Author: Б Нямаа

УИХ-ын гишүүд бөөнөөрөө ЖДҮ-ийн сангаас олон арван тэрбумыг авсан нь баригдаж нүдний булай болцгоож байгаа. Хэрэг явдал дуусаагүй, дууслаа ч улс төрийн карьертайгаа хамт дуусах биз. Гэтэл саяхнаас залгаас нь хийгдэж байх шиг байна. Засгийн Газрын гишүүд ЖДҮҮР-сэн байж болох муу мэдээлэл нийгэмд цацагдлаа. “10 сая долларын авлига авсан сайд”-ын асуудал айхавтар хурцаар босч ирлээ. Энэ бол намжиж дарагдахааргүй том дуулиан юм. Анх “Зууны мэдээ” сонин дээр хоёр ойрхон давталттайгаар “10 сая доллар авлигад авсан сайд хэн бэ” гэсэн мэдээлэл гарч, тэр нь тал бүр тийш тарсан, тараасан ч байх, цаанаас нь. Эзэн биегүй энэхүү 10 сая долларын эсрэг УУХҮ-ийн сайд Д.Сумъяабазар гарч ирж мэдэгдэл хийсэн. Хэрэг дээрээ “Арван саяын эзэн бол аварга Сумъяабазар” гэж хэн ч хэлээгүй байсан л даа. Сошиалд ганц нэг тэнэмэл мэдээ байсан байх. Гэхдээ Д.Сумьяабазар мэдээлэл хийсэн нь болсон юм. Түүний мэдээлэл далд санаа ихтэй, “Ерөнхийлөгчийн айлчлалаар би яваагүй. Цаг хугацааны эрхээр энэ хэрэг ил болох байх” гэж. “Ерөнхийлөгчийн айлчлалд би яваагүй” гэдэг нь нэр холбогдсон сайд л тэр айлчлалд явсан гэдгийг хэлж өгсөн юм. “Энэ хэрэг ил болох байх” гэсэн нь холбогдсон сайд нь удахгүй ил болно гэдгийг шууд хэлсэн санаа. Иргэд олон нийт ингэж ойлгоод байж байтал маргааш нь Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн бас мэдээлэл хийсэн. “Би урд хөршид “Нэг зам нэг бүс” уулзалтад оролцсон. 10 сая доллар гэдэг санаанд багтахгүй их тоо” гэж. Санаанд багтах их тоо гэж бас байх нь. Францаас ирсэн гэх авлигын 1.2 сая евро бол санаанд багтах тоонд орох байх. Хэрэг дээрээ хэн ч “Ц.Даваасүрэн сайд 10 сая доллар хусчихсан” гэж бас яриагүй. Миний хувьд лав энэ хоёр сайдын мэдээллээс л анх “Аа золиг гэж энэ хоёр сайд 10 сая ам.доллар авсан хэрэгт холбогдоод байгаа юм байна” гэж мэдэж авсан юм. Олон түмний дийлэнх нь ч надтай адилхан ингэж мэдсэн байх. Яахав, сайд нар болохоор нийгмийн сүлжээг худлаа гэж ойлгоод тоохгүй байсан биз. Өдөр тутмын сонин дээр гараад эхлэхээр “Одоо яана аа…” гээд сандарч ярьцгаасан болов уу.

Энэ өдрүүдэд Засгийн Газрын гал тогоог барьж буй чухал хүн, ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ бас зүгээр суугаагүй. Хэвлэлийн бага хурал хийж “Хэвлэлээр ийм мэдээлэл гарсан байна. Нэр зарлагдсан зүйл байхгүй байна. Гэвч миний зүгээс хууль хяналтын байгууллагын удирдлагуудаас асуусан, одоохондоо иймэрхүү асуудал алга гэсэн” хэмээн мэдээлсэн юм. Л.Оюун-Эрдэнэ сайд тас цохисон мэдэгдэл хийж болно. Тэгээгүй л дээ, тийм нэг үлдэцтэй, одоохондоо гэж ирээд хэн нэгэнд анхааруулсан, цааш нь шалгавал шалгана, шалгахгүй байсан ч болно гэсэн өнгө аястай ярьсан юм. Тэрнээс ЗГХЭГ-ын даргад урьдын адил “Наадхи чинь ор үндэсгүй мэдээлэл. Манай Засгийн Газрыг муутгах гэсэн хар пиар байна” гэсэн хариулт мөн ч бэлэн цэцэн байгаа даа.

