Author: Б Нямаа

Монголчууд хажиг юм. Өөр үндэстэнд дургүй. Тэгсэн хэрнээ өөрсдөдөө бас дургүй. Даргадаа, захиралдаа, эзэндээ таатай ханддаг монгол гэж байдаг юм уу. Өөрийнхөндөө дургүй, өрөөл бусдад дургүй монголчууд тэгээд яаж хөгжих юм бол. Бидний хөгжлийн хурд яст мэлхийнийх шиг байгаа шалтгаан ердөө энэ. Дэлхийд ажилсагаараа оройд нь гарсан хятадуудыг бид нэг нүдээрээ үздэггүй. Монголчууд коммунист үзэл суртлын үрээр оросуудад гайгүй ханддаг байсан ч одоо тэднийг хажиглах болсон. “Орос ах нар гэж юу байсан юм” гэх хүмүүс өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байгаа. Лавтай хоёр хөршөө ийнхүү хажигладаг болсон. Бодит байдал дээрээ Өмнөд монголчуудаа ч бид хажиглаж, элдэв нэр хоч өгдөг шүү дээ. Бидний мах цусны тасархайнууд гэж тэдэнд сэтгэлээсээ ханддаг төв монгол хүн ер нь байдаг юм уу.

Энэ бүх хандлагаа өөрчлөх цаг одоо болжээ. Хавь ойрын бүхнээ хажиглаж явдгаа одоо больё. Хар бор ажлаа өөрсдөө хийж чадахгүй нь нэгэнт тодорхойгоос хойш одоо хажиг ярдаг зангаа татаж өөр үндэстнүүдийг эх орондоо авчирч ажиллуулъя. Амтай болгон шүүмжилж байгаа Дарханы замаа харчих. Аль хэдүйн хятад ажилчид оруулж ирээд ажиллуулсан бол одоо ашиглалтад орчих байлаа. Гэтэл тэднийг хичнээн их хажиглав. Үр дүнд нь тэр зам дээр өнөөдөр хичнээн монгол иргэн амь насаа алдаж, хичнээн их машин техникээ эвдэн, эдийн засгийн хохирол амсаж байна вэ. Дарханы зам хөгжлийн нэг хурдасгуур мөн биз дээ. Монголын худалдааны хойд бүсийн гол зам. Евроазийг холбосон авто замын гол сүлжээ. Аялал жуулчлал, газар тариалан, эрчимжсэн мал аж ахуйн чухал дэд бүтэц шүү дээ. Дарханы зам ашиглалтад ороогүйгээс эдийн засгийн цусны эргэлт хичнээн их саарсаныг, тоон дүнгээр гаргавал хажиг монголчууд маш их хохирсон тоо гарах нь тодорхой. Энэ мэтээр бидний хохирохгүй байж болох үндсэн шалтгаанууд ийм л энгийн, ерөөсөө хажиг монгол зан юм.

Одоо тэгээд яах ёстой юм. Нөгөөх л өөрсдөө л хийе, үндэсний ажиллах хүчин, үндэсний компаниудаа хөгжүүлье гэдэг улигт үгээ ярьцгаасаар суух уу. Ингэж яриад чадаж байгаа юм алга. Соц нийгмээс угшилтай нэгэн сэтгэлгээ монголчуудын оюун санаанд оршсоор байгаа нь Эзэн-Боолын гэх үхширмэл сэтгэлгээ. Монгол хүн хэн нэг монгол хүний удирдлагад ажиллахаараа сэтгэлдээ “Энэ муу хулгайчид би ингэж зарагдаж явах гэж” хэмээн зүхдэг. Эзнийхээ эдэлж хэрэглэж байгааг хараад “Энэ муу хулгайч шиг би яаж ийм баян болох вэ” гэж байнга хорсож явдаг. Гэтэл манайхаас өөр үндэстнүүд болохоор “Энэ машиныг авахын тулд, ийм гоё байранд амьдрахын тулд хэрхэн хөдөлмөрлөсөн бол. Би яг түүн шиг хөдөлмөрлөж байж ийм баян болно” гэж боддог.

Ийм л хөгийн зан суртахуунаасаа болж монголчууд нийтээрээ монгол хүндээ, монгол компанидаа чин сэтгэлээсээ ажиллах дургүй. Ялангуяа бидний хэлж ярьж заншсан хар бор гэгдэх ажлыг хийх ясны дургүй. Дэлхийн хөгжсөн орны том бүтээн байгуулалт бүхэн, хөгжлийн түлхүүр нь болсон үйлдвэрлэлийн бааз сууриуд нь хар бор гэж хэлэх хөдөлмөрийн зах зээл байдаг. Тэд аварга том барилга байгууламжууд, машин техник, зам гүүр, усан тээвэр, онгоц, уул уурхай… тэр чигээрээ хөдөлмөрчин ард түмнийх нь нуруун дээр явж байдаг. Харамсалтай нь тийм хөдөлмөрчин анги Монголын нийгэмд алга болчихлоо. Энэ хэвээр цааш үргэлжилбэл жишээ нь Монголын хөдөө эзгүйрэх нь мадаггүй үнэн болсон. Яагаад гэвэл малчдын дунд Эзэн-Боол гэх үхширсэн сэтгэлгээ хэрээс хэтэрсэн. Манайхаас 100 эм хонь авч төллүүлээд 50 хургыг нь өөртөө авч өсгө гэж дэлхийд байхгүй гоё нөхцөлийг хэн нэгэнд хэлэхэд “Би тэгж боол чинь болохгүй” гээд авгай хүүхдээ чирч ирээд нийслэлийнхээ гэр хороололд хэвтчихдэг. Угтаа тавхан жилийн дотор дэлхийн дундаж иргэний амьдралд хүрч болох тийм гайхамшигтай боломж шүү дээ. Хятад хүнд ийм нөхцөл тавибал ямар ч эргэлзээгүйгээр тэд саятан болох замдаа орно. Ийм л өчүүхэн мунхаг сэтгэлгээнээсээ болж монголчууд бид ойрын 30 жилдээ салахгүй нь гэдгийг судлаачид хэлж байгаа юм.

Монголчууд бусад үндэстнийг хар. Хятад хүн нэг юанийн төлөө хэний ч өмнө бөхийдөг. Солонгос хүн нэг вонийн төлөө хэний ч өмнө сөхөрч чадна. Япон хүн аяга будааны төлөө дайтаж ирсэн ард түмэн. Харин монгол хүн сая төгрөг өгье гэсэн хүний өөдөөс “хуц” гэдэг. Ийм өөдгүй хэрнээ таныг, танай улс орныг хөгжил цэцэглэлтэд хүргэхийн төлөө хөдөлмөрлөе гээд ирж буй бусад үндэстнийг хажиглаж хайрсаар байна. Ийм л өдөр шөнө шиг ялгаатай явж ирлээ. Америкчууд өнөөдрийг хүртэл хар бор ажлаа харуудаар, мексикчүүдээр хийлгэж байна. Япончууд хар бор ажлуудаа вьетнам, филиппинчүүдээр хийлгээд сууж байна. Солонгосчууд хар бор ажлаа өнөө хажиг ярдаг монголчуудаар хийлгээд сууж байгаа нь ямар уу. Чадахгүй байж хажиг сэхүүн зантай монголчууд өчүүхэн муухай, үндэстнээ боддоггүй сэтгэхүйгээсээ болж харь улсад зарагдаад сууж байна. Нэг үеэ бодвол басчиг хөдөлмөрлөж буй монгол хүн Солонгост олж буй мөнгийг эх орондоо олох боломжтой болсон шүү. Ганцхан монгол хүн, монгол хүнийхээ удирдлагад ажиллах дургүй сэтгэлгээнээс болж бид бусад улсад жинхэнэ утгаараа боолын хөдөлмөр эрхэлж, харь орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулаад явж байна.

Хөгжлийн өндөр эрэмбэнд очсон улс орны нийгэмд л соёолдог инноваци, хөгжлийн элдэв хурдасгуурын тухай бид их ярих болсон нь өнөөдөртөө бол хөрсөн дээрээ буугаагүй хийрхэл. Тэр бүх тэнгэрийн ярианууд чинь биднээс холхон байна. Эхлээд бохир дотроо живж буй гэр хорооллоо орон сууцжуулъя. Төмөр замаа тавья. Хотын түгжрэлээ арилгая… гэхчлэн маш олон хар бороор хийх ажлууд байна. Мэдээж технологийн дэвшлийг ашиглана. Бүгдээрээ хээнцэр тансаг оффист суугаад энэ улсыг хөгжүүлэхгүй. Энэ ажлыг монголчууд бид хийхгүй нь тодорхой. Хийхийг нь хүлээгээд, бие биенээ шүүмжлээд суувал хэдэн арван жил болохыг судлаачид хэлж байна. Тэгэхээр тэр хятадуудыг, вьетнамчуудыг… олноор нь Монголд оруулж ирье. Хятад, вьетнам таунуудыг олноор нь байгуулъя. Гараар, биеийн хүчээр хийх ажлын бүх байрыг тэдэнд өгье. Тэгж байж энэ улсад чинь бүтээн байгуулалтууд дорвитой, хурдтай хийгдэх юм байна. Хэний ч нүдэн дээр Монгол Улс өсч өндийх юм байна. Малаа ч тэднээр хариулуулъя. Тус тусад нь хятад, вьетнам хорооллуудыг байгуулж, тэдэнд зориулсан суурьшлын бүс, засаг захиргааны нэгжүүдийг байгуулж, захирагчаар нь дарга болох хүсэлтэй энэ олон монголчуудыг тавья. Ажлын албанд нь монголчуудыг бас тавина. Тэд конторт сууна. Ингэхээр монголчууд бүгдээрээ дарга даамлууд болж, нөгөөдүүл нь хар бор ажлыг маань хийгээд, хэн хэнийх нь эрх ашиг тэнцвэржих нь. Ярдаг хажиг монголчууд яагаад ч хөгжихгүй байгаа шалтгааны учрыг ингэж нэг олъё. Хажиг зангаа татаж, хар бор ажлаа хийлгэдэг хүнтэй болцгоох нь зөв биз дээ. Та бүхэн энэ нийтлэлд санал бодлоо нэмэрлээрэй…

Уйгаржин монгол бичгийн маргаан Өмнөд Монголд хүчээ авч байна. Уйгаржин бичгийг Хятадын Засгийн газраас хориглосонтой холбоотойгоор өрнөж буй жагсаал цуглаан, бослого тэмцэлд зориулан Хөх хотын Засаг захиргаанаас өгч буй тайлбар мөн ч айхавтар юм. Хөх хотын засаг захиргаа ч юу байхавдээ, Хятадын Засгийн газар, Коммунист намаас өгч буй албан ёсны тайлбар юм даа. Юу гэсэн гэхээр “Өмнөд монгол хүүхдүүд хятад хүүхдүүдийн хэмжээнд хүрэхгүй байна. Өмнөд монголчууд уйгаржин бичигтэй байснаар дэлхийн боловсролоос хоцрогдож байна. Хятадын Засгийн газар өмнөд монголчуудаас дэлхийн түвшний иргэдийг бэлдмээр байна. Тэднийг дэлхийн түвшний боловсролтой болгоход уйгаржин монгол бичгээр явуулж буй сургалт нь саад болж байна…” гэхчлэн л тайлбарлажээ. Энэ тайлбар дээр та юу хэлмээр байна. Өмнөд монголчуудыг та бүхэн хэр боловсрол мэдлэгтэй, дэлхийн түвшний иргэдтэй гэж боддог вэ.

