Author: Б Нямаа

Засгийн газрын өнгөрсөн долоо хоногийн хуралдаанаар Ургац хураалтын бэлтгэл ажлыг хангах тухай тогтоол баталсан. Уг тогтоолд ургац хураалтад ажиллах хүн хүчний асуудлыг хэрхэн зохицуулах тухай заалт багтсан юм. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд З.Мэндсайхан энэ талаар хэлэхдээ “Их, дээд сургуулиудын оюутнуудыг ургац хураалтад оролцуулж, оролцсон хэмжээгээр сургалтынх нь кердит цагт тооцохоор Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд хамтран ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж байна. Ургац хураалтад 10-15 мянган оюутныг ажиллуулахаар төлөвлөж байна” гэлээ.

За энэ бол албан мэдээ. Засгийн газрын хуралдаан дээр яригдсан асуудал. ХХААХҮ-ийн сайд З.Мэндсайхан боловсролыг төмсөөр үнэлэхээ илэрхийлжээ. Төмс ногоо 15 хоног хураах ажлыг их дээд сургуулийн магистрын хэмжээнд аваачиж байгаа солиорол. Ирээдүйд эх орноо авч явах ирээдүйн сэхээтний давхаргаараа төмс түүлгэж, тариа хураалгаж, түүгээр нь хичээлийг нь үнэлэх дүгнэх шийдвэр гаргаж байгаа төр засаг дэлхийд Монголоос өөр байна уу. Монголын газар тариалан мөлжлөгийн системээсээ салаагүй өнөөдрийг хүрсний шинж. Соц нийгэмд ийм л мөлжлөгийн, субботникийн аргааар тариа ногоо хурааж байлаа. Гэтэл өнөөдөр чинь технологийн эрин зуун гээд байгаа биз дээ. Яагаад 40 жилийн өмнөх шиг төмс түүлгэх гээд байгаа юм бэ. “Газар тариаланг дэмжих сан”-гийн хөрөнгийг Гацууртын Чинбатад өгчихдөг 15 жилийн замналаа одоо дуусгаач, МАН-ынхаан. Төмс хураадаг техник авчрах тухай сайд З.Мэндсайхан ярих ёстойгоос элэнцэгийн чинь оюутнуудыг кредит үнэлгээгээр төмс хураалгах вэ. Америкт гэхэд газар тариалангийн салбарт хүний хүчин зүйл 3-4-хөн хувьтай, бүгдийг техник, технологиор хийж байна. Европт бараг 100 хувь техник технологийн хүчээр хийж байна. Хажуу хөрш Хятадад чацаргана хураадаг машин гэхэд төгс бүтээгдсэн байна. Чацарганыг хураагаад, хөлдөөгөөд, хадгалаад явчихдаг техник ажиллаж байна. Гэтэл Монголд хуучин нийгмийн аргаараа оюутнуудыг мянга мянгаар нь ачиж аваачин, тариан талбайд хашиж, тариа ногоогоо хураалгана гэнэ. Дэлхий ингэж хөгжсөн байхад, дэргэдэх хөрш чинь ийм гайхамшгийг газар тариаландаа нэвтрүүлчихсэн байхад Монгол Улс хагас зууны тэртээх арга барилаараа оюутнуудын хүчээр тариа будаагаа хураана, хөлсөнд нь хичээлийн дүнг нь сайн тавина гэх шиг юм ярьж суугаа нь үнэхээр гутармаар. Улс орноо, ирээдүй үеэ доромжилж байна. Учир нь энэ бүх техник, технологийг оруулж ирэх хөрөнгө мөнгө нь хэдхэн хүний гараар ороод дуусдаг, тэдгээр нөхөд нь Хавай, Хайнань, Сентоза арлын нар шарлагууд, орд харшид жаргаж, ядарсан ард түмэн нь мөлхөж, улс орныг ирээдүйд авч явах мянга мянган оюутан залуус үйлийг нь үүрч, номын санд сууж, интернэтээр дэлхийн хөгжилтэй танилцаж байх цаг хугацаагаа тариан талбайд гараа эвэрштэл, нуруугаа тасартал төмс үүрч, түүгээрээ дүнгээ үнэлүүлж байгаа нь гутамшиг. Ийм доромжлол, гутамшиг дунд хэдүй болтол амьдарцгаах юм бэ…

Оюутнуудын ихэнх нь охидууд. Хуучин нийгэмд намрын ажилд явсан оюутан охидын цөөнгүй нь трактор, комбайны жолооч нөхөртэй болж, тэднээс хүүхэдтэй болоод ирдэг шиг тийм л юм руу буцаад байгаа юм уу. Яагаад ухраад байгаа юм бэ, яагаад ургац хураалтад оюутнуудыг дайчлах гээд байгаа юм бэ. Маш товчхоноор хэлэхэд, хагас зууны тэртээх субботникийн нийгмээсээ салаач. Техник, технологи оруулж ирэх мөнгийг нь МАН-ын том жижиг дарга нар, луйварчид нь хувааж иддэг системээсээ салаач ээ, эрх баригчид аа. Зэрлэг зуун л Монголд амь бөхтэй оршиж байна. Шороо ухаж байгаа, шоронгийн ялтан шиг дүр зурагтай оюутан залуусыг зөвхөн Монголд л харна шүү.

“Газар тариаланг дэмжих сан” нь тонон дээрэмдүүл-чихсэн, оюутнуудыг дарамталж хөдөлмөр хийлгэхээс өөр аргагүй болсон юм бол ХХААХҮ-ийн сайд З.Мэндсайханы толгойд ядаж төлбөрөөс нь тэдэн хувь чөлөөлье гэсэн санаа төрдөггүй юм уу, наад захын ийм санаа толгойд нь ордог сайд энэ Засгийн газарт байдаггүй хэрэг үү. Бүр болохгүй, соц нийгмийн хөдөлмөрийн мөлжлөгийг ашиглахаас өөр аргагүй байдалд орсон юм бол хийх юмгүй шахуу хэдэн бор цэргээ дайчилж болдоггүй юм уу, ХААИС-ийн энэ чиглэлийн ангийнхныг зөвхөн практик сургалт нэрээр ашиглаж болохгүй юу. Үнэн хэрэгтээ Монголын газар тариаланд Монголын боловсролын салбар, тэр дундаа сургалтын кредит үнэлгээ ямар ч хамаагүй шүү дээ. Түй ч хамаагүй.

Төмс ногоо хураагаад л дипломтой болчихдог болсон юм бол насаараа төмс ногоо тарьж хураасан бүх хүнд Их, дээд сургуульд суралцаж төгссөн үнэмлэх дипломыг өгье. Ийм нөхцөлийг Монгол Улсын Засгийн газрын хуралдаанаар хүлээн зөвшөөрсөн гэж ойлгосон. Шууд утгаараа ингэж ойлгосон. Хотоос баруун тийш Лүн хүртэлх засмал замаас хойших, Оросын хил хүртэл тариа ногооны ажил эрхэлж ирсэн бүх хүнд дээд боловсролын диплом олгоё.

Энэ улс орныг чинь ирээдүйд боловсролтой, сэхээтэн хэсэг нь чирч хөтөлж явна. Дэлхийн жишиг өөрөө тийм. Өнөөдөр сэхээтэн хэсэг, улс орныхоо өмнө үүрэг хариуцлага хүлээх ёстой 40-өөс дээш насныхан нь бэртэгчингүүд, аймхайчууд болчихсон. Энэ улс оронд юу болохгүй байгаа, яаж шийдвэл зөв талаар мэдэж байгаа сэхээтнүүд Монголд цөөнгүй бий. Гэвч тэдний хэн нь ч улс орны хувь заяаны төлөө хөдлөхгүй, үнэнийг хэлэхгүй.

Хэлэх юм бол шүүмжлэл болно, надад гай болно, үр хүүхдэд минь дарамт болно гэж үздэг учраас эхнэртэйгээ ярихаас цаашгүй, өрөөний мухарт бүгэж, гудамжинд томоотой алхаж, нам засаг минь намайгаа, үр хүүхдийг минь бодож яваарай гэсэн бэртэгчингүүд. Үүний үр дүн нь өнөөдрийн улс орны байгаа царай.