Болж буй үйл явц, эдний хэлж ярьж байгаа байр байдал, далд санаа, нийгэмд хаяж буй мессэжүүдийг харахад “10 сая долларын авлига авсан сайд” бол зүгээр ч нэг хар пиар огт биш юм. Ардаа дандаа үлдэцтэй. Зарим эх сурвалжийн мэдээлж буйгаар “Энэ Засгийн Газрын зарим сайдуудад, хувь хувьсгалд нь нийлүүлэн 10 сая доллар өгсөн байж магадгүй” гэсэн нь ортой ч юм шиг. Хэрэвзээ энэ үнэн бол маш нууц түвшинд хийгдсэн энэ ажиллагаа яагаад битүү хатуу утгаар нийгэмд гэрэл цохиж эхлэв. Гэрэл цохиулж байна вэ ч гэх юм уу. Хэн ийм заналхийллийг битүү хатуунаар нийгэм рүү шидчихээд, хэн нэгнийг цочоогоод, ажиглаад суугаад байна. Арван сая долларын авлигын асуудлыг Засгийн Газрын сайд нар тэр чигээрээ мэдэж, гадарлаж байгаа гэх эх сурвалж ч байгаа юм. Л.Оюун-Эрдэнэ сайд зодолдсон, зодуулсан гэх мэдээлэл ордны зүгээс чих дэлсэх болсоор хэдэн хонолоо. Мань эр үүнийгээ цайруулахдаа “Хоолны хордлого маань хөл рүүгээ ороод…” гэсэн урьд хожид сонсоогүй сонин оношийг хэлж Солонгост очиж эмчлүүлснээ ярьсан. Тэдний ихэд ойрын эх сурвалжийн мэдээлж буйгаар бол Л.Оюун-Эрдэнэ “том”-тойгоо гар зөрүүлсэн юм уу, газар унаталаа цохиулсан юм уу… ийм нэг мэдээллийг хэлж байгаа. Зөрөлдсөн шалтгаан нь гэвэл гал тогоог нь барьж буй, газар хошуу нэгтэй дүү нь Монголын бүр томд ихэд ойр байх болж, элдвийг ярих болсон, ярихаас ч өөр аргагүй тийм халуун дотно дэд бүтэц тэдний дунд байдгийг хэн хүнгүй мэдэх болсон зэрэгтэй холбоотой гэх. Газарт унаталаа тавиулсан хонзондоо өөрийн дэд бүтцээ ашиглан нийгэмд “Арван сая долларын авлига авсан сайд хэн бэ” гэсэн аймаар таавар таалгаж, “Цааш нь ярих уу, яах уу” гэсэн алдарт үгийг өөрийн томдоо хэлсэн ч гэх шиг. Өнөө том нь яаж хүлээж авсан нь удахгүй нийгмийн сүлжээ хийгээд тэдний мэдлийн хэвлэл мэдээллээс харагдах байх гэсэн яриа байна. Ийм л зүйлсийг Төрийн ордонд жиг жуг хийх болжээ. Эх сурвалжуудын мэдээгээр энэ бүхэн үнэн бол яах аргагүй Засгийн газрын ЖДҮ задрах нь. УИХ-ын ЖДҮ-гийн халдвар Засгийн Газарт нь халджээ гэсэн үг. У.Хүрэлсүхийн Засгийн Газрын кабинет УИХ-тайгаа яг адилхан боллоо гэсэн үг. Шулуухан хэлэхэд “Арван сая ам.долларын авлигал авсан сайд” гэсэн эзэн биегүй мэдээлэл Ерөнхий сайдад зориулсан заналхийлэл юм байна. Тэдний кабинетийн сайдуудад зориулсан юм байна. УИХ-ын гишүүд нь “ЖДҮ” гэсэн үг сонсоод үнхэлцэг нь хагарах шахдаг болсон шиг. Засгийн Газрын гишүүд нь “Арван сая” гэсэн үг сонсоод хувхай цайдаг болсон байх нь. Хэрэвзээ үнэхээр 10 сая долларын эзэн холбогдогчид ил болбол Их хурлын ЖДҮҮР-сэн гишүүдийг авч үлддэг шигээ сайдуудаа авч гарна гэвэл тэгээд сөнөх биз. Ирэх сонгуулийн тухай яриад ч хэрэггүй болох байх.

Энэ бүгдийг мэргэн уншигч та өөрийнхөөрөө тунгаа. Ямар ч л байсан Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн Засгийн Газар “Арван сая ам.доллар” гэсэн эзэн биегүй нэг том хадны мангаатай боллоо. Тэр нь хэзээ, хаанаас гарч ирж сүйд хийхийг мэдэхгүй. Дэд бүтэц сайтай, дээгүүр жаалж суугаа хэдэн хүний л мэдэх ажил байх. Монгол өнөөдөр тийм л болчихоод байгаа юм чинь…

Их хурлын ээлжит бус чуулган энэ сарын 18-нд эхлэх гэж байна. Чуулганаар ЖДҮ-ийн асуудлаас бусдыг хэлэлцэх гэнэ. Тэгвэл чуулганаар хэлэлцэх хамгийн эхний асуудал ЖДҮ байх ёстой. Энэ талаар хэн ч ган хийхгүй байх юм. Төрийн гурван өндөрлөгийн зүгээс ЖДҮ гээд дуугарчих бий гэхээс айж байх шиг. Тойрч давхиад, бултаж зугтаад, өөр элдэв сенсаци нийгэм рүү шидэлж байна. Үүнд нь нийгмийн сэтгэл зүй автах шинжтэй. Үнэндээ ганц АН-ын зүгээс л ЖДҮ-ийн асуудлыг дуугарч байна. Гэвч АН хүчгүй юмаа. Дээр нь бүлэггүй болох нь. Гол төлөөллүүдийг нь дуулиант 49 хувьд айхавтар нааж байна. Тэгэхээр явж өгөхгүй нь л дээ.