Хятадын Засгийн газар л лав ийм аймаар тайлбар өглөө. Тэдний хийсэн тайлбарыг “Нээрэн тийм шүү дээ” гэж шууд далдганах ч юу юм. Ямар ч байсан өмнөд монголчууд шинэ бичиг үсгийн соёлд шилжих гэж байгаа юм байна. Тэр нь эсэргүүцэлтэй тулгарч байгаа юм байна. Монголын залуу сэхээтний төлөөлөл, басчиг нэр хүнд олсон орчуулагч, зохиолч Г.Аюурзана олон нийтийн сүлжээнд сэтгэгдлээ бичжээ, “Уйгаржин монгол бичгийг хөхиүлэн дэмжиж, улмаар бидний монголчууд бүгдээрээ уйгаржин бичигт албан ёсоор шилжих ёстой…” гэсэн утгатай бичжээ. Уйгаржин бичигт Монголын ард түмэн шилжлээ гэхэд таны бичсэн тэр олон номыг, орчуулгын бүтээлийг хүмүүс уйгаржинаар унших уу. Та уйгаржинаар бүх бүтээлээ бичсэн үү. Таны уйгаржинаар бичсэн ном чинь борлуулагдах уу? Та захын нэг албан байгууллага руу ороод бүх ажилтнуудаас уйгаржин бичгээр дуржигнуулдаг хүн хэд байна асуу л даа. Нэг ч хүн байхгүй байж мэднэ гэж бодож байна. Бид амьдарч буй нийгэмдээ бодитой л хандах ёстой… Г.Аюурзанаас асуухад “Та Оросын утга зохиолтой, дэлхийн сонгодгуудтай уйгаржин монгол бичгээр танилцсан уу. Та хорвоотой уйгаржин монгол бичгээр уншиж танилцсан уу” гэж асууя.

АНУ-д суугаа Монголын Элчин сайд Ё.Отгонбаяр бол боловсролтой, англи, орос хэлтэй, дээр нь Монголын түүхээ уйгаржин бичгээр ихэд судалсан сэхээтэн. Тэр байтугай ХХ зууны эхэн үеийн түүхийг судалсан бүтээлээрээ түүхэн баримтат кино хийж, тэр нь яг одоо Үндэсний телевизээр цувралаар нийтийн хүртээл болж байна. Түүний боловсролын салшгүй нэг хэсэг бол уйгаржин монгол бичиг, тийм болохоор тэрбээр уйгаржин бичигт үнэхээр хайртай, хүндэтгэлтэй ханддаг нэгэн. Гэтэл түүний үзэл бодол уйгаржин дээр огт өөр. Тэрбээр саяхан Энэтхэгийн шашны сургуульд суралцаж буй Монголын олон лам хүүхдүүдийн цаашдын хувь заяанд санаа зовон бичихдээ, “Эдгээр олон лам хүүхдүүдэд ядаж кирил үсэг заагаач ээ. Англи хэлний мэдлэг олгооч. Юун дан ганц түвд, тангад ном үзэх вэ. Юун дан уйгаржин монгол бичгээр боловсрол олгох вэ. Тэд дэлхийтэй хөл нийлүүлэн алхахын тулд эхлээд кирилл үсэгтэй болмоор байна…” гэхчлэн бичсэн байна лээ. Монгол дахь уйгаржин монгол бичгийн улаан хамгаалагч хүн шүү дээ. Монголын түүхийг уйгаржин бичгээр байнга судалж байдаг сэхээтэн ийм л үзэл бодолтой явдаг юм билээ. Амьдралын үнэн ийм л байна.

Үүгээрээ Өмнөд Монголчуудынхаа үндэсний бичиг соёлын төлөөх тэмцлийг эсэргүүцэх гэсэнгүй. Харин ч Монголын энэ олон хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаас “Өдрийн сонин” ганцаараа Өмнөд монголчуудын тэмцлийг дэмжиж, хамгаалж, нүүр талбайгаа хайрлахгүйгээр томоохон нийтлэл, ярилцлага, сурвалжлагуудыг гаргаж байгааг уншигч олон маань харж байгаа байх. Гэвч ний нуугүй хэлэх нэг үнэн байна. Уйгаржин бичиг маань техник технологи, Шинжлэх ухаан ололтын үсрэнгүй хөгжлийн энэ зуунд хоцрогдчихоод байна. Уйгаржин бичгээр орчуулагдсан дэлхийн ганц сонгодог зохиол үнэндээ алга. Шинжлэх ухаан ололт дэвшлийн дэлхийд гарсан тэр олон сурах бичиг, судалгааны бүтээлүүдээс уйгаржинд хөрвүүлэгдсэн нь алга. Өмнөд монголчууд минь хөгжих, дэвжих, өөдлөх ёстой. Үндэстэн дотроосоо ядаж Азидаа тодорсон ганц эрдэмтэн төрүүлэх хэрэгтэй. Наад зах нь комьютерийн хэрэглээний программд уйгаржин бичиг минь хөрвүүлэгдэх гэж ямар их ажил болж байна. Өнөөдрийг хүртэл алдаа заасаар байна шүү дээ. Үүнийг засч чадахгүй байна. Дэлхийн соёлын өвийг хамгаалах дэлхийн байгууллага болох ЮНЕСКО-д аль 2013 онд уйгаржин монгол бичгийг “Яаралтай хамгаалах шаардлагатай соёлын биет бус өв”-ийн жагсаалтад бүртгүүлэх гэсэн боловч бүртгэж аваагүй юм билээ. Харин оронд нь “Монгол уран бичлэг” гэж огт өөр зүйлийг бүртгэж авсан юм билээ. “Монгол уран бичлэг” нь уйгаржин бичгийн нэг төрөл гэж үзээд өнөөдөр ЮНЕСКО-д хандаж болох ч өмнөд монголчуудын энэ асуудлыг тус байгууллага үл тоож байна. Ямар учир жанцанг цаанаа агуулж байгааг мэдэхгүй юм. Наад зах нь л ийм байна. Монголын 800 жилийн түүхийг мэдэхэд уйгаржин бичиг хамгийн чухал. Энэ үнэ цэнийг монгол үндэстний элит хэсэг, эрдэмтэн судлаачид мэддэг. Мөнхөд уйгаржингаа хаяхгүйгээр ашигласаар байхыг тэдний хөдөлмөр бүтээлээс бид харж, бахархаж, тэр их ай саваас нь өөрт хэрэгтэй байдлаар ашигласаар, уншсаар ирлээ. Тийм болохоор уйгаржин бичиг маань мөнхөд амьдарсаар байна. Харин кирилл монгол бичиг бол монголчуудыг сүүлийн 70 гаруй жилд дэлхийтэй танилцуулж, тэдэнтэй хөл нийлүүлэн алхуулж чадсан. Бид сүүлийн 70 жилд дэлхийн Шинжлэх ухааны ололтуудыг кириллээр судалж, дэлхийн сонгодгуудыг кириллээр уншиж, кирилл үсгийн буянаар сансарт хүнээ нисгэж, олон улсын хэмжээний математикчидтай болж, нийгмийн бүх л салбартаа дэлхийн хэмжээний мэргэжилтнүүдтэй болж чадлаа. Сүүлийн 30 жилд дэлхийд алдартай Харвард, Оксфордын сургуулиуд бидэнд нээлттэй болж, тэнд судалгаа хийж буй монгол залуусыг тоолоод барахгүйд хүрэх нь. Энэ бүхэн бол кирилл үсгийн буян. Цааш яривал кириллийн түүхэн үүрэг, үнэ цэнийг олноор дурдана.

Түүхэн үнэн ийм байхад өмнөд монголчууд минь уйгаржин бичгээ хэрэглэнэ гэвэл та нар дэлхийн хөгжлөөс, дэлхийн соёлоос сална, тусгаарлагдана гэсэн үг. Хятадаас цааш газар үгүй гэсэн “Хуучин хүү”-гийн амьдралаар амьдарна гэсэн үг. Монголчууд сайнаар ханддаг хүнээ сайн явахад нь өмнөөс нь баярлаж чаддаг ард түмэн. Сайнаар ханддаг нэгнээ муухан явбал өмнөөс харуусдаг. Үнэхээр л тусгаар тогтносон монголчууд бид мах цусны тасархай өмнөд монголчуудаа сайн явахыг хүсч байгаа бол уйгаржин бичгийг нь нэг их дэмжээд байх шаардлагагүй. Харинчиг “Өмнөд монголчууд минь уйгаржин бичиг хоригдсон бол кирилл монгол үсгэндээ орцгоовол яасан юм бэ” гэсэн үзлээр хандах ёстой. Тэгж байж тэдэнд маань сайн сайхан ирээдүй ирнэ. Кирилд шилжиж чадаж гэмээнэ өмнөд монголчууд минь хөгжил дэвшлийн зам руу орно. Биднийг эндээс кириллд шилж гэснээр Хятадын Засгийн газар кирилл заагаад эхэлнэ гэж юу байхав. Ханзаа заадгаараа заах нь нэн тодорхой.

Гэхдээ өмнөд монголчуудад минь боломж байна. Үнэхээр та бүхэн үр хүүхэд, хойч үеээ кирилл бичиг үсэгтэй болгоё гэж байгаа бол Хөх хотоосоо Улаанбаатарт хүүхдүүдээ шилжүүлэн сурга. Та нарын эдийн засгийн чадавх харьцангуй сайжирсан учраас боломжтой. Эсвэл Монголын Засгийн газраас хил дагуух суурингууддаа өмнөд монголчуудынхаа хүүхдүүдэд зориулсан сургууль байгуулж өгье. Бүр дэлхийн түвшний Кембержийн сургалттай дунд сургуулиудыг Замын-Үүдээс эхлээд хилийн боомттой бүх аймгууддаа байгуулж өгье. Эсвэл та нартаа зориулж хил хавийн дунд сургуулиудаа өргөтгөе. Тэнд хүүхдүүдээ авчирч кирилл, латин үсэг сургаад ав. Ер нь бол энэ нь цоо шинэ санаа ч бас биш юм, Монголд суралцах хүсэлтэй өмнөд монгол залуус манай их дээд сургуулиудад суралцаж байгаа. МУИС, МУБИС, СУИС… гээд том сургуулиудад цөөнгүй оюутан бий. Одоо үүнийгээ дунд сургууль болгоё. Бид та нартайгаа сайхан ойлголцоно. Бидэнд чинь бас хэл соёл нэгтэй үндэстний хань ижил хэрэгтэй байна шүү дээ.

Эцэст нь хэлэхэд, уйгаржин монгол бичиг маань байнга л эрсдэлтэй тулгарч ирлээ. Гэтэл бид 2025 он гэхэд уйгаржин бичигт албан ёсоор шилжинэ гэчихсэн байгаа. Өнөөдөр гэхэд өмнөд монголчуудын маань хэрэглэдэг уйгаржин бичгийн өмнө том бэрхшээл гарч ирлээ. Үндсэн шалтгаан нь “Энэ бичиг чинь та бүгдийг дэлхийн соёл иргэншлээс холдуулж, тусгаарлаж байна” гэсэн тайлбартай. Манай түүхээс харахад 1946 онд энэ асуудалтай тулгарсан. Өнөөдөр өмнөд монголчуудыг хятадууд ханз үсэг сур гэж тулгаж байгаа бол тэртээ 70 жилийн өмнө бидний монголчуудыг оросууд кирилл үсэг бичигт ор гэж тулгасан. Өнөөдрийн өндөрлөгөөс эргээд харахад бид лав алдсангүй. Дэлхийтэй хөл нийлүүлээд алхаж байна. Дэлхийн охь дээжээс захын хүүхэд уншиж судалж сууна. Хамгийн том онцлог нь кириллд шилжсэнээрээ өнөөдөр Монголд уйгаржин монгол бичиг маань устаж алга болоогүй байна. Харинчиг тодорхой хүрээнд уйгаржинг өндөр түвшинд авч явна. Түүхийн судалгаанд маш чухал үүрэг гүйцэтгэж үнэ цэнэ нь өндөр байна. Монголын элит хүрээнд монгол бичиг мэдэхгүй хүн байхгүй. Аль эрт кирилл, латин бичигтэй болсноороо монголчууд бид уйгаржин бичгээ устгачих байсан биз дээ. Тэгсэн чинь үндэсний бичиг соёл устах тухай ойлголт байдаггүй юм байна. Ийм л бодит түүх ах дүү монголчуудад чинь байна даа, өмнөд монголчууд минь.