Үүнийг ойлгож мэдэрсэн цөөхөн хэсэг бий. Тэд өнөөдрийн бэртэгчин сэхээтнүүдээс огт өөр, боловсрол мэдлэгтэй шинэ үеийг бэлдэн гаргаж, улс орны хувь заяаг тэдэнд даатгахыг хүсч байна. Тийм болохоор Монголын боловсролын салбарт онцгой анхаарч, бяр нь хүрэхгүй ч боловсролын системээ өөрчилье, боловсролтой ирээдүйг бий болгоё хэмээн ярьсаар, хэлсээр, бичсээр, зарим үед тэмцсээр байгаа.

Тийм учраас ХХААХҮ-ийн сайдын ургац хураалтад оролцох 15 мянган оюутнуудыг төмс хэр сайн хурааснаар кредит үнэлгээг нь тооцно гэсэн мунхаг саналд боож үхэх гэж байна. Тариа ногоогоор боловсролоо сольсон, үнэлсэн тийм практик, түүх, Олон улсад байна уу. Ургац сайн жил улс орнууд бүх ургацаа хурааж авч дийлэхгүйгээс 30-40 хувийн алдагдалд орох, хурааж дийлэхгүй балрах тохиолдлууд бий. Энэ мэдээж улс оронд хохиролтой. Тийм болохоор ургацын жилдээ онцгой анхаардаг, улс орны стратегийн асуудал гэж үздэг, эхэнд хэлсэн техник, технолгийн дэвшилд хөрөнгө мөнгө хаяж, энэ салбараа хөгжүүлж байна. Хөдөө аж ахуй, Газар тариалангийн салбар, түүнд хэрэгжиж буй технологи гүйцэгдэхгүй хурдтайгаар хөгжиж байна. Харин Монголд эсрэгээрээ XX зууны дунд үе рүүгээ буцаж байна. Наад захын тод жишээ нь энэ, их, дээд сургуулийн оюутнуудаа төмсний талбайд хөөж оруулдаг, сайн хураасанд сайн дүн тавина гэсэн салбарын сайдуутай, түүнийгээ Засгийн газар нь дэмжээд л… ийм хөгийн шийдвэр Монголоос өөр газар байхгүй. Монголыг удирдаж байгаа хүмүүс ингэж л өчүүхэн сэтгэж, өөдөөс ирж яваа цаг үеэ олж харахгүй, авлигад идэгдсэн учраас өнөөдөр юу ч үйлдвэрлэдэггүй, технократууд нь гудамжинд, бөхчин, дуучингууд нь төрийн толгойд суусан, түүхжсэн, шашинжсан, урлагжсан, спортжсон… энэ хэдийгээ тахин шүтсэн, байдгаа барсан улс орон болох зам дээрээ гарчихаад байна.

Юу ч үйлдвэрлэдэггүй дэлхийн ганц улс Монгол болчихоод байна. Боловсролыг төмсөөр сольсон улстөрчидтэй, удирдлагуудтай, сайдуудтай энэ улс орон цаашдаа хаана хүрч муугаа үзэхийг мэдэх аргагүй боллоо… Долоон бурхан одонд улс орноо даатгаж яваа 76 тэнэгт энэ талаар дуулгаад ч хэрэггүй биз…

МАН-ын дэргэдэх Нийгмийн Ардчилал Монголын Залуучуудын холбоо (НАМЗХ)-ны залуус найрлан цэнгэж, ижилсэн гангарч байгаа бичлэг энэ өдрүүдэд нийгмийн дургүйцлийг хүргэж байна. Ард иргэдийн амьдрал уруудаж байхад эрх баригч намын дэргэдэх НАМЗХ-ны залуус НАМИЛЗАЖ байгаа нь үнэндээ монголчуудаар тохуурхаж байгаа хэрэг юм. НАМЗХ-ны залуусыг ард түмэн “НАМИЛЗАХ-ын залуус” гэж нэрлэжээ. НАМИЛЗАХ-ын залуус ч мөн, “Намаа залгих залуус” ч мөн байж магад. Аль нь ч байсан дээрх гарчиг бол Монголын нийгмийн өнөөдрийн дүр зураг юм. Намилзахын залуусын амьдрал гэгээтэй байгаа байх. Харин намилзахгүй залуус амьдрахын төлөө алалцаж байна. Бусдын чинь амьдрал тэр чигээрээ баргар байгааг хэлье. Хар багаасаа нам дагасан, намын улаан хамгаалагч болсон, ирээдүйд дарга болохоос өөр хүсэл зорилгогүй эдгээр залуусын Найрамдал зуслан дахь цэнгэл нь Монголд өнөөдөр касстын систем хэдийнэ бүрэлдэн тогтсоны тод жишээ. Нам дагасан залуусын энэ байдал хоёр талтай ч муу тал нь дэндүү их давамгайлна. Залуус хүнийхээ хувьд хэн нэгэнд долигьнож байж дээшээ явдаг гэсэн үзэл бодлын суурь төлөвшилтэй болж байна. Дарга даамал хүн бүрт очиж наалддаг, тийм хүмүүсийг л хүн гэж үздэг, бусад хүмүүст нохой мэт ханддаг ийм нэг бүлэг залуус ирээдүйд Монголыг удирдана. Монголыг удирдахдаа тэд ард түмэндээ, эх орондоо яг л ийм үзлээр хандана. Тэднийг нэг талаас буруутгах арга бас алга. Учир нь тэдний үлгэр дуурайл болсон намынх нь том дарга ах эгч нар нь яг л ийм зан араншингаараа өнөөдрийн өндөрлөгт хүрсэн болохоор тэр юм. Сайн дагаж далдагнавал том дарга болно гэсэн үлгэрлэлийг дээд үеийнхээсээ авсан хүүхдүүд МАН-д олноор бэлтгэгдэж байна. Үүнийг бүр албан ёсжуулж саяхан МАН-ын генсекийн зүгээс “НАМЗХ бол “Мэргэжлийн улстөрч бэлддэг байгууллага юм” гэж тунхаглан зарласан юм. Бас л том байгаа биз. Томрох нь тодорхой, том дарга болох нь бүр ч тодорхой гэсэн үзлээр хүмүүжүүлэх нь. Өмнө нь ингэж хүмүүжсэнүүд нь улс орноо хэрхэн тонон дээрэмдсэний үр дүнд өнөөдрийн Монголын байж байгаа царайг хар. Өнөөдөр Монголд өөдтэйхөн явъя гэж байгаа залуу хүн бүр энэхүү НАМЗХ буюу НАМИЛЗДАГ-ийн гишүүн болохоос өөр зам байхгүй. Хуучин нийгэмд МХЗЭ гэж залуу коммунистууд бэлддэг газар байлаа. Улс төрийн товчооны гишүүд сүргээрээ сууж байгаад МХЗЭ-ийн хурал цуглаануудыг хөөргөн дэвэргэдэг байв. Хятадад бол улаан хамгаалагчид гэсэн нэртэй байсан л даа. Саяны НАМИЛЗАХ-ын залуусын цуглааныг харж байхад намынх нь том дарга нар бүгд очсон харагдана. Ерөнхий сайдаас эхлээд, УИХ-ын гишүүд…

“Хэмнэж амьдарцгаа” хэмээн ард түмэндээ тулгалт хийж байгаа дарга нь хүртэл оччихсон бут авч байна. Бүгдээрээ тусгай хувцас хийлгэж өмссөн харагдана. Ийм тансаглал иргэдэд лав байхгүй. Найрамдалд найр хөгжөөн болсон эдгээр НАМЗХ-ны гишүүн залуусын ихэнх нь МАН-ын том дарга нарын хүүхдүүд, ач зээ, үеэл, нагац, холдлоо гэхэд тэдний эрх ашиг, түрийвч нэгтнүүдийн хүүхдүүд байгааг нийгмийн сүлжээн дэх зургуудаас харж болно. Амьдрахын төлөө аргаа барж яваа ардын хүүхдүүд лав тэдний дунд байхгүй.

