээнд хүрчихсэн. Хавдар судлалын үндэсний төв ч ялгаагүй энэ хагалгааг хийдэг болчихлоо. Нэг хагалгааг мэс заслын, унтуулагч, дүрс оношлогооны, лабораторийн, эмгэг судлаач, эсийн шинжилгээ хийх эмч сувилагч гээд олон мэргэжилтнүүд хамтарч хийдэг.

-Монголд хийгдэж байгаагүй хагалгаа гэхээр дагаад техник технологи нь ч шинээр нэвтэрсэн үү?

-Эхлээд хүмүүс гайхдаг байсан. Манай улсын анагаах ухааны түвшин тийм ч өндөр хөгжилд хүрээгүй хөгжиж буй оронд нарийн техник технологи , мэргэжилтнүүдээс нь мэдлэг, ур чадвар, багаж тоног төхөөрөмжийн бэлэн байдал шаардсан мэс засал эмчилгээг хийнэ гэхэд хөгжингүй орны эмч мэргэжилтнүүд танайх арай болоогүй байх аа гэдэг байсан. Ер нь томоохон технологи нэвтрэхэд бусад бүхий л салбарууд даган хөгждөг жамтай юм байна гэдгийг бид ойлгосон. Жишээлбэл, элэгний хагалгаанд хэрэглэгдэх янз бүрийн багаж тоног төхөөрөмжүүд. тухайн үед Монголд байгаагүй. Эмнэлгийн тоног төхөөрөмжүүд шинэчлэгдэхэд түүнийг ажиллуулах, тохиргоо хийх, засч сэлбэх, аюулгүй байдлыг хангах техникч , инженерүүд, эмч, мэргэжилтний онолын мэдлэг хэрэглээний ур чадвар даган хөгждөг. Эрчимт эмчилгээ , мэс засал, мэдээгүйжүүлэгийн эмч мэргэжилтнүүдийн хувьд ч шинэ тоног төхөөрөмжийг ашиглах хэрэглэх зэрэгт суралцангаа ур чадвар нь нэмэгдэж байдаг. Нэг хагалгаа 15-24 цаг үргэлжлэх тохиолдол ч байна. Энэ урт хугацаанд өвчтөний амин чухал эрхтнүүдийн хэвийн үйл ажиллагааг хянаж өөрчлөлтийг засах шингэн сэлбэлт цус цусан бүтээгдэхүүн бусад нэн шаардлагатай эмчилгээг минут секундээр ч хэмжигдэх хугацаанд цаг алдалгүй хийж унтуулгын түвшинг зөв зохистой харьцаанд авч явах лабораторийн төрөл бүрийн шинжилгээнд дүгнэлт хийж хэлбэлзлийг засах, мэс засалч эмч нарын хагалгаа хийх бүрэн нөхцөл байлаар хангах, бие организмыг хэвийн хэмжээнд байлгах амаргүй ажил. Мэдээгүйжүүлэгч эмч, сувилагч нарт хамааралтай болдог. Лабораторийн хувьд ч ялгаа байхгүй. Эд нийцлийн болон эсрэг биеийн титр, дархлал дарангуйлах эмийн тун хэмжээг тогтоох, цусны бүлэгнэлийн өөрчлөлтийг харуулсан молекул генетик, дархлаа судлал, уураг, биохимийн нирийвчилсан шинжилгээнүүд хийгдэх шаардлагатай болдог бөгөөд эдгээр нарийн шинжилгээ хийх техник технологиуд орж ирэхэд энэ шинжилгээг хийх эмч мэргэжилтнүүд гадаад орнуудад суралцаж өндөр нарийн мэргэжилд суралцаж хөгждөг. Мэс засалч эмч нарын хувьд энэхүү том хагалгааг хийж суралцаж байх хугацаанд ур чадвар сайжирч бусад бүхий л хагалгааг маш сайн хийх чадвартай болдог. 2019 онд анх удаа УНТЭ ийн элэг шилжүүлэн суулгах багийн гишүүд цусны бүлэг өөр донороос элэг шилжүүлэн суулгах ажиллагааг амжилттай хийсэн. Энэ бол Монголын анагаах ухаанд цоо шинэ эмчилгээний аргыг нэвтрүүлэх суурь тавигдсан маш чухал бөгөөд донорын олдоц сонголтыг нэмэгдүүлэх онцгой ач холбогдолтой. Технологийг бид нэвтрүүлж чадлаа.

-Урьд нь элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааг гадаадад их өндөр үнэтэй хийлгэдэг байсан. Монголдоо хийхэд төлбөр мөнгөний тухайд харьцангуй хямд тусах байх?

-Монгол Улсын Засгийн газар, Эрүүл мэндийн яам энэ асуудалд маш их анхаарал хандуулж, элэг шилжүүлэн суулгах хагалгааны төлбөрийг төрөөс хариуцдаг болсон. Энэ нь манай ард иргэдийг санхүүгийн эрсдэлд орохоос сэргийлсэн маш чухал алхам болохын зэрэгцээ эмч мэргэжилтнүүд, техник технологийг хөгжүүлэх, сурч боловсроход ихээхэн түлхэц болж байгаа юм.

