Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

ОХУ-аас ард иргэд нь дүрвэж, Монгол руу ирж байна гэх мэдээлэл нийгэмд тархсан. Уг мэдээллийн дагуу сурвалжиллаа.

ОХУ-тай автозамаар холбогдсон Алтанбулаг боомтоор өдөрт хэдэн зуугаараа оросууд орж ирж байна гэх мэдээлэл бий учраас тэнд ажиллаж амьдардаг иргэн Д.Батбаяраас дараахь тодруулгыг авлаа.

-Орос иргэд олноороо орж ирж байгаа гэсэн үнэн үү?

-Өдөр шөнөгүй машинтай иргэд цувж орж ирсээр байна. Одоо ч цуваа нь багасаагүй, оочер гэж тамтгаа алдаад байна.

-Дандаа залуучууд нь ирж байгаа гэсэн мэдээлэл байх юм?

-Тийм. Ихэвчлэн идэр насны залуус ирж байна. Цаанаасаа бол залуучуудаа гаргахгүй гэсэн юм байна лээ.

-Одоо наана чинь нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Хилийн цэргийнхэн өндөржүүлсэн бэлэн байдалд орсон. Өчигдөр (2022 оны есдүгээр сарын 21)-ийн Путины хийсэн мэдэгдлээс хойш наашаа орж ирэх цуваа эрс ихэссэн. Манайхаас хүлээж аваад оруулаад байгаа юм байна лээ. Гол нь зарлан ирсэн залуучуудыг бичиг баримттай нь тулгаж байгаад буцаагаад байгаа гэсэн. Бусдаар өөр шаардлага тавихгүй хүлээн авч байгаа юм билээ гэв.

Энэ талаар Гадаад харилцааны яамнаас тодруулахад “Хил хамгаалах ерөнхий газрын хариуцсан асуудал.

Хууль зүйн сайд бас мэдэгдэл гаргасан байна лээ” гэх хариуг өгөв. Ингээд Хууль зүйн сайдын мэдэгдлийг хүргэе.

-ОХУ-д залуучуудыг цэрэгт дайчилна гэсэн мэдэгдэл гарснаас хойш Монгол руу орж ирэх орос иргэд нэмэгдлээ. Энэ талаар тайлбар өгөөч?

-Есдүгээр сарын 22-ны өдрийн 08:00-12:00 цагийн хооронд Алтанбулаг боомтоор зургаан орны 170 зорчигч орж ирсэн байна. Үүн дотор Монгол Улсын иргэд 15, ОХУ-аас 74, бусад орны гэсэн тоо байна. Одоогийн байдлаар хилийн гаалийн бүсэд нэг машиныг шалгаж оруулах хугацаа нь 8-10 минут. Өөрөөр хэлбэл, автозамын боомт учраас автомашинд хилийн үзлэг шалгалт хийгээд тухайн зорчигчийн гадаад паспорт, виз, нөхцөл байдлыг шалгаж үзээд штамп дараад оруулах хугацаа. 12:00 цагийн үед Хиагт орчимд машины битүү цуваа байна гэдэг мэдээлэл сошиал орчинд тархсан. Бидний хамгийн сүүлд авсан мэдээллээр нэг хэсэг нь хилийн боомтын орчим оочерлож байгаа машины тоо. Нөгөө хэсэг нь хоёрдугаар хаалтын цаана буюу Хиагтын орчимд оочерлож байгаа машины тоо байгаа юм. Хамгийн сүүлийн мэдээллээр Хиагт орчимд оочерлож байгаа машины тоо 60 орчим байна. Өчигдөр, өнөөдрийн хувьд монгол тал руугаа зорчигчийн тоо ихэссэн дүн мэдээтэй байгаа. Бид өнөөдөр ОХУ-тай харилцан визгүй зорчих хэлэлцээртэй байгаа учраас гадаад паспорттой, урьд өмнө нь ямар нэгэн зөрчил гаргаж байгаагүй иргэдийг саадгүй нэвтрүүлэх үүрэгтэй. Хилийн наана 30 машины цуваа үүссэн. Нэг хүнд зарцуулах цагийг би түрүүн хэллээ. Ингээд цаг зарцуулж байгаа учраас цуваа үүссэн гэх тайлбарыг өгөв.

Харин Хил хамгаалах ерөнхий газраас дараахь тайлбарыг гаргасан байна. “Энэ сарын 20-ны өдрийн байдлаар Алтанбулагаар ОХУ-аас 263 иргэн манай улсад орж ирсэн бол өчигдөр ОХУ-аас 261 иргэн орж ирсэн байна. Харин Монгол талаас 546 хүн гарсан байна. Мөн Алтанбулаг боомтод иргэд бөөгнөрөөгүй, ачаалал үүсээгүй, үйл ажиллагаа хэвийн байна” гэжээ.

Энэ талаар ОХУ руу зорчоод ирж буй иргэн Г.Мягмардорж дараахь мэдээллийг өгөв.

-Та хэзээ Монгол Улсаас ОХУ руу гарсан бэ?

-Би энэ сарын 19-ний өдөр ОХУ руу гарсан, өнөөдөр (өчигдөр) эргэн ирж байна.

-Алтанбулаг боомтоор гарсан уу. Таныг гарах үед хилийн боомтод авто машины цуваа үүссэн байсан уу?

-Үгүй. Наашаа цаашаа ямар ч цуваа үүсээгүй хэвийн байсан.

-Одоо урт цуваа үүссэн, Монгол руу орж ирэх орос иргэд ихэссэн гэх мэдээлэл байна. Наана чинь яг ямар байдалтай байна вэ?

-Би 15:00 цагт ирж зогссон. Энд маш урт цуваа үүсчээ. Дандаа орос иргэд орохоор оочерлож байх шиг байна. Монгол хүмүүс ховор байна. Дотоодын иргэн болохоор урдуур оруулах боломжтой болов уу гээд асуухаар хүн буугаад явсан.

-Ямар учиртай дугаарлаад байгааг та мэдэж чадав уу?

-Ерөнхийлөгч нь залуусыгаа цэрэгт татна гэсэн мэдэгдэл гарснаас хойш л дайныг хүсэхгүй байгаа залуус нь дүрвэж эхлээд байгаа юм байна лээ. Хагас хугас орос хэлтэй болохоор жаахан ярилцаж үзсэн. Ер нь л залуучууд нь дайнд явж байснаас нөхцөл байдал намжтал гадны улс руу дүрвэх тухай ярьж байна лээ.

-Ихэнх нь залуу хүмүүс байна гэсэн мэдээлэл байгаа юм. Тантай таарсан хүмүүс залуучууд ихэвчлэн байна уу?

-Тийм, дандаа л залуус. Ямар л залуу хүн дайн хүсэхэв дээ. Тайван орныг зорьж байгаа нь илхэн байна.

-Яг одоо наана чинь ойролцоогоор хэдэн машины цуваа үүсээд авто байгаа барагцаа байна уу?

-Маш урт цуваа байна шүү дээ. Бараг 1 км хүрэх байх аа. Завсаргүй машины цуваа үүсчээ. Энэ олон оросууд Монгол руу орно гэхээр бас айдас хүрч байна шүү гэв.

ОХУ-д нөхцөл байдал ямар байгаа талаар Улаан-Үд хотноо оршин суух иргэнээс дараахь зүйлийг тодрууллаа.

-ОХУ-аас Монгол руу орос иргэд их дүрвэж байна гэсэн мэдээлэл байна л даа. Таны зүгээс мэдсэн сонссон зүйл бий юү?

-Надад яг өөрийн нүдээр харсан зүйл байхгүй. Гэхдээ фэйсбүүкээс харсан. Түүнээс яг ойр хавийн хүмүүсээс явсан хүн байхгүй.

-Танай наагуур чинь нөхцөл байдал хэр байна вэ?

-Одоогоор 300 мянган цэрэг татна гээд татаад эхэлчихсэн. Сая хоёр автобус хүн хөдөө аймгаас авчирсан гэж сонслоо, өөр мэдсэн зүйл алга. Гэхдээ Батлан хамгаалахын сайд, Путин хоёр мэдэгдэл хийчихсэн байгаа. Тэр мэдэгдэлдээ 60 хүртэлх насны хүмүүсийг авна. 35-40 насных тийм мэргэжилтэй, 40 насныхан тийм мэргэжилтэй байх ёстой гэсэн ангилал тогтоочихсон. Мөн эмчийн мэргэжилтэй 60 хүртэлх насны хүмүүсийг татах юм байна лээ.