Намилзахын залуус наад зах нь Хятадын коммунист намын тэтгэлгээр урд хөршийн аль нэг их сургуульд намынхаа шугамаар сурчихна. Эргэж ирээд дарга болно. Энэ нь ардын мянга мянган хүүхдүүдэд боломжгүй зүйл. Ардын хүүхдүүдэд дарга аав ээж, ах эгч, эмээ өвөө байхгүй. Ардын хүүхдүүдийн боломжийн дээд хязгаар бол үсрээд дотоодын нэг их сургуульд сурах. Чадаагүй нь барилгын туслах ажилтан хийнэ. Арай дөнгүүрүүд нь Номин, Оргил… гээд худалдааны төвүүдэд заалны зохион байгуулагч хийнэ.

Нэгэнт ийм кастын систем Монголд тогтчихсон нь энэхүү НАМЗХ буюу НАМИЛЗАХ-ын залуучуудын байгууллагаас тод харагдаж байгаа биз. Эдгээр залуусын мөрөөдөл болсон гол дүр нь өнөөдрийн НАМЗХ-ны ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн Н.Учрал юм. Н.Учрал нь “Монголчууд НӨАТ-аараа амьдарч байгаа” гэж нийгэмд хэлээд зогсож байна. Энэ нь тэгээд амьдрал мэддэг, ард түмнээ ямар амьдарч байгааг мэддэг улстөрчийн үг мөн үү. Ийм л улстөрчдийг үлгэр дуурайллаа болгосон залуус энэ улсыг ирээдүйд удирдах нь.

Сая болсон НАМИЛЗАХ-ын цуглаан дээр нэгэн гишүүн бээр “Миний сонгогдсон дүүргийн Цагдаагийн газарт 100 ажлын байр эзэнгүй байна. Тэнд яагаад та нар ажиллахгүй байна” гэж хэлжээ. Тэдэнд цагдаагаар ажиллах нь их доошоо орсон хэрэг гэдгийг мань гишүүн тэрхэн зуурт мартсан бололтой. Гэтэл цагдаад ажиллах нь ардын хүүхдүүдийн хувьд насных нь мөрөөдөл, орж чадвал амьдралынх нь баталгаа шүү дээ.

Үнэндээ нам дагасан эдгээр залуус хэдүй их онгирч, сагсуурч, ажил голж, тансаглацгаана яг урвуу хамааралтайгаар ардын хүүхдүүд ажилгүй, орлогогүй, амьдрах аргагүй болж, тоо нь үржиж олширч байгаа нь өнөөдрийн Монголын эмгэнэл юм. Үүний баталгаа нь өнөөдөр Солонгос руу хар ажил хийх залуусын бүртгэл зарлангуут Монголын хэдэн мянган залуус хэрхэн алалцаж байгаагаас харж болно. Ардын хүүхдүүдэд байхгүй бүхэн НАМИЛЗАХ-ын залууст илүүдэж байдагт л энэ улсын эмгэнэл оршиж байна.

НАМЗХ-ы залуусын НАМИЛЗАХ нь ихэсвэл ямар эмгэнэлт хувь тавиланд хүрдгийг өнөөдрийн залуус нь мэдэж байх ёстой. “Хадгаламж” банкнаас эхлээд Хадгаламж зээлийн хоршоодын дампуурал хүртэл. Нэг хэсэг нь шоронд ордог, нөгөө хэсэг нь шороонд булагддаг. Энэ дундаас өөрсдийгөө зальжин авч гарч чадсанууд нь өнөөдөр Монголыг удирдаж байгаа юм. Тэд өөрсдийн явж ирсэн зам, хэрэглэж ирсэн технологи, хэрэгжүүлж гүйцэтгэдэг байгууллагаараа халаагаа бэлдэх нь тодорхой. НАМИЛЗДАГ-уудаас ирээдүйд ялтан ч төрнө, дарга ч төрнө, эрсдэл дүүрэн. Тэр дундаас дарга болохоосоо илүүтэй ялтан болох нь олон ч байж магадгүй. Гэрт нь дүүрэн МАН-ын дарга байсан, одоо ч байгаа аав ээж, эх эгч, өвөө эмээ нар дүүрэн айлын хүүхдүүд. Тэднээс ганцхан зүйлийг хүсье, та нар ардын хүүхдийн боломжийг 30 жил хулгайлж ирлээ, үүнийгээ цаашид битгий үргэлжлүүлээч ээ гэж. Төрийн байгууллагуудыг, төрийн өмчит компаниудын том жижиг дарга нарыг хар. Тэнд хэний хүүхдүүд дарга хийж, давхар стандарт тогтоож, ард түмнийг залхааж, төрийг сул дорой байлгаж, сорж мөлжиж байна вэ.

Энэ улс орныг там болгосон чинь одоо хангалттай шүү, МАН-ынхаан. Та нарын халааг авах залуус, том дарга нарын хүүхдүүд Найрамдалд намилзуулан найрлаж байгаа бол НАМИЛЗАХ боломжгүй ардын хүүхдүүд харь улсад ажил хийхээр алалцаж байна. Энэ улс оронд чинь хуулийн дагуу юм юу ч алга, том нь жижгийгээ барьж иддэг, дээрэлхдэг байгалийн хуулиар л амьдарч байна. Үүний тод жишээ наад НАМИЛЗАХ-ууд чинь шүү…

Иргэдийн ачааг зад татан онгичиж байгаа гаалийн байцаагчид, түүнийг нь эсэргүүцэн лайв хийсэн бүсгүйн эсрэг олон кг хар тамхи, алт мөнгөн эдлэл илрүүлсэн гэх сошиалын бичлэгүүд, энэ бүгдийн дараахь Монголын Гаалийнхны хэвлэлийн бага хурал зэрэг нь яг л цагдаагийн технологийг санагдуулж байна. Цагдаа, АТГ-ын зүгээс захиалгатай баривчлах хүмүүсээ урьдчилан сошиалд элдэвлэн, үнэн худал нь тодорхойгүй мэдээллийг хаа нэгтэйгээс сэвдэг. Ийм оршил хийснийхээ дараа баривчилдгийг хүмүүс мэднэ. Эсвэл өөрсөдтэйгөө холбоотой бусармаг мэдээллүүдийг дарахын тулд, эсвэл тэдний зүгээс хэн нэгэн иргэний эрхийг зөрчсөн үйлдэл нь илрэхээр тэр иргэнийхээ жолооны торгуулиуд, энэ тэнд идэж ууж явсан элдэв бичлэгүүдийг ил гарган нийгэмд цацаж дарамталдаг болсныг одоо хэн ч мэдэхээр болжээ. Хүчний байгууллагууд, цагдаагийнхны зүгээс гардаг иймэрхүү олон муухай технологиуд нь одоо Монголын Гаалийн байгууллагад нэвтэрч байгаа юм байна. Гаалийнхны энэ өөдгүй байдал нь ойрын өдрүүдэд шуугиан болсон бичлэгүүдээс тодорхой харагдлаа.

МУИС-ийн оюутан Б.Ариунзаяа өнгөрсөн долоо хоногт нийгмийн гол дүр байлаа. Түүний талаар амтай болгон дуугарав. Улсаа тонон дээрэмдсэн гишүүд, улс орны валютын нөөцийн шавхагдал… энэ тэр бол анхаарах сэдэв биш бололтой. Энд өмөөрөл байхгүй, зүгээр л монголчуудын, Монголын залуу үеийн хандлага, эрдэмтэн багш нарын эмгэнэлтэй дүр зураг, нийгмийг буруу тийш нь залж чадаж байгаа хүчний байгууллагын нүүр царай, энэ хэвээрээ бол үнэн шударга нийгмийн тухай яриад ч хэрэггүй юм.

Нийгмийн хамгийн мэдрэмжтэй масс бол аль ч улс оронд оюутнууд байдаг юм. Нийгмийн шинжтэй хувьсал өөрчлөлт бүрийн түрүүнд оюутнууд явдаг болохоор тэдэн рүү их анхаардаг. Энэ бол дэлхийн практик. Монгол Улсын эрх ашиг зөрчигдсөн өчнөөн буруу үйл явдал болж байна. Тэгвэл тэр бүгдэд ёстой ямар ч цочоогүй Монголын 100 мянга гаруй оюутан бий. Тэгсэн сая нэгнийхээ мууг үзэх үйлдэл дээр ямар айхавтар нэгдэж, хэдэн арван мянгаараа гарын үсэг зурна вэ. Бүр тэмцэж босох шинжтэй байна шүү.

