Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Манай сонины АНУ дахь сурвалжлагч М.Саруул-Эрдэнэ Монголд түр хугацаагаар иржээ. Түүнтэй ярилцлаа.

---

-Монголд хэзээ ирэв. Хаагуур ямар ажлууд амжуулав?

-Наймдугаар сарын 23-ны өдөр Монголдоо ирсэн. Олон ажил амжууллаа. Хэд, хэдэн газар лекц, яриа хийлээ. Эх хэлний өдөр 1000 багш Хүүхдийн ордонд цугласан. Тэнд Төрийн хэлний зөвлөлтэй хамтарч лекц уншлаа. Гадаад хүмүүст монгол хэл заадаг “Содон чимээ” гэж сургууль байдаг. Тэр сургуулийн багш нарт зориулж “Тархины үйл ажиллагаа ба хэл сурах арга барил” гэсэн сэдвээр сургалт зохион байгууллаа. Монгол Услын Боловсролын их сургууль дээр “Хэл заах шинэлэг аргууд” гэсэн цуврал сургалтууд хийж байгаа. Хоёр ном хэвлүүллээ. Нэг нь хуучин л даа. “Сонирхолтой шинжлэх ухаан” гээд. Нөгөөх нь “Эртний Грекийн домог” гээд шинэхэн номоо дөнгөж хэвлэлтээс авлаа. Мөн өнөөдөр (өчигдөр) Америкийн Монгол судлалын төв дээр Америк-Монгол Улсын харилцааны талаар лекц унших гэж байна. Маргааш (өнөөдөр) Далив хутагтын тухай Америк дахь амьдрал байдлынх нь тухай шинээр олдсон янз бүрийн материал, гар бичмэлүүдээр нь Монгол Услын Боловсролын их сургуулийн түүхийн тэнхимтэй хамтран семинар зохион байгуулна. Тэгээд дундуур нь Ховд аймаг руу явж ээжийгээ нутаг үзүүлээд ирлээ.

-Ирэх амралтын өдрүүдээр “Үндэсний номын баяр” болно. Таны ном их эрэлт хэрэгцээтэй байдаг шүү дээ. Та өөрийн биеэр номын баярт оролцож амжих уу?

-Номын баярын хоёр өдрийн нь нэг өдөрт оролцоно. Би 15-ны өдөр АНУ руу явна. Өмнө нь номнуудаа “Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлчдийн номтой цуг тавиад холоос явуулдаг байсан. Энэ удаад би өөрөө очиж уншигчидтайгаа ойр ярилцаж санал солилцох боломж гарч байгаа. 14-нд номын баяртаа оролцоно. “Өдрийн сонин”-ы асарт сууж байна. Энэ номын баярт нэг шинэ бүтээлтэй оролцохоор төлөвлөөд байна.

-АНУ-д одоо ямар ажил хийж байгаа вэ. Ямар судалгааны ажил дээр ажиллаж байна?

-Би яг одоогоор Америкийн Конгрессын номын сангийн монгол номын мэргэжилтнээр ажиллаж байгаа. Конгрессын номын сангийн сан хөмрөгийг сайн ухаж чадвал Монголтой холбоотой сонирхолтой зүйлсүүд маш их гарахаар байна. Хамгийн гол нь түүнийг хийхэд маш их цаг зав хэрэгтэй. Одоогоор 17-18 дугаар зууны үед гадаадын Монголыг сонирхон зорьж очдог байсан хүмүүсийн тэмдэглэл, Далив хутагтын Америкт байхдаа юу хийж байсан сонин сэтгүүлийн материал, өөрийнх нь гар бичмэлийг судлах санаатай ойрын үед ажиллаж байна.

-Америкт Монголын соёлын өдрүүдийг хийнэ гэсэн. Тэр ажилд та гар бие оролцох уу?

-Монгол соёлын төв гээд арав гаруй хүнтэй идэвхтэй байгууллага байдаг юм. Америкт амьдардаг монголчууд нэгдсэн. Манайхаас олон улсын Монгол судлалын эрдэмтдийн хурлыг санаачлан зохион байгуулаад 14 дэх жилдээ болох гэж байгаа. Энэ хугацаанд нэг ч удаа тасраагүй. Элчин сайдын яамтай хамтран хийдэг. Үйл ажиллагааны маань цар хүрээ улам тэлж, Элчин сайдын яамны байранд хийдэг байсан бол одоо Смиционы хүрээлэнд хийхээр болсон. Америкийн музейн үзмэрүүд амилаад байдаг хөөрхөн кино байдаг даа. Тэр музейн байранд хийхээр болсон. Энэ бол АНУ-ын төрийн ганцхан музей. АНУ-д ерөөсөө төрийн байгууллага гэж байдаггүй. Төрийн хоёрхон байгууллагатай. Нэг нь Конгрессын номын сан, нөгөө нь Смиционы хүрээлэн. Өөр урлаг соёлтой холбоотой төрийн байгууллага гэж байхгүй. Харин манай монгол соёлын өдрүүд ирэх оны хоёрдугаар сард төрийн хоёр байгууллагад хоёуланд нь зохион байгуулахаар төлөвлөөд байгаа. Энэ их том ажил. Үүнийг далимдуулаад хоёрхон өдөр эрдэмтэд эрдэм шинжилгээний хурлаа тавиад өнгөрөх биш гурав дахь өдөр нь Монголын үндэсний урлаг, урлаг соёлын арга хэмжээг Соёл урлагийн их сургуультай хамтраад хийнэ гэж бодож байгаа.

-Цаашид танд “Өдрийн сонин”-ы уншигчдадаа зориулаад сонин содон зүйл хийхээр төлөвсөн ажлууд бий юу?

-Бий бий. Би “Өдрийн сонин”-ыхоо уншигчдад өөрийнхөө хувийн цуглуулгуудаас болон Конгрессын номын сангаас олон сонирхолтой зүйлүүд гарч ирнэ. Тэр болгоныг аль болох цаг алдалгүй орчуулаад, монгол хэл дээр байвал ийм зүйл байдаг юм байна гэдгийг хурдан шуурхай хүргэхээр төлөвлөөд байна. Жишээлбэл, “Өдрийн сонин”-д эртний материал дотроос Д.Нацагдоржийн өмнө нь хэн ч мэдээгүй, уншаагүй байсан зохиол гарч ирсэн тухай хүргэж байсан. Би өөрөө түүнийг Д.Нацагдоржийн зохиол мөн шүү гэдгийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй нотолсон. Тийм том зохиолыг саяхныг хүртэл бид мэдээгүй байсан. Гэх мэтчилэнгээр сонин сайхан зүйлүүд ихийг олохыг хичээнэ. Олсон болгоноо “Өдрийн сонин”-ы уншигчдадаа хуваалцахыг хичээнэ.

-Америкийн номын сан Монголын номын санг бодвол арвин их сан хөмрөгтэй байх?

-Орчин үед гарч байгаа монгол номын сан хөмрөгөөр Монголын номын санг гүйцэхгүй л дээ. Яагаад гэвэл манай номын сангууд дэргэд нь байгаа юм чинь. Шинээр гарч байгаа бараг бүх л номыг авч байгаа болохоор. Гэхдээ манай Конгрессын номын сан шинээр гарч байгаа монгол номыг авна аа авна. Нэг зүйлийг зоригтой хэлэхэд Монголд гарч байгаа бүх чухал номыг Конгрессын номын сан авч байгаа. Монгол номоороо хэдий дутуу ч гэсэн Монголын тухай гадаадад гарсан номууд, энд байхгүй их зүйл тэнд байдаг. Тийм учраас монгол судлаач нар тэнд ажиллавал их сонирхолтой.

-Тэр их арвин сан хөмрөгийг ганцхан хүн судалж барна гэж байхгүй л байх даа?

-Тэнд Монголын талаар асар их баримт бий. Мэдээж ганц хүн судалж дуусна гэж байхгүй. Тиймээс монгол судлаач эрдэмтэд, Монголын төрийн бус байгууллагууд, Монголынхоо түүхийг сонирхдог хэн бүхэн манайхтай хамтран ажиллаж болно шүү. Тиймээс надтай “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан хамтран ажиллах хүсэлт тавибал хэзээд нээлттэй шүү гэдгийг энэ дашрамд уншигчдадаа хүргэе.

МУУРНЫ АНАТОМИ

Муур нь 2.5-7кг жинтэй, зарим үүлдэр, тухайлбал Maine Coon зэрэг нь 11.3 кг хүрдэг. Мөн хамгийн жижигхэн нь 1.8 кг орчим төрөл бас бий. Дэлхийд хамгийн том рекорд тогтоосон муур 21 кг 297 гр ба хамгийн жижиг нь 1 кг 36 гр байна. Дундаж өндөр 23-25 см, урт 46 см (толгой, бие) ба сүүлний урт 30 см байдаг. Үе мөч, булчин, шөрмөс нь тун зөөлөн, уян хатан тул толгойнхоо эргэн тойрноос бусад бараг бүх биеийнхээ хэсгийг долоож чадна. Мөн өндөр үсрэх чадвар сайн бөгөөд биеийн өндрөөсөө тав дахин илүү 1.5 м орчим үсэрч чаддаг. Цагт 60 км орчим хурдлах чадвартай. Хараа нь хөдөлгөөнт зүйлийг олж тогтоохдоо тун сайн ч, хөдөлгөөнгүй болон удаан хөдөлж буй зүйлийг олж харахдаа тийм сайн биш. Хүүхэн хараа нь хүнийхээс өөр, босоо нарийн байдаг нь хэмжээгээ хурдан өөрчлөхөд давуу талтай аж. Гэгээтэй газар нарийн босоо, бүдэг харанхуй орчинд хүүхэн хараа нь нүд дүүрэн нээгдэж гэрлийн нүдэнд тусах хэмжээг ихэсгэх ба сайн хардаг. Өнгөний үндсэн гурван эх болох хөх, улаан, ногооныг ялгах боловч улаан өнгийг бүдэг ягаан болгож хардаг байна.

Хамар нь хүнээс хэдэн мянга дахин илүү үнэрлэх чадвартай. Мууранд “хамрын хээ” гэж байх ба энэ нь хүнийхээр бол хурууны хээтэй адил бөгөөд муур болгоных өөр юм. Хамраа өөрийн эзэмшил газраа шалгах болон идэж болох зүйл мөн бишийг ялгахад ашигладаг.

Муурын таван мэдрэхүй дотроос хамгийн сайн нь сонсгол аж. Энэ нь хулгана зэрэг амьтдын гаргах чимээг олж сонсоход зориулагдсан. Мөн чихээ нэг нэгээр нь хоёр өөр зүгт хөдөлгөн тэр зүгийнхээ дуу чимээг ялгаж сонсож чаддаг. Энэ нь шөнөөр ан хийхдээ олзоо хүлээн мярааж, гэтэж байгаад авлахад зохицон хөгжсөн чадвар юм.

Урд хөл нь тав, хойд хөл нь дөрвөн сарвуутай. Гиннесийн номд хойд, урд хөлөндөө тус бүр долоон сарвуу, нийт 28 сарвуутай муур тэмдэглэгдсэн байдаг.

МУУРНААС ХАРШИЛ ҮҮСЭХ НЬ БИЙ

Муурны харшил бусад амьтны харшлаас илүү элбэг тохиолддог буюу нохойн харшлаас даруй хоёр дахин их тохиолдол бүртгэгдсэн байдаг.

Муурны харшлын тухай дийлэнх хүмүүсийн буруу ойлголт бол муурны илүүдэл хаясан үс, хялгас харшил үүсгэдэг гэж боддог. Үнэндээ нэгэнт хуйхнаасаа салчихсан илүүдэл үс харшлын идэвхтэй аллерген байж чаддаггүй. Муурны харшлын гол үүсгэгч нь тэдний шээс, шүлс болон хаганд агуулагддаг бичил уургууд юм.

МУУР ҮНЭР, АМТЫГ МЭДЭРДЭГГҮЙ

Муурны амтлах, үнэрлэх чадвар муу байдаг нь түүний эрхтний согогоос шалтгаалдаг гэнэ. Муур хүнээр биеэ маажуулахдаа таатай ханддаг байна. Энэ нь эзэндээ хайртайдаа биш, харин маажихад өөрийнхөө үнэрийг мэдэрдэг аж. Ийм аргаар сүүл, нүд болон чихний хоорондох зайнаас ялгарах үнэрийг олж авдаг байна. Мөн энэ цуглуулсан үнэрээрээ өөрийн орон зайг тэмдэглэдэг. Тархи- Муурны тархи хүнийхтэй адил. Тийм ч учраас хүнтэй адил сэтгэл хөдлөлтэй. Цусны даралт багасгах, тайвшрахын тулд муураа илэхэд л болно гэж эрдэмтэд үздэг байна. Муурыг илэхэд зүрхний цохилт удааширч цусны даралт багасдаг. Тийм учраас зүрх судасны өвчтэй хүмүүс муур тэжээвэл илүү урт наслах магадлал өндөр. Муур – хамгийн залхуу амьтан. Өдөрт 16 цаг унтдаг, нэг ёсондоо амьдралынхаа 70 хувийг унтана гэсэн үг.