Байдал нэгэнт ийм болохоор ЖДҮ-ийн хэргийг олон нийт анхааралдаа авах цаг болжээ. Үүнд хүн бүрийн хүчин оролцоо чухал. ЖДҮ-ийн хэрэг дээр төрийн гурван өндөрлөгийг шахаж ажиллуулмаар, анхаарлынх нь төвд аваачмаар байна. Ингэхийн тулд мэдээллийн бүх хэрэгсэл, сошиал ертөнц, олон нийтийн байгууллагууд, ер нь нийгэм даяараа ЖДҮ-ийн хэргийг авч хэлэлцье. Эрх баригчид ЖДҮ-ийн хэрэг явдлыг мартуулахын тулд элдвийг сөхөн сэдэж, ард түмнийг үймүүлэхийг зогсооё. Таван толгой, Эрдэнэтийн 49 хувь, ерэн оны их хувьчлал, эрдэс баялгийн 400 ордыг хураах… үгүй ээ ер нь яана яана ч гэнэв. Сүүлдээ ч энэ төр засгийн толгойд байгаа хүмүүс чинь солиорчихоогүй биз дээ гэж бодоход хүрлээ. Гэвч солиороогүй юм байна. Эрх баригчид жүжиг тавьж байгааг ойлголоо. Төрийн эрх барих дээд байгууллага УИХ-д сууж буй 40 орчим гишүүн нь ЖДҮ-ийн санг тоносон гэмт үйлдлээс ард түмний анхаарлыг сарниулах гэсэн жүжиг юм байна.

Монгол Улс ардчилсан нийгэмд шилжсэн 30 жилийн хугацаан дахь хамгийн том реформ бол их бага хувьчлал, түүн дээр босч ирсэн улсын эдийн засаг, үндэсний цөөн хөрөнгөтнүүд юм. Харин тэдний хөрөнгийг хураана гэсэн өнөөдрийн эрх баригчдын яриа бол заналхийлэл юм. Хөрөнгө хураах нь санааны зоргоор хийгддэг үйл явц огт биш. Хөрөнгө хураасан бүх процесс, хүн төрөлхтний түүхэнд цусан зам татуулсан. Өөрт ойрхон түүхээс эхэлье, 1917 оны пролетарийн хувьсгал Орос орны түүхэнд байгаагүй их яргалал, хэлмэгдүүлэлт, гуйланчлал, өлсгөлөнг авчирсан. Энэ аймшигт цаг үеийн гол үзэл сурталчид, манлайлагчид нь мөнөөх Ленин, Сталин шүү дээ. Үгээгүй хоосон, залхуу, боловсролгүйн туйлууд нийгэмд хувьсгал гээчийг хийж боловсролтой, хөдөлмөрч, хөрөнгөтэй давхаргынхнаа устгаж коммунист нийгмийг байгуулсан эмгэнэлт түүх юм. Энэ түүхийн гол цөм, философи нь хөрөнгө хураан нийгэмчилж, нийтээрээ ядуу амьдрах л байсан юм.

Манайд ч ийм л юм болсон. Чойбалсан, Жамбалдоржууд гарч ирж 40 мянган иргэнийхээ амийг хороож хувийн хөрөнгийг хураасан. Өдгөө ч хэлмэгдэгсдийн үр хүүхдүүдэд Монголын төр сая сая төгрөгийн нөхөн олговор өгсөөр байна. Ингэж л хөрөнгө хураадаг. Эцсийн үр дагаварт нь улс орон сүйрлийн ирмэгт очдог. Үнэхээр өнөөдрийн эрх баригчид хөрөнгө хураана л гэж байгаа бол Монголд цус урсана. Өөр ямар ч арга байхгүй. Учир нь өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөж, бие сэтгэлээ барж босгосон амьдралаа, капиталаа зүгээр хураалгадаг хүн гэж хүний нийгмийн бүх цаг үеийн түүхэнд байгаагүй. Хойшид ч байхгүй. Өнөөдрийн эрх баригчдад зүгээр зогсож байгаад хөрөнгөө хураалгах жижиг ТҮЦ-ний эзэн ч олдохгүй. “Ав ав” гээд ухаж байгаа нүхнийхээ аман дээр зүгээр хараад зогсох нинжа ч байхгүй. “Цагаан суварга”-ын орд ганц Номтойбаярынх гэж бодож байна уу. Үгүй шүү дээ, энэ ордод сая сая долларын хөрөнгө оруулчихсан барууны томчууд хөрөнгөө зүгээр өгөх үү. Өчнөөн саяын хөрөнгөө манай уул уурхайд хууль номоор нь оруулчихсан урд хөршийн саятнууд зүгээр хараад суух уу. Улсын төсөвт боломжийн татвар төлж байгаа манай бизнесмэн бүхэн гадны ямар нэг хамтрагчтай хөрөнгө хоршсон байдгийг эдийн засаг гадарладаг хүн бүр мэдэж байгаа.