Хэрэв та нарын маань уйгаржин бичиг хоригт орвол монгол хэл чинь бүдгэрнэ байх. Яагаад гэвэл та нар минь үнэндээ Өөртөө засах орон шүү дээ. Харин тусгаар тогтносон Монголд бол үндэсний хэл, соёл чинь хэвээрээ байна. Тэгэхээр хэл, соёл дээрээ хүрээд ир. Үр хүүхдүүдээ явууул. Уйгаржин монгол бичгээ бид нүд үзүүрлэхгүй. Тийм ёс зүй, уламжлал бидэнд байхгүй. Зүгээр л дэлхийн хөгжлөөс хэний маань ч үр хүүхэд хоцорч, доройтож болохгүй л гэсэн үзэл санааг түрүүнд нь тавьж байгаа юм. Энэ талаас нь тунгаан бодно уу. Хятад их гүрэн учраас ханзаа тулгаж л таараа. Ийм нөхцөлд өмнөд монголчууд минь аргаа ол. Кирилл, латин үсэг сурахаа бод. Уйгаржин бичгийг бодох юм бол кирилл, латин хоёрыг тэнэг хүн ч амархан сурах боломжтойгоороо дэлхийд гайхагддаг бичиг үсэг шүү дээ.

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж эрх баригчдыг шүүмжилж байгаад чуулганаас хөөгддөг болсон. Энэ сарын дундуур тэрбээр чуулганы хуралдаан болон байнгын хороодын хуралдаанд оролцох эрхээ долоо хоногоор хасуулсан билээ. Учир нь УИХ-ын чуулганы Дэгийн тухай хуульд орсон нэмэлт өөрчлөлтөөр УИХ-ын гишүүн хуралдааны дэг зөрчсөн тохиолдолд хурал даргалагчийн зүгээс сануулга өгөхөөс гадна байнгын хороо, чуулганы хуралдаанд оролцох эрхийг нь хасахаар тусгасан. Тус заалтын дагуу УИХ-ын гишүүн Д.Пүрэвдорж чуулганы хуралдаанаар төсвийн тодотгол хэлэлцэх үеэр “Энэ бол улстөржсөн төсвийн тодотгол. АН-ыг 100 сая гэж балбачихаад та нар төсвийн мөнгөөр ард иргэдийн саналыг худалдаж авсан гэдэг нь өдрөөс өдөрт ил болж байна” хэмээн мэдэгдэхэд чуулганыг даргалж байсан УИХ-ын дэд дарга Т.Аюурсайхан баримттай ярихыг хүсээд, Дэгийн тухай хуулиа баримтлахыг сануулсан. Гэвч эрхэм гишүүн зогсохгүйгээр УИХ-ын гишүүн Ж.Мөнхбатыг үг хэлэх үеэр дундуур нь орж “Би гүтгэлэг яриагүй” хэмээн ярьж эхэлсэн нь хурал “үймүүлсэн” шалтгаан болж долоо хоногийн хуралд оролцох эрхээ хасуулсан билээ.

Тэгвэл өнгөрсөн долоо хоногийн нэгдсэн чуулган дээр Б.Пүрэвдорж гишүүн мөн л эрх баригчдад таалагдсангүй. Тэрбээр Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооны дарга юм байна. Чуулган дээр төсвийн бодлогын байнгын хорооноос бэлдэж, өөрөөр нь “Энэ илтгэлийг л зөвхөн чуулган дээр уншина” гэж гарын үсэг зуруулан баталгаажуулсан илтгэлийг нь тэрбээр чуулган дээр уншсангүй. Албан ёсны үгээр бол Монгол Улсын 2019 оны нэгдсэн төсвийн гүйцэтгэл, Засгийн газрын санхүүгийн нэгтгэсэн тайлан, “Монгол Улсын 2019 оны төсвийн гүйцэтгэлийг батлах тухай” Монгол Улсын Их хурлын тогтоолын төслийн хоёр дахь хэлэлцүүлгийг явуулсан талаарх Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооны санал, дүгнэлтийг тэрбээр байнгын хорооноос бэлдэж өгснөөр уншиж танилцуулах ёстой. Гэвч Б.Пүрэвдорж гишүүн санал дүгнэлт уншихаар индэрдээ гарахдаа, Төсвийн бодлогын байнгын хорооноос бэлдэж өгсөн тайланг гишүүдэд харуулж байгаад цааш нь тавихдаа “Би эрх баригчдын бэлдэж өгсөн энэ дүгнэлтийг уншихгүй. Энэ дүгнэлтийг унших юм бол МАН-ын эрх баригчид та бүгдийн улсын төсвийг хэрхэн будлиантуулсныг талархан дэмжигч болж хувирах гээд байна. Би сөрөг хүчний үүргээ биелүүлж өөрийн зүгээс бэлдсэн дүгнэлтээ уншина аа” гэснээр зүүн энгэрийн дотоод халааснаасаа өөрийн бэлдсэн санал дүгнэлтээ гаргаж уншиж эхэллээ. Чуулган шууд дамжуулалттай байсан нь эрх баригчдыг багагүй сандаргав. Харин чуулган үзсэн иргэд, олон түмэн бол түүний танилцуулсан 2019 оны улсын төсвийн гүйцэтгэлийн талаарх санал дүгнэлтээс эрх баригчид улсын төсвийн мөнгөөр сонгуульд зориулж хэрхэн тоглож, гараа угаасныг ойлгож авав бололтой. Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооны дарга Б.Пүрэвдоржийн илтгэлээс наад зах нь гэхэд Монгол Улсын 2019 оны нэгдсэн төсвийн нийт зарлага ба цэвэр зээлийн дүн 11.7 их наяд төгрөгт хүрч урьд онуудаас огцом нэмэгдсэн. Төсвийн орлого нэмэгдэх тутам төсвийн зарлагаа нэмдэг байдал сүүлийн жилүүдэд хэт хавтгайрч байгааг бодит тоон дүнгээр ойлгов. Улмаар Засгийн газар Төсвийн ерөнхийлөн захирагчдаас төсвийн саналд ирүүлсэн 5.7 их наяд төгрөгийн санхүүжих дүнтэй 2248 төсөл, арга хэмжээг хассан хэрнээ тэдний саналд тусгаагүй 262.4 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүнтэй 266 төсөл, арга хэмжээг нэмж, УИХ-д өргөн барьсныг мэдэв. Мөн Засгийн газрын 2019 оны санхүүгийн нэгтгэсэн тайланд хийсэн аудитаар зээл тусламжаар хэрэгжүүлж буй төсөл, хөтөлбөрийн хүрээнд бий болсон хөрөнгийг санхүүгийн тайланд бүрэн тусгаагүй, дампуурсан банк, хадгаламж зээлийн хоршооноос авах болон дамжуулан зээл, Засгийн газрын тусгай сангуудын хугацаа хэтэрсэн авлагын үлдэгдэлтэй, зарим байгууллагууд гадаад зээлийн өглөгийг санхүүгийн тайландаа өглөгөөр бүртгээгүй зэрэг зөрчлүүд байсан нь “хязгаарлалттай дүгнэлт” өгөх үндэслэл болсон байна гэдгийг мэдэгдлээ.

Түүний төсвийн талаарх санал дүгнэлтийг ерөнхийлөн тоймлоход ийм. Чуулган дээр бол Б.Пүрэвдорж гишүүн “Та нарын төсвөөс шамшигдуулсныг зөв гээд сөрөг хүчний төлөөлөл би сууж байх юм уу, жишээ нь, ХЗДХ-ийн сайд Ц.Нямдоржийн ажлын өрөөгөө 380 сая төгрөгөөр тохижуулан тансаглаж суусан төсвийн дампуурлыг би хамгаалаад сууж байх уу. Та нар алга ташуулаад сууж байхыг хүсч байгаа бол чадахгүй” хэмээн шууд хэлсэн нь чуулган дээр улаан хэрүүл болж Б.Пүрэвдорж гишүүнийг дахиад л “барьж идэх” дөхлөө. Улмаар түүнийг чуулганы танхимаас дахин хэд хоног хөөх шалтгаан болох шахлаа.

Яаж ч бодсон Б.Пүрэвдорж гишүүн юу гэж эрх баригчдын бэлдэж өгсөн төсвийн гүйцэтгэлийн дүгнэлтийг уншиж зогсох юм бэ. Ямар утсан хүүхэлдэй, өөрийн толгойгүй амьтан байгаа биш дээ.

Чуулганд оролцсон гишүүд Б.Пүрэвдоржийг индрээс буухтай зэрэгцэн түүн рүү бөөлж, цамнаж өглөө. Даргадаа сүрхийгээ харуулах гэсэн коммунистууд яадаг байлаа, ямар зан араншин гаргадаг байсныг түрүү үеийнхэн гадарлана. Яг л тэр уралдаан, цамнааныг Б.Пүрэвдоржийн эсрэг МАН-ынхан, зарим коммунистууд үзүүлэв. Хуучин цагийн МАН-ын өвгөн коммунистууд гэж ямар айхавтар хүмүүс байлаа. Хурал дээр зүүрмэглээд сууж байдаг. Намынх нь эрх ашиг хийгээд өөрсдийнх нь үзэл бодлын эсрэг өчүүхэн төдий зүйл, үг өгүүлбэр танхимд илэрвэл сэрхийтэл босч ирээд, нүдээ гялалзуулан эсрэг үг хэлсэн хүний өөдөөс хорвоогийн хамгийн хоржоонтой хатуу, зэвүүн үгээр дайрч, дахин сэхэхгүй болтол нь намнадагсан. Яг тэд нарын араас шил даран, шинээр замнан гарч ирж буй архаг коммунистууд өнөөдрийн УИХ-д төрөн гарч ирж байгааг Б.Пүрэвдорж руу дайрах дайралтаас сая Монголын ард түмэн харлаа, бэргэлээ. Энэ чигээрээ бол хууччуулаасаа давж гарах хортой, зуумхай коммунистууд Их хуралд бий болж байгаа бололтой.

Архангайн Засаг дарга байгаад буусныхаа дараа шорон гяндангаар ээрэгдэж ээрэгдэж гэнэт Их хурлын гишүүн болоод орж ирсэн, Н.Энхбаярыг “хаан” байхад туслахаар нь ажиллаж байсан Ё.Баатарбилэг гэж залуу эхлээд Б.Пүрэвдорж руу дайрлаа, “Ёс зүйн хорооноос асуух ёстой юм уу, хаашаа юм. Энэ хурлын дэг чинь юу болж байна. Төсвийн байнгын хороон дээр олонхиороо шийдээд баталсан дүгнэлтийг Дэд хорооны дарга нь өөрчлөөд, өөрийнхөө дүгнэлтийг хэлж байгаа чинь болж байгаа юм уу. Ийм жишиг тогтоож байгаа юм уу. Ер нь энэ Төсвийн зарлагын дэд хороонд чинь ямар гишүүд байдаг юм. Тэд нар энэ даргынхаа дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрч байна уу. Бид энэ Б.Пүрэвдоржийн санал хүсэлтийг хэлэлцэх нь зөв үү. Дэгийн хууль чинь хаачив…” хэмээн бууж гарлаа. Б.Пүрэвдорж гишүүн шууд л “Баатарбилэг гишүүнийг арай эрүүл гэж бодож явсан юм. Тэгсэн үгүй бололтой. Та нар дэргэдээ сөрөг хүчинтэй, дээрээ ард түмэнтэй гэдгээ үргэлж санаж яв. Дараачийн гишүүд дахиад иймэрхүү асуулт асуух юм бол би хариулахгүй” хэмээн хэлсэн нь эрх баригчдын уур хилэнг улам хүргэлээ.