ВИБРИСС

Вибрисс-муурын арьсны үзүүрт байрлах мэдрэмжийг дамжуулах үсний үзүүр юм. Шинжлэх ухааны нэр нь vibris­sae, үнэндээ муурын сахал нь чичирдэг. Муур дунджаар хоёр талдаа ойролцоогоор 12 ширхэг сахалтай. Сахланд мэдрэлийн цэгүүд байрлах тул сахлаараа дамжуулах гаднын бүх мэдээллийг олж авч мэдэрнэ. Сахлыг нь авбал гадна ертөнцийг муу мэдэрнэ, үнэртэх эрхтэн нь муудаж ангаа хийж чадахгүй болно. Сахлынхаа тусламжтайгаар нарийхан хоолойд багтах эсэхээ хүртэл мэдэрдэг ажээ. Сахал нь урагш чиглэсэн бол тэрээр нэг зүйлийг маш их сонирхож байгааг илэрхийлнэ. Дээш болсон бол өрсөлдөгчөө айлгах гэж байгаа хэрэг. Арагш бол ямар нэгэн зүйлээс маш их айжээ, тайван байх үедээ сахал нь тал тал тийшээ сөрвийсөн байдаг аж. Муур хөлрөх булчирхайтай: хацар, хөх, сарвуу нь хөлөрдөг байна. Муурын сарвууны хумсны бүтцээс шалтгаалаад модноос уруугаа бууж чаддаггүй. Модноос буух хэрэг гарвал бөгсөөрөө хойшоо алхаж буухаас өөр аргагүй. Муур таны хоолойг танина, гэхдээ танихгүй мэт үл тоодог. Өвдөхөөрөө нуугддаг. Өвчтэй байхдаа араатны олз болно гэсэн амьтны инстикт нь ажилладаг ажээ. Таны муур гурван настай бол хүнийхээр 30 настай гэсэн үг. Муур найман настай бол хүнийхээр 50, 14 настай бол хүнийхээр 72 настай. Гэрийн тэжээмэл муурын дундаж наслалт 15, зэрлэг муурын дундаж наслалт 3-5 жил. Байнга угаалга үйлддэг нь зөвхөн ариун цэвэр сахиж байгаадаа бус мөн өөр зорилготой. Ингэснээр арьсанд шаардлагатай байгаа аминдэмийг өгдөг, ялангуяа В витамин, мөн амьтны сэтгэл санаа өөрөө тайвширдаг байна. Хэрвээ ариун цэврийг нь сахиулж угаалгыг нь хийлгэхгүй бол амьтан стресст орж үхэх ч магадлалтай.

ХАРАНХУЙД ГЭРЭЛТЭХ НҮД

Муурын ногоон нүд харанхуйд 80 метрийн цаанаас гэрэлтэж харагддаг. Нүднээс гарах гэрэл нь өөдөөс ойж буй гэрэл ирсэн тэр замаараа л эргэж харагддаг ажээ. Муур хүнтэй адил АВ цусны бүлэгтэй. Нуруу нь хүнийхээс таван нугалам илүү. Муурын зодоон маш богино хугацаанд ширүүн болно. Зодооны гол хэрэгсэл бол шүд. Муужгай хорвоод мэндлэхдээ нүд, чих нь хаалттай байдаг. Нүд нь нээгдэхээрээ цэнхэр байж байгаад аажимдаа өөрчлөгддөг ажээ. Муурыг ганцхан “Меов” л гэж дуугардаг гэж бодож байна уу? Үгүй шүү, тэд 26 өөрөөр “меовлож” чадна. Монголчуудын дургүй энэ амьтанд гадныхан маш их хайртай, өв залгамжлагч хүртэл болчихсон саятан муур хүртэл байдаг.

ГАДНЫХАН ЯАГААД МУУРАНД ХАЙРТАЙ ВЭ

Оросын Петербург 2005 оноос эхлэн муурнуудын өдрийг тэмдэглэх болжээ. Энэ хотод маш олон муурны хөшөө бий. Хөшөөнүүдэд хүрэхэд аз жаргал авчирна хэмээн итгэдэг байна. Эх орны дайны үеэр фашистуудад бүслэгдсэн хотод асар том хархууд гарч ирэн ховордсон хоол хүнснээс гадна тамирдсан хүмүүс рүү довтлох болжээ. Тухайн үед хотынхныг тусгайлан авчирсан муурны “дивиз” аварсан гэдэг. Муурыг байнга илж байвал ядаргаа тайлагдан, санаа сэтгэл тайвшран эерэг энерги авдаг гэж ярьцгаадаг. Зарим нь ганцаардахгүйн тулд муур тэжээж, өхөөрдөн тоглож хань татдаг байна. Муур сайн сайхан зүйлийг зөгнөдөг ажээ. Хэрвээ муур өөрөө танай гэрт орж ирвэл түүнийг хөөх хэрэггүй. Ямар нэгэн сайн сайхан мэдээг тээж ирлээ гэцгээдэг. Муур тайван амгалан, хэрүүл шуугиангүй, баяр хөөртэй хүмүүсийн дунд байх дуртай. Орчин үед муурыг зэвүүцэн үзэх нь аажмаар багасч, янз бүрийн зорилгоор тэжээх хүмүүс олширчээ. Хашаа хорооныхоо хулгана зурамнаас салахын тулд “хулганы жинхэнэ ангууч”-ийг тэжээдэг айл төдийгүй аялал жуулчлалын баазууд олон болсон. Орон сууцны айлд муур байвал ялаа шумуулаас гадна жоом хүртэл харагдахгүй болно. Зарим гэр бүл ямар нэгэн амьтан тэжээвэл үр хүүхэд маань аливааг энэрэн хайрлах сайхан сэтгэлтэй болж хүмүүжинэ хэмээн үздэг болсон. Арай цэвэрч амьтан болохоор муурыг сонгох нь бий. Цэвэрч учраас хоол идсэнийхээ дараа заавал нүүр гараа угаана. Савраа шүлсдэж байгаад нүүрээ арчдаг. Энэ нь биологийн хувьд өөр зорилготой байдаг аж. Бухимдсан хүний уур уцаар нь дороо алга болно. Муурны хэл арзгар ширүүн бөгөөд түүнээс нь шүлс мэт шингэн зvйл ялгарч байдаг. Магадгүй түүгээрээ нүүр гараа угаадаг байх. Урьд өмнө нэгэн зүрх муутай хүн зүрхэн тус газраа муураар долоолгодог байсан бөгөөд үүнийхээ ачаар зүрхнийхээ өвчнөөс салсан тухай яриа бий. Монголчууд муурыг муу зөнтэй, эзнээ үхэхийг хүлээж хэвтдэг, муур урдуур нь хөндлөн гарвал муу зүйл болохын шинж хэмээн цээрлэдэг.

Г.НЯМДЭЛГЭР

Боловсролын салбарт 60-аад жил хүчин зүтгэж яваа, Монголын анхны хувийн сургуулийг байгуулсан Боловсролын тэргүүний ажилтан Өнөрийн Дэлгэртэй ярилцлаа.

---

-Таны удам угсаа ямар хүмүүс байв. Багш хүн байсан уу?

-Би боловсролын салбарт оюутан ахуй цагаас эхлэн жараад жил зүтгэж явна. Миний овог Өнөр. Гэхдээ миний төрсөн аав Дарам гэдэг хүн байсан. Би аав ээжээсээ арвуулаа. Би долоо дахь хүү нь юм. Миний аав намайг сургуульд орох үед бурхан болсон. Тэр үед миний нагац ах намайг сургуульд бүртгүүлэхдээ Урианхай ардын уламжлалаар саяхан бурхан болсон хүний нэрийг дууддаггүй заншлыг дагаж ээжийн минь нэрээр овоглосон юм. Ээж минь 100 нас хүрсэн буянтай сайхан буурай байлаа. Аавын минь аавыг Баянбойтог гэж нутгийн ардууд нэрлэдэг байлаа. Учир нь бойтог гутал сайхан оёдог хүн байжээ. Түүний жинхэнэ нэр нь Гөнөзгөөн Цэвэг гэдэг байв. Тухайн үедээ алдартай баян 1500 гаруй адуутай айл байсан. Улаан армид 600 адуу бэлэглэсэн түүх бий. 3000 гаруй хоньтой, 500-гаад үхэр, 50-иад тэмээ бүхий таван хошуу малтай, алдарт уяач хүн байж. Сүүлд нэгдэл байгуулагдахад бүх малаа төрд өгсөн юм. Манай өвөө маш хөдөлмөрч, ер зүгээр сууддаггүй, дандаа арьс шир элддэг байсан бөгөөд 1911 онд арьс ширний хувийн үйлдвэр байгуулж байсан юм билээ. Түүний гол шинж нь бүтээлч, хөдөлмөрч хүн байсан төдийгүй багийн засаг дарга хийхийн хажуугаар шинэ үсгийн багш хийж нутгийн олон ардыг бичиг үсэгт тайлуулсан гэдэг. Түүний энэ хөдөлмөрч чанар нь хойч үедээ өвлөгдсөн. Тухайлбал, миний ах эгч нар бүгд хуучин болон шинэ монгол бичгээр маш сайн бичдэг, уншдаг.

-Тэр зан чанар нь бас танд өвлөгдөж дээ?

– Би ч хөдөлмөрч зангийн тухайд тэдэнд яаж хүрэх вэ дээ. Гэхдээ нэг зүйлийг барьж авбал дуусгахаас нааш салдаггүй.

-Таны хүүхдүүд бас хөдөлмөрч байх даа?

-Тийм ээ. Хүүхдүүд минь бүгд гадаад дотоодын их дээд сургууль төгсөж, өөр өөрийн мэргэжлийн дагуу ажиллаж, амьдарч байна.

-Таны хүүхэд нас хаана өнгөрсөн бэ?

-Би Баян-Өлгий аймгийн Сагсай суманд төрж, өссөн. Баян-Өлгий аймгийн Хоёрдугаар арван жилд тавдугаар анги хүртлээ сурсан. 6-7 дугаар ангиа казах сургуульд сураад эргэж Хоёрдугаар арван жилдээ шилжин ирж тус сургуулиа төгссөн юм. 1960 онд Багшийн дээд сургуульд элсэн суралцаж 1964 онд математикийн багш мэргэжлээр төгссөн.

-Яагаад математикийн багш болъё гэж бодсон бэ?

-Тэр их учиртай. Би хоёр жил казах сургуульд сураад эргээд хоёр жилийн дараа монгол сургууль руугаа ортол математик, монгол хэлний хичээлдээ муу гарчихлаа. Тэр үедээ “Сургуулиа орхиё, би сурахгүй юм байна” гэж бодоод гутранги байлаа. Тэгтэл Улаанбаатараас нэг хүү шилжиж ирээд миний хажууд суулаа. Тоог гайхалтай боддог. Аз болоход тэр хүү манай хамар хашаанд байдаг байлаа. Тэр цагаас хойш бид байнга хамт тоглоно, ноцолдоно. Хүүхэд хүүхдээсээ нэрэлхэхгүй асуудаг шүү дээ. Нэг өдөр тэр надад хэлж байна. “Чи ер нь урьд ангийн математикийн хичээл юу ч мэддэггүй юм байна ш дээ” гэхээр нь “Би казах сургуульд байсан юм аа” гэхэд тэр “чи математикийн ном олоод ир ээ” гэж надад хэлсэн. Өмнөх ангийн ном аваад унших ёстой л байсан юм байна лээ. Түүнийгээ санадаггүй л юм байна лээ. Тэгээд найзтайгаа хоёулаа уншдаг боллоо. “Эхлээд чи өөрөө унш. Асуух юм гарвал асуугаарай” гэв. Нэлээд хэдэн хуудас уншлаа. “Болчихмоор юм байна шүү дээ. Би сурч чадахаар юм байна” гэлээ. “Чадахгүй яадаг юм бэ. Ингээд уншаад надаас асуугаад байгаарай” гэж надад хэлэв. Тэр хүүхэд шилжиж ирсэн нь надад их аз болсон. Би 31 хүүхэдтэй ангид хамгийн хойно нь сууна. Биеэр жаахан том. Сурлага муутай учир ангийн хүүхдүүд намайг тоодоггүй байлаа. Нэг өдөр тооны хичээлийн дэвтрээ уншиж байтал “тахиа туулай 49, тэдгээрийн хөлийн тоо 100 гэсэн бодлогын бодолт /(49-х)*2” гэсэн зүйлтэй таардаг юм байна. “Энэ чинь одоо тооноос үсэг хасаад юу болж байна аа” гэж бодогдлоо. “49-х”= бол тахианы толгойн тоо юм байна. хоёроор үржүүлэхээр тахианы хөлийн тоо гарчээ. Х- ээр туулайн толгойн тоо, х*4-өөр туулайн хөлийн тоо гарсан байна. (49-х)*2+4х=100 нийлээд тахиа, туулайн хөлийн нийлбэр тоо гарч байгааг нэг л өдөр мод хагалж байхдаа гэнэт л “Энэ чинь зүгээр тэмдэглэж л байгаа юм байна шүү дээ” гэсэн бодол төрсөн. Энэ бодлогыг өөрөө бодсон, өөрөө ухаарсан учраас болдог юм байна, чадах юм байна гэж хүч орсон. Тэгээд л бага багаар ахиад байсан. Гуравдугаар улирлын амралтаар би математикийн хичээлдээ онц гарлаа. Багш “Дэлгэр ээ, чи их хурдан ахиж байна” гээд толгойг минь иллээ. Хүүхдүүд над руу хараад л. Муу сурдаг хүүхэд багшаараа магтуулна гэдэг хүүхдийн хувьд гайхамшигтай зүйл. Энэ нь надад бие даах аргыг сургасан. Тэгээд би есдүгээр анги төгсөөд аравдугаар ангид орох жилээ аравдугаар ангийн бүх тоогоо, бүх бодлогоо бодоод очиж байлаа. Миний хоцрогдол надад их тус болсон. Хоцрогдлыг өөрөө нөхөж болдог, сурч болдог гэсэн итгэлийг надад өгсөн юм.