-Элэг юунаас болж өвчилдөг юм бол?

-Элэгний өвчнийг үүсгэдэг шалтгаануудыг вирусийн ба вирусийн бус гаралтай гэж ангилна. Вирусийн шалтгаанд элэг гэмтээгч А.В.С.Д.Е,ТТ гэх мэт олон вирусүүд ордог. Эдгээрээс А болон Е вирус нь элэгний архаг өвчин үүсгэхгүй, хурц хэлбэрээр илрээд өнгөрдөг. Элэгний архаг өвчин үүсгээд энэ нь цааш элэгний цирроз, хавдар үүсгэх гол шалтгаан нь B, С, D вирусууд юм. Харин вирусийн бус шалтгаанд архи, эмийн ба химийн бодисын нөлөө, таргалалт, хөдөлгөөний хомсдол, аутоиммун болон удамшлын эмгэгүүд ордог.

Вирусийн тухайд манай судлаачдын үзэж байгаагаар Монгол Улсын хэмжээнд В вирусийн халдвар 9.8 хувь, С вирусийн халдвар 8.5 хувьтай байгаа. В вирусийн халдвартай хүмүүсийн 60 хувьд нь дельта вирус хавсарсан байдаг. 2015 оноос Засгийн газрын “Элэг бүтэн Монгол” үндэсний хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлсэн бөгөөд бид вирусийн илрүүлэг ба вирусийн эсрэг эмчилгээнд нэлээд амжилт гарсан. Үүнтэй холбоотой С вирусийн шалтгаантай элэгний цирроз, хавдрын улмаас элэг шилжүүлэн суулгах хувь буурч, одоо эсрэгээрээ эмчилгээ нь түвэгтэй байгаа В, дельта вирусийн шалтгаантай, элэгний хатуурал болон хавдартай хүмүүст элэг шилжүүлэн суулгах ажилбарууд илүү хийгдэж байна. Монголд элэг шилжүүлэн суулгасан өвчтнүүдийн 95 % нь вирусийн гаралтай элэгний цирроз, хавдартай байгаа ба үүний 90%-г нь В, дельта вирусийн хавсарсан халдвар эзэлж байгаа юм.

-“Элэг бүтэн Монгол” хөтөлбөр хэрэгжсэнээр элэгний өвчлөл буурсан уу?

– Судалгаагаар Монгол Улс хүн амын 10-аас дээш хувь нь элэгний циррозтой улсын тоонд ордог бөгөөд 2018 оны Эрүүл мэндийн хөгжлийн төвөөс гаргасан статистик мэдээллээр 19100 элэгний цирроз бүртгэгдсэн байна. Элэгний цирроз буюу хатуурал нь өвчлөл, нас баралтаараа хоол боловсруулах эрхтний эмгэг дотроо тэргүүлэх байрыг эзэлдэг. Мөн элэгний хавдар эрэгтэй, эмэгтэй хүнд ялгаагүй өвчлөл, нас баралтаар нэгдүгээр байрыг эзэлж, бид дэлхийн дундажаас найм дахин их өвчлөл, нас баралттай байгаа юм. Тиймээс Монгол Улсын Засгийн Газраас энэ хөтөлбөрийг санаачлан хэрэгжүүлж, элэг гэмтээгч эдгээр вирусүүдын халдварыг яаж оношилж, эмчлэх вэ гэдэг тал дээр маш эрчимтэй ажиллаж байгаа. 2015 оны байдлаар В вирустэй 200.000, С вирустэй 200.000, В вирустэй хүмүүсийн 60%буюу 160.000 хүн дельта вирусийн хавсарсан халдвартай гэсэн судалгаа гарч энэ хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлж байсан. Одоо иргэд маань илрүүлэгтээ харьцангуй сайн хамрагдаж, идэвхтэй халдвартай нь эмчилгээгээ хийлгээд, хяналтандаа явж байна. Гэхдээ уг хөтөлбөрийг үр дүн сайтай, бүх хүмүүст хүртээмжтэй хүргэх талаар ЭМЯ болон төр, хувийн хэвшлийн эрүүл мэндийн байгууллагууд бүгд хамтран аж:иллаж байна. Тиймээс Монгол Улс элэг гэмтээгч вирусийн эсрэг маш сайн тэмцэж буй жишиг орны тоонд орсоныг ДЭМБ тэмдэглэсэн байгаа.

-Нэгэнт вирус авчихсан бол ямар шинж тэмдэг илэрдэг вэ?