Монголын оюутнууд ийм өчүүхэн байгаагүй юм. 1989 оны жагсаал цуглаан, ерэн оны ардчилсан хувьсгал Монголын оюутнуудын нуруун дээр хийгдсэнийг түүх гэрчилнэ. Сүүлд М.Энхсайханы Засгийн газрын үеийн сургалтын төлбөр, байрын үнийн дийлдэшгүй хөөрөгдлийн эсрэг Монголын оюутнууд бас их цочиж боссон. Тэр бол 1997 оны намар байлаа. Тэрхүү оюутны жагсаал тэмцлийн түүчээнд өнөөдөр Төрийн ордонд, Засгийн газар, Гадаадын элчин, томоохон компаниудын гол хүмүүс болчихсон байгаа нөхдүүд голлох үүрэгтэй оюутнууд байсныг санах хүн цөөн болжээ. Өнөөдрийн Ерөнхий сайд, Их хурлын гишүүдээс цөөнгүй нь “Би нээрэн 1997 онд оюутны жагсаалыг зохион байгуулж байсан юм шүү” гэж хэлнэ. Үүнийг дурдсаны учир нь тэрнээс хойших 25 жилд Монголын оюутнуудын нийгмийн хариуцлага, мэдрэмж, идэвхтэй байх шинж чанар алга болсон. Зөвхөн амин хувийн эрх ашигтай, хэн нэгнээ доош нь хийх бүлэглэл дээр нэгдвэл нэгддэг, эс бөгөөс сошиал орчинд нэгнээ зүхэхээс өөр юмгүй масс болсон нь өнөөдрийн Б.Ариунзаяа дээр тод харагдлаа.

МУИС-ийн хуулийн төгсөх ангийн оюутан Б.Ариунзаяа кофе шопт сууж байхдаа үеийнхнээсээ доромжилсон хандлага авсны хариуг нь бид харлаа, жигшлээ. Тийм үйлдэл хийхэд бэлэн хэдэн мянган охид хөвгүүд энэ олон их дээд сургууль дээр хөшилдөж байна. Б.Ариунзаяаг зүхэж суугаа арван хүн тутмын наймынх нь эрх дураараа охид нь цагаа тулбал Б.Ариунзаяагаас ч дор үйлдэл хийхэд бэлэн гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй. Зүхэж коммент бичихийнхээ өмнө миний охиныг кофе шопт хэн нэгэн бүлэг охид харц, хандлагаар өдөж, улмаар өмнө маань сөхөрч суу гэвэл охин маань тэсч, тэвчиж чадах болов уу гэж бодох ёстой. Миний хувьд лав их зантай, эрх шар охиноо өөрийг нь доромжилсон хэнийг ч өршөөхгүй гэдгийг гадарлаж байна. Та нар ч эргэлзэх хэрэггүйд ээ, үүлэн сүүдэр тусчих вий гэтэл эрхлүүлдэг охин үр чинь энэ дэлхий дээр бүгд миний өмнө сөгдөх ёстой гэсэн шүү юм бодож яваа шүү. Яагаад гэвэл яг тэгж өсгөж байгаа учраас. Гэхдээ доромжлол хандлагыг тэсээд гарах тэвчээр хатуужил суулгаж чадсан бол танд талархъя. Өнгөрөөх зүйлийг өнгөрөөж, тэвчих газраа тэвчиж чадна гэдэг бол хүний маш том чанар. Бүр гайхамшигтай чанар ч байж магадгүй.

Гэхдээ хариуг нь барьдаг хүн болгож өсгөсөн байлаа ч бид шаналах хэрэггүй. Яагаад гэвэл бидний үр хүүхэд, ач зээ нар нэн шинэ үеийнхэн. Бүтэн жарандаа дайн байлдаан, өлсгөлөн гуйранчлал, үгүйрэл хоосрол, өлсөх цангах, өвдөж зовох, доромжлол дээрэнгүйлэл үзээгүй ард түмний хойч үе, үр сад учраас тэд тийм байх эрхтэй. Дийлэнх нь тийм л үрс өнөөдөр энэ хотод мянга мянгаараа хөшилдөж байна шүү дээ. “Энэ ямар увайгүй охин бэ” гээд зүхэж суугаа эцэг эхчүүд ээ, та нарын “Миний хүүхэд арай ч ингэхгүй ээ” гэж өөрийгөө тайтгаруулах чинь зөв. Гэхдээ энэ нь зөвхөн та өөрийгөө хуурсан тайтгарал гэдгийг ойлго. Тэрнээс өнөөдрийн амьдралын бодит үнэн бол хэний маань ч хүүхэд ууж байгаа кофегоо доромжлолын өөдөөс юу ч бодохгүй цацна. Энэ үнэнтэй ил биш ч гэсэн дотроо эвлэр. Дээр нь нэмж хэлэхэд, ямар ч хэрэг тарьсан эрх охиноо та хэнээс ч, юунаас ч өмөөрөх нь 200 дахин үнэн. Ийм л учраас хүний үр хүүхдийн талаар битгий дуугар. Хэн чинь хүүхдээ хүмүүжүүлж чадаж байгаа юм. Хүмүүжил төлөвшлийг цаг хугацаа харуулахаас биш өөр юу ч батлахгүй. Хаана юу хийж явааг нь мэдэхгүй өдөр олон шүү дээ…

Энд үр хүүхдээ хамгаалах нэг л асуудал бий. Эрх дураараа өссөн шинэ үеийнхнийг ашиглах амархан цаг үе ирчихэж. Үр хүүхдийг чинь ашиглаж байгаа тэр хэсэг бүлгийнхний эсрэг харин тэмц, эцэг эхчүүд ээ. Нэгхэн өдрийн өмнө нь та бид эмэгтэй хүүхдийг захирч зандарч, утсыг нь цохиж байгаа цагдаагийн дэслэгчийг харааж, зүхэж байгаагүй бил үү. Тэгсэн яагаад маргааш нь өмөөрч байсан өнөө охиноо хэдэн мянгаараа зүхэж сууна вэ. Монголчууд бид ийм өчүүхэн болчихсон байна. Кофе асгаж байгаа тэр бичлэг надад лав олдохгүй. Танд лав кафены эзэн өгөхгүй. Хохирогч охин тийм бичлэг хийж нийтийн сүлжээнд тавиагүй гэдгээ мэдэгдсэн. Тэгээд тэр бичлэгийг хэн гэгч нь гэрлийн хурдаар олж, хүчтэйгээр нийгмийн сүлжээнд цацаж, оюутнууд хэдэн мянгаараа, гэнэн тэнэг монголчууд хэдэн зуун мянгаараа “Ариунзаяа, аавтайгаа хамт пүү, паа” болов. Бүр аавтай нь хамт шүү.

Энэ бүгдийн учрыг одоо хэлээд өгье. Түүний аав өмгөөлөгч Г.Батбаяр бол тухайн үеийн ЭЦГ-ын дарга, удирдлагуудын зүгээс Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин дээр гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж, С нэртэй охиныг сайдынхаа эсрэг өдөөн турхирч байгаа утасны нууц бичлэгийг Монголын нийгэмд анх цацсан хүн юм. Санах хүмүүс нь санаж байгаа биз. Ингэж Монголын хүчний байгууллагын тодорхой, нэр нөлөө бүхий удирдлагуудын хорхойтой араанд зуугдсан өмгөөлөгч Г.Батбаярын охин юм аа, наад Ариунзаяа чинь. Шаардлагатай гэвэл Г.Батбаярын задалсан тэрхүү цагдаагийн хурандаа нарын ярианы нууц бичлэгийг сошиалд гаргаж тавьж болно. Өнөөдөр тэрхүү хурандаа нарын зарим нь Монголын онцгой үүрэгтэй агентлагийн даргын албыг хүртэл хашиж яваа. Хөөрхий муу Г.Батбаяр тухайн үедээ хэт амбицтай, ичих эмээх багатай явсан үе нь учраас өмгөөлөх эрхээ тэгсхийгээд хасуулсан даа. Түүний өмгөөллийн эрхийг хассан тухайд цөөнгүй хүмүүс шударга үнэний төлөө түүнийг Өмгөөлөгчдийн холбооноос хассан гэж бодож яваа. Үнэндээ хүчний байгууллагын урт, далд, хар гарын үйлчлэл хэрэгжсэн явдал юм. Ийм нарийн схемийг, бүр системийг Монголын улс төрийн дор хаяж 20 жилийн түүхийг мэдэх, хэн нь хэн бэ гэдгийг багцаалах хэдхэн сэтгүүлч, тэгээд хууль хүчнийхэн л гадарлана. Ингэж л хүчний байгууллагынхантай нүүр тулсан, хорхойтой араанд нь зуугдсан аав, охин хоёрын хувь заяа нийгэмд нүд үзүүрлэгдэн байна даа.