УИХ-ын гишүүн С.Чинзориг тэндээс шазав татасхийн үгээ зуулттай хэлж эхэллээ. Сонгуулийн өмнөхөн хүүхэд нь Нийгмийн хамгааллын сайд эцгийнхээ нэрээр гадаадад хүмүүс гаргана гэж их хэмжээний мөнгө залилаад, тэр нь олон нийтэд илрээд амь наана там цаана гүйж явсан сайд асан гишүүн маань одоо тайвширчихаж. Сүрхий өнгө орчихож. “Б.Пүрэвдорж хариулахгүй гэсэн болохоор түүнээс асуухгүй. Тамгын газрынхнаас асууя. Төсвийн бодлогын байнгын хорооноос гаргасан санал дүгнэлт дээр Б.Пүрэвдорж гарын үсгээ зурж, би уншина аа гэчихээд, чуулган дээр өөрийнхөө дүгнэлтийг уншчихаж байгаа нь болж байгаа юм уу. Ингээд цаашид явах юм уу. Байнгын хороон дээр цөөнх болсон гишүүний үгийг дүгнэлт дээрээ оруулаад уншчихдаг. Гэтэл нөхөр Пүрэвдорж байнгын хорооны дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрч гарын үсэг зурчихаад унших болохоороо өөрийнхөө дүгнэлтийг уншина гээд хармаанаасаа нэг юм гэв гэнэтхэн гаргаж ирээд уншдаг ийм хууль хаана ч байхгүй. Өнгөрсөн долоо хоногт Пүрэвдорж ёс зүйн алдаа гаргалаа гээд чуулганд суух эрхээ долоо хоногоор хязгаарлуулсан, тэгсэн дахиад бүр ч тодорхой Дэгийн тухай хууль зөрчиж байгаа юм биш үү. Үүн дээр одоо ямар хариуцлага тооцох ёстой вэ. Цаашдаа цөөнх нь би өөрийнхөө дүгнэлтийг л уншина гээд явдаг тийм практик руу орох юм уу” гэхчлэн хариуцлага тооцохыг нэхэж эхэллээ. Их хурлын дарга Г.Занданшатар бас дуугүй байж чадсангүй “Б.Пүрэвдорж гишүүн анхаарна уу, Дэгийн хууль зөрчсөн гэж үзэн Ёс зүйн хороонд таныг шилжүүлнэ шүү” хэмээн заналхийлэв.

Төв аймгаас “мянгантаа” сонгогдоод байгаа Н.Энхболд гишүүн бүр ч заналтай хүн юм. “Заавал Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооны санал дүгнэлтийг сонсоно. Тэрнээс Пүрэвдоржийн энэ хувийн сэтгэгдэлд надад хэлж ярих юм байхгүй. Их хурлын дарга та хуулиа баримталж дэд хорооны санал дүгнэлтийг албан ёсоор танилцуул. Пүрэвдоржийн үгийг тойруулж бид нар санал хэлэх ёсгүй. Дэд хорооны санал дүгнэлтийг тойруулж санал хүсэлтээ хэлмээр байна. Ажлаа явуулахад хэцүү байна. Дуртай хүн нь индэр дээр гараад санал сэтгэгдлээ илэрхийлдэг. Байнгын хороо гэж хуралдахын хэрэг юу байна” гэхчилэн зүхэж гарлаа. Б.Пүрэвдорж гишүүн “Та нар засгаа магтсан, зарлагаа нэмсэн, ард түмний халааснаас авч үрэн таран хийж буй тэр сайхан төсвөө хэлэлц, надад өөр хэлэх юм байхгүй” гэлээ. Н.Энхболд гишүүн “Их хурлын түүхэнд хэзээ ч ийм юм болж байгаагүй шүү…” ч гэх шиг… Н.Алтанхуяг гишүүн тэссэнгүй цаг аваад “Ард түмнээс авч байгаа татвараа жаахан хайрлаач. Энэ Цагдаагийн барилга, Тагнуулын барилга гэж хүчний байгууллагуудын барилга гэж ямар аварга юмнууд босч байна. Тэр дотор орох ширээ савнаас эхлээд ямар их хөрөнгө төсвөөс орох уу. Ийм үрэлгэн битгий байгаач л гэж сая хэллээ. Та нар чинь ямар эмзэг байна аа” хэмээн толгой сэгсрэв.

Сүүлдээ өнөө Төсвийн зарлагын хяналтын дэд хорооны найман гишүүний нэг гэж өөрийгөө танилцуулсан Х.Булгантуяа гэж гишүүн ах нарынхаа араас орж ирж “Пүрэвдорж гишүүн ёс зүйтэй байгаач, мэргэжлийн байгаач” хэмээн ярилаа. Илүү л харагдаж байна лээ дээ. Залуу гишүүнд зохихгүй үе гэж бас байх юм аа. Пүрэвдорж гишүүний зүгээс “Та ч уншсан, би ч уншсан ауидитын дүгнэлтийг би сая танилцууллаа шүү дээ…” хэмээн тайлбарлах. Чуулган энэ хэвээр цааш үргэлжилбэл Б.Пүрэвдорж гишүүнийг эрх баригч намынхан эр эмгүй, хөгшин залуугүй “барьж идэх” нь тодорхой болов. Энд тэндээс эрх баригч гишүүд “Дэгийн хууль зөрчсөн Пүрэвдоржид ямар хариуцлага тооцох ёстой юм бэ” хэмээн шаардсаар байлаа.

Энэ Их хуралд бараг хамгийн залуу гишүүний нэг нь Х.Булгантуяа байх. Энэ эмэгтэй санал хураалт явагдаж байхад л “Горимын санал” байна гэж цаг авч таслаад “Танхим дотор задгай ярьж үймүүлээд байх юм…” гэхчлэн Пүрэвдорж гишүүн рүү хандах нь бас л нэг уламжлалаа хадгалж ирсэн хурган коммунист Их хуралд нэгээр нэмэгдсэнийг нотлов. Х.Булгантуяа залуу хүн, шинэ гишүүн. Эл доль болсон ах нараа дагаж далдганах хэрэггүй. Төрийн түшээ хүнд байх нэг эрхэм чанар бол юмыг өнгөрөөж сурах байдаг юм. Тэртэй тэргүй сөрөг хүчний нэг гишүүнээ “барьж идэхээр” улайрч байгаа ах нар чинь ард түмэнд муухай харагдаж байхад залуу түшээ та давхиж орж ирж үг нэмэрлэх чинь харьцангуй төсвийн мэргэжилтэн гэж хэлж болох таныг далдгануур харагдуулж байна лээ. Ялангуяа тэр Б.Пүрэвдоржийг чуулганаас дахин хөөлгөхөөр улайрч байгаа чинь.

Ямар ч байсан чуулган завсарлалаа. Үнэний талд үг хэлсэн, сөрсөн гишүүдийг чуулганы танхимаас хөөдөг жишиг Б.Пүрэвдорж гишүүн дээр л лав тогтлоо. Мань гишүүн цаашид хичнээн удаа хөөгдөхийг нь бүгдээрээ хараад л сууж байя даа…

УИХ-ын гишүүний тангаргийг сануулъя. “Улсын Их Хурлын гишүүн би ард түмнийхээ элчийн хувьд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн, төрийн хуулийг дээдлэн сахиж, гишүүний үүргийг чин шударгаар биелүүлэхээ тангараглая” гэжээ. Л.Энх-Амгалан гишүүн энэ тангаргийг өргөсөн. Гэтэл тэрбээр ард түмнийхээ ашиг сонирхлын эсрэг дуугарч эхэллээ. Ард түмнээ хөрөнгө чинээгээр нь ил тод ялгаварлан гадуурхаж эхэллээ. УИХ-ын чуулган дээр Л.Энх-Амгалан гишүүн “…Одоо байгаа 17 их наяд төгрөгийн хадгаламжийг 10 мянга орчим хүн эзэмшиж байна. Хадгаламжийн хүү өндөр байгаагаас болж зээлийн хүү өндөр байдаг. Хадгаламжийн хүү өндөр байгаа нь их хадгаламжтай хүмүүсээс болж байна гэж үзэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, Монголд зээлтэй 2.7 сая хүний эрх ашгийг бодох уу, хадгаламжтай 10 мянган хүний эрх ашгийг бодох уу гэдэг асуудал” гэсэн.

Монголд хөдөлмөрлөж байгаа хэсэг нь л их бага хэмжээгээр хуримтлалтай болж байгааг Л.Энх-Амгалан гишүүн та ямар зорилгоор үгүйсгэж, хэнд таалагдах гэж, өргөсөн тангаргаасаа няцсан үг хэлэх болов. Яагаад хуримтлалтай болсон хэсгээ заналхийлж эхлэв. Таны өргөсөн Тангаргийн үгс дотор “ард түмнийхээ элчийн хувьд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэнэ” гэсэн үг байгаа. Хадгаламж эзэмшигч иргэд тань ард түмэн биш юм уу. Улс орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулахын төлөө өдөр шөнөгүй хөдөлмөрлөж байгаа хэсгийнхээ хөрөнгийг нь хураая гэдэг чинь иргэдийнхээ ашиг сонирхлын эсрэг байгаа биш юм уу. Тангаргаасаа няцсан хэрэг бус уу.

Хадгаламж гэдэг бол нэг төрлийн хөрөнгө оруулалт. Дотоодын хөрөнгө оруулалт. Улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэнэ гэсэн үг тангарагт чинь бий. Дотоодын хөрөнгө оруулалт бол улсын ашиг сонирхол биш үү. Улсынхаа хөрөнгө оруулагч хэсэгтэй тангараг өргөсөн гишүүн та ухаалаг харьцах ёстой. Зээлийн хүүг багасгая гэсэн нэрийн дор хадгаламж эзэмшигч иргэддээ дайн зарлавал эргээд энэ эдийн засагт чинь ямар аймаар цохилт ирэхийг сайн бод. Хүү өндөр байхыг банкууд ч дэмждэггүй юм. Зээлийн хүү өндөр байвал зээлийн эрсдэл нэмэгддэг гэж. Банкууд болон иргэд, аж ахуйн нэгжүүд харилцан тохиролцож хадгаламж, зээлийн хүүг тодруулдаг. Л.Энх-Амгалан нарын төрийн төлөөллүүд бизнесийн энэ харилцаанд хөндлөнгөөс, хүчээр, муйхар аргаар оролцож, хүүг бууруулж болохгүй гэж эдийн засагчид ярьж байгаа шүү.

Зээлийн хүүг хүчээр барина гэдэг нь мөнгөн хөрөнгөд төрөөс үнэ тогтооно гэсэн үг. Тойруу замаар хадгаламжийн мөнгөнд үнэ тогтооход хүргэнэ. Зээлийн эх үүсвэр буюу түүхий эд нь хадгаламж. Хадгаламжийн мөнгө бол таны хувийн өмч. Хувийн өмчид төр үнэ тогтоох болж байна. Зөвхөн чинээлэг хэсэг бус нэг сая орчим хүүхэд, тэтгэврийн насныхан хадгаламжтай байгааг мартаж болохгүй. Тэгэхээр төрөөс эдгээр хадгаламжтай иргэдийнхээ хөрөнгөнд халдах нь. Бодит байдлаас бага хүүтэй хадгаламжинд хүмүүс мөнгөө хийхгүй. Хадгаламж буурвал зээл олгох мөнгө багасна. Ингээд үнэ тогтоовол зээлийн олдоц улам хумигдана. Барьцаа баталгаа муутай бичил, жижиг бизнес эрхлэгчид, өрхүүдэд олгох зээл буурна. Тун товчлоход ийм л юм болно.

Япон, Америк шиг өндөр хөгжилтэй, инфляцийн түвшин нь нам дор орнуудтай өөрсдийгөө жишиж тэнэглэхээ Л.Энх-Амгалан гишүүн та боль. Манайхтай ойролцоо түвшний орнууд хүүгээ хүчээр тогтоолоо гээд гайхалтай хөгжөөгүйг санах хэрэгтэй. Зээлийн олдоц нь муудсан 75 улс орны судалгааг Дэлхийн банкнаас гаргасан байна лээ. Тэдгээр улсуудад юу болсон гэхээр банкны салбарт хуримтлагдсан хадгаламжийн үлэмж хэсэг банкнаас гадагшилсан. Татаж авсан мөнгөөрөө валют худалдаж авснаар төгрөгийн ханш нь эрс суларсан байдаг. Мөн нэг хэсэг нь орон сууц, хөдлөх болон үл хөдлөх хөрөнгө худалдаж авсан. Ингээд үнийн хөөсрөл явагдаж сүйд болсныг бид олон орны жишээнээс мэднэ. Нөгөө талаас нь харвал банкнаас татсан хадгаламжийн мөнгөө өөр хоорондоо өндөр хүүтэй зээлдүүлж эхлэх эрсдэлтэй. Ингэснээр сүүдрийн эдийн засаг томорч, иргэдийн хадгаламж болон банкуудаас авч буй татварын орлого буурах аюултай.