-Ер нь бол элэгний эмгэгийн үед өвдөх шинж тэр бүр илрэхгүй. Элэг хэмжээгээрээ нэлээн томорсон үед л аюулхай, баруун сүвээгээр унжиж өвдөх шинж илэрдэг. Ямар нэг үрэвсэл болоход тэр хэсэгт улайж, хавдаж, эмзэглэл үүсдэг шиг элэгний хурц үрэвслийн үед элгэн дээр мөн тийм өөрчлөлтүүд бий болно. Элэг хавагнаж, томорсоноос хөдөлгөөний үед унжиж өвдөх шинж илрэх бөгөөд шарласан хүүхдүүд түрүүлгээ харж хэвтдэгийн учир энэ юм. Харин элэгний архаг эмгэгийн үед хамгийн түрүүнд илрэх шинж нь маш ихээр ядрах. Байнга ядарч тамирдах, амархан сульдах, хөдөлмөрийн чадвар буурах, өдөр, шөнийн нойр солигдох, унтаад сэрсэн ч бие амрахгүй байх зэрэг шинжүүд илэрнэ. Элэгний эсийн гэмтлийн зэргээс шалтгаалж элэгний үйл ажиллагааны алдагдал хэдий хугацаанд илэрч байгаагаас өвчний тавилан шалтгаалдаг

-Урьдчилан сэргийлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Элэг гэмтээгч вирусийн талаар иргэдэд зориулсан сургалт, эрүүл мэндийн боловсрол олгох хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж байгаагийн дүнд иргэд маань нэг үеэ бодвол В, С, Д вирусийн талаар тодорхой хэмжээний ойлголттой болж байна. Юуны түрүүнд вирусийн халдварын илрүүлгийн шинжилгээнд хамрагдах ёстой. Өөрөөр хэлбэл В, С вирусийн халдвартай байна уу, үгүй юу гэдгээ нэгдүгээрт үзүүл. Хэрвээ байхгүй бол В вирусийн эсрэг вакцинжуулалтад хамрагдах хэрэгтэй. В вирусийн эсрэг вакцин хийлгэвэл В вирусийн халдвараар өвдөхгүй, В вирусгүй бол дельтагийн халдвар авахгүй гэсэн үг. Манай улс 1991 оноос төрсөн нярайд 24 цагийн дотор В вирусийн эсрэг вакцинжуулалт хийдэг болсон. Тэгэхээр гурван удаагийн тунгаа бүрэн тариулсан хүүхэд В вирусээр өвдөхгүй байх нь. Харин 1990 оноос өмнө төрсөн хүмүүс сайн дурын вакцинжуулалтад өөрсдөө очиж хамрагдах ёстой. Зарим хүмүүс нэг, хоёр удаа хийлгэчихдэг. Өөрийгөө элэгний өвчлөлөөс бүрэн хамгаалахын тулд гурван тунгаа заавал хийлгэх хэрэгтэй. Дараа нь цусан дахь вакцины титрийг хянаж байх шаардлагатай. Элэг гэмтээгч В, С, дельта вирусүүд бүгд цусаар дамжин халдварладаг. Тиймээс аль болох арьс, салстынхаа бүрэн бүтэн байдлыг хангаж байх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл арьс, салстыг цоолж байгаа ажилбар бүр халдварын эрсдэлийг дагуулдаг. Чих цоолох, шивээс хийлгэх, гоо сайхан, шүд, эмэгтэйчүүд, мэс заслын ажилбарууд, тарилга, цус, цусан бүтээгдэхүүн хийлгэх зэрэг нь бүгд цусаар дамжих халдварын эрсдэлийг нэмэгдүүлнэ. Тиймээс эрүүл ахуй, халдвар хамгааллын дэглэмийг бүрэн баримталсан, нэг удаагийн багаж хэрэгсэл хэрэглэдэг газруудаар үйлчлүүлж, шаардлагагүй тарилгаас татгалзах зэрэг нь халдвараас сэргийлэх арга хэмжээ болно.

-Цусны бүлэг өөр донороос анх удаа элэг шилжүүлсэн гэсэн. Жирийн хагалгаанаас өөр байх?

-Хүний биед байгаа цусны бүлэг бүр маш олон төрлийн антиген буюу эсрэг төрөгчтэй байдаг. Тиймээс ижил бүлгийн цустай донороос элэг шилжүүлэн суулгадаг. Дэлхийн аль ч улс оронд донорын хүрэлцээ муу байдгаас элэг шилжүүлэхээр хүлээж буй хүмүүсийн 5-10% нь нас бардаг байна. Тиймээс донорын хүрээг өргөтгөхийн тулд тархины үхэлтэй донороос, цусны бүлэг өөр донороос элэг шилжүүлэх технологиуд дэлхийд нэвтэрчээ. Элэг шилжүүлэх эмчилгээний өмнө цусны өөр бүлэгтэй донороос ирэх олон төрлийн эсрэг төрөгчүүдийн эсрэг үүсэх реципиентийн дархлааг дарангуйлах эмчилгээг хийдэг.

Бид энэхүү эмчилгээний бэлтгэлийг БНСУ-ын Асан Анагаах Ухааны Төвийн протоколын дагуу эмийн болон цусны сийвэнг бүрэн солих аргаар хийсэн бөгөөд хагалгаа маань ч амжилттай болсон. Дэлхий дээр цусны бүлэг өөр донороос элэг шилжүүлэх хагалгааг хийдэг цөөхөн төвийн нэг болж бүртгэгдэж байгаа нь маш том амжилт юм.

“THE HU” хамтлагийн продюсер Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Б.Дашдондогтой ярилцлаа.