Жаахан хэрсүү байцгаа монголчууд аа. Энэ үгийг мөн ч олон удаа бичиж байна. Өнөөдөр таны гар утаснаасаа харж байгаа хувь хүнтэй холбоотой мэдээлэл бүхэн зорилтот, зорилготой, нийгмийн сэтгэл зүйгээр тоглосон, өчүүхэн муу эрх ашгууд байдаг юм. Тэдний эрх ашгийн золиос, гол дүр нь болоход та ч, таны үр хүүхэд ч бэлэн байгаа тийм цөвүүн цаг үе. Та бидний төсөөлөхөд ч бэрх технологиуд гар утсаар чинь дамжин ирж байна, ирэхээр бэлтгэгдэж байна. Шулуухан хэлэхэд, тэр бүх муу технологийн учрыг олно гэвэл танд бэрх. Түүнээс сэргийлэх, өөрийгөө авч гарах арга бол бий. Юунд ч дагаж далдганах хэрэггүй. Явж явж өөрийгөө, өөрийнхөө үр хүүхдийн эсрэг үйлдэл болно. Бүр эцэстээ өөрийн гэсэн үнэт зүйлгүй ч болж мэднэ.

Эцэст нь хэлэхэд, аливаа улс орны, нийгмийн оюун санааны оргил нь Их дээд сургууль, эрдэмтэн багш нар, судлаачид, судалгааны хүрээлэнгүүд байдаг. МУИС-ийн багш, академич, хуулийн салбарын хүндэт хүн С.Нарангэрэл гуай Б.Ариунзаяагийн талаар ярихдаа “Энэ хүүхдийг сургуулиас хасах асуудалд Үндсэн хууль ямар ч хамаагүй” гэж ард түмний нүдэн дээр хэллээ. Хэлэх үг олдсонгүй. Хуульчдаас асууя, “Үндсэн хуульд хамаарахгүй иргэн гэж байдаг юм уу” гэж. Энэ асуултад “Нарангэрэл багшийн зөв, Үндсэн хуульд хамаатахгүй иргэн хүн Монголд байна. Тэдний нэг нь Ариунзаяа” гэж байгаа хүн бий бол тэднийг “Монголоос зайл” гэж хэлье. Шүүхээр эцэслэн тогтоогдоогүй, хэрэг бүртгэл ч гүйцэд хийгдээгүй, хүчний хэдэн хурандаагийн өс хонзонгийн золиос тэр оюутан охинд өнөөдөр хамгийн ойр, өмгөөлж хамгаалах хүмүүс бол найз нөхөд, сургуулийнх нь багш нар байсан байх. Гэвч түүний дотны хэдэн найз нь байдаг групптээ “Гутарч гундахгүй яваа шүү” гэдгээ илэрхийлэн хэдэн секундын бичлэг хийж оруулсан нь задрав. Найзууд нь нийгэмд цацаж хорлов. Бүтэн таван жил хууль эрх зүйн хичээл заасан багш нар нь түүнийг сургуулиас хөөж нийгэмд шившиглэв. Тэр охинд одоо хэн үлдэв, хурандаа нарын овоо хараанд муугаа үзэж яваа аав нь, төрүүлсэн эх хоёр нь л үлдсэн, монголчууд аа.

Гашуун үнэнийг хэлье, ийм хувь тавилан хэнийг, хэзээ ч хүлээж байхыг хэн ч мэдэхгүй. Б.Ариунзаяаг зүхэн шившиглэхэд хувь нэмрээ оруулж байгаа охин үртэй хүн бүрийг бурхан ивээг…

Б.Нямаа

Дэлхий ертөнц урьд хожид байгаагүй технологи, дэвшлийн зуунд явж байна. Түүний нэг илрэл нь хүн төрөлхтөн нэг хэлтэй, нэг бичиг үсэгтэй болж буй үйл явц юм. Англи хэлээр долоон тэрбум хүний талаас илүү хувь нь ярьж бичиж байна. Нийгмийн мэдээллийг авч хэрэглэж байна. Дэлхийн хэмжээний бүх арга хэмжээ англи хэл дээр явагдаж байна. Аль ч хурал чуулган орчуулагчгүйгээр явагдах нь улам ердийн үзэгдэл болж байна.Ийм цаг үед англи хэлгүй хүн бол хэлгүй, дүлий, магадгүй сохор хүн шиг болох нь. “Эх түүхээ мэдэхгүй хүн ойд төөрсөн сармагчин лугаа адил” гэсэн алдарт афоризм өнөөдөр эсрэгээрээ “Англи хэлгүйгээр ойд төөрсөн сармагчин лугаа адил” гэсэн хэлц үг болж хувирлаа.

Гэтэл ийм эрин зуунд элэнцгийнх нь уйгаржин монгол бичигт монголчууд шилжих вэ. Өнөөдөр наад зах нь Үндэсний олон нийтийн телевизийг харахад Өмнөд Монголын “Одон” телевизийг үзэж байгаа юм шиг санагдах болов. Манай нэвтрүүлэгчид арай галигаар нь ярихгүй байх шиг байна. Хэрэвзээ нэвтрүүлэгч Д.Ичинхорлоо “Яршиг түвэгтэй замын уралдаан болжийна” хэмээн Өмнөд Монголын нэвтрүүлэгчид шиг яриад эхэлбэл яах вэ. Манайд бол бартаат замын уралдаан гэж ярьдаг л даа. Аялал жуулчлалын яамыг “Зугаа цэнгэлийн яам” гэж албан мэдээндээ хэлдэг болбол хэрхэн хүлээж авахаар байна. Ингэж бичих, ингэж ярихыг Монголын төр засаг ард иргэддээ хуульчлан тулгаж байна. Уйгаржин монгол бичигт шилжих нь ингэж бичиж, ингэж ярихыг хэлнэ. Ийм бичиг соёл, хэл яриа руу бид тэгээд шинээр орох болж байна. Монголын гурван сая иргэн хүлээн авах уу. Чингис хааныг “Чингис хаган” гэж албан ёсоор бичиж чадах уу. Тэгвэл тэгж ярь, тэгж бич гэсэн хууль 2025 оноос эхлэн хэрэгжинэ. Өнөөдөр элсэлтийн шалгалтад орох 12 дугаар ангийн сурагчдын хамгийн чухал шалгалт нь уйгаржин бичгийн шалгалт гэнэ. Энэ шалгалтандаа унавал сургуульд орохгүй гэнэ. Цар тахлын хоёр жилийн хугацаанд уйгаржнаа үзэж судалсан хүүхэд байгаа юм уу.