Эдийн засаг талаас нь энэ мэт ганц нэг өгүүлбэр хэлэх нь зөв байх. Одоо хамгийн гол хууль эрх зүйн талаасаа УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалан Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл хийх нь. Тухайлбал, Үндсэн хуулийн 14-ийн 2 хэсэгт “Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна” гэсэн заалтыг зөрчжээ. Хөрөнгө чинээгээр нь ялгаварлан гадуурхаж буй үйлдэл бус уу. Мөн Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 3 дугаар хэсэгт “…хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө шударгаар олж авах, эзэмших, өмчлөх, өв залгамжлуулах эрхтэй. Хувийн өмчийг хууль бусаар хураах, дайчлан авахыг хориглоно…” гэжээ. Тэгвэл хадгаламж нь хүний хувийн мөнгөн хөрөнгө. Түүнд халдах гэж буй үйлдэл бус юм уу.

Эцэст нь хэлэхэд, УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалангийн зүгээс Үндсэн хуульд байгаа тодорхой заалт буюу хөрөнгө чинээгээр нь ялгаварлан гадуурхах, мөн … Хувийн өмчийг хууль бусаар хураах, дайчлан авахыг хориглоно… гэхчлэн заалтуудыг зөрчсөн үйлдэл хийх нь. Энэ талаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандах иргэд олноор гарч ирэх биз. Л.Энх-Амгалан гишүүн ид бяртай дээрээ явж байгаа байж болно. Тэгэхдээ өргөсөн тангаргаасаа няцтал, Үндсэн хуулиа зөрчтөл бяраа харуулж болохгүй. Ийм дээрээ хүрвэл та хэн ч биш. Их хурлын гишүүн бол иргэдийн элч төлөөлөгч. Хадгаламж бол иргэн хүний хувийн өмч. Хувийн өмчөөрөө оролдох гээд байгаа хэнтэй ч хөдөлмөрч хүмүүс ясаа цайтал үзэлцдэг нь хаа газрын ёс. Та үүнийг хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Ямартай ч энэ удаагийн хэлсэн үгээрээ иргэдээ ялгаварлан гадуурхаж УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалан Тангаргаасаа няцлаа. Одоо хууль зөрчих эсэхийг нь харж сууя даа.

Манайхан машин авах гэж их юм болдог. Гэр бүлийнхний оролцоо асар өндөр. Аав ээж, авгай хүүхэд бүгдээр оролцож, ярилцаж зөвлөлдөнө. Тэгээд машин сайн мэддэг хүнийг дагуулж очно. Авах машинаа дээр доргүй үзэж, шинжиж, олон талаас нь өөлж, машин мэддэг гэх таньдаг бүхэн рүүгээ давхар ярьж, лайтай их ажил тарьсны дараа сая нэг өгч авалцдаг. Монголчууд ганц машин ч бус ер нь бас бус олон зүйлд ингэж хариуцлагатай ханддаг нь ёс юм аа. Гэтэл өөрийнх нь хувь заяаг гартаа атгах УИХ-ын гишүүнийг сонгох, санал өгөх хамгийн хариуцлагатай ажилд машин худалдан авах хэрийн хариуцлагатай хандаж чаддаггүй. Уг нь бол иргэн таны санал гэдэг машин худалдаж авахтай жишиж зүйрлэхийн аргагүй их хувь заяаны сонголт байдаг юм шүү дээ. Өнгөрсөн 30 жилийн түүхэн дэх дийлэнх сонгуулийг харахад монголчууд ямар их хайнга хандаж ирээ вэ. Тэгж ингэсэн байдалтай хандаж, саналаа өгвөл өгөөд, байвал байж иржээ. Харин энэ удаагийн сонгуулиар тэгмээргүй байна. Их хурлын сонгуулийн санал өгөхөд хэдхэн хоногийн хугацаа үлдлээ. “Ер нь нэг иргэний саналын үнэ цэнийг тооцох боломжтой юу. Хэрвээ боломжтой бол хэд гэх вэ. Иргэний саналыг 20’000 төгрөгөөр худалдаж авах оролдлогууд гардаг шүү дээ” гэсэн сэтгүүлчийн асуултад мэргэжлийн хүн хариулахдаа, “Сонгууль бол эрх чөлөөний хэмжүүр. Тэгэхээр нэг хүний саналын үнэ цэнэ бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол. Тусгаар тогтнолын үнэ цэнийг тоогоор илэрхийлэх боломжгүй” гэсэн байна лээ. Энэ хариулт дээр нь нэмчихэд “Сонгуульд та идэвхгүй, хариуцлагагүй, ерөөсөө оролцохгүй байсан ч болно. Харин таны амьдрал, ирээдүйг өөр хүмүүс шийдэг” гэмээр байгаа юм. Энэ үг танд ямар сонсогдож байна. Таны ирээдүйг өөр хүмүүс шийдэх тухайд…

Угтаа бол УИХ-ын гишүүн гэдэг бол таны хувьд амьдралын чинь хүрдийг яаж ч эргүүлж чадах эрх мэдэл юм шүү дээ. Төрд таныг төлөөлж байгаа төлөөлөл. Гишүүнд асар их эрх мэдэл бий. Таны, таны үр хүүхдийн хувь заяаг ямараар ч зурж чадах, хараар ч будаж мэдэх эрх мэдэлтэн. Тэр эрх мэдлийг та нэг саналаараа өгч байгаа юм. Саналаа өгөхгүй байлаа гэхэд та “Миний амьдралыг ирээдүйд хэн ч жолоодож болно” гэсэн үг. Энэ үг бол шууд утгаараа шүү. Дөрвөн жилийн хугацаанд тэр гишүүн энэ улс орныг тамын тогоо болгож чадна. Таны хоолыг ховх хулгайлаад идэж чадна. Жишээ нь, манай нэг бизнесмэн ярьж байгаа юм, “Энэ муусайныг харахаар дургүй хүрээд байх юм. Хэн нь ч гарсан адилхан хулгайлна. Би ч зүгээр мөрөөрөө бизнесээ хийж явъя” гэж. Тэгээд зээл яриад яваад байгаа юм. Тэгвэл тэр бизесмэний авах ёстой ЖДҮ-ийн санд байсан 150 тэрбум төгрөгийн 120 тэрбумыг нь УИХ-ын ихэнх гишүүд хулгайлчихсан. Өнөөдөр цөөнгүй нь дахин нэр дэвшээд явж байна. Ингэхээр тэр бизнесмэн Их хурлын сонгуулиар ядаж ЖДҮС-г тонохгүй хүнийг сонгохын төлөө саналаа өгөх ёстой. Зөвхөн яриад бухимдаад, сонгуульд оролцохгүй гээд яваад байгаа нь “Дахиад хулгайч нар төрд гарвал гараг” гэж дам тэднийг дэмжиж байгаа хэрэг. Үглээд яах юм, өөрөө үйлдлээрээ хулгайчид төрд гарахыг дэмжиж байгаа байж. Машин худалдан авахаас ангид өөр, нарийн зүйл гэдэг нь эндээс харагдаж байгаа биз.

ЖДҮ-гийн хулгай ийм байж. Тэгвэл бүр нарийсаад хуулийн хулгайчид гэсэн нэр томьёо Монголын улс төрд сүүлийн дөрвөн жилд хүчтэй орж ирлээ. УИХ-ын гишүүд өөрсдийн эрх ашигтаа нийцүүлсэн хууль зохиож төрөөс хулгай хийдэг. Хулгайгаа хаацайлдаг. Бүр өршөөдөг. Хуулийн хулгай бол бүр ч аюултай. Нэг л өдөр хулгайлсан хуулийнх нь дагуу мөрөөрөө ажиллаж амьдарч яваа таныг шоронд дуудаж болно. Тийм том эрх мэдлийг сонгох эрхээ хариуцлагатай хэрэгжүүлээгүй иргэн та олгосон юм. УИХ-д бүх эрх мэдэл бий. Нэг өглөө босоод ирэх нь ээ, хотын гудамжинд танк ороод ирчихсэн, Онц байдал зарлачихсан, таны хөрөнгийг битүүмжлээд зогсож байвал та яах юм. Тийм аймаар эрх мэдлийн боломж тэдэнд олгочихсон учраас та хар толгойгоо шаахаас өөрөөр юу ч хийж чадахгүйд хүрсэн байна. Бид үр хүүхдээ эх орноос нь алс, харьд мөнх амьдруулах гээгүй биз дээ. Тийм бодолгүй л юм бол та ядаж үр хүүхдийнхээ өмнөөс очиж саналаа өг. Өнөөдөр улс төрд хэдэн дүр бий. Архаг улстөрч, мөнгөтэй бизнесмэн, сүржин популист, бас урлаг спортын одод гээд… Тэгвэл тэднээс ч аюултай хуулийн хулгайчид, улс төрөөр ашиг хонжоо хайгсад, өөрийн гэсэн улс төрийн технологитой баг зүүсэн дээрэмчид тэдэн дотор чинь олноороо нэр дэвшиж байна. Сонгуульд идэвхгүй, хариуцлагагүй хандаж байгаагаараа Та тэднийг дэмжих гэж байна.

Тэдэнтэй зэрэгцэн үндэсний сэхээтнүүд, шударга улс төрчид, өндөр боловсролтой иргэд маань зэрэгцэн өрсөлдөж байна. Тэд хүчгүйдэж байна. Тэднийг очиж дэмжмээр байна, саналаа өгмөөр байна. Хүмүүс дор бүрдээ туйлдаж байгаа нийгмийн тухай ярьж байна. Баян, ядуугийн ялгаа тэнгэр, газар шиг болж байна гэх. Тийм байдалд хүргэж байгаа хүмүүс нь хэн юм. Сая нэрлэдэг луйварчид. Өнөөдөр нэг онцлог бий нь бий. Нийгэм ямар ч байсан бага багаар өөрчлөгдөж байна. Өөрчлөгдөхийг хаа хаанаа хүсч байна. Ер нь нийгэм 30 жилдээ нэг өөрчлөгддөг гэж үздэг юм билээ. Тийм цаг үе дээрээ явж байгаа бололтой. Ардчилсан хувьсгалаас хойш одоо нэг өөрчлөөд, гаргасан алдаан дээрээ суралцаад, дараагийн шатандаа орох цаг болсон ч юм бил үү хэн мэдлээ. Ийм цаг үе нь үнэхээр болсон юм бол иргэн бүр сонгуульдаа идэвхтэй оролцож мэргэн сонголт хийх цаг болжээ.

УИХ-ын гишүүний үйл ажиллагаа, бодлого шийдвэр гэдэг бол та бидний амьдралд шууд тусдаг юм. Биднээс хол юм ердөө ч биш. Саяхан хэдэн төгрөгөөр тэтгэвэр нэмэхэд ахмадууд ямар их баярлав. Энэ чинь жишээ нь Их хурлын гишүүний хийсэн ажил шүү дээ. Гэхдээ энэ бол иргэн хүн төрд өгсөн мөнгөө буцаагаад авч байгаа болохоос төрийн хишиг хүртээгүй. Тэтгэвэр, нийгмийн даатгалын санд реформ хийхийг иргэн та сонгосон төлөөллөөсөө шаардах эрхтэй. Тухайлбал, “Бидний улсад төлсөн шимтгэлийг буцаагаад зөв байдлаар өгч байх шинэчлэлийг хийгээд өгөөч” гэж. Сэтгэлтэй, боловсролтой хүнийг УИХ-д төлөөллөөрөө сонгочихоод энэ мэт амьдралд хэрэгтэй шийдвэрүүдийг гаргуулаад суух боломж бид бүхэнд наад зах нь байна шүү дээ. Зүгээр л жишээлж байгаа юм шүү. Энэ нь зөвхөн тэтгэврийн насныханд хамаатай юм биш. Залууст бүр их хамаатай. Залуу хүн та ипотекийн зээл авах гэж байгаа бол тэтгэврийн сан дахь хуримтлалынхаа тодорхой хувийг нь зээлээ төлөхөд зарцуулна. Ингэхээр тэтгэврийн сангийн мөнгө эдийн засгийн эргэлтэд орно. Тэтгэврийн сан гэдэг нь зөвхөн эмээ өвөө нарт хамаарах асуудал биш болчихож байгаа биз дээ. Сингапурт яг ийм тогтолцоо хэрэгжиж, залуус нь тэтгэврийн сандаа хуримтлуулсан мөнгөөрөө байрныхаа урьдчилгааг төлдөг. Энэ мэт амьдралд өдөр бүр тус болох бодлого шийдвэрүүдийг таны сонгосон гишүүн тань гар хөлийнхөө үзүүрээр шийдээд сууж байдаг эрх мэдэлтэн юм. Ганцхан бид ухаалаг, хариуцлагатай сонголт хийж чаддаггүй учраас 30 жил ийм байдалтай явж ирлээ.