---

-Аялан тоглолтоор хэдий хугацаанд хаагуур явж байна. Та яагаад түрүүлээд ирээ вэ?

-Берлинд Сьеж гэж клубт тоглосон. Нюрнбергийн “Рокинг Ринг”-эд тоглочихоод цаашаа Рокинг паркид, тэндээсээ Франц руу явж Сукасо фестивальд оролцсон. Тэгээд Лондон орсон. Англид зургаан тоглолтоо хийгээд тэр тоглолтоос нь би буцаад ирлээ л дээ. Намайг буцахад Даунлодс гэж нэртэй Английн хамгийн том фестивальд оролцсон юм. Хамгийн гол нь миний явсан шалтгаан хөгжмийн дуугаралт, тайзан дээр хамтлагийнхан маань алдаа оноо гаргах нь уу, үгүй юу гэдгийг харах, засах байсан. Түүнийг нь хэлж өгөх байсан. Би тэр үүргээ сайн биелүүлсэн.

-Монголоос хэзээ хөдөллөө?

-Зургадугаар сарын 4-нд хөдөлсөн. Одоогоор хамтлаг ирэх болоогүй, явж л байгаа.

-Та араас нь дахиж явах уу?

-Хамтлаг долдугаар сарын 8-нд эргээд ирнэ. Монголдоо байж байгаад есдүгээр сараас дахиад явна.

-Хамтлагийн фэн клубүүд их байгуулагдаж байгаа гэсэн. Хаана, хаана байгуулагдав?

-Гадаадад олон бий. Япон, Авсрали, Англи, Герман гээд олон оронд байгуулагдчихсан. Монголд албан ёсоор фэн клуб, фэн групп гээд хоёр ч байгууллага бий. Ер нь үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлчихсэн сайн ажиллаж байгаа шүү.

-Өөрсдийн биеэр зорьж очоод тоглолт хийхээр хүмүүс хэр хүлээж авч байна?

-Хүмүүс бидний бичлэгийг харсан байлгүй. Өөрсдийн биеэр очиж тоглолтоо хийлээ. Ер нь бол маш сайн хүлээж авч байгаа. Хүлээж байгаад үздэг хүмүүс байна. Бүх тасалбар нь зарагдаад дуусчихсан байдаг гэхээр тэгээд ойлгомжтой биз дээ.

-“THE HU”-гийн клипний доор хувцас, хөгжим, хэрэглэлийг адилхан захиалгаар хийлгэж, худалдаж авъя гэсэн сэтгэгдэл их харагдсан. Та нарыг очиход ийм хүсэлт тавьж байв уу?

-Маш их асууж байгаа. Гутлыг хамгийн ихээр сонирхдог. Савхин жакетыг маш их асуудаг. Манай мерчиндайзер ажиллаж байгаа учраас тэнд “THE HU” хамтлагийн тэмдэг гарсан байна. Түүнтэй холбоотойгоор цамц, футболк гаргачихсан зарж байх жишээний. Бид тоглолтдоо зориулж гурван дуутай пянз гаргасан. Тэр пянзаа бас борлуулаад явж байгаа.

-Хамтлагийн аялан тоглолтын төлөвлөгөө 2019 оныг дуустал Европоор явна гэж байсан. Хэвээрээ юу?

-Хамтлаг долдугаар сарын 8-нд ирээд есдүгээр сард дахин явна. Тэгэхээр арванхоёрдугаар сар хүртэл ирэхгүй гэсэн төлөвлөгөөтэй. Дахиад нэгдүгээр сараас эхлээд тоглолт хийнэ. Монголдоо ирж шинэ оноо гаргаад, нэгдүгээр сараас буцахаар шийдсэн. Ирэх жилийн төлөвлөгөөнд нэг сар Монголдоо байх уу, үгүй юу тийм л төлөвлөгөөтэй байна.

-Монголдоо тоглолтоо хийж амжихгүй шууд Европоор явна гэж байгаад тоглолтоо хийчихээд явсан. Төлөвлөгөө яагаад гэнэт өөрчлөгдсөн бэ?

-Уг нь тоглож амжихгүй явах байх гэж бодож байсан юм. Гэвч цаад талаас “Олон хүний өмнө гарах учир нүүр хагарах хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр гэнэт 100 мянган хүний өмнө гарна гэдэг тийм амар биш. Цочирдож, сандарч магадгүй. Янз бүрийн нөхцөл байдал үүсч магадгүй гэж болгоомжлоод Монголдоо хоёр өдөр тоглолт хий” гэсэн. Тэр нь том сургуулилт болно гээд хийхээр болсон л доо. Тэгээд л хийсэн. Маш амжилттай болсон. Хүмүүс маш сайн хүлээж авсан.

-Твиттерээр “Нэгэнт гадаадад нэр хүнд нь түгчихээд байхад Элчин сайдуудын урд дууллаа. Нөгөө л улиг болсон жишиг” гэх мэтээр сөрөг сэтгэгдлүүд явж байсан. Элчин сайдын яаманд юу болсон юм бэ?