-Тэр үеэс математикийн багш болъё гэж шийдсэн юм уу?

-Би аравдугаар ангиа онц төгссөн. Намайг М.В.Ломоносовын нэрэмжит сургуульд яв гэлээ. Тэр үед аав минь бурхан болчихсон, ээж олон малтай ганцаараа учир “Ээждээ тус болдог юм билүү, сургуулиас гардаг ч юм билүү” гэтэл ээж минь надад “Чи сургуулиас гарч болохгүй. Чи Монголдоо сур” гэж байна. Тэгээд би багшийн мэргэжил сонгосон. Яагаад гэвэл би математиктаа муу гарч байсан ч математикийг сурч чадсан. Юм мэдэхгүйн зовлонг биеэрээ туулсан учраас сонгосон юм. Юм мэдэхгүйсээд байх ч юу байхав, учраа олдоггүй юм байна лээ. Тиймээс хүүхдэд тус болъё гэж математикийн мэргэжлийг сонгосон.

-Багш болоод өөрийн бодож байсан шигээ хүүхдүүдэд ойлгуулж чадаж байв уу?

-Тэр үед зургадугаар ангийн математикийн хичээлийг арифметикаар шалгалт авдаг байлаа. Манай ангиас хоёр хүүхэд муу гарчихлаа. Нөгөө ангийн багшийг Металов гэдэг байлаа. Бас математикийн багш. Тэдний ангид муу гарсан хүүхэд байсангүй. Тэгээд би бодлоо. Бодох тал дээр би Металов багшаас илүү л дээ. Арифметикаар ч бодно, тэгшитгэлээр ч бодно. Надаас бодлого асуудаг байхгүй юу. Надад ямар дутагдал байсан гэхээр заахдаа ярих маягаар л явдаг байж. Одоогоор бол багш төвтэй сургалт. Хүүхдэд ойлгуулах арга нь Металов багш надаас илүү байж. Би тэр тал дээр дутуу юм байна гэдгийг ойлгосон. Мэддэг хэрнээ заах арга барилаа олоогүй. Баахан юм тайлбарлаад хаячихдаг, самбарт биччихнэ. Ойлгосон уу гэхээр хүүхдүүд худлаа ойлгосон л гэдэг. Хүүхдийн нүдний гал асахгүй, баяр баяслыг мэдэрч чадахгүй байсан юм. Тэгэхээр би муу багш. Мэдэхийн хувьд мэддэг, өгч чаддаггүй. Нөгөө талдаа арга барилаар их хоцрогдолтой багш. Хуучин юмаа давтаад л… Тэгээд бодсон юм… Энэ хүүхэд над шиг математик ойлгохгүй зовж байгаа, эднийг яаж би сургах вэ, Арга барилаа өөрчлөх юм байна гээд багштай холбоотой зүйлийг маш их уншсан л даа. Тэгээд өөртөө шаардлага тавьж арга барилдаа шинэчлэл хийсэн. “Арифметикийн бодлогыг хэрчмээр бодохгүй гэсэн шинэ арга зүйг боловсруулж, улсын хэмжээнд туршлага болгон түгээн дэлгэрүүлсэн”. Энэ аргаар ном бичиж, нийтийн хүртээл болгохоор шамдан ажиллаж байна.

-Та хувийн сургуулиа хэзээ байгуулсан юм бэ?

-1990 онд байгуулсан. Яг ардчилал эхэлдэг жил би Дархан-Уул аймгийн Долдугаар сургуулийн захирал байлаа. Манай хүү нэг герман хүн дагуулж ирсэн юм. Сургууль байгуулна, надад багш мэргэжилтэй хүн хэрэгтэй гэж тэр герман хүн хэлсэн. Анх тэр нөхөртэй хамт Долдугаар сургуульд хоёр анги нээсэн. Дөч гаруй хүүхэдтэй. 1992 оны үед захирлыг сонгуулиар сонгодог боллоо. Сонгуульд залуучууд надтай өрсөлдлөө. Би гурван саналаар ялсан юм. Тэгсэн надтай өрсөлдсөн хүү “Та олон жил багшилсан. Одоо залуучууддаа өг” гэлээ. Би ялчихсан ч “Өгье, та нар ав” гээд өгсөн. Дотроо жаахан дургүй л байлаа. Шинээр байгуулагдсан сургуульд ажиллая гэж бодон, ажлаас чөлөөлөгдсөн.

-Танай сургуулийн сургалтын системийн онцлог юу вэ?

-Анх сургууль байгуулахад надад нэг зүйл бодогдсон. Монголын багш нар бүтээдэг юм байна. Стандарт өгдөг юм байна. Нэг л зүйл дутуу байдаг. Гадаад хэлийг заасан шиг зааж, өгсөн шиг өгч чаддаггүй. Хэл гэдэг агуу юм. 1990 оноос нээлттэй боллоо шүү дээ. Би сургууль байгуулна, гэхдээ гадаад хэл заадаг сургууль байгуулна гэж мөрөөдсөн. Үүнд минь Дархан-Уул аймгийн үе үеийн дарга бүгд сайхан сэтгэлээр хандаж, их тусалсан. Тэгээд л олон зуун шавьтай болсон. Монголын арваннайман аймагт миний шавь нар байдаг. Тэгээд л Монгол Улсын төрийн бус өмчийн анхны дунд сургууль Дархан- Уул аймагт 1993 онд байгуулагдсан юм.

-Гадаад хэлийг танай сургууль ямар стандартаар заадаг вэ?

-Манай сургуулийн англи хэлний хичээлийг Сингапурын сургалтын стандарт, хөтөлбөр, сурах бичгээр, герман хэлний хичээлийг Германы дунд сургуулийн хөтөлбөр, стандарт, хөтөлбөр, сурах бичгээр, япон хэлний хичээлийг Японы дунд сургуулийн хөтөлбөр, стандартаар явуулдаг онцлогтой. Манай сургуулийн англи хэлний хөтөлбөр, стандартыг АНУ-ын Денверийн их сургуулийн профессор Деннис Билхойд гэдэг эрдэмтэн манай сургууль дээр ирж монгол багш нарын хамт таван жил боловсруулж, хөтөлбөр стандартыг 2008 оноос эхлэн хичээллэж байна. Манай сургуулийн англи хэл заадаг, монгол багш нарыг гадаадын мэргэжилтэн багш нарын түвшинд хүргэж заадаг болохоор Сингапур, герман, Япон, Америк, Швейцарийн олон улсын сургуульд жил, хагас жилээр багшлуулж, мэргэжил арга зүйг дээшлүүлж, хамтын гэрээгээр ажилладаг. Энэ нь манай сургуулийн холыг харсан, үр өгөөжтэй, том бодлого юм. Манай сургуулийг одоогоор 700-гаад хүүхэд бүрэн дунд боловсрол эзэмшиж, дэлхийн 17 оронд сурч, төгсөн, суралцаж гадаад болон дотоодод ажиллаж амьдарч байна. Зөвхөн Оюу толгойд манай сургуулийн 54 төгсөгч ажилладаг. Бид багш ажилчдынхаа хүүхдүүдийг өөрийн сургуульд үнэгүй сургаж, дотоод гадаадын их сургуульд 100 хувь төлбөрийг нь даан сургаж нийгмийн асуудлыг шийддэг гэх мэтээр манай сургуульд олон давуу тал бий.

-Хүүхдийг багаас нь тоонд дуртай болгохын тулд эцэг эхчүүд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Хамгийн гол нь математикийн хичээлийг зааж байгаа багш гол үүрэгтэй, сурагч мэрийн сурах үүрэгтэй, эцэг эх туслан дэмжиж өгвөл үр дүн гарна. Хамгийн гол нь суралцагч эрдэм мэдлэгийг чухалчилж, өөрөө мэдлэгийг бүтээж, бие даан сурах хүсэл эрмэлзэлтэй байх хэрэгтэй.

-Танай сургууль ямар нэртэй юм бэ?

-Дархан-Уул аймгийн Гадаад хэлний сургалттай 19 дүгээр сургууль. Зарим хүмүүс Дарханы герман сургууль л гэдэг юм. Германуудтай анх байгуулсан болохоор тэгдэг л байх. Зарим нь Дэлгэр багшийн сургууль гэдэг. Олон нэртэй л дээ.

– Таны хөдөлмөрийг төр их үнэлсэн байх даа?

-Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Алтан гадас одон, Ардын хувьсгалын 60, 70, 80, 90 жилийн ойн медаль, Эрх чөлөөний одон, Боловсролын тэргүүний ажилтан зэрэг гавьяа шагналыг төрөөсөө хүртсэн.

-Эцэг эх, багш нарт хандаж хэлэх үг байгаа байх?

Хүний амьдрал баялаг. Гэхдээ хүн бүхэн өөрийнхөө төлөө, үр хүүхдийнхээ төлөө зөв сонголт хийж, сурч мэдэж, боловсрохын төлөө хичээх хэрэгтэй. Мэдлэг, боловсрол бол хүний насан туршид үр хүүхэд, шавь нарт өвлөгдөх үнэтэй өмч юм. Эцэг эхчүүд, багш сурган хүмүүжүүлэгчид бид хамтдаа эх орныхоо ирээдүй болсон үр хүүхэд, шавь нарынхаа төлөө ихийг бүтээхийн ерөөлийг өргөе.

Г.НЯМДЭЛГЭР

Төрийн хан хуурч Ц.Цэрэндоржтой ярилцлаа.

---

-Таныг багадаа хэл муутай хүүхэд байсан гэж сонссон?

-Би жаахан байхдаа хувингийн углаа хийдэг үзүүртэй мод амандаа зууж гүйж байгаад тагнайгаа сөхчихсөн юм. Тэр үед манайх нүүж байсан болохоор ээж анзаараагүй байх. Гэрээ нүүлгэх гээд ачаа ачиж байсан чинь нэг нүдээ нээгээд хартал манай гэр бариатай байх юм. Ухаан алдчихсан байсан юм билээ. Түүнээс болоод тагнай дээр дуугардаг “р” үсэг “л” гэж дуугараад байдаг болчихсон юм. Үүнийг яаж “р” дуугардаг болгох вэ гэхээр яг хэлний ховилоор хэлэхээр болох юм. Түүнээс яг бусад хүн шиг тод дуугарч чаддаггүй болсон.

-Бага, дунд сургуульд байхдаа хэр дүрсгүй хүүхэд байсан бэ?