-Таны ойр тойрны хүмүүст зарлан дуудах хуудас ирсэн тохиолдол байгаа юу?

-Одоохондоо миний таньдаг хүмүүс дотор тийм зарлан дуудах хуудас ирсэн хүн байхгүй. Сая манай таньдаг хүн манай энд зарлан дуудах хуудас авсан хоёр автобус хүн ирсэн гэж ярьж байна. Гэхдээ тэр нь ангилалтай. Сурч байгаа оюутнуудыг авахгүй. Цэргийн алба хааж байгаа хүмүүсийг авахгүй. Цэргийн алба хаасан бэлтгэл офицерууд, цэргийн алба дүйцүүлж хаасан хүмүүсийг эхэлж авна гэсэн яриа байгаа. Ерөнхийлөгч ч энэ талаар хэлсэн. Тэр нь бас насны ангилалтай. Эхний удаадаа 300 мянган цэрэг авна гээд тодорхой мэдэгдэл хийчихсэн. Манай ажлынхны хүүхдүүд нь гэрээт цэргийн алба хаадаг болохоор одоохондоо зарлан дуудах хуудас аваагүй л гэж байна. Хамт ажилладаг хүний маань хүүхдийг анх цэрэгт татаад аваад явсан нь өнгөрсөн наймдугаар сард амь үрэгдсэн гэх мэдээлэл ирсэн байна лээ. Тэр хүн одоо ажилдаа ирэхгүй байгаа болохоор өөр мэдсэн дуулсан зүйлгүй л байна гэв.

1000 малчдын зөвлөгөөн Орост болно гэсэн мэдээлэл нийгэмд тараад эхэллээ. Арай үгүй байлгүй дээ, очиж очиж оросуудаар малаа яаж маллахаа бид заалгах болж байна уу гээд учрыг лавлатал уг мэдээлэл үнэн байна. Тодруулбал, энэ сарын 28-наас ирэх аравдугаар сарын 2-ны хооронд таван өдрийн туршид Монгол Улсын 1000 малчин Орост малчдын зөвлөгөөн, чуулга уулзалтад оролцож орос ах нараас номын дуу сонсох аж.

Энэ тухай ХААХҮЯ-наас тодруулахад “Манай яамнаас зохион байгуулж байгаа ажил биш, хувийн хэвшил аялал жуулчлалын зориулалтаар зохион байгуулж буй юм билээ” гэх хариултыг өгөв. Үндсэндээ бидэнд хамаагүй гэж салбар яамныхан нь хэлж байна. “Монголын хөдөөг хөгжүүлэх малчин нийгэмлэг”, “Малчин тур” ХХК-иас мянган малчин цуглуулж орос руу авч явах юм байна. Хувийн хэвшил, бизнесийн байгууллага өөрсдийнхөө шугамаар хичнээн хүнийг авч явж, Оросоор аялуулж, зардал мөнгийг тооцох нь бусдад хамаагүй.

Хамгийн гол нь Орост очиж малчдын зөвлөгөөн хийж, мал маллах арга туршлагын тухай ярина гэдэг чинь өөрөө утгагүй зүйл. Энэ бол жилийн дөрвөн улиралд малаа адгуулж ирсэн Монголын нийт малчдыг үе удмаар нь доромжилж байгаа хэрэг. Монгол бол нүүдлийн мал аж ахуйгаараа алдартай орон. Манай эдийн засгийн гол бааз суурь ч хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйдаа суурилдаг. Мөн бид дэлхийн дайдыг морин туурайгаараа тамгалсан гэж бахархдаг. Дэлхийн түүх бол монгол морины туурайгаар хэмжигддэг гэж монголчууд үздэг.

Гэтэл нүүдэлчин монголчуудын хэдэн зуунаар дамжигдаж, өвлөгдөж ирсэн энэхүү үүх түүх, соёл иргэншлийг “Орост болох 1000 малчдын зөвлөгөөн” гэх энэ бусармаг зүйл шууд утгаараа үгүйсгэж, гутааж, харлуулж байгаа юм биш үү. Үүнийг ойлгож, энэ талаас нь мэдэрч цочмог хүлээж авч байгаа дарга даамал, яам тамгын газар гэж байна уу!

Хэзээ байтлаасаа бид гадныхнаас мал маллах ухааныг асууж байсан юм бэ. Харин манай малчдыг гадны улс орнууд урьж залж асууж, зөвлөмж зөвлөгөөг нь авч байсан түүх бий. Монголын хөдөө аж ахуйн анхны баатар Зундуйн Очир гуайг Пхенъянд очиход хойд солонгосчууд хонь яаж маллахыг асууж, хэлсэн ярьсан бүхнийг нь нэгд нэгэнгүй тэмдэглэж авч байсан тухай “Монголын хоньчдын манлай” номонд өгүүлсэн байдаг.

Орост долгиносон, одоо бүр сүүлдээ малаа яаж маллахыг оросуудаар заалгах дээрээ тулсан энэ зүйлийг таслан зогсоох хэрэгтэй. Хөдөө аж ахуйн яам бидний ажил биш гэж хөндий хойрго хандахын оронд уг зөвлөгөөнийг болиулах чиг үүрэг өгөх хэрэгтэй байна. Малчдын бизнес аялал өөр юу юу ч гэнэ үү, тийм зүйл байдаг юм байгаа биз, хамгийн гол нь оросуудаар хичээл заалгах, тэдний үг сургаалаар Монголын малчид явах гэсэн энэ байдлыг болиул аа.

“Малчдын нийгэмлэг”, “Малчин тур” гэх компанийн нөхөд үүнийг бодох хэрэгтэй. Малчдыг доромжилсон, Монголын нүүдлийн мал аж ахуйг гутаасан ажил хийж буйгаа ойлгомоор байна. Яруу найрагч Цэндийн Чимиддорж “Малаа яаж маллахыг марксизмаар заалгахгүй ээ” гэж тэртээ 1989 онд коммунист намын дарангуйлал, Оросын ноёрхол нурж унаагүй байхад “Болор цом”-ын тайзан дээрээс уншиж байсан.

Тэгтэл хориннэгдүгээр зуунд монголчууд малаа яаж маллахыг оросуудаар заалгах юм гэнэ. Ёстой найрагчийн хэлснээр “Битгий сэрүүн зүүдэлж, сэрж мартацгаа”. Монгол Улс кремлийн гинжнээс салаад 32 жил болж байна. Монголчууд яаж ч ядарсан оросуудаар малаа маллахыг заалгах дээрээ тулаагүй байлтай.

МҮХАҮТ-ын дарга Т.Дүүрэнтэй Монголын самрын экспортод тулгараад байгаа асуудлаар ярилцлаа.

-Самар экспортлогч аж ахуйн нэгжүүдэд МҮХАҮТ гарал үүслийн гэрчилгээг ялгавартай олгож байна гэх асуудлын талаар та тайлбар өгөхгүй юү?

-Юуны түрүүнд, хуулийн дагуу ном ёсоороо хийж буй экспортын гэрчилгээ саадгүй гарч байгаа гэдгийг хэлье. Самрын экспортын дийлэнх нь далд хэлбэрээр буюу орлогоо нуун дарагдуулж, гар дээрээс борлуулж байгаа самраас ч доогуур үнээр гаргадаг асуудал олон жил явж ирсэн.Зарим компани стандарт хангаад, олон улсын жишгээр гэрээлээд, орлогоо бүрэн мэдүүлээд, нийгмийн даатгалаа төлөөд нэмүү өртөг шингээгээд экспортолдог. Харин ихэнх нь хятад ченжийн барааг нэг жилийн настай цаасан дээрх компаниар зуучлан стандарт бусаар боловсруулсан түүхий эдийг хууль зөрчин гаргадаг тул хүссэн хүсээгүй энэ асуудал гарч ирсэн. Үүнийг ил тод болгох талаар бид 2020 оноос хойш ажиллаж байна. Анх 2020 оны есдүгээр сард Монголын самрын холбоо, Засгийн Газар ба Танхимын хамтарсан уулзалт дээр энэ асуудлыг хөндөж “Зарим компани хөрөнгө оруулалт татаад, татвар, НДШ-ээ төлөөд явж байхад зарим нь орлогоо нууж, татвараа төлөхгүй байгаа нь шударга бус, гарааны тэгш бус байдлыг бий болгож байгаа тул цэгцэлж өгөөч” гэдэг хүсэлтийг тавьсан. Тэгэхээр маргаан үүсгээд байгаа компаниуд бол үндсэндээ бичиг баримтын зөрчилтэй л гэсэн үг. Түүнээс биш бүх үйл ажиллагаа нь ил тод, хуулийн хүрээнд явж байгаа компаниудад гарал үүслийн гэрчилгээ олгогдоод явж байгаа.