-Түүнийг буруу ойлгож л дээ. Элчин сайдын яаманд тоглосондоо гол нь биш. Английн хамгийн алдартай телевиз Си Эн Эн, Си Эн Эн радио, Английн алдартай сэтгүүлүүд, рок сэтгүүлүүдийн сурвалжлагч нар ирж тэнд THE HU хамтлагаас ярилцлага авсан. Биднийг дуулж өгөөч гэж хүсэлт тавьсан учраас дуулсан болохоос биш Элчин сайдын яаманд очоод тусгайлан тоглолт хийсэн хэрэг биш. Элчин сайдын яам харин бидэнд зориулж байраа гаргаж өгсөн. Монголын урлаг явж байгаа гэдэг үүднээс биднийг дэмжсэн, сайхан хүлээж авсан. Хүмүүс үүнийг ойлгох хэрэгтэй л дээ. Яахав тэгээд буруу ойлгосон хүмүүс нь түүгээрээ ойлгоно биз.

-Ойролцоогоор хамгийн олон үзэгч хаана цуглав. Хэдэн хүн үзсэн бэ?

-Хамгийн олон нь 90 мянган хүн цугласан. Түүний өмнөх тоглолтыг 75 мянган хүн үзсэн. Даунлодст 20-30 мянган хүн цугласан байх. Бусад нь бол хит лайн шоунууд. Сомарокд бас маш их хүн үзсэн. Бидний бичлэгийг үзсэн хүмүүс мэдэж л байгаа байх. Тэр том талыг битүү дүүргэсэн. Тэнд яг хэдэн хүн байсныг хэлж мэдэхгүй юм.

-Монголд тийм олон хүн цуглах боломж нөхцөл байхгүй шүү дээ. Гадаадад тэр олон хүний урд гарахад хамтлагийн сэтгэл зүй хэр байв?

-Хамтлаг бол чөлөөтэй, энгийн байсан. Гараад л цөм аваад бууж ирээд байгаа. Хүмүүс ч тэр хэрээр эмоцтой, хүлээж авч байгаа нь ч сайхан. Гараагүй байхад л HU HU HU гээд орилоод, гарсан хойно нь яах нь тодорхой. Тайзан дээр гарангуут маш сүртэй хүлээж аваад, дуусгаад орох гэхээр явуулахгүй, оруулахгүй байгаа юм чинь.

-Нэг тоглолт хэдэн цаг үргэлжилж байв?

-Хит лайн шоунууд нэг цаг хорин минут, фестивалиуд гучин минут. 30 минут перформэнс үзүүлж байгаа юм.

-Өдөр бүр 30 минутаас нэг цаг 20 минутын тоглолт хийхэд хамтлагийнхны хоолойд өөрчлөлт гарч байв уу?

-Хархирч хөөмийлдөг хүмүүс зүгээр шүү дээ. Яах ч үгүй. Мэдээж өөрсдөө тоглолтгүй үедээ гам барина. Олон шоу тоглолттой байгаа юм чинь баланс барьж тоглоно. Түүнийг анхнаас нь заагаад өгчихсөн. Хэлээд ойлгуулчихсан л даа. Тиймээс балансаа бариад яваад байхад зүгээр.

-Бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ явж байгаа юу. Хамтлагтай дагалдаж явж буй багт ямар хүмүүс байгаа вэ?

-Хамтлаг бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ. Дагал-дах багт таван хүн бий. Мерчандайзерийн нэг ажилтан, дууны инженер хоёр хүн, стаж менежер нэг хүн, тур менежер нэг хүн, монгол талаас хамтлагаа хариуцаад явж байгаа нэг менежер бий.

-Аялан тоглолт хийхэд мэдээж замд их явна. Заримдаа амарч амжихгүй шууд тоглолтоо хийж байгаа байх. Хамтлагийнхан хэр ядарч байна?

-Залуу хүмүүс зүгээр шүү дээ. Сайхан байгаа. Тэр олон хүнээс эрч хүч аваад бүр ч илүү чангарч байгаа шүү.

-Наадмын үеэр Монголчууддаа зориулж тоглолт хийх үү?

-Тоглолт хийхгүй байх аа. Нэгдүгээрт, тийм төлөвлөгөө байхгүй. Хоёрдугаарт, тоглоод өгөөч гэсэн урилга ирээгүй байгаа. Тийм болохоор тоглолт хийхгүй. Бидэнд өөр хийж амжуулах ажил зөндөө бий. Түүнийгээ хийж амжуулна.

-Аялан тоглолтын үеэр хүндрэл бэрхшээлтэй зүйл гарав уу?

-Хүндрэл бэрхшээл тохиолдоогүй ээ. Бүх зүйлээ маш сайн төлөвлөж явсан. Хамтлаг Монголдоо зургаан сар маш үр дүнтэй бэлтгэлээ хийсэн. Бүгд формондоо ороод жигдрээд гоё болчихсон. Америкийн тонэр мистерүүд маань бүгд тэр хөгжим техник хэрэгслийн дуугаралт, янз бүрийн зүйлүүдийг ойлгочихсон. Тэгээд л тоглолт нэг жигдэрчихээр ерөнхийдөө болчихож байгаа юм.