Ард түмэнд сонгуулиар таалагдъя гээд эрх мэдэл, албан тушаалаараа бярдан хөрөнгө хураая гэж бодъё. Шүүх эцсийн шийдвэрийг гаргана. Шүүх баримт дээр л тулгуурлана. Тэгвэл их хувьчлалын үеийн бүх процесс 100 хувь төр засгийн шийдвэртэй хийгдсэн. Засгийн газрын шийдвэргүй нэг ч дэлгүүр, нэг ч үйлдвэр, нэг ч уурхай хувьд очоогүй. Шүүх дээр энэ бүх баримт гарч ирнэ. Шүүхээс лав “У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын шийдвэргүй юм байна” гэж хураахгүй нь тодорхой. Монгол Улс нь нэг л засаг захиргааны бүтэцтэй. Сайд дарга нар бол сонгуулиар солигдож, холигдоод явдаг нь ардчилсан нийгмийн тогтолцоо. Тэрнээс биш “Тэрний үеийн Засгийн газрын шийдвэр юм байна” гээд хөрөнгөө хураалгах ТҮЦ-ний эзэн байхгүй гэдгийг өнөөдөр ойлгох ёстой юм.

Ингээд харахаар энэ өдрүүдэд болж байгаа энэ олон баривчилгаа, байцаалт, онцгой дэглэм… бүгдээрээ ирэх сонгуульд зориулсан жүжиг байгаа биз. Ирэх сонгууль хүртэлх 1,8 сарын хугацаанд хийж амжуулах ажил биш гэдгийг эрүүл ухаантай бүхэн ойлгоно. Дараагийн сонгуулиар ялбал үүнийг үргэлжүүлэн хийнэ, та нартаа тарааж өгнө хэмээн ядарсан ард түмнээ хуурсан, саналыг нь авах гэсэн драм юм. Ийм дэмий, гэнэн, хүүхэд хуурч байгаа юм шиг арга залинд хууртдаг ард түмэн одоо байхгүй болсон. Сонгууль жижиг тойрог дээр явагдана. Ард түмний өмнө, индэр дээр нэг ЖДҮ-чин сууж байвал хэн түүнийг сонгох юм бэ. Тийм учраас эрх баригч МАН-ынхан одоо асуудлыг том зургаар нь харж, энэ удаагийн ээлжит бус чуулганаар ЖДҮ-чин гишүүдийнхээ асуудлыг нэн даруй авч хэлэлцэн, нэг тийш нь шийд. Захын нэг иргэн “Хээцэс, ерэн оны хувьчлалыг шалгана ч гэх шиг, хөрөнгө хураана ч гэх шиг, юугаа солиороод байгаа юм. ЖДҮС-г тоносон хулгайчиддаа хариуцлага тооцохгүй байж” гээд зэвүүцэж суугааг мэдэрч байна уу, эрх баригчид аа. Тэгэхээр ЖДҮ-чин гишүүдийнхээ асуудлыг шударгаар шийдчихвэл ядаж намын чинь нэр дэвшигч тойрогтоо нүүр бардам очиж, хэлэх үгтэй байх юм даа.

Та нарын шуугиан болгоод байгаа Эрдэнэтийн 49 хувь, хураана гэж байгаа 400 орд, их бага хувьчлалын чинь ард хохирогч байхгүй байгаа юм аа. Нөгөө агаар дээрх тоо гэдэг шиг хий л ард түмэн хохирсон гэдэг. Гэтэл ард түмнээс нэхэмжлэл гаргаж, хохирол барагдуул гэсэн юм алга. Харин ЖДҮ-ийг болохоор сул тогтолцоотой байсан зээлийн том санг улам сулруулж байгаад тоночихсон үйлдэл. Мөнгө өгсөн, бас авсан эзэд нь тодорхой, мөнгөн дүн нь тодорхой, төрийн өндөр албан тушаалтны цагаан дээр хараар бичсэн тушаал шийдвэртэй, зохион байгуулалттай гэмт хэрэг. Уул шугамандаа бол өөрийнхөө төлөө саналаа өгсөн, бас өгөх эсэх нь эргэлзээтэй байсан гишүүдийг найдвартай багцлахын тулд хийсэн үйлдэл. Найдвартай 40 саналын төлөөс. Нам төрийн өндөр дээд албан тушаалаа ашиглаж гишүүдийг барьцаалсан хэрэг. Эрдэнэтийн 49 хувийг авсан санхүүгийн схем гэж яриад байгаа. Тэгвэл ЖДҮС-г тоносон санхүүгийн схемийн дээр Ерөнхий сайд сууж байгаа учраас хөдлөхгүй байна. Гишүүдийг Жидүүрүүлсэн хүн нь Хү-к. Эмчлэх арга нь ч түүнд байх шиг. Тийм болохоор Хү-к “Эмчилгээг чинь зогсоочихно шүү” гээд тэднийг айлгаад сууж байна. Тэдэн дотор тойрогтоо очиж хэвтчихээд, айхгүй байгаа ганц хүн бол Г.Солтан гишүүн л байна. Учир нь мань эр өмнөх гишүүд шигээ Баян-Өлгийгөөс цаашаа ганцхан харайгаад орчих нутагтай хүн. Бусад нь хаачих юм бэ, муу ч сайн ч Монголдоо байх учраас ЖДҮС-г тонон дээрэмдсэн үйлдэлдээ хуулийн хариуцлага хүлээх л болно. Тэр болтол элдэв жүжиг тавьж ард түмнээ хуурах гэж оролдохоо боль.