-МҮХАҮТ бизнесийг дэмждэг байгууллага. Олон жил самар гаргах асуудлыг нэг талд нь шийдчихэж болдоггүй юм уу. Иргэд самар түүх нь буруу гэж үү. Амьжиргаагаа залгуулах хэдэн төгрөг олох гэсэн хүмүүс байна. Байгаль дээрээс түүхдээ л модыг гэмтээлгүй, боловсорч гүйцсэн үед нь түүчихвэл болох юм биш үү?

-Манайх дэмжих байтугай бүр бизнес, эдийн эдийн засгийн орчинг сайжруулах үүрэгтэй байгууллага Би 5000 гишүүндээ амлалт өгч сонгогдсон гүйцэтгэх захирал. БОАЖЯ-наас хоёр төрлийн зөвшөөрөл олгодог. Эхлээд самар түүх квот олгоод дараа нь түүснийг нь экспортлох зөвшөөрөл. Европ, Турк, Солонгос, Япон, Америк зэрэг улс орнууд руу хуулийн дагуу ил тод экспортлогддог. Харин хятадууд хуулийн дагуу бус аргаар экспортлох сонирхолтой байдаг. Ингээд бид энэ талаар ченжүүдтэй уулзсан. Хятад ченжүүд түрүүлж мөнгөө өгч бараагаа бэлдүүлж аваад, ихэнхдээ монгол хүнд хөлс өгч монгол хүний нэрээр гаргадаг. Өөрөөр хэлбэл, яг монголчуудын бараа биш болчихсон байдаг. Тиймээс энэ асуудлыг яг нэг дор өөрчлөөд бүрэн мэдүүлэх хэцүү гэсэн юм. Бид ойлгож байгаа. 1990 онд зах зээлийн эдийн засагт шилжихэд бид ямар нэг аргаар түүхий эдээ зарж мөнгө олохоос өөр арга байгаагүй. Гэхдээ одоо 30 жилийн дараа бид түвшин ахихаас өөр аргагүй болсон. Учир нь энэ ил тод бус байдал нь хяналтгүй байдлыг өөгшүүлж, ой модонд хүнийрхүү хандаж, байгальтай хэрцгий харьцаж хушин ой модыг сүйтгэх нөхцөлийг бүрдүүлснээр бизнесийг тогтвортой бус буюу unsus­tainable болгож байгаа юм. Тэр хятад ченжүүд чинь бидний ой мод, бидний ирээдүйг тоохгүй шүү дээ. Баримттай л ярья, Гадаад харилцааны яамны 2020 оны статистикаар нийт 5 сая ам.долларын самар экспортолсон тухай илтгэлд нь тусгагдсан байсан. Гэтэл бодит амьдрал дээр тэрнээс 10 дахин их гарсан байгаа юм. Үнэн зөв мэдээлэл байхгүй бол төр засаг зөв дүгнэлт, шийдвэр гаргаж чадахгүй. Нэмүү өртөг шингээсэн экспортыг яаж дэмжихээ ойлгохгүй өдийг хүрсэн байна. Монголчуудаа дэмжье гэхээр бүртгэл байхгүй. Тиймээс бид арга мухардаад 2021 онд ченжүүдэд тавьсан шаардлага нь нийт борлуулалтынхаа 30 хувийг ил тод болго гэсэн. Гэвч зарим ченжүүд зөвшөөрөөгүй, “2022 оноос эхэлье” гэж тохиролцсон. Гэвч 2022 онд дахиад л хуучнаараа явна гэнэ. Бид буулт хийгээд “Үгүй ядаж борлуулалтынхаа 10 хувийг ил тод болго” гэлээ. Гэвч тэд дахиад л зөвшөөрөөгүй.

-Самар гаргахад Хятадын талтай ойлголцохгүй ямар асуудлууд байгаа юм бэ?

-Ингээд хоёр талаас маргаан үүсч байгаа юм. Хятадын талаас “Монголд мөнгөө төлөөд авчихсан байгаа бүтээгдэхүүнээ авъя” гэж байгаа бол манай талаас борлуулалтынхаа ядаж 10 хувийг хуулийн дагуу хийж ил тод болго, тэрийгээ цааш нь баруун руу өндөр үнээр зарахдаа “Хятадад үйлдвэрлэв” гэдгээ больж, “Product of Mongolia” гэж бичиж зар гэсэн шаардлага тавьсан. Манай танхимаас энэ шаардлагыг хүлээн зөвшөөр гээд гарал үүслийн гэрчилгээ олгохгүй байхаар Хятадын талаас мөнгөө өгчихсөн хөрөнгө оруулагчид өөрсдийг нь хохироож байна, Монгол Улстай худалдааны маргаантай байна гээд улсынхаа худалдааны танхим буюу Худалдааг дэмжих хороондоо хандсан. БНХАУ-ын Элчин сайдын яам нь ч энэ асуудлыг зөвшилцөж шийдэхийг албан ёсоор хүссэн. Бидний талаас ч мөн асуудал байгаагаа илэрхийлсэн. Тухайлбал, цар тахлын үеэр Монголын нэлээд олон компани Хятадын компаниуд руу мөнгөө шилжүүлчихээд бараагаа авч чадахгүй, очиж мөнгөө хөөцөлдөж чадахгүйн улмаас хохироод байгааг шийдэж өгөхийг хүссэн.

Ингээд дэлхийн 50 гаруй орон нэгдсэн байдаг Олон Улсын Худалдааны Маргаанаас Сэргийлэх, Зохицуулах Байгууллагаар шийдүүлье гэж хоёр талаас тохиролцсон. Энэ байгууллага нь хоёр талын тавьж буй шаардлагуудыг хангуулах замаар худалдааны маргааныг шийддэг зарчимтай. МҮХАҮТ, Хятадын Олон Улсын Худалдааг Дэмжих Хороо (CCPIT), Олон Улсын Худалдааны Маргаанаас Урьдчилан Сэргийлэх, Зохицуулах Байгууллагатай (ICDPASO) хамтран ажиллах санамж бичиг байгуулж, олон улсын жишигт нийцсэн, ил тод, шударга, худалдааны орчинг бүрдүүлэх чиглэлд 2028 он хүртэл шат дараалсан арга хэмжээ хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна. Манай энэ шаардлагыг хангавал, самрын ургацын улирал буюу есдүгээр сардаа багтаж гадны хөрөнгө оруулагчдын шаардлагыг биелүүлье гэсэн байгаа. Хэрэв энэ шаардлагыг биелүүлэхгүй бол хушин ой модоо сүйтгүүлэн байж самар гаргах шаардлагагүй гэсэн байр суурьтай байгаа. Бид 30 хувь биш юм гэхэд 10 хувийг эхний ээлжинд ил тод болгож, 2028 он хүртэл таван жилийн төлөвлөгөө гаргаад, далд байгаа худалдааг бага багаар ил тод, тогтвортой болгоё гэж зорьж байгаа юм. Тогтвортой бизнес, тогтвортой хөгжил. Одоо л ингэж засаж авахгүй бол хяналтгүй бүрхэг байдал, далд эдийн засаг нь хушин ойг сүйтгээд, бид л хохирч үлдэнэ.

-Нэг мэдээлэл яваад байсан. Таныг самрын зөвшөөрөл өгөх гэж зарим компаниас авлига авсан мэт. Энэ ямар учиртай юм?