-Дараагийн цомгоо хэзээ гаргах вэ?

-Есдүгээр сард шинэ цомгийн нээлтээ хийнэ. Америкт нээлтээ хийх өдөр цагийг товлоод хэлэх байх.

-Нэг тоглолтод хэдэн дуу дуулж байгаа вэ. Бүгд таны зохиосон дуунууд уу?

-Нэг тоглолтод 13 дуу дуулна. Бүгд миний уран бүтээл.

-Та хувийн уран бүтээлээ хийх үү?

-Би энэ их ажлын хажуугаар хувийн уран бүтээлээ хийж амжихгүй л дээ.

Арьсны өвчин судлалын үндэсний төвийн поликлиникийн их эмч Б.Баярмаатай ярилцлаа.

---

Наршилт гэж юуг хэлэх вэ?

-Наршилт гэдэг нь нарны хүчтэй төөнөсөн тусгалын нөлөөгөөр бие дулааны цохилтод орж, өөрийнхөө дулааны зохицуулгыг хийж чадахгүй болсноос үүдэж бие хямарч, хордлогод орохыг хэлдэг. Удаан хугацаанд наранд яваад бие нь ил гэмтээгүй ч гэсэн толгой эргэх, дотор муухайрах, халуурах зэрэг ерөнхий хордлогын шинж тэмдгүүдийг нарны хордлого гээд байгаа юм.

-Эдгээр шинж тэмдэг илэрсэн тохиолдолд хамгийн түрүүнд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Хүйтэн бүлээн жин тавих, шингэн зүйл сайн уух хэрэгтэй. Үндсэн эмчилгээ гэх зүйл байхгүй.

-Урьдчилан сэргийлэх ямар арга зам байна?

-Нарны малгай, ус, хувцас хэрэглэлээ сайн бэлдэх нь чухал. Нарны түлэгдэлтээс нарны тосыг сайн түрхэж сэргийлнэ. Нүүр биеийнхээ, ил гарсан хэсгүүдэд өөрийн арьсны онцлогт таарсан тосыг түрхэж хэрэглэх нь зүйтэй. Ерөнхий биеийн хордлогод бол хүн удаан хугацаагаар наранд явахаас зайлсхийх нь чухал. Зуны улиралд нарны хүчтэй тусгал их байгаа үед буюу хэт халуун бүгчим өдрүүдэд нарнаас хамгаалах малгай, шүхэр хэрэглэлгүй удаан хугацаагаар гадаа байснаас бие хямарч, хордлогын шинж тэмдэг илрэхээс гадна арьс борлож, үрэвсэж түлэгддэг. Энэ нь цаашид арьсны хөгшрөлтийн явцыг хурдасгадаг.

-Наршихаас хэрхэн сэргийлэх вэ?

– Хэрэв наршсан бол хүйтэн усанд норгосон алчуураар биеэ сайтар арчиж, толгой дээрээ хүйтэн жин тавих хэрэгтэй. Мөн хүйтэн агаар үлээгчээ ажиллуулбал нэмэр болдог. Бүлээн шингэн зүйлийг ойр, ойрхон ууна. Зүрх савлаж эхэлбэл тайвшруулах үйлчилгээтэй зүрхний эм ууж, гэрээсээ гаралгүй хэвтэх хэрэгтэй. Халуурч, амьсгаадаж, дотор муухайрч, нүд эрээлжилж, бөөлжис цутгаж эхэлбэл нэн яаралтай эмчид хандах нь зүйтэй.

-Хүмүүс бага насны хүүхдээ машиндаа түгжиж орхидог нь маш их эрсдэл дагуулдаг шүү дээ?

-Тэр бол тусдаа асуудал. Битүү бөхчим агаартай, ямар ч салхигүй орчинд хүн байвал хүчилтөрөгчийн хэрэглээ буурна шүү дээ. Түүнээс хамаарч хүүхдэд бүтэлт үүсэх магадлалтай.

-D витаминыг хамгийн сайн авах хоргүй нар хэдээс хэдийн хооронд тусах вэ?

-Ер нь бол 11:00-13:00 цаг. Тэр үед хүн наранд биеэ шарж болно. 13:00 цагаас хойш биеэ шарах шаардлагагүй.

Жирэмсэн, өндөр настай хүмүүс болон хүүхдүүд наршсан тохиолдолд авах арга хэмжээ адилхан уу?

-Эмнэл зүйн шинж нь арьс, биенд адилхан шинж тэмдгээр илэрнэ. Нарны түлэгдэлт арьсан дээр илэрдэг. Түүнээс авах арга хэмжээ адилхан. Нарны SPF 50 болон 30-тай тосыг хэдэн цаг барих уу гэдгээс хамааран гадаа гарах болгондоо 2-3 цагийн зайтай тогтмол хэрэглэх ёстой л доо.

Нарны харшил гэж юу вэ?