Бүгд найрамдах улс тунхаглаж, Анхдугаар үндсэн хууль баталсны өдөрт зориулсан барилдаан анх 1985 онд зохион байгуулагдаж Д.Хадбаатар аварга түрүүлж байсан түүхтэй. Харин 1990 оноос өнөө жилийг хүртэл уламжлал болгон жил бүрийн арваннэгдүгээр сарын 26-ны өдөр тэмдэглэж ирсэн байдаг. Бөхчүүд наадмын дараах амралтаа дуусгаж, бэлтгэл нь жигдэрсэн үед зохион байгуулагддаг учраас шилдэг хүчтэнүүд бүгд цугладаг уламжлалтай. Тухайн цаг үедээ барилдаж буй шилдэг бөхчүүд бүгд зодоглодог учраас бөх сонирхогчид хоног тоолон хүлээдэг томоохон барилдаануудын нэг болсон. Дархан аварга Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх, Д.Цэрэнтогтох, А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр нарын тухайн цагийн хүчтэнүүдэд үлгэр үзүүлж байсан бөхчүүд төрт ёсоо хүндэтгэж улс тунхагласны ойн барилдаанд алгасалгүй зодоглож үнэн хүч үзэж өргөөнд цугласан олныг баярлуулж ирсэн. Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ улс тунхагласны барилдаанд зургаан удаа түрүүлж байсан нь үүнийг илтгэнэ.

Өнөө жил анх удаагаа чансаа өндөр шилдэг 128 бөх зодоглоно гэж Монголын Үндэсний бөхийн холбооноос сүржин зар түгээж байсан ч өнөөх чансаа өндөр аварга, арслангууд нь ирж зодоглосонгүй. Залуу арслан Э.Оюунболд зүүнийг манлайлснаар барилдаан эхэлсэн юм. Сүүлийн жилийн наадмуудын түрүү түүж буй “Увс нуур” дэвжээний бөхчүүдээс нэг нь ч ирж зодоглосонгүй. Будаг нь ханхалсан шинэ аварга Н.Батсуурийн барилдааныг бөх сонирхогчид хүлээж байсан ч ордонд үзэгдсэн ч үгүй. Саяхан Монгол бахархлын өдрийн барилдаанд зодоглохдоо ямар нэгэн бэртэлгүй л байсан. Ямартай ч улс тунхагласны ойдоо хүч үзсэнгүй.

Намраас хойш томоохон барилдаануудад тогтмол дээгүүр барилдаж буй манлай арслан Пүрэвийн Бүрэнтөгсийн барилдааныг үгүйлсэн сонирхогчид ч цөөнгүй байсан. Харин хамгийн олон дэмжигчтэй Увс аймгийн Тэс сумын харьяат улсын харцага Т.Баасанхүү мөрөндөө авсан бэртлийн улмаас сүүлийн үеийн барилдаануудад зодоглоогүй. Тэрбээр ирэх сарын 9-нд зохион байгуулагдах сүмо бөхийн холбооны 25 жилийн ойн халз барилдаанд оролцохоо мэдэгдсэн байна лээ. Улсын их баяр наадам, сар шинийн барилдааны дараа орох өндөр чансаатай төрт ёсны хүндэтгэлийн барилдаанд бөхийн өлгий нутаг баруун хязгаарын хүчтэнүүд зодоглоогүйд бөх сонирхогчид сэтгэл дундуур байна. “Увс нуур”-ын бөхчүүд өнгөрсөн зургадугаар сард Монгол туургатны наадам Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд болоход мөн л барилдалгүй хөгжөөн дэмжигчдээ гонсойлгож байсан удаатай. Үүнийг Монголын Үндэсний бөхийн холбоодын зөрчил маргаантай ч холбож тайлбарлах хүмүүс олон байна. Бөхийн өргөөний сандал ширээний төлөөх хэрүүл маргааны хар гор бөхчүүдтэй холбож яриад байдаг тэр хийморь сүлдэд нь муугаар битгий тусчихаасай.

Харин өнөө жилийн баяр наадмын үзүүр бөх Ч.Санжаадамба үзэгчдийн суудлаас бөхийн барилдааныг анхааралтай ажиглаж байсан. Улсын баяр наадмын долоогийн даваанд улсын харцага Ш.Мөнгөнбаатартай барилдахдаа шуугаа бэртээсэн нь гүйцэд илааршаагүй байгаа сураг дуулдсан.

Мөн аварга арслангуудын аранга О.Хангай харцагыг үгүйлсэн хүмүүс олон харагдсан. Тэрбээр БНСУ-д шрим бөхийн барилдаанд оролцож яваад зодоглож амжаагүй гэнэ. Олон улсын хэмжээний тэмцээнд зодоглохоор гуулин улсыг зорьсон залуу харцага хэргээ бүтээж алтан медаль зүүсэн байна лээ. Ирэх барилдаануудаас зодоглоод эхлэх биз. Өнгөрсөн жилийн наадмаар Н.Батсуурь, П.Бүрэнтөгс нарын мундаг арслангуудыг нурааж улсын цолны босго алхсан Дармаагийн Тамир начин мөн шрим бөхөөр хүч үзээд улс тунхагласны ойд зодоглож амжаагүй бололтой. Ер нь улсын заан М.Өсөхбаярыг дагаж аймгийн хурц арслан Ө.Сүхбат нарын зэрэг хэд хэдэн бөхчүүд БНСУ-ыг зорьсон юм билээ.