-Анхнаасаа л ченжүүд 2021 онд намайг мөнгө нэхээд өөрөө авах гээд байна гэж яриа үүсгэсэн. Магадгүй тэгж хэлээд өөрсдөө хятдуудаасаа мөнгө авчихсан ч юм уу. Би ямар нэгэн мөнгө нэхсэн асуудал үүсгээгүй. Харин экспортод гаргах гэж буй бол татварынхаа ядаж 10 хувийг ил тод болго л гэж шаардаж байгаа. Бидний судалгаагаар, жилд ойролцоогоор 15-20 тэрбумын орлогын албан татвар төлөгдөхгүй хэсэг бүлэг хүний халаасанд орж байна. Анхнаасаа ил тод болгоод тавьсан шаардлагыг хангахыг самрын наймаа хийдэг зарим хүн зөвшөөрөхгүй байгаа учраас л эцэстээ маргааныг шийддэг байгууллагаар дамжихаар боллоо.

Энэ бүх асуудлыг 2021 онд ЗГХЭГ-т болон холбогдох албан тушаалтнуудад баримттайгаар танилцуулсан. 2022 онд ч мөн дахин тайлбарласан. Уул уурхай бус экспортын асуудал, тэр дотроо Хятад руу гарахдаа ил тод бус бүрхэг байгаа талаар хэвлэл мэдээллээр ч олон удаа ярилаа. МҮОНРТ-ийн Татварын албатай хамт хийсэн нэвтрүүлэгт ч би энэ талаар ярьсан, хэлсэн. Ийгл ТВ, Блүүмбэргээр ч удаа дараа ярьсан. Бас “Норд Роуд” компани ч энэ талаар “Өдрийн сонин”-д яриа өгч тайлбарласан байна лээ.

-Энэ бүхэн чинь холбогдох төрийн байгууллагуудын хийх ажил биш үү. Яагаад Танхим энийг хөөцөлдөх ёстой юм?

-Бизнес эдийн засгийн орчинг сайжруулахын төлөө ажиллах нь Танхимын хуулиар олгогдсон эрх нь. Нөгөө талаас, бид гишүүдийнхээ нийтлэг эрх ашгийг төр засгийн байгууллагуудын өмнө хамгаалж, ойлгуулах эрх бүхий байгууллага. Хуулиас гадуур, орлогоо нуусан нь ил тод, зөв ажиллаж байгаа гишүүн үйлдвэрүүдийн үнийг унагаж дампууруулаад байх нь Монгол Улсын экспортын хөгжлийг дахиад 30 жилээр хойш нь татаж байна шүү дээ.

-Нэр бүхий хоёр компанид зөвшөөрөл олгосон гээд байгаа нь ямар учиртай вэ. Экспортлох зөвшөөрлийг ямар шалгуураар олгосон бэ?

-Би түрүүн хэлсэн, бусад улс руу хийгдэж буй экспорт ил тод явдаг тул гарал үүслийн гэрчилгээ чөлөөтэй олгогддог. Хятадын ченжүүд л олон жил явж ирсэн далд аргаараа авах гээд маргаан үүсгэсэн. Наймдугаар сарын 8-нд ICD­PASO гэрээ байгуулахдаа бид зөвшилцөхөд бэлэн байгаагаа илэрхийлж нэг хятад нэг монгол компанийг хуучин аргаар нь экспортлохыг зөвшөөрсөн. Энэ есдүгээр сардаа багтаад Хятадын авчихсан байгаа бүх барааг гаргаж дуусгана гэх мэт зүйлийг ярилцаж тохиролцсон.Хятадын ЭСЯ-наас санал болгосон байсан “Арвин Ачит” ХХК нь 100 хувь хятад хөрөнгө оруулалттай. Түүнд нь манай талаас нэг монгол компани бас байх ёстой гэж хариу санал тавьж, түрүү жил 30 хувийг ил тод болгох асуудлыг хамгийн түрүүнд зөвшөөрч, хамгийн өндөр үнээр орлогоо бүртгүүлж гаргасан, энэ жил ч хамгийн эхэнд саналаа өгсөн компанийг санал болгож зөвшилцсөн тул энэ хоёр компанид хуучин аргаар нь экспортлуулсан. Бусад компани, ченжүүдэд жишиг болгож үлгэрлэх замаар маргааны гацаанаас гаргах зорилготой юм. Тиймээс, одоо самрын хятад худалдан авагчид ICDPASO гэрээ байгуулж, Монголын талын нөхцөлийг зөвшөөрч экспортлоод эхэлсэн байгаа.

Худалдааны маргааны байгууллага ингэж зуучлан хэлэлцээр хийж зөвшилцөлд хүргэж өөрсдөө үүрэг хүлээсний төлөө хуулийн үйлчилгээний төлбөр авч байгаа байх. Тэр байгууллага ба хятад эздүүдийн хоорондын асуудал. Бид тэдний дотоод асуудалд оролцохгүй. Хятадууд хуулийн дагуу бус аргаар бараагаа экспортлох асуудлыг зохицуулж өгч буй Монгол дахь зуучлагч нь яагаад өмнөөс нь ингэж санаа тавьж маргаад байгааг би хувьдаа ойлгохгүй байна.Хятадын хөрөнгө оруулагчид ч мөн энэ жишгээр хуулийн хүрээнд ил тод үйл ажиллагаа явуулбал бүх боломж нээлттэй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Монголчууд одоо өөр болж, олон улсын жишгээр, харилцан ашигтайгаар гадаад худалдаа хийж чаддаг болсныг бид харуулах ёстой. Тиймээс одоо ченжүүдэд хоёр сонголт бий. Нэг бол шууд хуулийн дагуу экспортлоод 100 хувь ил тод ажиллаж эхлэх, эсвэл ICD­PASO хяналт дор хуучин аргаараа экспортолчихоод, энэ жилдээ тэр экспортынхоо 10 хувьтай тэнцэх хэмжээний барааг хуулийн дагуу ил тодоор бүрдүүлэлт хийж гаргах. Үүнийг ICDPASO хянаж мөрдүүлэх үүрэг хүлээсэн. Ингээд 2028 он хүртэл бага багаар сайжруулъя гэж зохицсон.

ХХААХҮЯ-ны Бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга Ц.Болорчулуунтай ярилцлаа.

-Энэ жил махны экспортод хэдий хэмжээний ямар малын мах гаргахаар төлөвлөж байгаа вэ?

-2021 онд экспортод гаргахаар дулааны аргаар бэлтгэсэн байсан хонь, ямаа мөн хөлдөөсөн адууны мах бий. Нийт 10 мянга орчим тн махыг экспортод гаргана. Мэргэжлийн хяналт болон холбогдох хяналтын байгууллагууд, Гаалийн ерөнхий газар бусад байгууллагуудын хамтарсан шалгалтын ажлын хэсэг яваад эхний ээлжинд 10 гаруй аж ахуйн нэгжийн 6720 тн махыг экспортод гаргах шийдвэр Засгийн газарт танилцуулагдаад экспортоо явуул гэдэг шийдвэр гарсан. Махны экспорт яагаад зогссон гэхээр 2020 онд манай хөдөө аж ахуйн зориулалттай гарч байгаа бүтээгдэхүүний сав баглаа боодол дээрээс коронавирус илэрсэн гэдэг шалтгаанаар бүх экспортыг Хятадын талаас зогсоосон. Саяны шалгалтын дүнгээр импортлогч талын чанар стандартын шаардлагыг хангаж байгаа учраас гаргахаар боллоо. Үүнд холбогдох талууд болох ХХААХҮЯ, Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар, Стандарт хэмжил зүйн газар, Гаалийн ерөнхий газар, Мал эмнэлгийн ерөнхий газар, Махны холбоо мах бэлтгэлийн аж ахуйн нэгжүүдийн оролцоотой ажлын хэсэг байгуулан ажиллаад ачилтаа хийгээд махны экспорт гарч эхлэхэд бэлэн болсон байна.

-2020 оноос хойш мах экспортод гаргаж чадаагүй шүү дээ, энэ хугацаанд ямар боломжоо бид алдав?