-Би бага сургууль төгсөөд, Цогтцэций сумын дунд сургуульд нэг жил сурсан. Энэ үед миний өргөж авсан ээж хөдөө ганцаараа амьдардаг байлаа. Өргөж авсан аав минь намайг сургуульд орохоос өмнөхөн өөд болсон. Тэгээд ээжтэйгээ хоёулаа амьдардаг байсан. Хөдөө мал маллана. Нэгдэл байгуулагдахад шүдлэн маллаж байхад минь нэгдлийн дарга Мандал гэдэг нөхөр ирж малыг маань усанд оруулаад, “За шүдлэн чинь сайхан таргалж байгаа юм байна. Сайн маллажээ” гэв. Би “Тийм ээ” л гэлээ. Тэгээд манайд очиж цай ууж суухад нь би хэллээ “Ээжийн хөл муудаад байдаг, миний амьдрал тиймэрхүү, хөдөлмөрийн хөлс муу. Намайг төвд суулгаж өгөхгүй юу” гэсэн. Тэгтэл “За хө бодно оо” гээд л явсан. Эхний нэг сар чимээгүй л байлаа. Харин нэг өглөө манай нэгдлийн “51” гээд машин нэг толгой дээгүүр гараад ирлээ. Тэгсэн манайд ирээд “Сум руу нүүх юм боллоо” гэв. Манай гэр тас хар унь энэ тэр нь. Хөдөөний айл чинь гал тулгатай учраас хамаг л юм хөө тортогтой хар болчихсон. Сумд очоод дарга нарын гэрийн баруун талд буух гэхээр нь би “Хүүе, хүүе та нар харсан биз дээ. Манай гэр тас хар байгаа биз” гээд буулгаагүй юм. Тэгээд зүүн тийшээ нэг толгойн энгэрт бууж сэтгэл амарсан. “Одоо ажил яах юм бол” гэтэл “дуудна аа” л гэсэн. Тэгсэн нэг өдөр нэгдлийн дарга дуудаад очтол, “За хө ус зөөнө өө чи, морин дэлээр. Нэг их том хангал морь бий. Түүнийг сургана аа. Тэгээд ус зөөнө” гэсэн. Тэгээд л нөгөө хангал морь нь ирлээ. Олон харчууд дөрвөн мөчийг нь чөдөрлөчихсөн аахилж уухилсан морийг тэргэнд оруулах гээд ноцолдоод л байна. Маргааш өглөө нь өрөөлтэй давхиулаад тэргэнд оруулсан юм. Тэрэг нь юу байхав дээ 69 машины хоёр дугуй хийгээд сайн модоор тоноглоод төмрөөр хүрээлчихсэн, 200-гийн поошиг (хувин)-г хажуу талыг нь цоолоод хэвтүүлээд хийсэн усны сав. Адуу чинь их ухаантай амьтан. Хориод хоногийн дараа өглөөдөө намайг хараад л янцгаагаад зогсож байдаг болсон юм. Тэгээд л хоёулаа хоёр жил орчим ус зөөсөн. Дараа нь цэрэг татлага боллоо. Тэгсэн Даланзадгад хотод очиж, бүх сумын залуус комисслуулна гэлээ. 1958 онд цэргийн алба таван жил байлаа. Миний муу ээж хөл нь тааруу явах болоход “За миний хүү машин барьдаг болоод ирээрэй. Тэгвэл унаатай зүгээр шүү” гэж захилаа. Би аймагт очоод комисслуулаад тэнцчихсэн. Учир нь тэр комисс нь тав хоногийн өмнө ирчихээд биднээр тоосго цохиулсан юм. Тэгэхэд нь би энэ тэндээс цугласан 40, 50-иад залуусаас хамгийн олныг цохисон. Долоо хоногт 700 гаруй тоосго цохисон нь байж. Тэгээд долоо хоносны дараа тараах боллоо. Ингэхэд арваад залуугийн нэрийг дуудсаны дунд миний нэр байсан юм. “За бусад нь яв” гээд л буцаасан даа. Би тэнд үлдчихлээ, яах гэж байгаагаа ч мэдэхгүй. Тэгж байгаад л биднийг барилгад өгч байсан юм даа. Барилгын тасагт ороод л ажил хийж байтал хад нурааж байсан нэг хүн миний мөрөн дээр юм унагаагаад далыг минь гэмтээчихсэн. Тэгээд мужаан хийх үү, оёдол хийх үү гэхээр нь оёдлын тасагт очсон. Тэнд очоод комбинзон, шарваар (өмд) зэрэг тэр үед дэлгэрч байсан юмнуудыг оёсон. Оёдолчин хийж байхад аймагт албан газруудын урлагийн үзлэг боллоо. Тэр үед би морин хуураараа жонон хар мориныхоо явдлыг дарчихдаг, бас хэдэн үг холбож байгаад магтаал хэлдэг болчихсон байсан.

-Та өргөмөл байсан гэлээ шүү дээ. Төрсөн аав, ээж тань ямар хүмүүс байсан юм бэ. Асууж сурч байв уу?

-Миний төрсөн аав Банзрагч гэж хүн байсан. Ээжийг минь Маамуу гэдэг байлаа. Тэд таван хүү, нэг охинтой. Би хамгийн бага нь байсан юм. Ээж минь жилийн зайтай миний дүүг төрүүлэх гээд эндчихсэн. Хүүхэд нь ч, ээж ч хоёулаа эндчихсэн гэнэ лээ. Аав минь таван хүү, нэг охинтойгоо үлдээд би ой гаруйтай жаахан байсан болохоор “Би энэ нялх амьтныг гишгэчих гээд байх юм. Дарж унагачих гээд байна. Нөгөөдүүл нь ч арай учир мэдэхээр том болчихсон. Та бүхэн энэ хүүхдийг авч хүн болго” гэж гуйгаад өгсөн юм гэнэ лээ. Авсан аав минь Буянгийн Дашням. Доогоогийн Цэен гэж ээж минь. Өргөсөн аав, ээж минь хүүхэд төрөөгүй. Тэгээд л аав, ээждээ ирсэн. Би сахилгагүй хүүхэд байсан шиг байгаа юм. Зодуулж ч үзнэ. Загнуулж ч явна. Хөөрхөн хөөрхөн юм болно. Зодуулах ч юу байхав багахан алгадуулна. “Чи яаснаа ухаар. Томоотой байхгүй юу” л гэнэ. Тэгээд л өргөсөн аав, ээжийн гар дээр өсч өндийсөн юм. Намайг долоон настай байхад аав минь бурхан болчихсон. Түүнээс хойш өргөж авсан ээжтэйгээ хоёул явсаар энэ зэрэгт хүрчээ. Аавыг бурхан болсны дараа би ээжээрээ овоглосон юм. Миний төрсөн ах, эгч нар бүгд бурхан болчихсон. Хамгийн сүүлд уржнан жил их ах минь үлдсэн байж байгаад дүү нар нь бурхны оронд очсон хойно явсан даа.

-Хэдэн наснаасаа эхэлж морин хуур тоглож сурсан юм бэ?

-Тэр үед бол 20 гаруйтай л байсан. Урлагийн үзлэг дуусахад манай үйлдвэр холбоо албан газруудаас нэгдүгээр байр эзэллээ. Тэгээд л аймгийн хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга дуудуулжээ. Би “ямар хүн байдаг юм бол доо” гэж бодоод л захиргаагаа ч мэдэхгүй хүнээр заалгаж аваад очлоо. Тэгтэл Соёлын хэлтсийн дарга Бадамгарав гэсэн хүн байж байна. Ортол Баян-Уул суманд дөрөвдүгээр анги төгстөл хичээл заасан багш маань сууж байлаа. “Чамайг албан газруудын урлагийн үзлэг дээрээс харлаа, хуур хөөрхөн дарж байна, магтаал уншиж байна. Соёлын ордонд авна аа. Чи харин тэгээд битгий хамраа сөхчихөөрэй. Тэгэх юм бол буцаагаад буулгачихна шүү” гэж билээ. Тэгж урлагт орсон юм.

-Тухайн үед хуучин байсан ерөөл магтаалуудыг бүгдийг нь цээжилчихсэн байсан уу?

-Тухайн үед би хамгийн эхлээд Жавзадмаа гуайн зохиол “Нойрноос сэрсэн тал” гэдэг роман уншсан юм. Бичиг үсэгт тайлагдчихсан хүн чинь бас яах вэ уншаад цээжлээд байж болно. Дараагаар нь Чойжилын Чимидийн яруу найргийн ном уншаад “Үгүй ээ энэ чинь дандаа л ингэж бичээд л эхэнд нь А-аар дөрвөн мөр, Б-ээр дөрвөн мөр бичиж хоёр талаас нь ингэдэг юм байна шүү дээ” гэж бодсон. Би тэр үед мөр, толгой холбож шүлэг бичдэг гэж мэддэггүй байлаа. Харин үүнээс хойш шүлэг, магтаал өөрөө зохиож бичдэг болсон. Миний хамгийн анхны шүлэг “Хавар” гэдэг нэртэй. “Говийн мэдээ” сонинд гарч байсан юм.

-Хэзээ хот руу орж ирсэн юм бэ?

-Соёлынхоо ордонд 12-13 жил 35 нас хүртлээ ажилласан. Тэгээд гучин хэдтэй МУИС-д конкурсдэж азаа үзсэн юм. Түүн дээр бол жинхэнэ азаа үзсэн. Би чинь бас гайгүй толгой холбоод биччихдэг байсан болохоор Утга зохиолын ангид орох гээд л азаа үзсэн хэрэг. Шалгалт өгөх гээд дөрвөн хүнтэй нэг ангид орлоо. Босч явсан, нэгнийгээ харах гэсэн хүнийг шууд гаргана шүү л гэж байна. Би ч ямар сэдэв ирэх бол доо гээд гайхаж байлаа. Харин тэгтэл “Цаг төрийн үймээн”-ээр 180 үгтэй зохион бичлэг бич гэсэн. Би баярласан гэж жигтэйхэн. Алтай таван богдоос дорнын их уул хүртэл, Алтан говийн уудмаас хилийн хойд овоо хүртэл цаг төр үймээнтэй байлаа… гэж эхлээд л 180 үгэндээ тааруулж бичлээ. 40-50-иад хүн тус тусдаа бичгээр шалгалт өгцгөөж байсан. Үгийн баялаг, бичгийн чадвараар шалгаж, их сургууль, техникумд оруулна. Маргааш өглөө нь бороо шиврээд л шалгалтын хариу гарсан газар руу очтол нэг найз маань “Чамд баяр хүргэе. Ёстой чадлаа даа” гээд л бөөн баяр. Ойртоод харсан чинь Цэенгийн Цэрэндорж хамгийн эхэнд, дараагаар нь Гандинпилийн Охиноо гэж улаанаар бичээд бусад нь доошоо жагсаж дээ. Тэнцсэнийг ч хэлэх үү, ангиа сонгосныг ч хэлэх үү баярласан гэж жигтэйхэн. Гуяа алгадаад л ээждээ очоод хэлсэн “Үгүй хүү минь тэнцчихдэг юм аа” гээд л ээж минь их баярласан. “Үгүй энэ МУИС гэдэг чинь ганц том их сургууль биз дээ. Түүнд нь орчихож байгаа юм уу” л гэж байна “Тийм ээ” л гэсэн. Тэгээд л МУИС-д таван жил сурч төгссөн. Төгссөний дараа Зохиолчдын хороо, Өмнөговь аймаг хоёр булаацалдаад, Өмнөговь Соёлын хэлтсийн даргаар тавина гээд, энд болохоор Монголын зохиолчдын хороонд ардын уламжлалын тэнхим байгуулж, мөнгө олно гэнэ.

Нэгдүгээрт Зохиолчдын хороог мөнгөжүүлнэ, хоёрдугаарт аман зохиол, орчин үеийн утга зохиол хүүхэд багачуудад зориулан тоглоно, гуравдугаарт хошин шог тоглоно гэж байсан.

-Та маш сайн оюутан байсан байх нь ээ?

-Гайгүй шүү. Бор гэдэг хатуу багшийн удирдлага дор би их юм сурсан даа. Тэр багш л надад онц сайн тавьчихсан байгаа юм даа.

-Тэр үедээ бас хүндрэл бэрхшээл тулгарч л байсан байх даа?

-Намайг нот сур гэж хүмүүс хэлдэг байлаа. Би сурахгүй өөрийнхөөрөө задгай явна гэсээр өөрөөрөө л явсан. Чи нот сурахгүй хол явна аа гэж Соёлын ордныхон хэлдэг байлаа. Тэгээд сургуульд конкурс өгөх болоход нот мэдэхгүй байж яаж конкурс өгнө гэж яаж боддог байна аа гэж хэлдэг байсан юм.

-Тэгээд нот сурсан юмуу та?

-Үгүй. Би ерөөл магтаалаа уншина. Өөрийнхөөрөө л байсан. Түүнийг сураад би ямар хөгжмийн зохиолч болох гэж байгаа биш. Хэл ам нь байгаагаас хойш би уран зохиол оролдоно гэж явсаар ирсэн.

-Утга зохиолын анги авахдаа л цаашдаа морин хуур, ерөөл магтаалаа хийнэ гэсэн бодолтой байсан уу?

-Тийм л бодолтой сонгосон. Өөрөө шүлгээ зохиочихдог болно л гэж орсон. Хүнээс гуйж, мөнгө өгч аз худалдаж авах гэж байснаас өөрийгөө өөрөө худалдаж авлаа гэж бодоод л төдийгөөс өдий хүртэл зүтгэж байна даа. Сайхаан сайхан. Улаанбаатар хотод ирээд Зуун айлд айлын хашаанд найман толгойтой дөрвөн ханатай гэрт таван жил амьдарч байлаа. Тэнд байхдаа ханьтайгаа нийлсэн. Оюутан болж явдаг жилээ Өмнөговь аймагт арван жилийн есдүгээр ангийн охинтой танилцсан. Тэр үед хүүхэд багачууд эргүүлж тойруулсан тийм явдал гарвал шоронд явдаг байлаа шүү дээ. Тэгээд шоронд явж байгаа багш нар байлаа шүү дээ. Би есдүгээр ангийн Буянхүү гэдэг охинтой танилцсаны учир нь түүний аав Соёлын ордны нягтлан бодогч байсан л даа. Тэгсэн нэг өндөр зэгзийсэн охин аавтайгаа уулзчихаад л гараад явдаг байсан юм. Гэтэл нэг өдөр намайг “Манайд очиж цай уу. Би хоол хийж өгье” гээд аавтайгаа цуг дагуулж явсан юм. Ингээд л байдлыг мэдэлцсэн. Тэгээд Буянтайгаа хоёул боловсрол эзэмшиж төгсөнө гэж ярьсан юм. Түүнээс наана арван жилээ хүүхэдгүй төгсөх хэрэгтэй. Тэр минь бас МУИС-д сурч төгссөн.

-Эхнэр тань ямар мэргэжилтэй юм бэ?

-Эдийн засагч. Тэр үед бүх дээд сургуулиуд цуг шалгалт аваад тэнцсэн нь ордог байлаа шүү дээ. Тэгээд санхүү, эдийн засгийн чиглэлээр сурсан юм.

-Гэр бүлийнхээ тухай ярихгүй юу. Хүүхдүүд тань морин хуурыг их дээдэлдэг, биширдэг байх?