Өнөө жилийн баяр наадмын өмнө түрүү бөхөөр нэрлэгдэж байсан Баярхүүгийн Бат-Өлзийтэй тунаж тав давсан Баянхонгорын Золбоо мөн зодоглоогүй. Чөлөөтийн үндэсний шигшээ багийн гишүүн тэрбээр олон улсын тэмцээнд оролцоод барилдаж амжаагүй сурагтай. Харин аралтай гарьд Нямдоржийн Ганбаатараар зургаа давж харцага болсон Завханы Бэгзсүрэн “Хүрээ цам” даншиг наадмаас хойш өнөөдрийг хүртэл ямар нэгэн барилдаанд зодоглоогүй л байна. Олимпийн аваргатай одтой барилдаж начин болсон харцагын барилдааныг бөхийн хүрээнийхэн хүлээж байгаа нь гарцаагүй. Харцага цолтнууд маань харь оронд эх орны нэрээ дуурсгаж яваад улс тунхагласны ойн барилдаандаа зодоглож амжаагүй юм байна.

Эцэст нь шулуухан хэлэхэд Увсын бөхчүүд барилдахгүй байгаа нь ямар шалтгаантайг бөхийн хорхойтнууд элдэв таамаг ярьцгааж байна.

Сая Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх урагшаа явсан. Түүнийг монголын бизнесийн хүрээнийхэн дагасан. Энэ үеэр Бээжинд болсон эрдэс баялгийн олон улсын хурал дээр Хятадын “Чалько” компанийн дэд захирал Ли Хуанг монголчуудын талаар үг хэлэв. Тэр нь юу гэхээр “Монголчуудад мөнгөнөөс үнэтэй зүйл байдаг. Тэр нь архи. Үндэстнийх нь онцлог. Эрдэнэс Таван толгойн тээврийн жолооч нар архичид, архи ууж аваар осол гаргадаг нь маш их хүндрэл учруулдаг” хэмээн олон орны зочид төлөөлөгчдийн өмнө хэлжээ. Тус хуралд оролцсон эрдэс баялгийн эдийн засагч Л.Наранбаатар энэ талаар жиргэж, “Үнэндээ Бээжинд олон улсын хурал дээр ийм юм сонсох хэцүү байлаа шүү” гэжээ. “Чалько”-ийн дэд захирлын хэлсэн үгээс тасалж тавьсан нь энэ юм шиг байна лээ. Тэрнээс тэр нөхөр хил гааль дээрх монголчуудын байр байдлыг уудлан дэлгэж, Ерөнхий сайдад олон улсын индэр дээрээс сайн матсаныг ярих хүмүүс бас бус байна. “Монголын тээвэрчид олсон мөнгөөрөө архи уучихдаг. Машиныхаа сэлбэг хэрэгслийг зараад уучихдаг, машинаа зараад архи уучихсан монгол ч бий…” гэхчлэн.

Энэ үнэхээр монголчууд бидний өнөөдрийн эмгэнэл. Мөнгөнөөс илүү үнэ цэнэтэй зүйл бидэнд байгаа нь архи болчихоод байна. Ганц урд хил дээр ч биш, монголын хаана ч энэ хандлагыг харна. Гудамж талбай, автобусны буудал дээр зогсож байхад хажууд харчууд мөнгө хэрхэн олох тухай огт ярьдаггүй. Тэнд тэгж архидаад, тэр их хоншоортой, тэдэн шил архи авчирч уусан… гэхчлэн зөвхөн архи дарс, алиа цэнгэл, ууж иддэгээ л бахархаж ярьсан хүмүүс. Дээр нь хүүхэн шуухан бас нэмэгдэнэ. Амьдралын хэмнэл нь ийм л болчихсон ард түмэн монголчууд бид боллоо. Үндэстэн мөхөхийн эхлэл нь архидалт, хар тамхи болсныг хүн төрөлхтөн ярьж, сэрэмжилж, нийгэм даяараа тэмцдэг болсныг бусад улс орны жишээнээс олноор нь харж болно. Монголчууд бид л үүнийг мэдрэхгүй байх шиг.

Гэтэл хүн төрөлхтний ихэнхэд нь мөнгө хамгийн чухал үнэт зүйл нь байна. Мөнгийг амьдралд аз жаргал бэлэглэгч, эрүүл мэндийн баталгаа, аюулгүй амьдрах хэрэгсэл гэсэн үзэл санаа дэлхий даяар дэлгэрч байна. Дэлхийн улс орны иргэд тэр аяараа мөнгө олохын төлөө хөдөлмөрлөж байна. Олсон мөнгөө гэр бүлийнхээ сайн сайханд зарцуулж байна. Гэтэл монголын сүүлийн 90 жилийн социалист нийгмийн байгуулал нь, тэндээс авсан суурь хүмүүжил нь жирийн иргэдийг мөнгөний үнэ цэний талаар муйхар ойлголттой болгочихож. Малчин, барилгачин, жолооч… гээд олон олон мэргэжил эзэмшсэн иргэд маань ийм л соци хүмүүжлийнхээ золиос болчихсон явж байна. Нийгмийн ийм том масс нь мөнгө олно гэж санаа зовохгүй, ажил хийхгүй, архи л бодож, архи олж, түүнийгээ ууж цагийг нөхцөөж байна.