-Хуучин бид зөвхөн БНХАУ-тай Эрээний боомтоор гаргадаг байсан. Одоо бол Хятадын талтай Гадаад харилцааны яамаар дамжуулан удаа дараа харьцаж, гэрээ хэлэлцээр хийж байж сая үүд хаалга нээгдэж байна. Энэ хооронд Махны холбоо, Зам, тээвэр хөгжлийн яамтай хамтран өөр газраар Забайкальскаар гаргах судалгааг хийгээд, Тяньжины боомт хүртэл явуулъя гэдэг тохиролцоонд хүрсэн. Яг гаргах гэж байтал Орос, Украины дайны нөхцөл байдал үүсээд энэ асуудал хаагдсан. Ер нь бол бид зүгээр суугаагүй, олон боломжууд, гарцын талаар шийдэл хайж ажилласан.

-Цаашид махны экспортыг хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ. Дулааны аргаар боловсруулсан махнаас өөр мах гаргах боломжтой юу?

-Экспорт гэхээр зөвхөн БНХАУ-ыг гэж ойлгож болохгүй. Бусад орнуудтай ч бид харилцдаг. Казахстан, Узбекстан, Киргизистан, Арабын бусад улсууд руу мах тодорхой хэмжээгээр гарч байгаа. Цаашдаа махны экспортыг нэмэгдүүлэх, малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажлуудыг хийхийн тулд бүх боломжит нөхцөлүүдийг дэвшүүлэн ажиллах болно. Тухайлбал, бид жилдээ 20 сая гаруй малыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулдаг. Үүнээс дотоодын хэрэгцээнд 10 сая гаруй тн мах орж байгаа. Цаана нь 8-10 сая толгой малын махыг экспортлох бололцоо бий. Үүнийгээ 100 хувь дайчлан ажиллана. Гадаад харилцаанд биднээс хамааралгүй нөхцөл байдал үүсч байгаа тохиолдол л үүсчихгүй бол махны экспортын тал дээр ямар нэгэн хориг саад байхгүй. Чөлөөтэй гаргах л бодлогыг яам баримталж байна.

-Ирэх өвөл хүнд болно гэж цаг уурчид хэлээд байгаа шүү дээ. Үүнтэй холбоотойгоор ямар нэгэн байдлаар махны үнэ буурах уу. Буурч байгаа юу?

-Махны нийлүүлэлт нэмэгдээд үнэ тодорхой хэмжээнд буурч байгаа. Өвөлжилт хүндэрнэ гээд зуншлагын нөхцөл байдал хэцүү байсан зарим аймгууд буюу баруун таван аймаг, говийн хоёр аймагт ОБЕГ-ын Гамшгийн эрсдэлийн газраас эрсдэлийн үнэлгээ хийлгэсэн. Үүгээр бол Ховд аймаг маш муу, бусад баруун аймгууд нь муу үнэлгээтэй гарсан. Бид зудын эрсдэл үүсч болзошгүй энэ аймгуудаас хичнээн хэмжээний малын махыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах вэ гэдэг тооцоо судалгааг аваад ажиллаж байна. Мөн 2023 оны дотоодын махны нөөцийг бүрдүүлэх ААН-үүдэд Монголбанкны санхүүжилтээр хөнгөлөлттэй зээл олгож байгаа. Тухайлбал, 2023 оны дотоодын махны нөөцийг бүрдүүлэхэд нийт 35 ААН-ээс хүсэлт ирсэн. Үүний дагуу бид Монголбанктай хамтран арилжааны банкуудаар дамжуулан 130 тэрбум төгрөгийн хөнгөлөлттэй зээлийн эх үүсвэрийг шийдэж өгч байна. Энэ нь ирэх хаврын махны нөөц. Тэгэхээр малчдаас гарч байгаа мал, махыг худалдаж авах ажлыг хийж байна гэсэн үг. Нөгөө талдаа экспортын чиглэлээр мах бэлтгэдэг ААН-үүдтэй бас хамтран ажиллаж байгаа. Тэгэхээр бид махныхаа нийлүүлэлтэд тулгуурлан экспортынхоо нөөцийг бүрдүүлэх чиглэлээр хамтарч ажиллаж байна гэж ойлгож болно. Сая гамшгийн эрсдэлийн үнэлгээ хийлгэсэн зудын эрсдэл үүсэх магадлалтай аймгуудын малчдад анхааруулж хэлэхэд, тодорхой хэмжээнд малын махаа эдийн засгийн эргэлтэд эртнээс оруулах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл нөхцөл байдал буруугаар эргэлээ гэхэд мал ихээр хорогдох нөхцөл байдал үүсэх учраас эртхэн борлуулж тодорхой хэмжээний хөрөнгө, мөнгө болгох нь малчдад эдийн засгийн хувьд нааштай асуудал гэж бодож байна.

Сэтгэл зүйч, гэр бүл судлаач Б.Өнөбилгүүнтэй ярилцлаа.

-Эрэгтэй хүний эмэгтэй хүнд татагдах сэтгэл зүйн онцлог нь юу байдаг вэ?

-Ерөнхийдөө эрэгтэй хүний сэтгэл зүй ихэвчлэн гадаад төрхөнд илүү татагддаг. Эмэгтэйчүүд ч гэсэн гадаад төрхөнд татагддаг ч доторх ертөнц нь ямар байгаа бол, үзэл бодол нийлэх болов уу гэдэг тал дээр анхаарал хандуулдгаараа ялгаатай. Эрэгтэй хүн бүр өөр өөрийн онцлогтой. Жишээ нь, зарим эрэгтэй хүмүүс жаахан мариалаг эмэгтэй хүнд татагддаг бол зарим нь өндөр эмэгтэй хүнд дуртай байдаг. Эмэгтэй хүн ч бас тэр байдлыг илүүд хардаг байж болно. Гэхдээ эрэгтэй хүний онцлог нь эхний сэтгэгдэл төрүүлэхэд арай хүчтэй илэрдэг. Эмэгтэй хүн бол эхний сэтгэгдэл төрүүлэхдээ илүү болгоомжилсон, хүлээсэн байдалтай байдаг. Эрэгтэй хүн бол шууд шийдвэр гаргаад танилцъя гэдэг ч юм уу, илүү зоригтой түрүүлж алхам хийх байдал нь байгалиас өгөгдчихөн. Тэр байдлаараа онцлогтой. Түүнээс эрэгтэй хүн ингэдэг, эмэгтэй хүн тэгдэг гэсэн зүйл байхгүй. Нийтлэг байдал нь адилхан.

-Анхны сэтгэгдлээ хэн хэндээ таниулсны дараа амьдрал зохиох үед эмэгтэйчүүд юунд анхаарал хандуулах ёстой байдаг вэ?

-Ерөнхийдөө хувьцаа худалдан авахтай адилхан. Үнэ нь маш их өссөн хувьцааг хүн бүр хошуураад худалдан аваад маш их мөнгө алддаг шүү дээ. Тэрэнтэй адилхан эрэгтэй хүнийг хувьцаатай зүйрлээд хэлчихэж болно. Эмэгтэй хүмүүс хөрөнгө мөнгөтэй, царайлаг, бие хаа өв тэгш залуутай хувьцааг зүйрлээд яривал хүн болгоны анхаарлыг татдаг хувьцаа гэж хэлж болно. Гэтэл яг хувьцааны зах зээл юу болдог вэ гэхээр хүн болгон худалдан авч байгаа үнэ нь хөөсөрсөн хувьцаанд маш болгоомжтой хандах ёстой байдаг. Үүнтэй адилхан эмэгтэй хүмүүс шууд үнэ нь өсчихсөн бэлэн хувьцааг авах гээд байдаг. Гэтэл жинхэнэ арилжаа хийдэг мэргэжлийн хүмүүс маш хямдхан мөртлөө ирээдүйд өсөх магадлал өндөртэй, суурь боломжууд нь өссөн хувьцааг худалдаж авдаг. Тэгэхээр үүнтэй адилхан эмэгтэй хүмүүс эр нөхрөө сонгохдоо нэр хүнд нь өсчихсөн, мөнгөтэй хүнийг сонгохоосоо илүү ирээдүйд өсөх магадлалтай хувьцаа буюу одоогийн байдлаар шинээр бизнес эхэлж байгаа, сургуулиа амжилттай төгсөж байгаа тийм хүнийг сонгох нь зүйтэй. Гэтэл эмэгтэй хүмүүс үүнийг мэддэггүйгээсээ болоод олны танил, нэр хүндтэй, мөнгөтэй хүмүүс рүү хошуурдаг. Тэр нь эсрэгээрээ маш олон буруу зүйлийг дагуулдаг. Үндсэн мэргэжлийн хүмүүс юуг судалдаг гэхээр ирээдүйд хэр тогтвортой байх юм, компани нь цаашид үр өгөөжөө авч ирэх юм уу, үгүй юү гэдгийг маш нарийвчилж судлаад, санхүүгийнх нь тайлан тодорхой гардаг уу, үгүй юү гэдгийг судалдагтай адилхан эрэгтэй хүмүүсийг яаж судлах ёстой вэ гэхээр сэтгэлээр унамтгай юу, архи дарс уудаг уу, өөртөө зорилго тавьдаг уу, тавьсан зорилгодоо хүрдэг үү, хөдөлмөрч үү, тууштай юу гэдгийг харах ёстой. Түүнээс тэр хүний мөнгөтэй байна уу, мөнгөгүй байна уу гэдгийг нь харах хувьцаан дээр гаргадаг алдааны үзэгдэлтэй адил зүйл бий болно гэсэн үг.