Бүр том зургаар нь яривал, өөрт буй 10 сая төгрөгийг зарцуулахдаа айхавтар хариуцлагатай чамбай ханддаг байж, улс орны чинь төсөв болох 10 их наядыг зарцуулах 76 хүн дээр ухаалаг сонголт хийхэд оролцооч. Үнэн хэрэгтээ танд буй 10 сая, 10 их наяд хоёр агаар нэг юм шүү дээ. Сонгуульд оролцохгүй, оролцлоо ч хайнга, хөндий хандчихаад дараа нь гоншигноод суух хэрэггүй юм биш үү. УИХ-ын гишүүний хувь заяа иргэн таны гарт л байгаа, таны хийх сонголтод л байгаа… Өөрийнхөө хувь заяаг өөр нэгэнд даатгадаг адгуус ч энэ замбуулинд байдаггүй юм.

Ер нь Монголын Шүүх засаглалд хэн гэгч хүмүүс нөлөөлж ирсэн, нөлөөлсөөр байгаа, цаашид нөлөөлсөөр байх магадлалтайг үргэлж л ярьж байж алдаа завхралыг засна. Монголын Шүүх засаглалд улс төрийн нөлөө амь бөхтэй оршсоор байгааг сүүлийн үеийн үйл явдлууд харуулсаар байна. Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан хүмүүс, төрийн өндөр албан тушаал хашсан олны танил эрхмүүд Шүүхийн хаалга татаж, эхнээсээ шорон руу ачигдаж эхэллээ. Ял авсан М.Энхсайхан гэхэд “Ямар ч ажил хэрэг болоогүй гэрээний загвар дээр надад ял төлөвлөсөн. Ингээд машин шахсан хэргээр Шүүхээс ял өглөө…” гэж байна. Өнөө маргаашгүй ял сонсож мэдэхээр байгаа С.Баяр “Ямар ч хохирогчгүй хэрэг нээж надад Шүүхээс ял төлөвлөлөө” гэлээ. Үнэхээр тийм юм бол энэ улсад чинь юу болоод байгаа юм. Шүүх засаглал нь яачихаад байгаа юм бэ. Энэ хоёр хүний араас Да.Ганболд, Э.Бат-Үүл, Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж… гээд улстөрчид хуулийн танхимд зогсох боллоо. Тэдний хэрэг Шүүхийн шатанд очсон. Эдгээр нөхдүүд бүгдээрээ улстөрчид учраас улс төрийн зорилготой “дело” нээж байна гэж нийгэм хардаж байгаа юм. Тийм учраас Монгол Улсын Шүүх засаглал хэн нэгний нөлөөнд байсаар байна уу, цаашид байх уу… цаашаа энэ бүхэн юунд хүрэх вэ гэсэн асуулт урган гарч, хариулт нэхэж эхэллээ…

Сүүлийн хорь орчим жилийн нөхцөл байдлыг харахаар Улсын Дээд Шүүх нь шүүхийн дотоод хяналтыг авснаар хараат бус, бие даасан байдлыг нь үгүй хийсэн гэж судлаачид үзэж байгаа юм. УДШ-ийн Ерөнхий шүүгч гэдэг хүн үндсэндээ бүх шатныг шүүгчийн хэн байх, хариуцлага тооцох эсэхийг шийддэг, “дэмжин туслах” нэрээр шүүхийн үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцдог, үүрэг даалгавар өгдөг болж хувирчээ. Энэ нь үндсэндээ Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчээр дамжуулаад улсын Ерөнхийлөгч шүүхийн үйл ажиллагаанд бүрэн нөлөөлж, хяналтаа тавьдаг болсон үйл явц юм. Энэ завхралын эхлэлийг хэн гэгч улстөрч тавьсныг шулуухан хэлэх ёстой. Н.Энхбаярын үеэс эхтэй, Ц.Элбэгдоржийн үед гаарсан хэмээн Х.Тэмүүжин нарын хуульчид, судлаачид маш тодорхой хэвлэл мэдээллээр ярьсаар байгаа. Ер нь бол нарийн эхлэл нь Ц.Нямдорж, Н.Энхбаяр хоёрын зөрчлөөс үүдэлтэй гэж судлаачид үздэг. Ц.Нямдоржийг УИХ-ын даргаас авч хаядаг дэс дараатай үйл явц бол Монголын Шүүхийг хэн хянах вэ, хуулийн байгууллагын толгойд хэн суух вэ гэдэг “зодоон” байжээ. Учир нь тухайн үед Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл /ШЕЗ/-ийг Хууль зүйн сайд толгойлдог байлаа. Энэ эрх мэдлийг Хууль зүйн сайдад байлгах уу, эсвэл Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчид аваачих уу гэдэг маргаан гарч, маргааны цөмд Н.Энхбаяр, Ц.Нямдорж хоёр сууж байж. Н.Энхбаяр нь “Дээд шүүхэд энэ эрх мэдлийг татаж авснаар Шүүхийг бүрэн хяналтдаа авч чадах юм байна” гэсэн мэргэн арга сэдсэн нь тэр. Ингээд “бяр”-тай байсан Н.Энхбаяр УИХ дээр хүчиндээд батлуулсан юм. Тэр үед “босоо” байсан Н.Энхбаярт хошуу дэвсэн тал засдаг сүрэг хүмүүс УИХ-ын танхимд байсан юм. Тэдний зарим нь одоо ч Их хуралд байгаа. Ингэж л Шүүх засаглалыг улс төрийн зорилгоор ашиглах алсын зорилготой бужигнаан болсон нь бодит түүх билээ. Н.Энхбаярын хамж авч бий болгосон энэ их эрх мэдлийн хуримтлал, баримт фактуудыг аваад үзэхээр хүн нь солигдоод байсан боловч Дээд шүүх, Ерөнхийлөгчийн институци хоёрын хуйвалдаан Монголын Шүүх засаглалын бүх эрүүл саруул өөрчлөлтийг нурааж, өнөөдөрт ирсэн “гай” нь энэ. Үүндээ бас Үндсэн хуулийн Цэцийг ашигладаг. ҮХЦ-д Дээд шүүхээс гурван хүн, Ерөнхийлөгчөөс гурван хүн томилдог шүү дээ. ҮХЦ-д сууж байгаа есөн хүний зургааг нь барьчихаж байгаа. “Бидэнд үйлчлээд байвал эргэж томилогдоод байна шүү” гэсэн тохироотой. Ийм тохироогоор ҮХЦ-д хорин жил суучихсан хүн нэгэн үе байлаа.

Ер нь бол өнөөдөр шүүхийн танхимд зогсож байгаа, Шүүхийн шатны наана яваа эрх мэдэлтнүүдийн байгаа байдал бол өөд нь шидсэн чулуу өөрийн толгой дээр гэмээр байдаг. Ийм аюул руу явж байгааг өнөөдөр баларч байгаа бүх улстөрчид тэр үедээ мэдэж байсан. Мэдээгүй ч мэдэрч байсан. Гэвч түүгээр яваа “гай”-г үүгээр дуудаад яахав, надаас л холуур байвал бол оо гэж бодоцгоосон. Тэдний бэртэгчин зан нь хүссэн хүсээгүй өөрсдийг нь “гай”-д дуудсан байж болно. Улстөрч хүн улс орныхоо эрх ашгийн төлөө чин зүрхнээсээ хандах ёстой.

Үүгээр хэн нэгнийг тавлаж байгаа юм биш. Улстөрчийн замнал ямар байх ёстой тухай л яриа юм. Үнэндээ саяхан л “Шүүх дээр болж байгаа хэрүүл тэмцэл хаана очиж дуусч, хэний төлөө зодолдож байна? Эцсийн дүндээ Дээд шүүхийн хэдэн шүүгч, Ерөнхий шүүгчийн төлөө л энэ улстөрчид чинь зодолдож байна шүү дээ. Нэг ёсондоо хонгилынхоо түлхүүрийг авах гэж байна” гэж захын хүн ярьдаг болчихсон байсан шүү дээ. Өнөөдөр тэгвэл шүүхээр орж буй энэ хэдэн том улстөрчийн эргэн тойронд мөнөөх л яриа өрнөж байгаа нь нууц биш.

Ийм цаг үед итгэл найдвар бол сая батлагдсан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт юм. Энэ тавдугаар сарын 25-ны өдрөөс эхлэн хэрэгжих Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөд Монголын улстөрчид бэлэн үү. Энэхүү Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр хамгийн түрүүнд Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл /ШЕЗ/-ийн удирдлагыг Ерөнхийлөгч томилдог зохицуулалтыг авч хаясан. ШЕЗ-ийн дарга, гишүүдийг бүгдийг нь Ерөнхийлөгч томилдог байсныг зогсоож, ШЕЗ-ийн 10 гишүүн нь дөрвөн жилийн бүрэн эрхийн хугацаагаар ажиллахаар хатуу заажээ.

Эдгээр арван гишүүний тав нь шүүгчид дотроосоо сонгогдоно. Үлдсэн тав буюу шүүгч биш таван гишүүнийг нээлттэйгээр нэр дэвшүүлж томилно. Ингээд ШЕЗ-ийн 10 гишүүн дотроосоо даргаа сонгоно. Ингэснээр ШЕЗ-ийн бие даасан байдал дээшилнэ. Хоёрдугаарт, хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу шүүгчийг албан тушаалаас нь түдгэлзүүлэх, огцруулах болон сахилгын бусад шийтгэл ногдуулах чиг үүрэг бүхий Шүүхийн сахилгын хороо ажиллахаар заасан. Энэ нь ШЕЗ дээр төвлөрсөн эрх мэдлийг багасгаж, Шүүхийн сахилгын хорооны ажилд зүй бусаар хутгалдан ордог байдал арилна.

Товчхондоо ийм л реформууд Монголын Шүүх Засаглалд тавдугаар сарын 25-ны өдрөөс хэрэгжих нь. Харин тэр болтол энэ хэд хоногт чухам юу юу болж өнгөрөхийг хэлж мэдэхгүй нь. Ямар ч л байсан өнөөдөр бодитой харагдаж, мэдрэгдэж байгаагаар бол энэхүү 25-ны өдрийг хүртэл Монголын Шүүх засаглалд хэн нөлөөлсөөр байна вэ гэсэн хардлага байсаар байх нь тодорхой. Засаглалын хуваарилалт буюу Хууль тогтоох, Гүйцэтгэх, Шүүх засаглалын шинэчлэл гэж сүүлийн бүх парламентад яригдлаа. Энэ удаад лавтай Шүүх засаглалын хүрээн дэх шинэчлэл өөрчлөлт Үндсэн хуулийн хүрээнд тодорхой хийгдэж, парламентаар батлагдсан нь бодит үнэн учраас итгэл найдвар тээн хүлээж суухаас өөр зам бидэнд алга даа.

Сонгуулийн жил эхэллээ. Улс төр халж эхэллээ. Амтай бүхний ярьж буй ганц сэдэв нь МАНАН-г устгах, МАНАН-тай тэмцэх, Монголыг сүйрүүлж буй МАНАН-гаас салах тухай яриа юм. Энэ тухай ямар хүмүүс их ярьж, цуурч байгааг та бид харж байна. Улс төрд гурав дахь хүчнийхэн нэрээр орж, хоол олж идэх гэсэн хүмүүс. Тэд л МАНАН хэмээх мангасын тухай ярьж байгаа. Магадгүй мангас байгааг бол үгүйсгэхгүй. Сайн дотор заавал муу явж байдаг нь жам ёс. Үүнийг бурхан ч үгүйсгэхгүй. Бүх зүйлд сайн муугийн зөв харьцаа, зөв хандлагын давамгайлал илүү байж зөв оршдог ардчилсан нийгмийн зарчим байна. Үүнийг л монголчууд харах ёстой.