Харин эсрэгээрээ хүүхдүүд чинь алхам тутамдаа англи хэлээр хүн төрөлхтний хөгжил дэвшил, үйл явдалтай танилцаж хөл нийлүүлэн алхаж байна. Тэд уйгаржин бичгээр Оксфордын номын сангаас Шинжлэх ухааны ямар сэтгүүлийг унших болж байна. Кембриж, Йелийн аль салбарт нь уйгаржин монгол бичгээр бичсэн ном бүтээл, шинжлэх ухааны бүтээлүүд байна вэ. Анагаахын шинжлэх ухааны үсрэнгүй ололтуудыг монгол залуус уйгаржин бичгээр судлах уу. Бодит үнэн ийм байсаар атал яагаад ингэж байгаа юм. Хөгжил дэвшлийн тухайд алхам тутамдаа ярьж байгаа хэрнээ яагаад хойшоо ухарсан үйл хэрэг өрнүүлж байгаа юм бэ. Монголчуудыг харанхуй бүдүүлэг байлгах, ингэснээрээ баялагийг нь сорох гэсэн гадны бодлого хэрэгжээд байна уу гэсэн хардлага зарим судлаачдын дунд байна. Түвд тангад бичигтэйгээ явж ирсэн Түвд орон өнөөдөр ямар байна… Уйгаржин бичигтэйгээ өнөөдөрт ирсэн Өмнөд Монголоос төрсөн тивийн хэмжээний ганц эрдэмтэн байна уу. Өмнөд Монголын хүүхэд залуус дэлхийн хэмжээний аль сургуульд нь сурч боловсорч байна. Үсрээд л Японд хоёр жилийн курст сурч байгаа шүү дээ.

Тийм учраас “Өмнөд монголчууд хоцрогдлын туйл боллоо. Хятадын засгийн ордны бодлого бол Өмнөд Монголоос дэлхийн хэмжээний боловсролтой иргэдийг төрүүлэхийн тулд англи хэлийг албан ёсны болголоо” гэж Хятадын удирдагч албан ёсоор мэдэгдсэн. Угтаа уйгаржин бичигтэй өмнөд монголчууд малаасаа илүү гарахгүй нь гэсэн үзэл баримтлал шүү дээ. Хятад орон буруу яваад байгаа юм уу, хөгжихгүй байгаа юм уу. Цар тахлын үед дэлхийн 200 гаруй улсаас ганц урд хөрш гадаад худалдаа нь ашигтай гарлаа. Дэлхий тэр чигээрээ Хятад руу доллараа зөөж байна гэсэн үг. Тэгэхээр тэднийг тэнэг үйлдэл хийлээ, үндэстний цөөнхийн эрх ашигт халдлаа гэж үзэх арга алга, өнөөдөр энэ дэлхий дээр хамгийн ухаалаг байгаа энэ ард түмэнд. Олон улсын Хүний эрхийн байгууллагууд Өмнөд Монголд уйгаржин бичгийг хязгаарлалаа гэж сүйд болсон уу. Олон улсын байгууллагуудаас онцгойлон анхаарсан уу. Бүгд л тэд хөгжих ёстой, тэгэхийн тулд хөгжилд нь тушаа болж байгаа уйгаржин бичиг нь албан ёсны байх шаардлагагүй гэж үзсэн хэрэг.

Өмнөд Монголд уйгаржин бичгийн үе ийнхүү дуусч байхад бид уйгаржин бичгийг албан ёсны хоёрдугаар бичиг болгон зарлаж, англи, кириллээр бичсэн хаягуудыг авч хаяж, оронд нь хэн ч уншаад ойлгохгүй, үеэ өнгөрөөсөн уйгаржин бичгээр хаягийг сольж байгаа нь жинхэнэ мунхрал, хэт төөрөгдөл, бага буурай үндэстний өвчин гэж үзэхээс өөр арга алга. Саяхан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор болсон чуулга уулзалт дээр манай улсын уйгаржин бичгээр гаргадаг ганц сонины эрхлэгч нөхөр “Уйгаржин бичгийг эсэргүүцдэг “Өдрийн сонин”-ыг хаах хэрэгтэй” хэмээн уриалсан. Энийг юу гэж ойлгох вэ. Өмнөд Монголд хэрэглэхээ больж, хоцрогдлын эх үүсвэр боллоо гэж үзэж буй уйгаржин бичгийн талаар үнэнийг ны төлөө Ардчиллын түүчээ болсон чөлөөт хэвлэлийг хаая гэж байгаа нь хийрхэл хэрээс хэтэрсний шинж. Бод л доо, хоёр хөршийн дунд орших бөглүү Монгол Улс уйгаржин бичигтэй бүр балрах байх гэсэн наад захын бодол төрөхгүй байна уу. Урдаас нь харь гаригийн юм шиг хэл, бичиг үсгээр харьцаад байхаар тэдний хөх инээд хүрнэ биз дээ. Нэрийн хуудсаа англиар биш, уйгаржин бичгээр өгөхөөр тэд хэнээр орчуулуулж ойлгох болж байна. Орост уйгаржин бичиг мэдэх нэг ч хүн байхгүйтэй адил барууны нэг ч улсад бас байхгүй шүү дээ. Улс орон бүхэн өөрийн бичиг соёл, хэл ус, мөнгөн тэмдэгттэй. Яг түүнтэйгээ зэрэгцүүлэн албан ёсны хоёрдугаар хэлээ бүгд англи болгочихоод байна. Африкийн Зимбаве улс хүртэл тийм болчихоод байна. Азийн хамгийн буурай Балба улсад гудамжны гуйлгачин нь хүртэл англиар гуйлга гуйж байна. Тэд үүнийг ойлгочихоод байхад бид ойлгохгүй явж байгаа нь юу гэсэн үг вэ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ бол Харвардыг төгссөн, англи хэлний ач холбогдлыг мэднэ. Магадгүй Харвардад сурч байж, англи хэлийг эх сурвалжаа болгож чадсаны хүчинд “Алсын хараа-2050” гэсэн Монгол Улсын ирээдүйн хөгжлийн хөтөлбөрийг боловсруулах төсөөлөлтэй болсон байх. Тэрнээс тэрээр өдөр шөнөгүй уйгаржин монгол бичиг үзэж, уйгаржнаар эртний судар номыг эргүүлсээр байгаад ирээдүйн 50 жилд энэ улс иймэрхүү хөгжлийн загвараар явах ёстой юм байна гэсэн төсөөлөлтэй болоогүй байлгүй дээ.

Уйгаржин бичиг бол улс орон, ард түмний үндэсний дархлаа, үнэт зүйл, дэлхийд ялгарах онцлог гарцаагүй мөн. Энэ үнэ цэнийг эрдэмтэн мэргэд, судлаачид, оюутан сурагчид… гэхчлэн нийгмийн тодорхой хэсэг нь авч явдгаараа л явна. Төр засаг нь дэмждэгээрээ л дэмжих ёстой. Ард түмэн нийтээрээ уйгаржин бичигтээ гүн хүндэтгэлтэй хандаж, түүнд суралцаж судлах нь нээлттэй. Харин Монгол Улсын албан ёсны хоёрдугаар хэл болгож, албан бичиг баримтын бүрдэлт хийлгэж, төрийн албан хаагчдаас шалгалт авч, дунд сургуулийн төгсөлтийн шалгалтын гол хэсэг болгох нь жинхэнэ хийрхэл, жижиг үндэстний хөгжилдөө тушаа болсон үйлдэл, хатуухан хэлэхэд бусдын тоглоом болж буй хэрэг юм. Магадгүй ийм байлгах сонирхол, гадны гар хөл үйлчилж байж магадгүй тухай түрүүнд дурдсан.

Эцэст нь хэлэхэд, наад уйгаржин бичгийн асуудлаа нийгмийн тодорхой хүрээнд байлга. Тэрнээс үхсэн элэнцгийн чинь төрийн албаны шалгалтад уйгаржин бичиг байх, төрийн албан хаагчдаас шалгалт авах вэ. Үүнийгээ зогсоо. Харин эсрэгээрээ төрийн албан хаагчдаас англи хэлний шалгалт ав. Дунд сургуулийн төгсөлтийн хамгийн том оноотой шалгалт нь англи хэл байх ёстой. Төрийн албан ёсны бүх хурал зөвлөгөөн, чуулга уулзалтын илтгэлүүдийн хоёрдугаар хувилбар нь заавал англи хэл дээр байхаар хуульчил. Дүрэм журам гарга. Хурал чуулган дээрх бүх илтгэл, хэлэх үг, тайлан, албан мэдэгдэл бүхэн заавал англи хэл дээр албан ёсны байх ёстой.