-Ихэнх эмэгтэйчүүд муу эрэгтэйчүүдэд татагддаг гэдэг шүү дээ. Эмэгтэйчүүд нийтлэгээрээ ямар эр хүнд татагддаг вэ?

-Нийтлэг эмэгтэйчүүд эрэгтэй хүнийг нээлттэй, зоригтой, хөгжилтэй, тэр хүнийг уйдаахгүй ч юм уу, өөрийг нь ойлгодог, хайрладаг хамгийн гол нь халамж гэдэг зүйлийг маш их хүсдэг. Жишээ нь, монгол эрчүүдийн хамгийн их гаргадаг алдаа нь хаалгаар эмэгтэй хүнээс түрүүлээд орчихдог, лифтэнд түрүүлээд орчихдог, ширээнд түрүүлээд суучихдаг, хоолоо түрүүлээд идчихдэг гэдэг ч юм уу иймэрхүү алдаанууд их гаргадаг. Ядаж л хаалгыг нь онгойлгож өгөөд, лифтэнд түрүүлж оруулдаг, ширээнд суухад нь сандлыг нь татаад өгдөг, ус ундаагаа эмэгтэйдээ аягалаад өгдөг ч юм уу, хоол идэхдээ ч эмэгтэйгээ хүлээдэг гэх мэт жижиг үйлдлүүдийг эмэгтэй хүмүүс нарийвчлан гярхай ажиглаж байдаг. Тэр үйлдлүүдийг нь анзаарч байгааг эрэгтэй хүмүүс мэддэггүй. Тиймэрхүү жижиг үйлдлүүд ч эмэгтэй хүнд сэтгэгдэл үлдээж чаддаг. Би чиний төлөө шүү гэдгээ эрэгтэй хүн маш жижиг үйлдлээр илэрхийлж болно. Тийм эрэгтэй хүмүүс эмэгтэйчүүдийг өөртөө их татдаг. Дээрээс нь сонсох чадвар манай эрчүүдэд их сул. Би л чадвартай, мөнгөтэй, орлоготой, эго өндөртэй гэж өөрийгөө рекламддаг залуучууд их байдаг учраас эмэгтэйчүүдийнхээ яриаг сонсохоос илүү өөрсдийгөө илэрхийлж, би лаг мундаг, чадалтай гэж өөрийгөө гайхуулах зорилгоор маш их ярьдаг. Энэ нь эмэгтэйчүүдийн сонирхлыг татдаггүй ч гэх юм уу иймэрхүү асуудлууд нийтлэг харагддаг. Муу залууст эмэгтэйчүүд их татагддаг гэдэг нь аливаа нэг муу зүйл өөрийгөө сайн талаар заавал далдлах хэрэгцээ шаардлага байдаг. Хүнд сайн болж харагдах, сайхан сэтгэгдэл төрүүлэх хэрэгцээ байдаг учраас муу эрчүүд өнгөлөн далдалтыг сайн хийж сурсан байдаг. Жишээлбэл, багаасаа худлаа ярьдаг байсан бол хүнд яаж итгэл төрүүлэх, худлаа ярьдгаа нуух чадвартай болсон байдаг. Тиймээс эмэгтэйчүүд түүнд нь хууртагддаг гэсэн үг. Эмэгтэйчүүдийг гол өөртөө татаад байгаа зүйл нь чадварлаг өнгөлөн далдалт хийж байгаа байдалд нь. Түүнээс биш анхнаасаа муу эрэгтэй хүнд дуртай эмэгтэй хүн гэж байхгүй. Бүгд л сайн хань ижилтэй болохыг хүсдэг. Эмэгтэй хүнийг төөрөгдүүлдэг л гэсэн үг л дээ. Эмэгтэй хүн муу эр хүнд татагддаг гэдэг ойлголт нь хууртагддаг гэдэг ойлголттойгоо дөхнө гэж би бодож байна.

-Ер нь эрэгтэй хүний энэ бүх зан чанар хэдий хугацаанд танигдах бол. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам нэгнээ харцаараа ойлгодог болдог гэдэг шүү дээ?

-Анхны болзоогоо хийж байгаа хосууд нэг нэгэндээ хамгийн сайхан байдлаа харуулахыг хүсдэг. Хамгийн гоё хувцсаа өмсөнө. Нүүрээ гоё будна. Хамгийн сайхан ааш зангаа гаргана. Тэр үедээ тухайн хүнийг танихад маш хүндрэлтэй. Хэнд гоё сэтгэгдэл төрүүлэх хэрэгцээ, шаардлага, ашиг байхгүй вэ гэдгийг эхлээд тодорхойлох хэрэгтэй. Тэр нь ээж аав, найз нөхөд, эргэн тойрны нийлдэг танилууд гэх мэт хүмүүс байдаг. Тэр хүмүүст гоё сайхан харагдах ашиг сонирхол байхгүй учраас тэд өөрсдийнхөөрөө байдаг. Тэгэхээр нийлж байгаа хүмүүс, найз нөхдийг нь маш сайн анзаарах хэрэгтэй. Ээж аавыг нь анзаарах, яаж харьцаж байгааг харах нь зүйтэй. Эмэгтэйнхээ ээж нь ямар хүн байна вэ гэдгийг анзаар. Түргэн ааштай, хов зөөдөг, хүний мууд дуртай ээжтэй охин бол арслангаас туулай төрдөггүй, туулайнаас арслан төрдөггүй гэгчээр тэр охины цаад мөн чанарыг харж болно. Тухайн хүнийг найз нөхөд болон гэр бүл, эргэн тойрны хүрээллээс нь харах бүрэн боломжтой. Мөн жижигхэн үйлдлүүдийг маш сайн анзаардаг байх хэрэгтэй. Юун дээр ямар зан гаргаж байна гэдгийг гярхай анзаардаг хүмүүс хүн танихдаа сайн байдаг.

Ачаа тээврийн үнэ бусад улс орноос ирээд, Монгол дотроо нийт тээврийн зардлын 40 хувь нэмэгддэг аж. Энэ талаар контейнер тээвэр эрхэлдэг иргэн С.Мөнхөөс тодруулахад “Би контейнер оруулж ирдэг. Тээврийн компаниас өгсөн үнийн саналаар гаргасан тооцооллын дагуу тээврийн үнэ өртгийг төлдөг. Монголд яагаад ийм өндөр үнэтэй байгааг би ч өөрөө сайн ойлгохгүй л байна. Гэхдээ дотоод тээвэр ийм өндөр байх ёсгүй. Монложистик гэх мэт тээвэр зуучийн компанитай холбогдоод, А цэгээс Улаанбаатар хүрэх үнийн санал авна. Тэд задаргаатай санал өгнө. Үндсэндээ тэгээд л болдог доо. Задаргаа нь Замын-Үүд-Улаанбаатар нэг ширхэг 20 тн контейнер 5 сая төгрөг нэмээд дэлхийн хаа нэг цэгээс Замын-Үүд хүртэлх үнэ гэсэн байдлаар ирдэг” гэв.

Мөн Замын-Үүдэд задгай тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг байсан жолооч Д.Мөнхбатаас энэ талаар тодрууллаа.