Монгол Улсын эрх ашиг өнөөдөр юуг шаардаж байна гэвэл МАН-АН хоёр ойролцоо суудал авч, төрийн эрхийг тэнцүү барихыг шаардаж байна. Хүссэн ч, эс хүссэн ч бүх нийтээрээ үүнийг л хүсч байгаа. Тэрнээс нийтээрээ “Энэ муу МАН-АН хоёр одоо сөнөтүгэй” гээд байгаа юм байхгүй. Лавтай 2008 оноос хойших бүх л сонгуульд гурав дахь хүчин, залуус гарч ирэх ёстой хэмээн амтай болгон нь яриад байгаа юм шиг байсан ч ачир дээрээ сонгууль болоход амтай бүхэн тийм үзэл бодолтой байдаггүй нь батлагдаж ирсэн. Энэ жилийн сонгууль ч ийм өнгө аясаар явагдана. Энэ хоёр нам л дийлэнх суудлыг хувааж авна.

Ер нь бол энэ хоёр нам хорь илүү, хорь илүү суудал авч нийлээд 50 хол гарсан суудалтайгаар Засгийн газрыг хамтран авч явах нь Монголд хэрэгтэй байгаа юм. Нэг намын гишүүн нь сайд болоход нөгөө нам нь дэд сайдаа авна биз. Энэ хоёрыг хажуу талаас гоочлоод, алдаа мадгийг нь хэлээд, бүр болохгүй бол тэр алдааг нь нийгэмд “гэрэл цохиулаад” сууж байдаг нөхдүүд үлдсэн арав гаруй суудал дээр нь ороод ирнэ. Улс төр дэх хүчний харьцаа ийм баланстай байж гэмээнэ Монголд бүтээн байгуулалтууд хийгдэнэ. Хөрөнгө оруулалтууд нэмэгдэнэ. Энэ нь өөрөө иргэн бүр ажилтай, орлоготой байх үндэс, сайн эдийн засаг шүү дээ. Та бүхэн нэг зүйлийг бодитойгоор харж, дүгнэж цэгнэдэг болов уу. Оюу толгой ашиглалтад ороогүй бол 2009 оноос хойш монголчууд юугаараа амьдрах байсан талаар. Мал аж ахуйгаараа амьдарна гэх байх. Илүү ч үгүй, дутуу ч үгүй, өлмөн зэлмэн талдаа л арван жилийг туулж өнөөдөрт ирэх байсан. Оюу толгойн гэрээнд алдаа бий гэдэгтэй хэн ч маргахгүй. Засаад сайжруулаад, ойлголцоод цааш явах нь улс орны л аж амьдрал. Оюу толгойн хувьд ингээд явах ёстой, явж ч байгаа хөрөнгө оруулалтын том гэрээ шүү дээ. Ийм том гэрээг өмнө нь Монголын хэн гэгч мэргэн ард байгуулаад, алдаа оноог нь үзчихсэн юм. Тийм туршлага, практик, мэдлэг боловсролтон байхгүй шүү дээ. Оюу толгой бол монголчуудын хувьд их сургууль. Эдийн засгийн ийм том их сургуульд бид одоо суралцаж байна. Үүнийг тэгээд хэн байгуулсан юм. 2008 онд байгуулагдсан МАН-АН хоёр том улс төрийн хүчний хамтарсан Засгийн газар байгуулсан юм. Аливаа ажлыг эхлэх л хамгийн чухал. Эхэлж чаддаггүйдээ энэ ертөнц дээр олон сайн ажлууд сөнөсөн. Хэрэвзээ тухайн үед МАН дангаар Засгаа байгуулсан бол ажил явахгүй нь тодорхой байсан. Өнөөдрийнх шиг МАН үнэмлэхүй олонх болоод Оюу толгойг хөдөлгөх гэвэл АН нь ард түмнийг босгочих нь. Юун долоон сарын 1. Монголын нийгмийн сэтгэл зүй өөрөө хоёр томын эрх ашиг нэгдэж байж ажил хөдөлдөг онцлогтой цаг үе дээрээ явж байна.

Өнөөдөр бид нийгэм, улс төр, эдийн засгийн амьдралаа сошиалаас харах гэдэг болчихож. Энэ нь өөрөө эмгэнэл юм. Учир нь сошиал орчинд фэйсбүүкийн, твиттерийн оркууд давамгайлах болсон. Сошиал сүлжээн дэх иймэрхүү нүүрээ нуусан, сэтгэлийн хөөрөлд автсан, боловсролгүй, хүмүүжилгүй, атаа хорсолд автсан, бусдын гар хөл болж байгаагаа мэддэггүй нөхдүүдийн гар утсанд улс төрийг аваачсанаас болж Монголын төр аймхай хүн шиг болчихлоо. Аймхай хулчгар хүн хэзээ ч хүчтэй байдаггүй. Хэзээ ч дорвитой том ажил хийж чаддаггүй. Гаргасан шийдвэртээ үргэлж эргэж буцаж байдаг. Ийм хүнийг бүгд элэг барьдагтай адил өнөөдрийн Монголын төрийг, төрийг бүрдүүлж байгаа нөхдийг сошиалаар айлгаад сууж байдаг бүхэл бүтэн давхарга бий боллоо. Утас бүрт улс төрийг аваачсанаас болж поп нөхдүүд олноор бий болж байна. Эд бол зөв төлөвшөөгүй, системтэй мэдлэггүй, ядуу чадуу амьдралтай, юм үзэж нүд тайлаагүй учраас дарга, сайд, баялаг бүтээж буй хөрөнгөтэй хүмүүст их хорсдог. Улс орныг авч явахад боловсролтой хүмүүс хамгийн чухлыг мэддэггүй, мэдэхийг хүсдэггүй масс. Шулуухан хэлэхэд хүн чанар, сайхан сэтгэлээр улс орон хөгждөг ч юм биш. Томыг харж, томоор сэтгэж яваа хүмүүст энэ нь ахуй хүрээний асуудал шахуу юм. Зөв хандлага гэдгийг ахуйн хүрээний үзэл бодол, хувь хүний зан араншин руу хэт ойртуулж боддог нь өнөөдрийн монголчуудын сул тал.

Ер нь бол бүх түвшинд хандлага буруу явж байна. Жишээ нь, орчин үеийн түүхийг нүдэн дээр гуйвуулж байна шүү дээ. Амьд гэрчүүд нь хэдэн мянгаараа хараад сууж байхад нүдэн дээр нь Ардчилсан хувьсгалыг Ардын нам хийсэн болгож байна. Өмч хувьчлалыг хэдхэн хүн луйвардсан ч юм шиг. Өнөө Монголын бүх иргэнд тараасан цэнхэр, ягаан тасалбар чинь бүгдэд гарааны ижил нөхцөлийг бүрдүүлж өгсөн гэдгийг бүгд мэднэ. Яривал их юм бий. Бүгд поп нөхдийн хийж буй увайгүй үйлдлээс эхтэй. Нийгмийн сэтгэл зүйг нийтээр нь туйлд нь хүртэл доройтуулах, тэгээд өөрсөндөө ашигтайгаар эргүүлэх гэсэн попуудын аймшигтай муухай үзэл суртал явж байна. Хэрэв энэ сонгуулиар попууд олноор гарч ирвэл монголчууд ёроол руу маш хурдтай явна. Яагаад гэвэл өнөө Тэмүүжин, Өэлүн эхүүд олноор гарч ирнэ. Гадны нөлөө ч байна. Дэлхий даяараа ийм мунхаг үзэгдэл сүүлийн сонгуулиудаар гарч байгаа. Энэ нь олон хүн амтай, улс төрийн том хүчнүүдтэй гүрнүүдэд бол сөрөг нөлөө бага, болоод байх шиг байна. Жишээ нь, Францад өөрөөсөө 30 насаар эгч, хөгжмийн багштайгаа суусан нэг залуу попорсоор байгаад л гарч ирж Ерөнхий сайдын суудалд заларлаа. “За баларчээ” гэж дэлхий нийтээр харж байтал балрахгүй нь тодорхой боллоо. Яагаад гэвэл энэ залуугийн ард улс төрийн аварга том потенциал болсон нам ажиллаж байгаа болохоор түүнийг залаад явчихаж байна.

Тэгвэл Монгол цөөхөн хүн амтай. Манай гурав дахь хүчнүүдэд ямар ч потенциал байхгүй. Бодитой л хандацгаая.

МАН-АН хоёроос өөр потенциалтай, нөөцтэй, дэд бүтэцтэй, туршлагатай улс төрийн хүчин байхгүй. Монголын нөхцөлд сонгуульд гишүүдтэй нам л ялдаг. Сонгуулийг бол гишүүдтэй, улс орон даяарын бүтэцтэй нам л хийдэг ажил. Тэрнээс гурав дахь хүчин, Тэмүүжин, Өэлүн эхүүдийн тоглодог тоглоом биш гэдгийг одоо ойлгох цаг болсон.Одоохондоо сөрөг хүчин байгаа АН-ын хувьд ч тэр “Эрх баригчид муу байх тусмаа сайн” гэсэн философоор явах гэвэл Монгол Улс, эх орон чинь тэсэхгүй. Тусгаар тогтнол ч аюултай болж мэднэ. НҮБ цэрэг оруулах хэмжээнд хүртэл улс орноо самарчихгүй байгаасай гэж бодогдох үе байх юм. НҮБ-ын цэрэг гэдэг чинь хоёр хөршийн арми шүү дээ.

Энэ нь юу хэлээд байна гэхээр МАНАН буюу МАН-АН гэсэн улс төрийн хоёр том хүчин эргэж уулзах нүүртэй сонгуульдаарай гэж хэлэх гэсэн юм. Эргэж уулзахгүй юм шиг бузар булайгаа дуудалцан шившиг болов. Сонгуульд юм үзсэн хүн шиг, зуд турхан, зуншлага ногоо бүрийг үзсэн юм шиг буурьтай өрсөлдөөрэй.

МАНАН гэдгээс айх юм юу ч байхав дээ. МАНАН-тай зун шиг сайхан зун байдаггүйг монгол хүн бүр мэднэ. Манан будан суунагалсан өдөр, гэрийн үүдээр алсыг харан айраг шимж суух шиг жаргал хаана байна, монгол түмэн минь. Манантай зуны ногоо сайхан ургадаг юм аа, намартаа их өтгөрдөг юм. Тийм болохоор улс төрийн МАНАН гарч ирээд ногоо сайхан ургуулах хэрэгтэй. Салбарт бүрт эхэлсэн бүтээн байгуулалтуудаа бүгдийг гүйцээх хэрэгтэй. Шинээр олон үйлдвэрүүд ашиглалтад оруулах хэрэгтэй. Энэ бол нийгэмдээ тарьж буй ургамал цэцэгс юм. Бүтээн байгуулалт, үйлдвэр бүхэн ард түмэнд мөнгө болж очдог шүү дээ.