Тэр бол тусдаа асуудал. Эрүүл хүмүүс наранд түлэгдэх өөр. Нарны харшилтай хүмүүс жаахан л гадаа явахад арьс улайж загатнана, цэврүү үүснэ. Арьсны эмгэг өөрчлөлтүүд явагдана. Нарны түлэгдэлдэлтээс тэс өөр. Тийм учраас машинд явахдаа тень тавих, малгай шилтэй байх гээд наршилтаас тэс өөр тусдаа өвчин. Зургадугаар сарын сүүлчээс наймдугаар сарын эхэн үе хүртэл нарны харшил тусах магадлал өндөрсдөг. Тэгэхээр нарны харшилтай хүмүүс нарны хэт ягаан туяаны идэвхжил ихсэхээс өмнө өөрт тохирсон эмчилгээг хийлгэх хэрэгтэй. Хэрэв нарны харшилтай болчихсон бол хурц нартай өдөр аль болох гадуур гарахгүй байж, чийглэг агаар амьсгалан, хүйтэн шүршүүрт орох нь харшлыг сэдрээхгүй байх боломжийг бүрдүүлдэг. Мөн даавуун материалтай битүү хувцас, нүдний шил, нарны шүхэр, саравчтай малгай өмсөж, өөрийгөө нарнаас хамгаалах хэрэгтэй.

Нарны харшлыг хэрхэн эмчлэх вэ?

Хүний эрүүл мэндийн онцлог, нас зэргээс хамаараад эмчилгээ өөр, өөр байна. Тиймээс юун түрүүнд мэргэжлийн арьсны эмчид хандах хэрэгтэй. Цаг алдалгүй зөв эмчилгээ хийвэл бүрэн эдгэрэх боломжтой өвчин.

Нарнаас хамгаалах тосыг яаж хэрэглэх нь зөв бэ?

Нарнаас хамгаалах тос маш олон төрөл бий. Тиймээс өөрийн арьсныхаа онцлогт тохируулан сонгох нь зүйтэй. Тослог арьстай хүний түрхэж байгаа нарны тос хуурай арьстай хүнд таарахгүй. Тослог арьстай хүн усан суурьтай тос түрхэх ёстой бол хуурай арьстай хүн чийгшил, тослогийг сайн агуулсан тос түрхэх шаардлагатай. SPF-ээс хамаараад 2-3 цаг тутам нарны тосыг түрхэж байх нь зөв л дөө.

SPF гэж юу вэ?

Энэ нь Sun Protection Factor /SPF/ буюу нарнаас хамгаалах хүчин зүйл юм. Арын тоо нь тос таныг наранд түлэгдэхээс хэр удаан хугацаанд хамгаалах чадвартай вэ гэдгийг илтгэдэг. SPF–ын тоо олон байх тусмаа төдий чинээ удаан хугацаанд арьсыг тань нарнаас хамгаална гэсэн үг.

Нарнаас хамгаалах тосыг хэрхэн сонгох вэ?

Нарнаас хамгаалах тосыг сонгохдоо SPF 15-30, SPF/ РА++ 30 гэсэн тэмдэгтэйг нь авах хэрэгтэй. Тосны зааварт бичсэн тооны хувь их байх тусам нүүрний арьсанд хортой гэдгийг ч хэлэхэд илүүдэхгүй байх. Хуурай арьсанд лосьон, харин тослог болон батга гарах хандлагатай арьсанд спиртэн суурьтай нарны тос илүү тохиромжтой.

Хэрэглэхдээ:

• Нарны тосыг 1см2 талбайд 2мг тосыг түрхэнэ

• Гэрээс гарахаас өмнө 30 минут

• Наранд байх хугацаанд хоёр цаг тутамд давтан түрхэнэ

• Усанд сэлэх, их хэмжээгээр хөлөрсөн тохиолдолд 40 минут тутамд давтан түрхэнэ. Хэрэв усны хамгаалалттай бол 90 минут тутамд түрхэж болно.

Арьс цайх өвчний эсрэг дэлхийн өдөр өнөөдөр тохиож байна. Энэ талаар Арьсны өвчин судлалын үндэсний төвийн эмчилгээ эрхэлсэн захирал Б.Батцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Арьс цайрах өвчин үүсэх шалтгаан юу вэ?

-Арьсанд милланин будагч бодис үүсгэгч эсийг ямар нэгэн эсрэг бие устгаснаар үүсдэг дархлааны эмгэг юм. Дэлхий нийтэд 1-2 хувь нь өвчилпөг. Өвчилсөн гурван хүн тутмын нэг нь удамшлын гаралтай байдаг бол түүнтэй төстэй шинжийн архаг цусны дутагдал гэх мэт өөр нэгэн дархлалын эмгэгээс үүдэн бий болдгийг тогтоогоод байна. 2017-2018 онд АӨСҮТ-өөр 900 хүн эмчлүүлсэн.

-Илрэх шинж тэмдэг нь юу вэ?