-Дэлхийн хаа нэгтээгээс ачаа тээвэр ирээд Замын-Үүдээс Улаанбаатар хот орох тээврийн зардал нь нийт зардлын 40 хувь байдаг гэх юм. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Дэлхийн хаа нэгтэйгээс Монгол руу ачаа тээвэр ороод ирчихлээ гэж бодъё. Энэ үнэ дээр нь Гааль, Мэргэжлийн хяналтын нэгдсэн үйл ажиллагаа, татвар зэрэг төрийн байгууллагууд болон хилийн гацалт, мөн гаалийн татвар нэмэгдээд ачаа барааны үнийг шууд өсгөөд байгаа юм.

-Энэ үнийг буулгах боломжтой юу?

-Буулгах боломжтой. Хил гаалиа л чөлөөтэй болгох ёстой.

-Дээрээс нь чингэлгийн түрээс гээд бас нэмэгдэж байгаа шүү дээ?

-Ачих тоолонд чингэлэг тээвэр гэдэг чинь мөнгө нэхэж байдаг эд байхгүй юу. Чингэлэг тээвэр чинь амьгүй эд биш, амьтай байхгүй юу. Чингэлэг хаана зогсож байна. Тэнд чинь мөнгө гүйж байгаа. Тэр мөнгө хэнээс гарах вэ гэвэл хэрэглэгч энгийн ард иргэдээс гарч байгаа. Контейнерийн эзэн бол зүгээр л чингэлгээ түрээслүүлчихээд мөнгө нь данс руу нь орж л байдаг ийм систем рүү оруулчихсан.

-Чингэлэг тээврийн терминалиуд, өртөөнөөс тайлбар хийхдээ чингэлэг тээвэртэй ачаа бараагаа иргэд авахгүй байгаа болохоор бөөгнөрөл үүсч, шинэ ачаа бараа авах боломжгүй нөхцөл байдал үүсээд байна гэх зүйл ярьж байна лээ. Үүнийг та бүхэн хэрхэн хүлээж авав?

-Тэгж л тайлбарлаж байна лээ. Чингэлэг тээврийн асуудлуудыг зүгээр л тухайн үед нь аргалаад л өнгөрчихдөг. Түүнээс яг бодит байдлыг ярьдаггүй. Юунаас болоод чингэлэг тээврийн үнэ өсөөд байгаа юм бэ. Хэрэглэгч нь нэг чингэлэг орж ирэхэд 20 төгрөгөөр орж ирнэ гэж төсөөллөө гэж бодъё. Гэтэл цаанаас хямд орж ирсэн чингэлэг нь хүнд суртал, авлигыг чинь давсаар байгаад 20 төгрөг чинь 80 төгрөг болчихоор анх захиалсан үнээс 4 дахин өсчихөөр авч чадахгүй шүү дээ. Гол нь тэр төлбөрөө дийлэхээ больчихоод байгаа байхгүй юу. Монголд болж бүтэж байгаа юм юу ч алга. Төр засгийн удирдлагууд нь дэлхийн хэмжээний том том удирдагчдыг эх орондоо урьж залж авчрахаас өөр ажил хийхгүй байна. Тэгж л өөрсдийн пиарыг өсгөж байгаа. Түүнээс өөр хийж байгаа юм юу ч алга. Ард иргэд нь амьдралгүй, мөнгөгүй, банк нь гацчихсан. Иргэд нь банкны төлбөрөө төлж дийлэхээ болиод буцаагаад нөгөө банк нь зээл гаргаж өгч чадахгүйд хүрчихсэн. Ачаа бараа нь бас гацчихсан. Орж ирсэн байлаа гэхэд тэр контейнерийг задлаад бараагаа аваад заръя гэхээр ямар ч ашиггүй болчихсон. Ийм л нөхцөл байдал руу манай улс орчихлоо.

-Яг одоогоор Замын-Үүдийн нөхцөл байдал ямар байна. Өөрчлөгдсөн зүйл бий юү?

-Юу ч өөрчлөгдөөгүй, яг хэвээрээ. Нэгдүгээр сарын хэдэнд чингэлэг тээвэр хэдээр явж эхэлсэн яг тэр хэвээрээ байгаа.

-Хилийн цэргийн машинууд явж байгаа юу?

-Явж байгаа. Өдөрт Хилийн цэргийн машинтай нийлэх юм бол 90 чингэлэг орж ирж байна. Түүнээс өөр Замын-Үүдэд болж байгаа юм юу ч алга.

-Чингэлэг тээврийг болиулж, задгай тээвэр явуулъя гэсэн хүсэлтийн тань хариу ирсэн үү?

-Хариу ирсэн. Хятад тал боломжгүй гэсэн худал хариу хэлж биднийг аргалаад л байна. Үнэндээ дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу, ард түмэн ядарчихсан ийм л байдалтай байна.

-Нүүрс тээвэр гарч байгаа юу?

-Хилийн цэргийн 30 машин гарахдаа нүүрс, орохдоо ачаа бараа ачиж хоёр талдаа яваад байгаа. Тэгж тэд чинь ашгаа хийгээд байгаа юм. Нүүрс бол хүссэн хүсээгүй гарна. Нүүрс өндөр үнэтэй болчихсон. Замын-Үүдээр маш хямдаар гаргаж байна.

Иргэн Г.Дамбадаржаатай ярилцлаа.

-Таныг өөрийнхөө хувийн цахим хаягт үзэл бодлоо илэрхийлсний төлөө цагдаад гомдол гаргаж, СЭМҮТ-д шалгуулах хүсэлт ирсэн гэсэн. Энэ тал дээр тайлбар өгөөч?

-Би Key.mn вэб сайтын эрхлэгч. Манайхан сайтдаа газрын тухай сурвалжилга бэлтгэн гаргасан юм. Тэрхүү газар нь Зайсангаас цааш байдаг. Аялал жуулчлалын зориулалттай газарт хүмүүс хувийн хаус бариад байна гэсэн утгатай юм. Газрын тухай цуврал сурвалжилга хийж яваад хоёр билүү гурав дахь дугаарт нь Зайсангийн амны хэсэг таараад, түүн дээр Шадар сайд С.Амарсайхан хувийн хауснууд барьсан тухай нэвтрүүлэг цацсан. Өмнө нь энэ тухай зөндөө л хэвлэлээр явдаг байсан. Тэр дугаарт Шадар сайдын мэдлийн газар таараад хажууд нь ах дүү, хамаатан садан нь том том хаус барьчихсан байсныг нэвтрүүлэгт оруулаад нэг видео контент болгоод цацсан юм. Тэгтэл Шадар сайд С.Амарсайхан гомдол бичээд Нийслэлийн цагдаад өгсөн байсан. Өөрөө өгөөгүй байх л даа. Дор нь ажилладаг хүмүүс л бичиж өгсөн байх. Анх нийслэлд өгчихсөн байж байгаад харьяаллын дагуу Сүхбаатар дүүрэг рүү шилжсэн. Одоо мөрдөн шалгах ажиллагаа үргэлжлэн явж байгаа. Түүний дагуу СЭМҮТ-д үзүүлж, сэтгэц мэдрэлийн шинжээч томилж, мэдрэлийг нь үзүүлж шалгуулъя гэсэн юм байна лээ. Үүнийх нь дагуу би дөнгөж сая очиж шалгуулж, ярилцлагад нь орчихоод ирлээ.

-Дүгнэлт нь хэзээ гарах вэ. Та өөрөө дүгнэлттэйгээ танилцах боломжтой юу?

-Дүгнэлт нь долоо хоногийн дараа гарна гэсэн. Шууд цагдаа руугаа оччих юм байна лээ. Тэгэхээр цагдаа нь дуудаад танилцуулна гэж ойлгосон. Ер нь хүний хувийн цахим хаяг буюу фэйсбүүк гэдэг чинь бидний халаасанд л явж байгаа цахим тэмдэглэлийн дэвтэр шүү дээ. Тэр тэмдэглэлийнхээ дэвтрийг халааснаасаа гаргаж ирээд дээр нь юу сараачих нь хувь хүний эрх.