Сүүлийн үед шуугиан тариад байгаа нэг асуудал бол Эрүүгийн хууль дахь хөөн хэлэлцэх хугацаа болоод байгаа. Анзаарахаас аргагүй сэдэв мөн. УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хорооны даргаар Ш.Раднаасэд ажиллаж байхдаа 2017 оны тавдугаар сард Эрүүгийн хуульд өөрчлөлт оруулж хөөн хэлэлцэх хугацааг нааш нь татаж таван жил болгосон. Эрүүгийн хууль ингэж батлагдсанаар нийгмийн анхаарлын төвд байсан олон том хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа дуусч, хэрэгсэхгүй болсон. Энэ процесс өнөөдөр ч үргэлжилсээр байгаа. Монголын нийгмийн сэтгэл зүйн нэг онцлог бол өнөөдрийн шуугиан маргаашийн сенсацидаа дарагдаад, мартагдаад явдаг байдал. Монголын ард түмний сэтгэл зүйн энэ үзэгдлийг эрх баригчид ашиглахыг оролдсон ч хөөн хэлэлцэх хугацаа сонгуулийн өмнө айхавтар дэвэрч, улстөржиж мэдэхээр болсон нь МАН-ынхан хөөн хэлэлцэх хугацааг эргэж харах, хөөн хэлэлцэх хугацаанд хамрагдсан хэргүүдийг эргэж харах гэсэн үлгэрийг зохиож эхлэхэд хүргэж байна. Ингэж үлгэр домог зохиож явсаар сонгуульд эсэн мэнд орохыг бодох нь аргагүй ч биз. Энэ суудалдаа суугаад л баймаар байгаа шүү дээ. Өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржийн хэлсэн тоо баримтыг хүргэе. Тэрбээр “Хөөн хэлэлцэх хугацаа арван жил байсныг таван жил болгосны үр дүнд маш их гэмт хэрэг хэрэгсэхгүй боллоо. Энэ оны аравдугаар сарын 20-ны байдлаар нийтдээ 629 гэмт хэрэг хэрэгсэхгүй болсон байна. Үүний үр дүнд 1200 гаруй гэмт хэрэгтэн ямар ч ял зэм авахгүйгээр бидний дунд явж байгаа. Авлига, албан тушаалын 42 гэмт хэрэг хэрэгсэхгүй болсон. Оймсон дотроо 25 сая төгрөг нуусан, албан газар, гэрээс нь нэг тэрбум төгрөгийн авлига олдсон нөхөр өнөөдөр ялгүй явж байгаа. Би эдгээр тоо баримтыг шүүх, прокурорын байгууллагаас авсан. Түүнээс хойш 30 гаруй хоногийн дараа асуухад хэрэгсэхгүй болсон 629 гэмт хэргийн тоо 100-аар нэмэгдсэн байна. Тун удахгүй авлигын 11 гэмт хэрэг хэрэгсэхгүй болно. Энэ дотор алдарт Жастын Батхүүгийн хэрэг бий. Үүний хохирол 143 тэрбум төгрөг. МАН-ынхан өөрсдийнхөө хүмүүсийг ялаас чөлөөлөх ажлыг хангалттай хийлээ. Эдгээр гэмт хэргийн хохирол хоёр их наяд төгрөг. Авлига албан тушаалын хэрэг дандаа хожуу илэрдэг. Энэ гэмт хэргүүд хэрэгсэхгүй болох нөхцөл байдал руу орж байгаа. Тиймээс ажлын хэсгийн Х.Нямбаатар, Байнгын хороог удирдсан Ш.Раднаасэд нарын нөхдүүдэд ард түмэн хариуцлага тооцох ёстой. Өдөрт нэгээс хоёр гэмт хэрэг хэрэгсэхгүй болж байгаа. Цаашдаа энэ хуулийг баталсан ч хэрэгсэхгүй болно” гэсэн. Энэ бол айхавтар тоо баримт. Өнөөгийн эрх баригчдын нэр хүндэд хүндээр тусч, маш их сөргөөр нөлөөлөхүйц тоо баримт яах аргагүй мөн. Хөөн хэлэлцэх хугацааны хойноос хөөгөөд явбал МАН сонгуулийн наана босохгүй юм болно. Юун ЖДҮ, Капитал банкинд төрийн мөнгө дампуурсан… энэ тэр. Ийм айхавтар аюул занал, гал дүрэлзэхэд бэлэн байгаа учраас, үүнийгээ ард түмэнд залруулсан дүр эсгэхийн тулд Х.Нямбаатар нарын гишүүд нь хөөн хэлэлцэх хугацааг эргэж харна, ял завшсан нөхдийн хэргийг эргэн сэргээнэ гэсэн үлгэр ярьж эхэллээ. Энэ бол үлгэр. Үлгэр үлгэрдээ хуулиар ингэж зохицуулах ямар ч боломжгүй үлгэр. Үүнийг үлгэр гэдгийг учир мэдэх хүмүүс мэднэ. Дотроо ярьж, ямар ч боломжгүй шүү дээ гэдгийг Төрийн ордон дотор ярьцгаасаар байгаа нь чих дэлсэж байна.

Эрүүгийн хууль дахь хөөн хэлэлцэх хугацааг ямар байдлаар эргэж засна гэж үлгэр яриад байгааг Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Х.Нямбаатарын хэлснээр хүргэе. Тэрбээр “Хөөн хэлэлцэх хугацааг гэмт хэрэг үйлдсэн өдрөөс яллагдагчаар татах хүртэл тоолно. Яллагдагчаар татагдаад эрүүгийн хэрэг үүссэнээс хойш хөөн хэлэлцэх хугацаа зогсоно. Дахиж хөөн хэлэлцэх хугацаа гэдэг ойлголт байхгүй. Эрүүгийн хэрэг үүсгэснээс хойш тухайн гэмт хэргийн ерөнхий хөөн хэлэлцэх хугацааг хоёроор үржүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээгээр мөрдөн шалгах хугацааг тогтооё гэсэн зохицуулалт орж ирж байгаа. Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт орсонтой холбоотойгоор дагаж мөрдөх журмын тухай хууль батлагдана. Хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолох журам шинэчлэгдэж байгаатай холбогдуулж уг дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалтад байгаа хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацааг шинээр тоолж, зогсоох юм. Хоёрдугаарт, яг энэ үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээх агуулга орж ирж байгаа” гэж.

Энэ сүүлийн ганц өгүүлбэрт нь маш том асуудал байгаа. Х.Нямбаатарын ярьж байгаагаар хууль батлагдлаа. Тэгвэл нэгэнт өмнө нь батлагдсан хуулийн хөөн хэлэлцэх хугацаанд хамрагдаад хэрэг нь хэрэгсэхгүй болсон хүмүүст энэхүү шинэ заалт ямар ч хамаагүй. Тэдгээр хүмүүст УИХ-аар нэгэнт батлагдсан хууль үйлчилсэн. Хэрэвзээ хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг эргэж сэргээнэ гэж байгаа бол Олон улсад яригддаг нэр томьёогоор “Хууль эргэж үйлчлэхгүй” гэсэн хуулийн маш том зарчим зөрчигдөнө. Маш том маргаан дагуулна. Бараг хэлмэгдэл болж хувирна. Бид бүгдээрэй мэднэ, дэлхийн практикт хууль эргэж үйлчилж байгаагүй. Эргэж үйлчлэхийг бүх улсад хориглодог. Яагаад гэвэл хууль эргэж үйлчлэх маш аюултай байдалд хүргэдэг. Тэр хэдэн хүнийг эргүүлж шийтгэснээсээ илүү нийгмийг самарна. Нийгмийг нийгэм биш болгож зэрлэг өрнөд гэгчээр юм болохыг судлаачид бичээд эхэллээ. Гарах муу үр дагаврын талаар жишээ баримт дурдан судлаачид ярьж байна л даа. Нэг судлаач “Гэмт хэрэг биш үйлдлийг гэмт хэрэг болгон зохиож ял тулгах аюултай. Жишээ нь, өмч хувьчлалыг гэмт хэрэг мөн байжээ гээд өнөөдөр хуульчилбал Монголын бүх малчид гэмт хэрэгтэн болох уу. Түүнийг хариуцаж байсан, одоо амьд сэрүүн байгаа нэгдлийн дарга өвгөчүүл бүгдээрээ дээлээ нөмрөх үү” гэж ирээд хууль эргэн үйлчилбэл Монгол Улсыг ямар аюултай байдалд хүргэж болох талаар сэрэмжлүүлж байна. Хууль бол практикаар явдаг. Манай улс бол их газрын хуультай. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээсээ хойш Монголын хуулийн суурь дэвсгэр нь Германы хууль болж ирсэн. Ийм суурь дэвсгэртэй хууль эрх зүйтэй атлаа энэ цаг үед, энэ баригчдын үед дургүй хүндээ зориулж хуулийг эргэн сэргээж хэрэглэх гээд байна. Н.Энхбаяр бол “Өргөө” зочид буудлыг луйвардсан гээд өнөөдөр дахин сэргээж хуучин хуулиар яллах нь хүний эрх талаасаа ч, ардчилсан нийгмийн үнэт зүйл болох эрх зүйт төр талаасаа эрүүл үзэгдэл мөн үү. Ийм аюултай байдал руу энэхүү хөөн хэлэлцэх хугацааг эргэж харах, хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг эргэж сэргээх тухай асуудал явж байна. Хадгаламж банкны 14 тэрбумын хэрэг бол дуулиантай хэрэг. Тус банкны ерөнхий нягтлан бодох Чимэдцэрэн энэ мөнгөөр казино тоглосон гэдэг яриа л хүмүүсийн дунд үлдсэнээс биш яг ял авсан үндэслэлийн нэг хэсэг нь өнөөдрийн Ерөнхий сайд тухайн үед намын генсек байхдаа Чимэдцэрэнгээс фургон машин авсан хэргээр хоёр жилийн бүгд найрамдах уншуулж, найз Чимэдцэрэн нь ял үүрээд гарсныг төдийлөн санадаггүй. Энэ хэрэг хэзээ нэгэн цагт эргэн сэргэж, хууль эргэн үйлчлэх тийм хөрс суурь тавигдах гэж байна гэсэн үг. Одоо ярьж буй хөөн хэлэлцэх хугацаа гэдэг чинь.

Тэгэхээр энэхүү хөөн хэлэлцэх хугацааг эргэж харна гэдэг үнэндээ үлгэр юм аа. Өөрсдийнхөө халаасны хүмүүсийн гэм бурууг энэ хуулийн заалтаар хэдийнэ цайруулчихсан. Үүнийгээ ард түмэнд цайруулахын тулд сонгууль хүртэл шоу хийх арга нь энэ. Тэд муусайн ял завшсан байж магадгүй нь, тийм болохоор хөөн хэлэлцэх хугацааг эргэн харж, ял завшсан байх магадлалтай луйварчдын хэргийг эргэн сэргээж ясыг нь цайлгана… гэх шиг сүр сүр юм ярьсаар байгаад л сонгуультай залгана. Ард түмэн одоо хууртах нь их багассан. Эрх баригчдынхаа араншинг эхнэрийнхээ араншин шиг гадарлах болсон гэж найдаж байна.

Ер нь тэгээд ч хөөн хэлэлцэх хугацааг ярьж байгаа далимд хэлэхэд хуулийн практикт тухайн гэмт хэрэгт хоёр хууль үйлчлэхээр байвал хууль зөрчигчдөд аль ашигтай хувилбарыг нь сонгодог хуулийн заалт бүх газарт байдгийг хуульчид мэднэ. Хүний эрх талаасаа тэр. Ийм заалт дэлхийгээр нэг үйлчилж байхад, Монголд үйлчлэх хууль эрх зүйтэй байхад хэрэгсэхгүй болсон, цагаатгасан хүмүүсийг эргэж яллана гэдэг үлгэр. Үлгэр болохыг судлаачид, хуулийн шинжлэх ухааны докторууд, УИХ-д хэдэнтэй суусан хашир гишүүд ярьсаар байгаа юм.

Тийм болохоор энэхүү Эрүүгийн хууль дахь хөөн хэлэлцэх хугацааг эргэж харж, ингэж тэгж өөрчилнө гэсэн заль, хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг сэргээх агуулга хуульд орно барина гэсэн гишүүдийн ярианууд бол ард түмний сэтгэл зүйг төөрөлдүүлсэн, эрх баригчдын сонгууль хүргэх гэсэн арга мэх билээ.

Өөрсдийнхөө намын луйварчдыг эргэж харж шийтгэсэн дүр эсгэх гэсэн улс төрийн заль гэж нийгэм ойлгох хэрэгтэй. Саяхан Хууль зүйн сайд Ц.Нямдорж нэг үг хэлсэн нь “Хөөн хэлэлцэхтэй холбоотой улстөржсөн маргаан бүтэн жил явлаа. Би бүтэн жил тэвчиж үүнийг чинь сонслоо. Та нар санасан зоргоороо шийдвэрлэхийн тулд л будлиан хутгасан шүү” гэж. Энэ юу гэсэн үг болохыг нухацтай анзаарвал эрх баригчид ард түмнийг хэрхэн төөрөгдүүлж, үлгэр ярьж, цаг хугацаа хожиж байгааг нөхөр хэлчихсэн хэрэг шүү.