Монголчуудын энэ эмгэнэлт хувь заяаны эсрэг монголын төр засаг юу ч хийсэнгүй. Харин ч улам өөгшүүлэн дэврээх шинжтэй. Архины үйлдвэр, дэлгүүрийн тоог улам нэмж, баар цэнгээний тусгай зөвшөөрлийг олноор өгөх бодлого явж ирлээ. Сүүлийн үеийн статистикаас харахад манай улсын эрэгтэйчүүдийн 39.7 хувь, эмэгтэйчүүдийн 15.5 хувь нь архийг хэтрүүлэн хэрэглэх дадалтай болжээ. Энэ нь монголын 3,2 сая иргэний 30 хувь нь архичид болжээ гэсэн үг. Энэ монголын эмгэнэл биш үү!!!

Согтууруулах ундааны үйлдвэрлэлийн тусгай зөвшөөрөлтэй 100 хол давсан аж ахуйн нэгж байна. Спиртийн 11, архины 114, дарсны 15, шар айрагны 19 үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байна. Жилд 4032,9 мянган литр спирт, 10719,6 мянган литр архи үйлдвэрлэж байна. Дээр нь гадаадын улс орнуудаас сүүлийн таван жилд нийтдээ 75.6 сая литр согтууруулах ундаа импортоор оруулж, зах зээлд нийлүүлжээ. Түүнчлэн согтууруулах ундаа худалдаалах газрууд жилээс жилд нэмэгдсээр Улаанбаатар хотод гэхэд архи зарах лицензтэй 4034 ресторан, 579 кафе, 568 караоке, 941 шөнийн цэнгээний газар болон уушийн газар байна. Нэг монгол хүнд ногдох архины хэрэглээ жилдээ 50 литр байна. Гэтэл дэлхийн дундаж нэг хүнд 10 литр архи оногдож байна. Монголчууд архины хэрэглээгээрээ Азид дөрөвдүгээрт орлоо хэмээн ДЭМБ мэдэгдсэнийг олон улсын мэдээллийн хэрэгслүүд онцлон зарласаар таван жилийн нүүрийг үзлээ.

ДЭМБ-ын 2015 онд явуулсан судалгааны тайланд дурдсанаар, Азид архи согтууруулах ундааны хэрэглээгээр Пакистан, Бангладеш, Индонез улс сүүл барьжээ. Пакистанд жилд нэг хүнд ногдох архины хэмжээ ердөө 0.1 л, Бангладешт 0.2 л, Индонезид 0.6 литр байна. Дэлхийн 100 гаруй улсыг хамруулсан судалгаагаар Молдав хүний жилд хүртдэг сархадын хэмжээ дунджаар 18.22 литрт хүрч хэрээс хэтэрлээ хэмээн тэр ард түмэн эмзэглэн шуугьж байхад монголчуудын хэрэглээ жилд 50 литрт хүрчихсэн, төр засаг нь юу ч болоогүй юм шиг сууж байна. Молдавын араас нь Чех, Унгар, Орос, Украин, Эстони, Румын, Словени, Беларусь зэрэг хуучин коммунист дэглэмтэй орнууд өндөр хэрэглээтэй байна гэж шүүмжлүүлж байгаа ч монгол нэг иргэний 50 литрийн дэргэд юу ч биш юм. Үнэн ийм л байна.

Монголын төр засаг, эрх баригчдын хувьд ард түмнээ, нийгмээ ийм архидалттай байлгах нь ашигтай бололтой. Сонгуулиар сонгогчид нь элдэв юм нэхэхгүй, архи өгчихөд болдог. Дээр нь архины онцгой албан татвараар төсөвт 300 тэрбум төгрөг төвлөрнө, түүний 30 хувиар нь цалин тэтгэвэр нэмнэ, энэ нь нэг ноосны үйлдвэрийн төлж буй татвараас даруй гурав дахин их татвар төвлөрүүлж байгаа юм гэхчлэн ард түмний тархийг эрх баригчид угааж ирлээ. Үнэхээр л архи пивоны үйлдвэрлэл нэмэгдээд байвал бидний тэтгэвэр нэмэгдэх юм байна гэж бодох жишээтэй. Энэ бол эрх баригчдын зүгээс архидалтыг дэврээж, архины үйлдвэрийн эздийн лоббиг хэрэгжүүлж буй бодлого юм.

Төр засгийн оролцоотой ингэж өөгшүүлсэн нийгэм даяарын архидалт нь ядуурлыг Монголоос салгахгүй байна. Ядуу учраас архи ууж байна гэж архичингууд донгоссон байдаг. Үүн шиг худлаа үг байхгүй. Архичин учраас л ядуу байгаа юм.