-Арьсны өнгө цагаан болж өөрчлөгдөх нь хэдэн сар, жилийн туршид бага багаар илэрнэ. Цагаан өнгийн толбонууд биеийн аль ч хэсэгт гарч болдог бөгөөд ихэвчлэн нүүр гарт гардаг. Зарим нэг тохиолдолд үсний уутанцрын өнгөнд нөлөө үзүүлж тухайн хэсгээс цагаан үс ургах тохиолдол гарна. Арьс цайрах эмгэг туссан зарим өвчтөнүүдийн бүх бие цайрах тохиолдол ч их байдаг.

-Ямар эмчилгээ хийх вэ?

-Өвчний үе шат, шалтгаанаас болж эмчилгээ өөр өөр байдаг. Уг өвчнийг Аутоплазма буюу тухайн өвчтөний цусыг авч өөрт нь буцаан тарих эмчилгээг гурван сарын турш хийлгэхээс гадна шарлагын курс эмчилгээ хийлгэхэд эдгэрнэ. Биеийн аль ч хэсэгт гарч болно. Сүүлийн хоёр жилд бид лазер эмчилгээгээр эмчилдэг болсон. Удахгүй мэс засал хийх эмчилгээ хийх зорилготойгоор эмч мэргэжилтнүүдээ бэлтгэж байна.

-Арьс цайх өвчний эмчилгээ хэр удаан үргэлжилж үр дүн нь гардаг вэ?

-Хүн бүрийн арьсны онцлогоос их шалтгаалдаг. Зөвхөн нүүрний нэгээхэн хэсэгт арьс нь цайсан бол эмчилгээ хугацаа богино байна. Биеийн 95 хүртэлх хувь, 70-80 хувь нь цайралттай бол удаан хугацааны, 4-6 сарын эмчилгээ шаардагддаг. Харамсалтай нь олонх хүний биеийн ихэнх хэсэг, 70-80 хувь нь цайралттай байх юм.

-Манайхан арьс цайх өвчнийг тоодоггүй, анзаардаггүй болов уу. Арьс хуурайшин цахлайтахтай андуураад байх шиг санагддаг?

-Арьс цайх өвчин ганцхан өдрийн дотор үүсчихдэггүй. Эхлэхдээ хэд хэдэн янзаар илэрч болно. Ихэнхдээ тэр хэсгийн арьс ягаарч эсвэл улайж тэр хэсэгтээ загатнаж эхэлдэг. Хүмүүс заримдаа арьсаа цайж байгааг ч анзаардаггүй. Арьс хуурайшиж цахлайтах ихэвчлэн хүүхдэд тохиолддог. Цахлай хэсэг газартаа цайж эхлэхээс гадна арьс нь хуурайшсан бага зэргийн хайрстай байдаг. Харин арьс цайх өвчин эхлэхдээ цахлай шиг хуурайшдаггүй. Хэрвээ хүүхдэд тань ямар нэгэн тууралт гарч эхэлсэн л бол яаралтай эмчид хандан үзүүлэх хэрэгтэй.

-Арьс цайх өвчнөөр өвчилсөн бол юуг анхаарах ёстой вэ?

-Арьс цайх өвчтэй хүмүүс, ялангуяа хүүхдүүд сэтгэл зүйн хүнд дарамтад ордог. Тэр тусмаа 7-13 насныхан. Манайд эмчлүүлж байгаа хүүхдүүдийн ихэнх ээж, аавууд “манай хүүхэд их сэргэлэн болоод хичээлдээ сайжирсан” гэж баярлан ярьдаг.

Арьсны өвчнийг эмчилнэ гэдэг давхар амьдралын чанарыг нь сайжруулж, өөртөө итгэх итгэл, бусдаас дутахааргүй нийгмийн харилцаанд ороход нь тусалж байна гэсэн үг. Дээр нь арьс цайх өвчнийг эмчлэхгүй удаан явснаар харшил, бөөрний дутагдал гэх мэт олон хүнд өвчин үүсэх суурь болдог. Зүгээр нэг гоо сайханд сөрөг, зовиур шаналгаагүй өвчин гэж тайвширч болохгүй.

Тэгэхээр арьс цайхаар өвчилсөн хүүхдийг сэтгэл санааг нь тайван, өөдрөг байлгаж, өөртөө итгэх итгэлийг нь байнга өсгөх, стрессээ тайлах хоббитой болгохоос гадна сайн унтуулж амраах хэрэгтэй. Мөн гар утас цахилгаан соронзон долгионоос хол байлгах нь чухал.

-Эмчилгээний төлбөрийн хувьд эрүүл мэндийн даатгалын сангаас гарах уу?

-Эмчийн үзлэг зөвлөгөөг эрүүл мэндийн даатгалаас төлнө. Эмчилгээний хувьд хувь хүнээс өөрөөс нь гаргадаг. Арьс цайх өвчний онцлог гэж бий. Дэлхий нийтэд хүний хөдөлмөрлөх явцад нөлөөлдөггүй. Хөдөлмөрийн чадвараа алддаггүй гэж үздэг. Дэлхийн аль ч улс оронд арьс цайх өвчнийг хувь хүн өөрөөсөө эмчилгээний зардлаа гаргадаг. Одоогийн монголчуудын амьдрал ямар байдалтай байгаа билээ. Эмчилгээгээ тарамдуулах тал бий.