-Бид хоёр хүүхэдтэй. Хүү, охинтой. Нэг ач, нэг зээтэй. Бид амьдралын төлөө зүтгэж явсаар л өдий хүрлээ. Миний хүү морин хуурч. Японд болсон олон улсын Гран Пригаас морин хуурын төрлөөр тэргүүлж байлаа. Бид хоёр гадаадын зочид төлөөлөгчид ирвэл хоёул зэрэгцэж суугаад тоглодог.

Үргэлжлэл бий…

Ц.ЧИМЭДЦЭЕЭ

Баруун гар талаас Б.Санжаа

Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн Мэдээлэл харилцаа, менежмэнтийн сургуулийн ахлах багш Б.Санжаатай ярилцлаа.

---

-Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу?

-Болдын Санжаа. Булган аймгийн Дашинчилэн суманд төрсөн. Сумын Ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөж, 2004-2008 онд МУИС-ийн Физик электроникийн их сургуульд суралцсан. 2008 оноос Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуульд багшилж эхэлсэн. Анх арга зүйч багшаар орж байсан юм. 2014 оноос ахлах багш гэсэн статустай ажиллаж байна. 2012-2014 онд Солонгос улсад магистрын зэрэг хамгаалсан. 2017-2018 оны хооронд Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуульд Математик боловсруулалт, дизайнер загварчлалын чиглэлээр давхар магистрын зэрэг хамгаалсан. 2017 оноос эхлэн Шинжлэх ухаан технологийн их сургуулийн Холбоо мэдээлэл технологийн сургуулийн элекроникийн тэнхимд докторант хийж байгаа.

-Яагаад багш болохоор шийдсэн юм бэ. Аав, ээжийн үлгэр дуурайл байв уу?

-Манай ээж Булган аймгийн Дашинчилэн сумын ерөнхий боловсролын сургуулийн физик, математикийн багш. Тэгээд л хувь заяагаар ч гэх юм уу 2008 оноос Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуульд цагаар хичээл зааж байгаад 2012 онд үндсэн багш болсон. Багш болох нь миний багын мөрөөдөл. Ээж минь өдөр болгон самбарт гарч, миний өмнө хичээл заадаг байсан учраас ээжээсээ үлгэр жишээ авсан. Миний дүү Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн Байгалийн ухааны тэнхимд бас багшилдаг.

-Мэдээлэл зүй, компьютер хангамжийн мэргэжлийг сонгосон нь техник технологи хурдацтай хөгжиж байгаатай холбоотой юу?

-Физик, элекроникийн чиглэлээр МУИС-ийн бакалаврын зэрэг хамгаалсан. Миний мэргэжил бол мэдээлэл зүй гэдгээс арай өөр ойлголт. Яагаад гэвэл физик элекроникийн салбар сүүлийн үед хөгжөөд микро схем, микро техник, инновиашн орчинд үндэс суурийг нь хийх микро чипийг хэрхэн боловсруулах уу гэдэг талаас нь эзэмшсэн. Яалт ч үгүй мэдээлэл зүйтэй ижилхэн компьютертэй холбогддог. Компьютерийн хард, софтфортуалыг мэддэг, судалдаг хүн л гэсэн үг л дээ. Дараа нь Солонгост очихдоо электрон холбооны чиглэлээр суралцсан. Вайрлэс нетворк, вайрлэс холбоосууд, 3G, 4G-ийн талаар судалгаа хийж зэрэг хамгаалаад ирсэн. Энэ мэргэжлийг гүнзгийрүүлээд тухайн микро чипэнд явж байгаа боловсруулалт ямар төрлийн боловсруулалт лок үйлдлүүд болдог юм, түүнийг хэрхэн боловсруулж яаж хурдыг нэмэх үү, өөр нэмэлт интерпрейсүүдийг хэрхэн холбож болох уу гэх мэтчилэн зүйлсийг дэлгэрэнгүй судлахын тулд математик боловсруулалтын чиглэлээр зэрэг хамгаалсан. Үүн дээр үндэслээд 2012 оноос хойш гадаадын эрдэм шинжилгээний өгүүлэлд, журнал гэж ярьдаг бидний хувьд маш чухал. Түүнд тогтмол өгүүлэл хийж ирсэн. Өнгөрсөн жил нэгийг хийгээд ирсэн жишээтэй. Тэрэн дээр микро чип дотор боловсруулалтыг хэрхэн математик загварчилна гэсэн үг. Тэр нь би өөрөө загвар гаргаж ирээд математик моделио боловсруулаад тэр боловсруулсан моделио чипэндээ суурилуулаад үр дүнтэй хэмжилт хийх тэр л процессийг судалж байна гэсэн үг. Тэгэхээр физик, математиктай яалтчгүй холбогддог. Гэхдээ 100 хувь мэдээлэл зүй биш. Мэдээлэл зүй гэдэг нь мэдээлэл технологийн салбарт компьютерийн программ хангамж, мэдээллийн систем, техник хангамж, орчуулагч багш зэрэг мэргэжлүүдийг зангидсан ерөнхий цогц нь юм. Миний мэргэжил бол салбар руугаа чиглээд орчихсон компьютер сайнс гэдэг чиглэл рүүгээ л дээ.

-2008 оноос хойш багшилахад арван жилийн өмнөх үеийн хүүхдийн компьютерийн тухай мэдлэг 2018 оныхтой харьцуулахад хэр зэрэг дээшилсэн байна вэ?

-Ерөнхийдөө инновиашн гэдэг шүү дээ. Шинэ арга технологи. 2008 оноос эхлээд мэдээлэл технологийн салбарт маш хурдацтай өсөлтүүд гарч ирсэн. Гол нь тэр шинээр гарч ирж буй технологиуд бусад технологиосоо хүний хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх зорилготой. Жишээ нь, би дэлгүүрт ороод талх худалдан авахдаа өмнө нь би мөнгө өгдөг байсан бол одоо карт хэрэглэх болсон. Магадгүй одоо вайрлес орчинд мөнгийг автоматаар шилжүүлэх боломжийг хайж байна гэж уржигдархан мэдээгээр ярьж байсан. Энэ бүх зүйлүүд үсрэнгүй хөгжил гэдэг зүйлийг харуулаад байна. 2008 оноос бид ухаалаг утас гэдэг зүйлийг дөнгөж мэдэрч эхэлж байсан. 2006-2007 оны үед анх ухаалаг утас Монголд орж ирж байсан. 2010 оноос фэйсбүүк гэдэг зүйлийг монголчууд хэрэглэж эхэлж байлаа. гэтэл өнөөдөр фэйсбүүк хэрэглээний ямар түвшинд очсон байна. Бүх салбар руу орчихсон. Хүүхдүүдийн мэдлэгийн хувьд яривал минийхээр эсрэг байр суурьтай байдаг. Бидний үед аливаа технологийг олохын тулд илүү хөдөлмөрлөдөг байсан. Яагаад гэвэл бидэнд вайрлес орчинд карт гэдэг зүйлийг уншуулах боломж байгаагүй. Бид түрүүвчээ гаргаж ирээд мөнгөө тоолоод өгнө. Тэгэхээр бид мөнгөний хуваарилалт гэдэг зүйлийг мэддэг байлаа. Карт гэдэг зүйл гарч ирснээр мөнгө тоолох шаардлагагүй. Автоматаар уншуулаад боллоо. Түүгээр юу хэлэх гээд байна гэхээр бид тэр мөнгийг тоолсноор мөнгийг яаж багцлах уу гэдгийг илүү судалдаг. Орчин үед түүнийг тоохоо больсон. Түүнийг энгийн зүйл “Би карт уншуулна” гээд хаячихдаг. Тэнд хэдэн бутархай мөнгийг яаж тоолж, багцлахыг ойлгодоггүй. Түүнтэй ижлээр одоогийн хүүхдүүдийн байр суурь арай эсрэг юмуу гэж би хардаг. Яагаад гэвэл тухайн үед хүүхдүүд орж ирэхдээ энэ мэргэжлээр би боловсорч, ирээдүйн хоолоо олох, эзэнт гүрнээ байгуулна гэж зорьж, зүтгэж орж ирдэг байсан бол орчин үед би эзэнт гүрнээ байгуулна гэсэн хүсэл мөрөөдөл байдаг. Би үгүйсгэхгүй. Хамгийн гол нь тэр хүсэл мөрөөдлийнхөө зууны 40 хувь нь бэлэн зүйл авдаг болсон. Тийм л учраас тухайн хүүхдийг хөгжүүлэх төлөв түвшинд яримаар санагддаг. Сайн хүүхдүүд бий л дээ. Сайны хажуугаар саар бас бий.

-Солонгостой харьцуулахад Монголын программ хангамжийн түвшин хэр санагддаг вэ. Таны хувьд?

-Миний хувьд өөрийнхөө түвшинд харахад хийх чадвараараа хоцорно гэсэн асуудал бол байхгүй. Ялангуяа Солонгост монголчууд очоод сурахад маш өндрөөр үнэлэгддэг. Яагаад гэвэл юмыг маш хурдан тогтоодог. Цаашаа боловсруулалт, тооцооллуудыг маш сайн хийдэг. 2016 оноос хойш би хүүхдүүдэд төсөл орох болсон. Монгол хүүхдүүдийн хувьд залхуу гэдэг нь харагддаг. Түүнээс багахан хөдөлмөрлөвөл гадны хүүхдээс ялгарах зүйл юу ч байхгүй. Мэдээж технологи бол өөр. Технологи хоцрогдож байгаа. Хүн болгон л хэлдэг. Гэхдээ миний хувьд 2010 оноос эхэлж бид технологиос хоцроод байх асуудалгүй болсон. Солонгост нээлтээ хийсэн утсыг сарын дараа Монголдоо барих эрхтэй болдог. Одоо 3G, 4G, 5G сүлжээ бариад эхэлж байна. Монгол Улс 5G технологийг хүлээж авахад бэлэн болоод байгаа. Энэ өнцгөөс харвал бид технологиос нэг их айхавтар хоцроод байх нь юу л бол. Гэхдээ орж ирэхэд хугацаа зарцуулдаг. Бид google-ээс хүссэн зүйлээ хайх боломжтой. Ганц асуудал нь бидний хэлний мэдлэг. Хэл сурахдаа хойрго ханддаг.

-Монголчууд өөрсдөө ухаалаг утас хийх боломж нөхцөл хэр вэ?

-Мэдээж нөхцөлийг нь бүрдүүлээд бүтцийг нь гаргаад ирвэл бидэнд хийж чадахгүй гэх зүйл байхгүй. Бид чадна. Одоогоос арваад жилийн өмнө МУИС-ийн хэсэг багш нар хамтраад процессор хийж байсан. Тэгэхээр тэр бол боломжтой. Бид хийгээд гаргаад ирэхээр эдийн засгийн үзүүлэлт үнэ худалдаж авах үнийн хооронд зөрүү гардаг. Бид аль болох хямд үнээр зарахыг хичээнэ. Гэтэл бодит байдал дээр зардал худалдаж авах үнээс өндөр гардаг.

-Программ хангамж чиглэлээр сурах хүсэлтэй хүүхдүүд ямар хичээлдээ анхаарах ёстой вэ?

-Миний зүгээс зөвлөхөд сүүлийн үед пайтин (программчлалын хэл) гэдэг зүйл маш чухал болсон. Дэлхийн түвшинд пайтинг их ярьдаг болоод байгаа. Энэ нь гар утас, программ, вэб орчны хөгжүүлэлт, хиймэл оюун ухаан гээд бүх зүйл дээр орж ирдэг. Математик тооцооллын үндсэн дээр программ бичигддэг.

-Техник технологийн хөгжлийг дагаад хүн бүр компьютер хэрэглэдэг болсон. Анхан шатны хэрэглээний түвшинд суралцахын тулд ямар программуудыг эзэмшсэн байх шаардлагатай вэ?

-Манай сургууль мэдээллийн технологийн суурь хичээлүүдийг заадаг. Программ хангамж, техник хангамж, үйлдлийн систем зэрэг ойлголтуудыг энэ хичээл дээр судладаг. Үйлдлийн системийг хэрхэн суулгах вэ гэдгээс илүүтэйгээр үйлдлийн систем дээр өөрийн файлыг хэрхэн хүнд алдахгүйгээр хадгалах уу гэдэг талаас нь заадаг. Бүх компьютерүүд цахим орчинд холбогдсон байдаг нь хүссэн хүн нь халдлага хийх боломжтой гэсэн үг. Хэрэглээний программууд ажил дээр гараад илүү хэрэг болдог. Ворд, эксэл, повер пойнт гээд оффис программууд дээр ажиллаад сурчихад хэрэглээний түвшинд асуудалгүй болчихно.

-Технологийн хөгжил өдөр ирэх тусам маш хурдацтай өөрчлөгдөж байна. Тэгэхээр энэ хурдтай яаж хөл нийлүүлэн алхах вэ?

-Мэдээлэл технологи минут, секундээр хувьсаж байгаа. Унтаад сэрэхэд өөр нэг техник технологи гараад ирэхийг үгүйсгэхгүй. Тиймээс маш хөдөлмөрч байх хэрэгтэй. Энэ хурдыг гүйцэхийн тулд заавал шинэ төхөөрөмж худалдаж авах нь гол биш. Гол нь энэ төхөөрөмжүүдэд ямар сайжруулалт хийх үү гэдэг нь мэргэжлийн хүний хийх ажил.