Монголчууд ердөө 70-хан жилийн өмнө дэлхийн соёл боловсролоос таслагдсан улс үндэстэн байсныг сана. Түүнээс хэрхэн гарч, хил даван сурахаар одож, дэлхийн шинжлэх ухааны ололтуудтай танилцаж, сонгодгуудыг орчуулан уншиж, сонгодог урлаг үзэж эхэлсэн нь юуны үр дүн байв. Орос хэлний ач тус шүү дээ. Монголчууд нийтээрээ орос хэлийг үзэж судалж, орос хэлтэй болохын төлөө эрмэлзэж, орос хэл сурцгаасны хүчинд дэлхийтэй танилцсан юм. Тэрнээс уйгаржин бичигтэй байснаараа улам л харанхуй бүдүүлэг рүү явж байсныг түүх гэрчилнэ. 1911 оны хүн амын тооллогоор 600 мянга хүрэхгүй монголчууд үлдэж, эрчүүдийнх нь 80 хувь нь лам болж, түвд тангад, уйгаржин бичгээс өөр бичиг үсэггүй байсан нь монгол үндэстэн мөхөхийн ирмэг дээр очсон гашуун үнэн байлаа. Гэтэл өнөөдөр мөхөж байсан үеийнхээ бичиг үсэг рүүгээ эргэж очъё хэмээн хуйларч, бүр хуульчилж, нийгмийн хэмжээний арга хэмжээ болгож байгаа нь гутамшиг, бас хөгжлийн ухралт. Тэр уйгаржин бичгийн хүчээр хэн мэдлэг боловсролтой болж чадах юм. Тийм болохоор уйгаржин бичиг гэж солиорч байхаар англи хэлийг албан ёсны хоёрдугаар хэл болгох нь техник технологийн дэвшлийн зуунд үр дүнд хүрнэ, монголчуудаа…

Монгол Улсын нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн амьдрал ямар ч байсан онц ноцтой зүйлгүйгээр үхэр жилийг гаталж, бар жилтэй золголоо. Цар тахал бол дэлхий нийтийн гамшиг зовлон учраас онцолсонгүй. Сар шинийн энэ өдрүүдэд монгол хүн бүр, айл өрх, аж ахуйн нэгж бүхэн дор бүрдээ ирэх бар жилдээ хэрхэн ажиллаж хөдөлмөрлөх, амьдрал ахуйгаа өөд нь татах, аж ахуйгаа авч явах, эрүүл саруул байж ирэх жилийн Цагаан сартай золгох тухай бодож байна.

Том зургаараа Монгол Улсын нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн амьдрал хэрхэн өрнөхөөс хүн нэг бүрийн, аж ахуйн нэгж бүрийн ирэх цаг хугацаа шалтгаална. Монголын төр Цагаан сарын босгон дээр тэтгэврийн доод хэмжээг нэмэв. Ажил хөдөлмөр эрхэлж байсан хүн бүрийн тэтгэврийн доод хязгаар 500 мянган төгрөг болсон нь нийгмийн нэлээд том хэсгийн амыг таглалаа. Мөн Цар тахлын түр хуулийг сунгалаа. Энэ нь бас их том массыг барина… гэх мэтчилэн олон хүчин зүйлээс шалтгаалж ирэх бар жилд нийгмийн зүгээс хүчтэйгээр төр засагтай заргалдан тэмцэх нь бага байх болов уу. Мэдээж сошиал орчинд үймээн шуугиан жижиг сажиг байх хэдий ч хүчгүй, нийгмийн сэтгэл зүйг хөдөлгөж чадахгүй, эрх баригчид яаж ч дураараа загнаж байсан нүдэн балай, чихэн дүлий өнгөрөөхөөр байна. Энэ юу хэлээд байна гэхээр ард түмний зүгээс цочоогүй, эрх баригчдыг түгших хэмжээний тэмцэл хөдөлгөөн болохгүй гэсэн үг. Дээр нь 2016 оноос хойш зургаа дахь жилдээ төрийн бүх эрх мэдлийг гартаа төвлөрүүлсэн ганц намын эрхшээл дор, ямар ч сөрөг хүчингүй улс төр үргэлжилнэ. Ардчиллын үнэт зүйлс юунд хүрэхийг, ардчилсан нийгэм хаана очиж дуусахыг таашгүй.

Сар шинийн энэ өдрүүдэд Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ БНХАУ-д айлчилж байна. Өвлийн олимпийг далимдуулж. Энэ айлчлалын бүрэлдэхүүнд Сангийн сайд, Монголбанкны ерөнхийлөгч, хотын дарга… нар голлох үүрэгтэй багтсан нь нэгийг хэлж байгаа юм. Монголбанкны ерөнхийлөгч бүрэлдэхүүнд нь багтсан төрийн өндөрлөгүүдийн айлчлалаар бол цаадах улс оронтойгоо ямар нэгэн том санхүүгийн хэлцэл хийдэг. Ерөнхий сайдын айлчлалаар ямар ч байсан БНХАУ-тай своп хэлэлцээрээ үргэлжлүүлэх болов уу. Цар тахлын хүнд цаг үед Монголын эдийн засагт Хятадын энэхүү своп хэлэлцээр их үр дүнтэй байна биз. Бас Сангийн сайд яваа нь Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ урд хөршөөс мөнгөтэй ирнэ гэсэн үг. Улсын төсөв дөрвөн их наядын алдагдалтай батлагдсан. Түүхэнд байгаагүй том алдагдалтай төсөв. Энэ алдагдлын ачааны хүндийг Сангийн сайд үүрнэ. Гадны зээл тусламж, төсөл хөтөлбөрүүд мэдээж урд хөршөөс эхлэх бололтой. Монгол Улсын зүгээс гадагш нь зарж валют олж байгаа нүүрс, зэс, алт, төмрийн хүдэр, цайр… бүгдээрээ Хятадын хил, гаалиар цаг алдалгүй саадгүй нэвтэрч байж гэмээнэ наад зах нь жилд гаргах 40 сая нүүрсний төлөвлөгөө биелнэ. Ер нь бол Монголын эдийн засгийн гол үзүүлэлтүүд, экспортын талаар яриа хэлэлцээрүүд хийгдэнэ байх гэж найдаж байна. Ирэх бар жилд өмнөх хоёр жил шигээ хил гааль гацаатай, эдийн засгийн цусны эргэлтийг муу байлгахгүйн төлөө Ерөнхий сайдын баг ажиллаж яваа гэж ард түмэн чинь харж сууна даа. Тяньжин гэсэн ганц боомт дээр Монгол Улсын бүх ачааг гацаах бус ойролцоо байдаг дөрвөн том боомтыг ашиглах, хамтран ажиллах асуудлыг ч Ерөнхий сайд урд хөрштэй ярьж шийдэх байлгүй дээ, наад зах нь.

Мөн нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Д.Сумъяабазар айлчлалд яваа нь урд хөршөөс нийслэлд хөрөнгө оруулалтыг ямар нэг хэмжээгээр татна гэсэн үг. Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлснээр Улаанбаатар хот бие даан бонд гаргах, концесс зарлах, хотоос бүрдүүлсэн 420 тэрбум төгрөгийг бие даан зарцуулах, хотын захирагч нь Засгийн газрын гишүүний хэмжээний статустай ажиллах гэх мэт урьд өмнө байгаагүй эдийн засгийн реформын шинжтэй эрх зүйн чадамжууд бүрдсэн. Гадны улс орнуудын зүгээс Засгийн газартай бус Нийслэлтэй шууд харилцах эрмэлзэлтэй болж эхэлсэн. Улаанбаатар хотын “Үндсэн хууль” хэрэгжиж эхэлснээс хойш хотын даргын анхны албан ёсны айлчлал урд хөршөөс эхэлж байна. Монгол Улсын нийт хүн амын тал

нь амьдардаг нийслэлийг “бага” Засгийн газар гэж нэрлэж болно. Хотын дарга Д.Сумъяабазарын зүгээс Хятад улсад зорьсноо бага ч болтугай бүтээж чадвал

Монгол Улсын амьдралд ирэх жил мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлнэ байх.