Үнэндээ өнөөдөр төр засгийн зүгээс сайн бодлого хэрэгжүүлбэл Монголд архидалтыг эрс багасгах шиг амархан юм байхгүй. Хамгийн гол нь нийгмийн оюун санаанд архи биш, мөнгө л хамгийн үнэт зүйл мөн гэдгийг ойлгуулах ажлыг тууштай, эрчимтэй хиймээр байна. Лангуун дээр байгаа архины доод үнийг шууд 100 мянга болгох хэрэгтэй. Архины үйлдвэрийг 10 болгож бууруулъя. Архины зөвшөөрөлтэй дэлгүүрийн тоог эрс цөөлье. Дээр нь импортыг хязгаарлая. Архины үйлдвэрүүдийн лоббигоор “Архийг хориод, архины үнийг нэмсэнээр иргэд юу ч хамаагүй уугаад хордож үхдэг” гэсэн нялуун яриа гаргадаг. Шагийн архи дэлгэрнэ гэж ярьдаг. Яадаг юм, юу ч хамаагүй уугаад үхнэ л биз. Тэртэй тэргүй архичид нийгмийн илүүдлүүд л байдаг юм чинь, цэвэрлэгдэнэ биз. Хар аяндаа энэ нийгэм чинь “Архи амьдралаас хямдхан юм байна” гэдгийг ойлгоод, төлөвшөөд эхэлнэ.

Өнөөдрийн Монголын нийгмийн нүүр царай нэгэнт ийм болчихсон болохоор архиндаа живсэн ард түмэн гэдгийг олон улсад түншүүд маань зарлаж байгаа болохоор, ДЭМБ-аас Азидаа толгой цохисон архичин улс Монгол боллоо гэдгийг албан ёсоор мэдээлж буй болохоор одоо Монголын төр засгийн зүгээс албадлагын аргаар тэмцэх ёстой. Тэгэхийг цаг үе шаардаж байна. Хуулийн хүрээнд албадлагаар л тэмцэхгүй бол сайн дураараа архинаас гарна гэсэн ойлголт байдаггүй юм. Улс орноо архинаас салгасан Швед, Норвегийн дэлхийд гайхагдсан бэлээхэн жишээнүүд бий. Нийгмээ архинаас салгая гэвэл Шведийн хуулийг тэр чигээр нь хуул гэдэг юм. Учир нь Шведийн төрөөс спиртийг химийн зэвсэг хэмээн албан ёсоор зарлаж хуульчилсан юм. Тэгээд архины бүх дэлгүүрүүдээ төрийн мэдэлдээ авсан. Архины худалдааны бүх ашгийг төр авч, архины чанар, стандарт мөрдүүлж, дэлгүүр бүрт лаборатори ажиллуулж, чанарын мэдээллээр иргэдээ хангах үүргийг мөн л төр хүлээсэн. Орлогын зохих хувиар архидалтаас хүүхэд, залуучуудаа хамгаалах, эрүүл мэндийн туслалцаа үзүүлэх сан байгуулсан юм билээ. Нэр төрлийн хувьд 7000 нэр төрлийн архи байдаг улс шүү дээ. Градусын хувьд 4-61 градусын хүртэл архи бий. Хамгийн хямд архи нь манай мөнгөөр 150 мянган төгрөг. Ийм л эрс тэс, хатуу шийдэмгий арга хэмжээ авч эхлэхэд тус улсад архи үйлдвэрлэгч хэдэн хүн л боож үхэх шахан, төр засагтаа лобби хийх гэж шившгээ хутгаснаас бус өөр хүндрэл гараагүй юм билээ. Монголд төрийн зүгээс ийм шийдвэр л дутаж байна.

Одоо монголчуудын ихэнх нь гадаадын хөрөнгө оруулалтын үнэ цэнийг ойлгож, мэдэрч, тэдэнд талтай болж байна. Тэдэнгүйгээр Монгол Улс хөгжихгүй юм байна гэдгийг захын архичин ч гадарлах болсон. Нийгмийн сэтгэл зүйн ийм бүрдэл үеийг өнөөдрийн эрх баригчид сайтар анзаарах, ашиглах хэрэгтэй. Юу гэхээр архичин хүнтэй ямар ч гэрээ хэлцэл, ажил хөдөлмөр ярьж болдоггүй. Яагаад гэвэл архи нь олдвол тэр хүн бүх зүйлийг хаяад архиныхаа мөрийг хөөдөг. “Чалько”-гийн дэд захирлын Бээжингийн Олон улсын хурал дээр “Архидалт бол монгол үндэстний онцлог” гэж хэлсэн үг бол их аюултай. Архичин монголтой гэрээ хэлцэл хийж хамтрахад үнэхээр итгэл алга гэсэн үг. Архидалт нь монгол үндэстний онцлог гэж гадаад ертөнц дүгнэх хэмжээний мессэжийг тэр өгсөн байна. Ингэж болохгүй. Бид алдаагаа цаг алдалгүй засъя. Ингэхийн тулд Монголын төрөөс нэгдүгээрт, архийг химийн зэвсэг гэж үзсэн хатуу хууль гаргах, хоёрдугаарт, монголчуудын оюун санаанд мөнгийг үнэт зүйл гэж ойлгуулах.