Үндсэн хуульдаа хувь хүн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлнэ гээд заачихсан байгаа шүү дээ. Түүнийхээ дагуу л би хувийн орон зайдаа бодлоо илэрхийлсэн. Магадгүй хэвлэлийнхэнд надад ирж байгаа дайралт шиг иймэрхүү дайралтууд ирдэг л байх даа. Тэгээд тэр хавтаст хэрэг материалдаа фэйсбүүкийн постуудыг маань маш ихээр скрийн шот хийгээд хавсаргасан байдаг. Цэмбийтэл сайхан баримт болгочихсон. Хувь хүний хувийнхаа орон зайд бичсэн сэтгэгдлийн дагуу цагдаад гомдол гаргаад, цагдаа нь дуудаад мэдүүлэг авдаг. Үүнд би цагдаа нарыг буруутгах гэсэнгүй. Цагдаа ажлаа л хийж байгаа. Мэдээж гомдол ирсэн юм чинь гомдол болгоныг шалгах ёстой. Тэгэхээр тэр дагуу л мөрдөн шалгах ажиллагаа хийгээд явж байгаа юм байна лээ. Түүн дотор нь сэтгэц мэдрэлийг нь үзүүлэх гэдэг юм байдаг юм уу, үгүй юм уу мэдэхгүй. Миний ганц бухимдаад байгаа зүйл юу вэ гэхээр хувь хүний өөрийнх нь орон зайд ингэж халдахаар улс төрийн зорилготой юм шиг харагдаад байна. Улс төрийн зорилготой юм шиг шууд дайралтууд ирээд байгаа нь зөвхөн цагдаа ч биш янз бүрийн дарамт, атаман, хулигаан хүмүүсээр ч биднийг сүрдүүлсэн. Манай зураглаач залууг хүртэл танихгүй залуу машиндаа дуудаж аваачаад дарамталсан үйлдэл байгаа. Зөрүүлээд тэднийг хэн болохыг тогтоогоод шалгаад өгөөч гэхээр цагдаа нь хөдөлдөггүй. Тэгсэн хэрнээ нөгөө гомдол дээр нь бидэнд болохоор маш их ач холбогдол өгөөд бидэн рүү дайраад байдаг нь сонин санагдаж байна.

-Та тухайн үед тэр талаараа өргөдөл гомдол өгсөн үү?

-Манай ажилтан залууг танилаар нь дуудуулаад машин дотроо суулгаж байгаад дарамталсан байхаар нь өөрөөр нь өргөдөл өгүүлсэн. Энэ хүнийг хэн болохыг тогтоогоод бидэнд эргэж хариу өгнө үү гэсэн өргөдөл гомдол гаргасан. Тэгээд хариу өгсөн зүйл ч байхгүй. Одоог хүртэл таг чиг. Тэр ажилтан маань ч тухайн хэрэг явдлын дараа удаагүй манай ажлаас гарчихсан. Түүнээс хойш холбогдож чадаагүй л байна.

-Тухайн нэвтрүүлэгт орсон газар нь дархан цаазтай газар байсан уу?

-Зайсангийн ам чинь тэр чигээрээ л Дархан цаазтай газар шүү дээ. Дархан цаазтай болохоор зөвшөөрөл нь аялал жуулчлалын зориулалтаар гардаг. Өмчлөх эрхээр гарахгүй. Аялал жуулчлалын зориулалттай газар бол кемп, жуулчны бааз, янз бүрийн амралт зугаалгын газар байж болно. Гэтэл тийм зүйл байхгүйгээр том томоор нь хашингуутаа голд нь том том хаусууд, том том байшингууд барьчихсан. Бүр хауснаас ч том. Орд харш гэдэг юмыг нь барьчихсан байгаа. Тэрийг нь л олон нийтэд дэлгэж, хэвлэл мэдээллийн байгууллага мэдээлэх үүргээ л гүйцэтгэсэн төдий.

-Анх хэзээ таныг дуудаж байцаалт авсан бэ. Хэр удаан үргэлжилж байгаа вэ?

-Анхных нь видео контент 2022 оны гуравдугаар сараас гарч эхэлсэн. Түүнээс хойш дуудаж мэдүүлэг авах болсон. Нийслэлд хамаатай байж байгаад харьяаллын дагуу шилжүүллээ гэж хэсэг чимээгүй байж байгаад харьяаллын дагуу Сүхбаатар дүүрэг дээр ирсэн гээд дахин мэдүүлэг авах болсон. Гэнэт миний сэтгэцийг шалгана гэхээр хэний ч бухимдал төрдөг л юм байна.

-Өмнө нь бас таныг хэд хэдэн удаа үзэл бодлоо илэрхийлсний чинь төлөө торгож байсан шүү дээ. Хэдэн удаа торгуулсан бэ?

-Би 2015 оноос хойш фэйсбүүк аккаунтаар идэвхтэй үзэл бодлоо илэрхийлж эхэлсэн. Одоогоор 90 мянга орчим дагагчтай. Энэ бол зөвхөн миний хувийн хаяг. Уржнангаас хойш би цагдаа дээр маш олон дуудагдаж байна. Хэд хэдэн удаа фэйсбүүкийн постоосоо болж торгуулсан. 100 мянган төгрөгөөр дөрвөн ч удаа торгуулсан юм байна.

-Энэ бүхэн таны ажил амьдралд яаж нөлөөлж байна вэ?

-Ажлын хажуугаар цагдаагаас байнга дуудагдаад байхаар их хэцүү юм. Хэрэг хийчихсэн ч юм шиг. Яваад очихоор нэг мэдүүлэг байцаалт авна. Яг яаж шийдвэрлэгдэх гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй. Мөрдөн шалгах ажиллагаа явагдаж байна л гэнэ. Тэгээд л яв, хэрэг болохоор дуудна аа гэдэг. Нэг нам гүм аятайхан ажлаа хийгээд явж байтал дахиад л залгаад ир гэнэ. Энэ бүхнээс болоод ар гэр эхнэр хүүхэд, ээж аавын минь санаа нь зовниод хэцүү байгаа шүү дээ. Ядаж л хувийн ажлаа зохицуулахад хэцүү. Юу ч төлөвлөж гарч орж болохгүй. Хэзээ дуудах бол гэсэн байнгын айдастай. Ер нь маш хэцүү юм.

-Торгуулиа төлөхгүй бол яах вэ?

-Бид уг нь ардчилсан оронд амьдраад байдаг. Гэтэл төр засаг нь бүх зүйлийг хумих гээд л. Ардчилсан оронд иргэдийнхээ үзэл санааг боомилох гээд байгаад бухимдалтай байна. Би ч өөрөө үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх дуртай, идэвхтэй хүн. Талбай дээр болж байгаа жагсаал цуглаанд идэвхтэй оролцдог. Магадгүй над шиг цахим хуудсандаа юмаа дэлгэдэггүй хүмүүс байгаа байх. Үзэл бодлоо илэрхийлээд торгуулчихсан. Нэг, хоёр, гурав торгуулсан, дөрөв дэх торгуулиа төлж чадахгүй бол баривчилгаанд аваад явчихна. 30 хоног гурван сарын баривчилгаа гээд л аваад явчихна. Сая л гэхэд “No war” хөдөлгөөнийхнийг баривчилчихлаа. Цагдаа нь халдлаа. Хүмүүсийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн, улс төрийн санал бодлоо илэрхийлснийг хүлээж авахгүйгээр сайн улстөрч болж улс төр хийнэ гэж байхгүй. Улстөрч хүний бүх юм нь нээлттэй байдаг. ХАСХОМ-ээс эхлүүлээд. Түүнийг нь дэлгэж олон нийтэд танилцуулсны төлөө гомдол гаргаж, цагдаад өгч байна. Нууц байх ёстой юмыг нь ил гаргачихсан юм шиг. Цагдаа нь ажил удаж байнгын дуудаад л. Магадгүй миний постны араас хөөцөлдөж байхын оронд өөр өчнөөн хэрэг байна шүү дээ. Хүчирхийлэл, хулгай дээрмийнхээ араас явж байвал энэ нийгэм чинь сайхан болох гээд байна шүү дээ. Гэтэл иргэдийн шүүмжлэлийг хүлээж авахгүй нэг талаараа цагдаагаар дарамтлуулаад байгаа ч юм шиг, хууль шүүхийн байгууллагаараа амыг нь үдэх гээд ч байгаа юм шиг байдал гаргаад байгаад нь л бухимдаж байна.