Бар жилд Монголын амьдрал ямар байхыг төсөөлөхөд энэхүү Ерөнхий сайдын айлчлал чухал үүрэгтэй, эндээс ирэх жилийн эдийн засаг, нийгмийн амьдралын өнгө нэлээд харагдана. Сүүлийн үед ирэх онд ингэнэ, тэгнэ гэж хэлэхэд их хэцүү болсон. Яагаад гэвэл цар тахлын эцэс төгсгөлгүй үргэлжлэл дэлхийн улс орнуудын байдлыг, ер нь дэлхийн улс төр, эдийн засгийн байдлыг цаг минутаар өөрчилж байна. Ямар ч том судалгааны байгууллагууд, том судлаачид аль ч салбарт, юуг ч урьдчилан төсөөлж, зөв таамаглаж чадахгүй байгаа. Үүнийгээ ч тэд ил тод хэлж байна.

Монголчуудын хувьд цаг агаар хамгийн чухал. Зуд турхан, зуншлага ногооны асуудал Монгол Улсын нийгэм, эдийн засгийн амьдралд хамгийн их нөлөөлдөг. Монголчуудын дийлэнх нь

итгэдэг зурхай зурлагаараа бол ирэх бар жил зуншлага гайгүй, үр тариа сайн ургана. Хавар хатуу, салхи ихтэй байна л гэж байгаа бололтой. Монголчуудын бусад үндэстнээс ялгарах онцлог нь байгаль цаг уураас хараат амьдрал. Тэгэхээр их бүтээн байгуулалтын цаг хугацаа байдаг 5-10 дугаар сарын хооронд цаг агаар сайхан л байх бололтой. Наад зах нь Дарханы замаа саадгүй явуулчих байлгүй дээ. Хөдөө аж ахуйн орны хувьд зуншлага сайхан байх нь хамгийн том олз… гэх мэтээр байгалийнхаа араншинг багцаалж байх нь зөв юм аа.

Шинэ оны өмнө халдвар эрс буурч, нас баралт зарим өдөр тэг болж байсан Монгол Улс шинэ жилийн дараагаас зад явж, өнөөдөр өдөрт халдвар 600-гаас буухгүй боллоо. Ковидын нөхцөл байдал ирэх өдрүүдэд улс орны амьдралд ямар эрсдэл авчрахыг таах аргагүй. Бидний үргэлж дагаж яваа вирусээс өөрсдийгөө цаг ямагт сэргийлж явах нь Монголын ирээдүйн сайн сайхан болох нь.

Улсын төрийн хувьд энэ хавраас хэтрэхгүй Үндсэн хуулийн нэмэлт хийгдэж Засгийн газрын бүтцэд өөрчлөлт орох нь тодорхой. Сайд дарга нарын энэ сэлгээ, давхар дээлийн асуудал нэг талдаа бараг гарсан. Одоо зүгээр чуулган дээр кноп дарах л үлдсэн байх. Үүнийг улс төрийн амьдралд хүчтэй нөлөөлнө гэж улс төр судлаачид үзэхгүй байх шиг байна. Эсвэл нийгэмд улиг болтол нь яриулж бичүүлж байгаад хүн тоохооргүй үйл явц болгон хувиргаж байгаа технологи юм уу. Ямар ч байсан улс төрийн амьдралд үүнээс өөр сүртэй том үйл явц бар жилд гарахгүй байх.

Бар жилд монголчуудын амьдрал бараан, эсвэл бүгээн байх тухайд салбар нэг бүрээр таамаглал дэвшүүлж болох хэдүй ч энэ нь их зүйл болно. Толгойноос нь эхэллээ.

Эцэст нь цаг үетэйгээ хөл нийлүүлэн, цар тахлын хүнд үед бидний ажил амьдралын хэмнэлийг онцгой өөрчилж буй технологийн дэвшил цааш хэрхэн үргэлжлэх, монголчуудын ажил, амьдрал хэрхэн өөрчлөгдөх талаар дуугарах ёстой. Энэ байдлаараа бол цаашид олон аж ахуйн нэгж, компани, төрийн байгууллагууд оффисгүйгээр үйл ажиллагаа явуулж мэдэх нь. Ажилчид нь гэрээсээ, эсвэл кофе шоф, бүр машин дотроосоо, уулын орой дээрээс ч ажлаа хийж мэдэхээр байна. Энэхүү технологийн дэвшлийн сайн талыг хүмүүс дийлэнхдээ олж харж байгаа. Гэхдээс сөрөг талууд ирэх бар жилд гарч мэдэхээр байгааг энд бичье.

Сүүлийн үед УИХ-ын гишүүн Д.Өнөрболорын “Өдрийн сонин”-д бичиж байгаа нийтлэлүүдээс харахад дижитал технологи цар тахлын энэ цаг үед Монголын нийгмийн амьдралд нөлөөллөө улам тэлэх нь тодорхой байгаа юм байна. Тэрбээр “Дижитал технологи бүхэлдээ дэлхийн хүмүүс- бидний аж амьдралыг сайн тал руу өөрчилж, амьдралын утга учрыг хөглөж, баялаг, сонирхолтой болгосоор байна. Харин 2022 он буюу бар жилд бидэнд сул талаа илүү амсуулж, мэдрүүлнэ гэж шинжээчид бичих боллоо. Гажуудуулсан дата дээр тулгуурласан алгоризмын хор урхагтай дүгнэлтийн улмаас хэдэн зуун сая хүний амьдрал, ажил хэрэгт нөлөөлж, онлайн ертөнцөд үймэрч, хакерууд бидний мэдээллийг хулгайлах явдал ердийн зүйл болж мэдэхээр байна” гэж. Цааш нь “Энэхүү хил хязгааргүй нөмрөх аюул урьд өмнө байгаагүй нөхцөл байдлыг Монголд бий болгож мэднэ” гэсэн нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд анхааралдаа байлгаж, ард түмэндээ сэрэмжлүүлж байх ёстой бас нэг том үүрэг хариуцлагын асуудал болох нь.

Хүмүүс ажил дээр ч, гэр орондоо ч дижитал орон зайд өнгөрөөх цаг нэмэгдэж, аль ч улс орны эдийн засагт түгээлтийн программ, технологи дээр суурилсан үйл явц улам хүчээ авч байгааг та бид харж байна. Дунд нь, дотор нь оролцоод явж байна. Үүнийг дэлхийн улс орнууд онцгой анхаарч байгаа. Тэгэхээр энэ ч гэсэн бар жилд монголчууд бидний амьдралд онцгой нөлөөлөх нь. Энэ бүгдийн эцэст эхлээд бид юу хийх ёстой вэ гэвэл юуны өмнө эдийн засгийн аюулгүй байдалд тулгамдаад байгаа асуудлуудаа зөв эрэмбэлж, авах арга хэмжээ, бодлогоо зөв тодорхойлох нь бар жилийн хамгийн чухал арга хэмжээнүүдийн нэг, цар тахлын үеийн болон дараах үеийн нийгмийн амьдралд хамгийн хэрэгтэй эхлэл болох нь.

Бар жилийг бараан бус харин бүгээн, бүтэмжтэй өнгөрүүлэхийн тулд юуны өмнө эдийн засгаа төвхнүүлэх, алдагдсан боломжуудаа эргүүлж олж авах, авлигыг арилгах гэсэн тодорхой зүйлүүд дээр төвлөрөхийг цаг үе Монголын төрөөс шаардаж байна. Дэлхийн эдийн засаг хямралаас бага багаар гарч байгаа хэдүй ч нийлүүлэлтийн сүлжээ тасалдсан нь эмх замбараагүй байдлыг үргэлжлүүлсээр байна. Үүнээс үүдэлтэй үнийн өсөлт Бар жилд ч үргэлжлэх төлөвтэй байгааг шинжээчид бичсээр… Үүнийг бид бар жилдээ даван туулах л болно.

Монголын нийгмийн амьдралд голлох нөлөө үзүүлнэ хэмээн бодож байгаа салбар, үзүүлэлтүүдийг тоймлон хүргэлээ. Үүнээс сэдэл санаа авч, энэ бүх үйл явц дунд ажил амьдралаа хэрхэн, зөв зохицуулах нь монголчууд та биднээс шалтгаална. Цааш нь бодож тунгаацгаана биз ээ..