Зүүн гар талаас Ц.Гэпилмаа, найз Б.Сартаг

Нэхмэл, хивс, ээрмэлийн үйлдвэрийн анхдагчдын нэг Ц.Гэпилмаатай ярилцлаа.

---

-Та өөрийгөө танилцуулна уу?

-Би 1941 онд Улаанбаатар хотод төрж Төв аймгийн Баянчандмань сумын бага сургуульд сурч байгаад Улаанбаатар хотын Гуравдугаар дунд сургуулийг дүүргэсэн. Улмаар нэхмэлийн чиглэлээр мэргэшиж, насаараа Нэхмэлийн үйлдвэрт ажилласан.

-Монголд хөнгөн үйлдвэр хэзээнээс байгуулагдаж эхэлсэн юм бол?

-Миний ажил амьдрал үндэсний аж үйлдвэртэй холбоотой. Дэлхийн аж үйлдвэрийн комбинат 1934 оны гуравдугаар сарын 26-нд ашиглалтад орж, арьс шир, ноосны чиглэлийн үйлдвэрүүдийн эхлэл тавигдсан байдаг. Тэр үед гадаадын 2000 худалдаачин Монголын хилээр давж орж ирсэн. Түүний 360 нь Улаанбаатар хотод худалдааны пүүс, хоршооллоор ажиллаж эхэлсэн. Тэдний сонирхдог зүйл нь манай хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн ноос, ноолуур, арьс ширийг авах асуудал байлаа. Тиймээс аймгуудад хэсэгчлэн худалдаачид ажилласан. Тэр үед Ардын хувьсгал ялаад удаагүй байсан үе. Төрөөс Монгол Улс өөрийнхөө баялагт эзэн болъё гэсэн бодлогыг баримталж эхэлсэн. Ардын бага хурлын дарга байсан Амар гол үүрэгт их оролцсон. Тэр үеийн ЗХУ-тай БНМАУ-ын Засгийн газрын төлөөлөгч хойшоо очиж, Монгол Улс үндэсний үйлдвэртэй болъё гэдэг асуудал тавьж, шийдвэрлэсэн. Монгол Улсад хөнгөн аж үйлдвэрийг хөгжүүлэхээс эхлүүлэх нь зүйтэй. Яагаад гэвэл мал аж ахуйн үндсэн түүхий эд нь байна. Мал аж ахуйг эзэмшчихсэн монголчууд тэр талын мэдлэгтэй, түүхий эдээ боловсруулах тал дээр ч дөртэй гэж үзсэн. Үүнийг Зөвлөлтийн тал дэмжиж, 1930-аад оны эхээр Улаанбаатарт ирж, аж үйлдвэрийн комбинатыг байрлаж байгаа кадастрыг тогтоосон. Тэгээд 7000 куб.м газрыг аж үйлдвэрийн комбинат байгуулах зураг төслийг хийсэн байгаа юм. Үүний дагуу 1931 оноос аж үйлдвэрийн комбинатыг байгуулах ажил эхэлсэн.

-1930 он гэхээр техник хэрэгсэл гэж байсан уу. Тэр том үйлдвэрүүд яаж баригдсан юм бэ?

-Тэр үед техник, машин механизм гэж байсангүй. Бүх зүйл гараар олон түмний хүчээр боссон. Эхлээд цөөхөн хэдэн үйлдвэрийн шавыг тавьж, сүүлд нь байгуулж эхэлсэн байгаа юм. Хамгийн гол асуудал нь Нэгдүгээр цахилгаан станцыг эхлээд барьсан. Дараа нь Гутлын үйлдвэрийг барьсан. Гутлын үйлдвэр нь жилд 1000 хос гутал үйлдвэрлэдэг. Түүнтэй холбогдсон Болгарын заводыг барьж, 1000 ширхэг гутал үйлдвэрлэдэг байв. Мөн эсгий, цэмбэний үйлдвэрийг байгуулсан. Эсгийг жингээр тооцдог байсан юм. 450 кг буюу 1000 ширхэг эсгий, эсгий гутлыг тэнд хийж эхэлсэн. Эсгий гутлыг гараар тоноглох тоноглолын фабрикийг байгуулсан. 1933 онд Хатгалын ноос угаах үйлдвэр, дараа нь Баян-Өлгийн ноос угаах үйлдвэр ашиглалтад орсон. Энэ үед Улаанбаатарт ноос угаах үйлдвэр гэж байгаагүй. 1934 онд Аж үйлдвэрийн комбинат Монгол, Оросын 7000 хүн ажиллаж, байгуулсан. Энэ үед техник технологи хөгжөөгүй байсан учир ажилчид өдөр шөнөгүй хүчин зүтгэсээр босгосон.1950 оноос Монгол Улсыг үйлдвэржүүлэх төрийн бодлого гарсны үр дүнд Ширэмний үйлдвэрийг байгуулсан. Үүнээс өмнө манай улсад Хятадын байгуулсан алтны үйлдвэр л байлаа. Эдгээр хүнд үйлдвэр ажиллахын зэрэгцээ хөнгөн үйлдвэр байгуулах хэрэгцээ байгааг Монгол, Зөвлөлтийн судлаачид анзаарсан. Тийнхүү 1949-1958 оны хооронд үндэсний үйлдвэрлэл дээр тогтсон Социализмын материал техникийн хөнгөн үйлдвэрийн бааз үйл ажиллагаагаа явуулсан. Үүний дараагаар үйлдвэрээ сэргээх талаар санаачлан Зөвлөл Холбоот улс болон Европын орнуудтай холбогдож, ойрын хугацаанд эрчимтэй үйлдвэржих бодлого явуулах болсон. Тус бодлогын үр дүнд 1958-1960 оны хооронд хуучин үйлдвэрүүд хаяагаа тэлж, шинэ үйлдвэрүүд байгуулсан. Түүний нэг нь тухайн үеийн алт гэгддэг монгол хонины ноосны Нэхмэлийн үйлдвэр юм.

-Тухайн цаг үеийн улс төрийн бодлого тус үйлдвэрт хэрхэн нөлөөлж байсан бэ?

-Амар дарга 1934 оны гуравдугаар сарын 16-нд Аж үйлдвэрийн комбинат хүлээж авах арга хэмжээнд “Монгол Улс Манжийн дарлалаас гарсан хэдий ч Англи, Америк, Орос, Хятадын худалдаачид манай улсын эдийн засгийг бусниулж байна. Энэ явдлыг зогсоохоор Зөвлөлт нөхөд ямар ч үнэ өртөггүй уг комбинат байгуулж өгсөнд туйлын баяртай байна. МАА-н гаралтай ноос, арьс ширийг дотооддоо боловсруулж байгаа нь манай улсын хөгжлийн ирээдүйн дүр төрхийг харуулах учир илүү өргөтгөх хэрэгтэй” гэж хэлсэн байдаг. Дээрх үг нь тухайн үеийн нам засгийн удирдагчдад маш том чиглэл өгсөн байгаа юм. Ингээд 1950 оноос эхлэн “Зөвлөлт, Хятад улстай эдийн засгийн харилцаа тогтоож эх орноо хөгжүүлэх нь зүйтэй” гэж Ю.Цэдэнбал гуай үзэж байсан. Тиймээс хуучин байсан яамыг шинэчилж, М.Лувсанчойнпил гэх шинэ сайдыг томилсон. Энэ хүн маш дайчин байсан учир аливаа зүйлийг хойш тавилгүй шууд хийж, өөрийн биеэр хүртэл үйлдвэр комбинатыг шалгадаг байлаа. М.Лувсанчойнпил гуайн хийсэн эхний ажил нь Мао Зэдун даргын нэг туслахыг урьж, ноосны чиглэлийн аж үйлдвэрийг хөгжүүлж, Хятад, Монгол хамтран ажиллах талаар санал бодлоо солилцон нааштай хариу сонссон. Үүний үр дүнд 1958 оны тавдугаар сард Хятадын ерөнхий сайд Жоу Энлай болон манай орны удирдагч Ю.Цэдэнбал нар уулзаж гэрээ хийхдээ Нэхмэлийн үйлдвэр байгуулах боломж ихээхэн байгааг онцолж байлаа. Энэ ярианаас “Ноос бол цагаан алт” гэж нэрийдэх болсон.

-Анхны нэхмэлийн үйлдвэр хэрхэн байгуулагдсан бэ?

-Улаанбаатар хотод баригдах барилгын зураг төсөл, газрын асуудал яригдаж, 19 барилга 680 нэхмэлийн шар барихаар болсон. Энэ үед тус барилгад суурилуулсан техник, технологийг ажиллуулж чадах боловсон хүчин огт байгаагүй. Тиймээс 1960 онд төр засгаас Хятад улсад боловсон хүчин илгээж, сургахаар Жоу Энлай даргатай хэлэлцэж тохиролцсон. Гутал, шил, алт, арьс шир, нэхмэл гэсэн чиглэлээр мэргэшихээр болсон хүмүүсээс 20 хүн Шанхай хот руу явсан. 1957 оны зургадугаар сард 18 дугаар дунд сургууль, зургадугаар дунд сургууль, 11 дүгээр дунд сургууль, гуравдугаар дунд сургуулиас сурлага, биеийн байдал зэргийг харгалзан хүүхдүүдийг сонгож явуулсан. Үүнд миний найз болох Балдангийн Сартаг болон Цэрэнхандын Гэпилмаа миний бие багтаж, Шанхайн Нэхмэлийн үйлдвэрт миний бие эд шалгагчаар, Сартаг маань ээрмэлчингээр томилогдож, нэг жил зургаан сарын хугацаанд нэхмэлийн бүх үе шатуудыг мастер болон ажилчнаар заалгасан. Ингэснээр Хятад улсаас миний бие чанар шалгагч, Сартаг ээрмэлчний мэргэжлийн үнэмлэх авсан. Буцаад 1959 оны сүүлчээр эх орондоо ирэхэд үйлдвэр ашиглалтад ороход бэлэн болсон байлаа. Анх вагонд суухад М.Лувсанчойнпил сайд “Та нар вагонд суугаад л ажилчин шүү” гэж хэлж байсныг ер мартдаггүй юм.

-Та хоёртой цуг явсан хүмүүс сурсан чиглэлээрээ ажилласан уу?

-Тийм ээ. Яг сурсан сурсан чиглэлээрээ Нэхмэлийн үйлдвэрийнхээ долоо, найман тасагт хуваагдан ажилласан. 800 гаран ажилчин авсан нь бүгд дунд сургуулийн хүүхдүүд байлаа. Бүгдийг нь сургахын тулд Хятадын 49 нэхмэлийн үйлдвэр тусалсан. Хүүхдүүд өдөр нь ажлаа, орой нь хичээлээ хийгээд, нэхмэлээ Сартаг бид нарт шалгуулдаг байсан. Хүүхдүүд биднийг хүндлээд “Багш аа” гэдэг. Одоо ч зарим нь хэвээрээ. Үндсэндээ үйлдвэр маань бүдүүн болон нарийн гэсэн хоёр төрлөөр бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэдэг байсан. Бүдүүн гэдэгт нь цэргийн шинель, ор хөнжлийн даавуу, цув гэх мэт. Нарийн нь хувцас, албаны хослол зэрэг юм.

-Бүтээгдэхүүнээ зах зээлд ямар байдлаар нийлүүлсэн бэ?

-Жилд 33-34 сая метр нэхмэл бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байсан. Үүнийхээ 70 хувь буюу 26 сая метр нэхмэл бүтээгдэхүүнийг Хятад, Вьетнам, Орос, Франц зэрэг орнууд руу экспортолсон. Учир нь Хятад улсад болсон олон улсын үзэсгэлэн худалдаанд манай нэхмэлийг гадаадын зочид, төлөөлөгчид өндрөөр үнэлж, худалдан авсан. Ингэснээр манай улс руу санал тавьж дээрх орнууд руу экспортлох болсон. Үүний хажуугаар дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангасан. Манай бүтээгдэхүүний онцлог нь арваад өнгөөр гарах байлаа.

-Найз Сартаг болон өөрсдийнхөө талаар яриач?

-Сартаг маань Хан-уул дүүргийн 18 дугаар дунд сургуулийг дүүргэсэн. Бид хоёр 1959 оноос хойш 36 жил тасралтгүй үйлдвэрт ажилласан. Үйлдвэрийн тэнгэрээр учирсан хоёр доо. Анхнаасаа Хятад улсад очихдоо л нэг байранд, нэг үйлдвэрт хуваарилагдсан. Нэхмэл заалгаж байхдаа бид хоёул маш хурдан сурч, багш нар маань ч их сайн ханддаг байлаа. Тэр хэрээрээ жинхэнэ ажилчин болсон. Нэг сантиметрт 12 нэхмэлийн хатгаас байх ёстой. Үүнийг нь би шалгаж, Сартаг утсыг нь бэлдэж өгч байсан. Бидний хийснийг дахин шалгаж, засуулах эсэхээ шийддэг байлаа. Тиймээс би хяналтын үүргийг сайн гүйцэтгэснээр үнэлэгдэж, Сартаг мөн ажилчдыг сайн зохион байгуулдгаараа манлайлдаг байв. Монголд ирээд мөн хамтдаа Хөнгөн үйлдвэрийн техникумыг оройн ангиар сурч, технологичоор төгссөн. Гурван жилийн өмнө мөн л бид нэгэн зэрэг Алтангадас одонгоор шагнуулсан. Одоог хүртэл 60 жил үерхлээ. Хамгийн сонин нь бид хоёр Шанхай явснаас хойших зам мөр тэр чигээрээ нэг болсон. Алтан гадас одонд тодорхойлсон тушаал нь хүртэл нэг байдаг юм.

-Хамт хийж бүтээсэн ажлынхаа талаар дэлгэрүүлэн ярихгүй юу?

-Арав гаруй жил хамт ажилласны дараа 1961 онд Ардын хувьсгалын 40 жилийн ойгоор би Хятадаас бэлэглэсэн Нэхмэлийн үйлдвэр лүү явахаар болж, Сартаг Ээрмэлийн үйлдвэр рүү явсан юм. Энэ үед Сартаг, манай хоёрт улсаас байр бэлэглэж байлаа.Үүний дараагаар Улаанбаатар хотын 50 жилийн ойгоор Холбооны Бүгд Найрамдах Герман улсаас Хивсний үйлдвэрийг манай улсад бэлэглэсэн. Үүнийг ашиглалтад оронгуут би Герман руу явж жил орчим бэлтгэгдсэн. Сартаг мөн төстэй ажлаар гадаад руу явж зургаан сар болоод буцаж ирсэн. Ирснийхээ дараа бид буцаад хамт Улаанбаатарын Хивсний үйлдвэрт жилд 650 мянган м.кв хивс үйлдвэрлэн 10 жил ажилласан. Дараа нь дахин хамт Эрдэнэтийн хивсний үйлдвэр лүү очиж, жилд нэг сая 500 мянган м.кв хивс үйлдвэрлэн 10 жил болсон. Буцаж Улаанбаатарт ирээд дөрөв, таван жил ажилласан. Ингээд нийт гучин хэдэн жил үйлдвэрт цуг ажилласан. Сартагийн тухайд Утасны нэрмэлийн үйлдвэрт ажиллан өндрөөр үнэлэгдэж, хотын депутат болсон түүхтэй. Одоо ч олон шавь нар нь утасны нэрмэлийн үйлдвэрт ажиллаж байгаа.

Ц.ЧИМЭДЦЭЕЭ

Энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа Хөдөө аж ахуйн их сургуулийн Байгалийн аялал жуулчлалын менежмэнтийн 2005 оны төгсөлтийн С-2 ангийг онцолж байна. Энэ мэргэжил сургуульдаа гурван бүлэгтэй. Анх энэ мэргэжлээр 154 хүүхэд элссэн байдаг. С-2 анги 33 оюутантай. Нэгдүгээр курст анх анги даасан багш нь Д.Хашинчулуун байв. Хашинчулуун компьютерийн багш. Тиймдээ ч хөдөөнөөс дөнгөж оюутан болж ирсэн хүүхдүүдэд компьютер гээчийг таниулжээ. Тэдэнд ч их сонин харагддаг байж. Кэйбоард, маусаа ялгахгүй, старт цэсээ мэдэхгүй хүүхдүүд компьютер судалсан нь өдгөө тун ч хэрэг болж байна хэмээн ангийнхан ярина. Удалгүй ангийн багш нь солигдож, доктор профессор, Д.Түмэнжаргалын удирдлагад очжээ. Д.Түмэнжаргал ургамал судлалын багш учраас байгалийн аялал жуучлалыг таних эхлэлийг тавьсан гэж ангийнхан хуучлав. С-2 анги сургуульдаа идэвхтэй, санаачилгатай манлайлагч анги байж. Сурлага, урлаг, спортоор сургуульдаа дээгүүрт бичигдэнэ. Ангидаа бүгд л нэгэн жигд. Тэр нь муу, энэ нь сайн гэх нэг ч оюутан байгаагүй гэнэ. “Анх ангидаа ороход компьютерийн ард нэг чухал царайтай, халзандуу, овортой хүн юм хийгээд сууж байна. Үе, үе муухай хараад байхаар нь багш юм байна гэж бодсон л доо. Багшийн ширээн дээр суугаад, компьютер мэдээд байгааг бодвол их л мундаг хүн байх гэж бодоод “Орж болох уу” гэтэл ор ор л гэж байна. Их л завгүй суугаад л байна. Дугарах ч үгүй. Хэсэг сууж байтал нэг хүн орж ирсэн нь жинхэнэ багш байж билээ. Тэр компьютерийн ард чухал царайлаад юм хийгээд байсан нөхөр манай ангийн Т.Ганхуяг гэдэг хүү байсан. Хотынх болохоор биднээс илүү компьютер мэддэг. Сүүлд бодоод байхад их чухал юм хийгээд байна даа гэсэн нь хөзөр тоглоод сууж байсан юм билээ” хэмээн Т.Золжаргал ярьж, тэд инээлдэв.

Ангид сурлагаараа манлайлдаг нь Д.Алтангэрэл. Бүх хичээлдээ жигд сайн. Доод тал нь 98 л гардаг байсан гэж ангийнхан нь магтана. Д.Алтангэрэл ангийнхнаасаа таван насаар ах байжээ. Тиймээс дөнгөж арван жилээ төгсөөд орсон хүүхдүүдийг бодвол илүү төлөвшсөн. Зорилгоо тодорхойлчихсон болохоор хичээлдээ шамдан суралцдаг үлгэр жишээ оюутан байжээ. С.Одбаяр ч сурлагаар манлайлагчдын нэг. Орос хэлний хичээл тэр үед хүндхэн санагддаг байж. Ангийнхныгаа авардаг нь С.Одбаяр, Д.Алтангэрэл. Бүх л зүйлдээ жигд сайн байсан учир доод курсийн оюутнууддаа хичээл номыг нь заадаг, дүү нар нь ч их ирж асуудаг сургуульдаа үлгэр жишээ анги байсан аж. Хоёр Гантулга спортдоо тун сайн. Д.Гантулга, Ш.Гантулга. Нэг нь том биетэй, нөгөөх нь арай жижигхэн. Тиймээс Томоо, Жижигээ гэж дуудна. Батбаяр сургуулийн цэнгээнт бүжгийн хамтлаг “Хатан туул”-д бүжиглэдэг. Уг хамтлагт ангийн хэд хэдэн хүүхэд бүжиглэнэ. Сургуулийн урлагийн үзлэгийн цэнгээнт бүжгийг энэ анги авдаг байсан гэсэн шүү. “Анх би саарал өнгийн пиджактай, дипломат хар цүнх барьсаар Төв аймгаас ирж, тус ангид орж байлаа. Ангид хамгийн анх бүгд цуглаад нүдэнд содон туссан нэг нөхөр байлаа. Тэрээр урт хар үстэй, эрүү нь ялимгүй урт, туранхайдуу. Судалтай хар хөх пиджактай. Хараад байхаар харгисдуу царайтай гэж хэлж болохоор. Энэ их эвгүй нөхөр байна даа гэж бодогдохоор. Тэр бол ангийн дарга Д.Батболд. Түүнийг дагалдаад хоёр нөхөр явдаг. Тэр хоёр Сүхбаатар дүүргийн Дөрөвдүгээр арван жилийг төгссөн. Телевизийн гаралтай гурван нөхөр хамт орж ирсэн шиг байгаа юм. Нэг нь туранхай өндөр хар. “Зэрэг нэмэхийн өмнө” киноны Долдой шиг. Түүнийг С.Лхагвадорж гэдэг. Нөгөөх нь тас халзан толгойтой. Айхавтар барзгар нүүртэй. Тэр нь С.Одбаяр. Баруун зүүн гар болж гурвуулаа хамт явдаг. ХААИС-ийн гурван давхрын зүүн талын коридороор сүрийг үзүүлсэн байдалтай их алхдаг байж билээ. Ийм сүрийг үзүүлсэн нөхдөд зодуулчих вий гэж боддог байсан ч ангийнхан дотроосоо хамгийн илүү нөхөрлөсөн, миний дотны найзууд болсон” гэж Э.Мөнхбаяр дурслаа.

С-2 анги бүтээлч хамт олон байсан аж. Анги дотроо номын сантай. Өөр анги хичээл ордоггүй. Нэг ёсондоо багшийн өрөө байж. Ангийнхан нь ихэвчлэн ангидаа л байцгаана. Орой болтол сууж хичээлээ хийнэ. Тэр үед Зайсан чиглэл рүү ганцхан автобус явдаг болохоор оройтвол нийтийн тээвэр олдохгүй. Ирэхээрээ хүн ихтэй учир нэг бол буудлаас өмнө эсвэл өнгөрч зогсоно. Оюутнууд үүнийг мэддэг болсон тул автобус ирэхийг мэдвэл нэг газар нуугддаг. Ирээд зогсохоор нь хурдхан очиж суудаг. Автобусны нэг л бариулаас зүүгдчихвэл цааш явах нь тодорхой шүү дээ хэмээн дурсан инээлдэнэ. “Хотод ирээд ангийнхнаасаа хамгийн түрүүнд утас барьсан хүн нь би. Тухайн үедээ скайтел дөнгөж ороод ирчихсэн байсан. Манай үеэл ах элентра авсан юм. Би тэрийг нь унаж хичээлдээ очдог. Тэр үед хотод эксел, элентра, аксент л байлаа. Санота-2 тансаг унаандаа орно. 2003 онд би жолооны курс төгсөж, ангийнхан дотроо ганц машинтай, утастай нь байсан л даа. Хааяа халтуур хийгээд хэд гурван төгрөг олно. 1000 төгрөгөнд бензин хийгээд нөгөөх нь дорхноо дуусчихна. Ангийнхан ч машиныг маань их түрсэн дээ. Сүүлдээ ч машин түрэх гэж ядаргаа гээд надтай явахаа больсон” хэмээн Б.Оюунбилэг дурслаа.

Ангийн дарга нь Д.Батболд. Тэрээр удирдан зохион байгуулах, чиглүүлэх авьяастай гэж ангийнхан нь нэгэн зэрэг хэлнэ. Аялал жуучлалын анги болохоор хамт ийш тийшээ их аялна. 2003 онд “Grand tour” аялал жуулчлалын арга хэмжээг анх энэ анги санаачлан зохион байгуулжээ. Сургуулийнхаа аялал жуулчлалын ангийн 1-4 дүгээр курсийн бүх оюутныг хамруулж спорт, урлаг, явган аялал, буухиа гээд олон зүйлээр өрсөлддөг байж. 2006 оноос тус арга хэмжээгээ бусад их дээд сургуулиудын дунд зохиох болж. 2007 оноос Аялал жуулчлалын улсын олимпиад нэртэй болж, өдгөө 16 дахь жилдээ зохиохоор төлөвлөж байна. Есдүгээр сарын 27-ны Дэлхийн аялал жуулчлалын өдрийг тохиолдуулан тус сарын 17-нд зохиодог байна. Одоо уг тэмцээнд бүх их дээд сургууль оролцдог. Ангийн дарга тэмцээний зохион байгуулах багт өдгөө хүртэл ажиллаж, 20 дахь удаагийн тэмцээнээ маш өргөн хүрээтэй далайцтай хийхээр төлөвлөж байгаагаа хэлэв. “Манай ангийнхан Богины ам руу тэмцээнд явахаар болоод шорлог хийхээр хонины гуяны мах авсан юм. Түүнийгээ уксоус хийхээр гоё зөөлөрдөг гээд хоёр шилийг үлдээсэн. Өөрсдөө ч яах гэж тийм их уксоус авч өгсөн юм. Махан дээрээ хоёр шил уксоусаа хийгээд таглаад тавьчихсан. Маргааш нь Богины ам ороод шорлогоо хийх гээд нөгөө махаа гаргатал юун идэх үнэрлэх ч аргагүй юм болсон байсан. Түүнийгээ ил хаячихвал амьтан хорлоно гээд газар булж орхиод явсан” хэмээн Ц.Мөнхтулга хуучлан инээв. Эдний ангийнхнаар захиа бичдэг, зөөдөг үе улирсан гэж хэлж болно. Учир нь анх үүрэн холбоо, гар утас нэвтэрч, мессэжний үе залгамжилсан байна. Нэгдүгээр курсийн сургалтын төлбөр нь 175 мянган төгрөг байжээ. Анхны утаснууд ч багагүй үнэтэй. Бараг л сургуулийн нэг жилийн төлбөр. Ангид хоёр хүүхэд утастай. Утсаа гайхуулахын тулд сэрүүлэг тавина. Худлаа ярьж байхад чихэн дээр нь утас нь дугардаг байсан гэх үеийнхэн юм. Хичээл ордог байсан Б.Баасаннамжий, А.Сайнбуян, Ө.Амгалан, М.Уянга, Б.Гантулга, Болд, Туул багш нар сэтгэлд тодхон үлджээ. Энэ ангид нэр ижил хэд хэдэн оюутан байсан. Гурван Уянга, хоёр Оюунбилэг, Ганхуяг, Эрдэнэчимэг гэх мэт. Бас Э.Мөнхбаяр, Г.Золжаргал, С.Лхагвадорж, Ж.Ганбат, н.Алдарсайхан Д.Алтангэрэл, Ч.Амарзаяа, Б.Энхболор, Г.Энхтуяа, Д.Дариймаа, Н.Мөнхмандах, Ё.Амаржаргал, Д.Гэрэлтуяа, н.Ариун, н.Нармандах, С.Одбаяр н.Хүрэлчулуун, н.Хүрэлзандан, Ч.Дашдэмбэрэл, Очгэрэл, Ариунжаргал нарын оюутнууд байлаа.

Аялал жуулчлалын менежмэнт нь хөрвөх чадвартай мэргэжил ажээ. Энэ ангийн төгсөгчдөөс хөтөч, орчуулагч, менежер, аялал жуулчлалын компанийн эзэн, зочид буудлын эзэн олон төржээ. Ангийнхны тал нь гадаадад амьдардаг. Тухайлбал, Д.Гэрэлтуяа АНУ-д, Ш.Гантулга Англид, Д.Гантулга Австри зэрэг улсад ажиллаж амьдарч байгаа гэнэ. Нэг зовлон нь Монголдоо, сургууль, төгсөлтийн ой гээд уулзах гэхээр цөөн хүн цугладаг гэлцэнэ. Мэргэжлээрээ ажиллаж буй хүн ч цөөнгүй. Ангийн дарга Д.Батболд МУБИС-ийн Биеийн тамирын сургуулийн спортын тэнхимийн эрхлэгч, Живаанбилэг аялал жуулчлалын компанийн захирал Б.Оюунбилэг, Э.Мөнхтулга Баянхонгор Баянгол сумын Байгаль орчны байцаагчаар ажиллаж байгааг дурдаж болно. Аялал жуулчлалаар ажиллахын давуу тал нь олон танилтай болно. Нэг орны жуулчин авлаа гэхэд тэр орныхоо бахархал, хоол, зан харилцаа нь юу болох зэрэг олон судалгаа хийх болдог. Яагаад гэвэл тухайн үйлчлүүлэгчдэд юу хэрэгтэйг мэдэж байж тэр хүнд үйлчилнэ. Жуулчдаа хөдөөгүүр нэг гэр бүл, найз нөхөд шиг дотно болтлоо дагуулж явдаг. Эргээд энэ бүхнээс Монголдоо ирэх үр өгөөж нь их. Жуулчид дотроос Монголыг сонирхоод, Монгол руу хөрөнгө оруулах олон жишээ бий хэмээн ангийнхан нэгэн дуугаар хэлж байсан юм.

Ц.ЧИМЭДЦЭЕЭ

“Чимэг керамикийн холбоо” төрийн бус байгууллагын гүйцэтгэх захирал, “Чимэг керамикийн урлан”-гийн багш Г.Ганчимэгтэй ярилцлаа.

---

-Танай урланд ямар насныхан илүү ханддаг вэ?

-Гол төлөв хүүхдүүд ханддаг. Ихэвчлэн 4-18 насныхан. Насанд хүрэгчдийн анги бас тусдаа бий.

-Анхан шат нь ямар хичээлээс эхлэх үү?

-Хүүхдүүд эхний ээлжинд шавартайгаа танилцана. Керамикийн хоёр арга байдаг л даа. Гар арга, хүрдний техник гэсэн хувилбар бий. Гар техник нь дотроо гурван аргатай. Цул шаврын, элдүүрийн, ороомгын арга гэж ангилдаг. Хүрд нь ажиллагаа ихтэй. Тиймээс хүрдний техник илүү тусдаа, гүнзгийрүүлсэн аргаар заадаг.

-Керамикэн урлаг хүүхдэд ямар өгөөжтэй вэ. Харж байхад хүүхэд сууж сурах юм шиг байна?

-Керамикаар юм хийж байгаа хүүхдийн хувьд суурь нь зураг байдаг. Тиймээс зурж сурна. Түүнээс гадна баримлаар юм хийж сурдаг. Тэгэхээр төсөөлөн бодох чадвар нь дагаад хөгжинө. Бүтээлч сэтгэлгээтэй болно. Юмыг олон талаас харна гээд үр өгөөж их шүү.

-Анх ирсэн хүүхдүүд ямар сэтгэгдэлтэй гардаг вэ?

-Их өндөр сэтгэгдэлтэй байдаг. Учир нь хоёр цагт юм хийгээд суухад ихэнхдээ амждаггүй. Хонох гэж зүтгэдэг. Цаг нь дуусчихаад байхад явахгүй суугаад л байдаг. Шаврандаа дурлаад гардаг гэж хэлж болно. Дахиж ирье, ирмээр байна гэж ээж ааваасаа гуйдаг.

-Шавраар юу хийж болох вэ. Аяга, тавга гээд хэрэглээний зүйл хийдэг үү?

-Эхний ээлжинд хэрэглээний юм хийнэ л дээ. Шүгэл, ханын чимэглэл гээд. Тухайлбал, гарынхаа алгыг ханын чимэг болгоод үлдээчихдэг. Зургийн жааз, аяга, сувенир гээд хийх зүйл их. Хийсэн зүйлсээ өөрсдөө авч явдаг. Өөрсдөд нь дурсгал болж үлддэг юм.

Цэнхэр цахирмаа

-Шавар аяга хийлээ гэхэд түүндээ шингэн зүйл хийгээд ууж болох уу?

-Болно. Хэрэглээний паалангаар пааландчихдаг юм. Тиймээс юуг ч хийгээд ууж болно гэсэн үг. Өөрийн гараар хийсэн юм чинь огт өөр л дөө. Өөрт нь их кайфтай, миний хийсэн бүтээл гэж бодохоор урам авдаг. Би хийсэн шүү дээ, мөнгө зарж худалдаж аваагүй гээд анхандаа их л зүйл бодогддог юм. Аав ээж нь ч их дуртай байдаг. Хүүхдүүд ч ээж ааваасаа байнга нэхээстэй. Би багшдаа очъё, дахиад өөр гоё зүйл хийж суръя гэж нэхдэг гэсэн. “Маршал таун”-д амьдардаг Анима гэдэг хүүхэд бий. Манай зургийн дугуйланд явдаг юм. Морь зурах дуртай. Саяхан Маргал-Эрдэнэ гээд нэг хүүхдэд туслах аян явсан даа. Тэр аяны үеэр таарсан юм. Тэгээд ээж ааваасаа багш дээр очъё гэж гуйсаар байгаад ирсэн дээ. Охин тэр өдөр суугаад аягаа хийж, аяган дээрээ морь зураад ээждээ бэлэг болгоод өгсөн. Хандив өргөнгөө өөртөө бас бэлэг болгох жишээтэй. Сэтгэл хангалуун буцсан. Дахиад шавраар юм хиймээр байна гэж гуйгаад л гарч байна лээ. Өөрөөр хэлбэл, зураг зурж байсан хүүхэд керамик руу татагдаад орчихсон.

-Ер нь зураг зурах дуртай хүүхэд ирэх үү?

-Голдуу тэгдэг. Ер нь бол керамикээр юм хийж сурснаар илүү тайвширал, бясалгал маягийн нэг цэгт төвлөрдөг. Бүх юмнаас тусгаарлаад ганцхан юманд төвлөрүүлдэг тул хүүхэд задраад их тайван болдог.

-Танай урлан долоо хоногт хэдэн удаа хичээллэдэг вэ?

-Ажлын таван өдөртэй. Нэг удаа найман хүүхэд хүлээж авдаг. Анги дүүргэлт найман хүүхэд бүрдэхгүй бол эцэг, эхчүүд яриад одоо очмоор байна гэдэг. Захиалгаа өгч цаг авах маягаар суудаг юм.

-Сарын анги байдаг уу?

-Байгаа. Сарын найман оролт нь 280 мянган төгрөг. Нэг орохдоо хоёр цаг. Долоо хоногт хоёр удаа хичээллэнэ.

-Танайх хэзээ нээгдсэн бэ?

-Өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 9-нд нээлтээ хийсэн. Тэр цагаас хойш олон хүүхэд мэддэг болж байна.

-Таны үндсэн мэргэжил юу вэ?

-Керамикч. Дүрслэх урлагийн дээд сургуулийн ваар урлалын ангийг 2003 онд төгссөн. Сэрээтэр багшийн шавь л даа.

-Өөрийнхөө хийсэн бүтээлээс танилцуулахгүй юу?

-Бүтээл гэвэл нэлээд юм хийсэн. Би сургуулиа төгсөөд Зураг урлал компанид барималчаар ажиллаж байсан. Том том хөшөө дурсгал, хотын чимэглэл хийнэ. Тухайн үед фото студи, хулдаасан хэвлэл байгаагүй. Бид даавуугаа араамандаа татаж байгаад шрифтээр бичдэг байлаа. Тэнд гурван жил ажиллаад, давхар бүтээлээ хийнэ. 2009 онд урчуудын эвлэлийн гишүүн болсон. Хавар, намартаа уламжлалт үзэсгэлэнгүүд гарна. Хавар “Алтан бийр”, намар “Шилдэг бүтээл”-үүдэд зогсолтгүй оролцоно. Их Майдар сан төсөл хэрэгжих үеэр эх загваруудыг баримлаар хийсэн. Мөн Ховд аймгийн Булган суманд баригдсан Увш хааны хөшөөний төсөлд ажилласан. Ер нь том том хөшөө дурсгал хийх ажилд их оролцсон. Хажуугаар нь уран бүтээлийнхээ ажлыг орхиогүй.

-Том хөшөө дурсгал босгоход гардаг хүндрэлтэй тал бий юу?

-Өөрөө дуртай юм болохоор хэцүү байсан ч даваад гардаг. Яг ажилдаа орчихоор дурлаад хийнэ. Нойр хоолгүй байсан ч хамаагүй. Цаг нар ч гэхгүй улайрч зүтгэнэ шүү дээ.

-Хамгийн сэтгэлд хүрсэн бүтээлээ нэрлэбэл?

– Миний өөрийн Цахирмаа гээд жижиг бүтээл бий. Цэнхэр цахирмаа. Цахирмаа гэдэг нь эмэгтэй хүнийг төлөөлсөн дэлгэрдэг цэцэг л дээ. Ногоон, дарь эхийн суудал, хөдөлгөөнөөс санаа авч хийсэн. Кайфтай байсан. Эмэгтэй хүний гоо сайхныг харуулсан бүтээл л ээ. Мөн “Ээж минь миний эхлэл” гэсэн баримал бий. Мөөмөө хөхөж байгаа. Учир нь бүр нэг миллметр бүрээр совьж хийсэн баримал л даа.

-Совино гэж юу гэсэн үг вэ?

-Совино гэдэг нь баримлын шавраа урт нарийхан элдэх.Товгор, хатуу маягаар хийхийг хэлдэг. Өөрөө бүтээлдээ дурлаж хийх сайхан. Гоё бүтээл гарна гэж бодоод хийхээр урам, эрч хүч авдаг.

-Одоо ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна. Цаашдаа ямар уран бүтээл хийхээр төлөвлөж байна вэ?

-Одоо сургалт тал руугаа орсон болохоор бүтээлээ жаахан хойшлуулаад байгаа. Гэхдээ бүтээлийн олон санаа бий. Эскизээ зураад үлдээгээд байгаа. Цаг зав гарахаар хийнэ. Урьд нь гол төлөв жижгэвтэр юм хийж байсан бол цаашдаа монументаль гээд нэлээд том керамик эхэлье гэж бодож байгаа.

-Дэлхийд хүний нүд булаасан гоё баримлууд зөндөө. Монголдоо тийм бүтээл хийчих юмсан гэж боддог уу?

-Санаа их л төрдөг. Би Хотын баримал гэдэг уралдаанд оролцож байсан л даа. Цэцэрлэгт хүрээлэнд байгаа “Үнсэлт” гэдэг баримлаараа оролцсон юм.

-Төгсгөлд нь асуухад танайд ирсэн хүүхдүүдийн аав ээжүүд сэтгэгдлээ хэлнэ биз…

-Тийм тохиолдол их бий. Орчлон сургуульд багшилж байхад есдүгээр ангийн эрэгтэй хүүхэд ирсэн юм. Их сахилгагүй, гүйж харайгаад, хэрэг төвөгт орчих төлөвтэй. Эхэндээ суухгүй тогтож өгдөггүй байлаа. 2-3 дахь оролтоос ойлгоод ирсэн. Тэгээд шавраа бариад суучихдаг болсон. Босохоо чбайсан шүү. Ээж нь бүр гайхаад “Миний хүү сууж чаддаг юм байна” гэж магтсан (инээв). Ойр зуурын жижиг сажиг юмаа өөрөө хийхгүй хүнээр хийлгэдэг хүүхэд ч их ирнэ. Наймдугаар анги хэрнээ гутлаа үдэж чадахгүй хүүхэд ирсэн удаатай. Гурил элдэж чадахгүй нэг хүүхэд ирлээ. Тэгвэл манай керамикийн сургалтад хамрагдаад элдүүрийн аргаар шавраа элддэг юм. Гэртээ очоод гурил элдье гээд элдсэн гэсэн. Амьдралд хэрэгжиж, эерэг өөрчлөлт гарсан тохиолдол энэ мэт жишээ бий.