Author: Б Нямаа

Таван толгойн нүүрсний хулгайг ярьж байна л даа. Жилийн өмнө юу болж байв. Төв талбай дээр сүйд хийх нь гэмээр нүүрсний хулгайчидтай тэмцсэн. Төрийн ордонд хүртэл “УИХ-ын гишүүн тэр тэр бол “Нүүрсний хулгайчид”-ын эхний хэсэг юм” хэмээн зарлаж, нэрлэгдсэн гишүүд нь тэр дороо үсэрч гарч ирэн “Бид бол биш, харин тэр тэр улстөрчид, УИХ-ын гишүүд нүүрсний хулгайчид шүү” хэмээн зарлаж, хөл толгойгүй юм улс төрийн орчинд өрнөсөн билээ. Үүнд эгдүүцэн дургүйцсэн иргэд, олон нийт талбай дээр жагсаж, суулт хийж, гарын үсэг цуглуулан, дунд шатны дарга захирлуудыг АТГ, Цагдаагаас тэр өдрүүдэд баривчлан хорьж, тэдгээр нөхдийг ард түмэн зүхсээр өнөөдөрт хүрлээ.

Яг үнэндээ “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн захирал Б.Ганхуяг гэсэн ганц нэртэй л байна. Тэр нь өөрийгөө шоронд хорлогдож байгаагаа Шүүх хурлын танхимаас мэдэгдсэн төдий үйл явцтай. “Нүүрсний сонсгол” нь ч хийгдсэнгүй. Нүүрсний сонсгол явуулах үүрэгтэй Ажлын хэсгийн дарга нь өөрөө нүүрсний тээвэрлэлтэд нэр орооцолдсон. Аргаа барсан Л.Оюун-Эрдэнэ Ажлын хэсгийг дахин байгуулав. Тэгээд ч явсангүй. Өнөөдөр ямартай ч ХЗДХ-ийн сайдаар шинээр томилогдсон Б.Энхбаяр “Нүүрсний сонсгол” хийх Ажлын хэсгийн ахлагчаар ажиллаж байна.

Хөгжлийн банкны сонсголыг басчиг хийсэн нөхөр. Нүүрсний сонсголыг явуулах туршлага, эрх зүйн мэдлэг, гаргалгаа түүнд байх учиртай. Тэрбээр Ажлын хэсгийн ахлагчаар томилогдсон даруйдаа “Жинхэнэ хулгайч нарыг одоо л зарлана” гэсэн утгатай мэдэгдлийг хийлээ. Хийгээд сар боллоо…

Одоо тэгээд үнэнээсээ зарлаач ээ, Б.Энхбаяр сайд аа. Жирийн хулгайч нар чинь шорон гянданд хоригдож, басчиг дунд шатны хулгайч нар гар хуруугаа татах маягтай байна. Нөгөө сүртэй зарласан том хулгайч нар чинь сураггүй шүү. Ийм үед Б.Энхбаяр жинхэнэ хулгайч нарыг зарлана гэдгээ мэдэгдлээ. Ард түмэн хүлээж эхэллээ. Ард түмний хүлээлт бол аюултай шүү.

Ер нь бол “Нүүрсний сонсгол”-д гэрчээр дуудагдсан нөхдөөр жинхэнэ хулгайч нарын нэрийг “гэрэл цохиулах” төлөвлөгөөгөө гаргасан нь энэ бололтой. Түүнийг нь мэдэх том хулгайч нар нь мэдээж сөрсөн базаагаа хийж эхэлсэн нь нууц биш. ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаярт одоо юу дутна гэх вэ. Хуулийн эрх мэдэл түүнд л байна. Өөрөө нүүрсний хулгайд холбогдоогүй бол жинхэнэ хулгайч нарыг зарлах л ёстой. Тэгээсэй билээ гэж л Ерөнхий сайд Б.Оюун-Эрдэнэ түүнд ХЗДХ-ийн яамыг атгуулсан байх. Одоо “Нүүрсний сонсгол” хийх өдөр хүртэл 10 гаруйхан хоног үлдлээ. Б.Энхбаярын зүгээс “Хулгайтай холбоотой мэдээллийг ард түмнээс авна. Эх сурвалжийг нууцална” л гээд сууж байна. Гэтэл удахгүй шинэ жил. Баярын хөлд замхаруулж, хүчгүйдүүлээд шинэ он гарах байх. Залгуулаад Цагаан сар. Бас л том долгион нийгэмд үүснэ. Ингэж замхаруулаад сонгуульд зориулсан “Нүүрсний сонсгол” хийж, намаасаа нэгэнт жийгдсэн, карьер нь дууссан, нийгэмд нэр муутай УИХ-ын гишүүн ганц хоёр нөхрийг золиосонд гаргаж, жинхэнэ хулгайчдыг илрүүлсэн нэр зүүгээд пиарын сонсгол болгочих бий дээ…

Ер нь харж байхад Тавантолгойн нүүрсний орд нь эрх баригч МАН-д үнэхээр дүүрэн ашгаа өгч иржээ. Нүүрсний хулгайд оролцоогүй гишүүн, сайд, дарга нар энэ намд байхгүй бололтой. Өнгөрсөн хугацаанд ялалт байгуулсан бүх сонгуулийг МАН-ынхан Таван толгойгоор хийсэн юм шиг байна. МАН-ынхны шуналын нүд өдөр шөнөгүй энэ орд дээр тусч, жинхэнэ баялгийн хараал хүрчээ. Одоо харж байхад “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн захирлууд нь МАН-ын том дарга, гишүүдийнхээ нэхсэнийг хангалттай өгчихөөд үлдсэн дээр нь өөрсдөө найрлаад эхэлсэн бололтой. Ингээд Б.Ганхуяг нарын нөхөд баригдсан. Удахгүй гаргаад авчихна, магадланд хүртэл тэвч… тушаалтай нөхөд суллагдах өдрөө хүлээгээд хэвтэж байтал чангалаад эхэлж. Ингээд ирэхээр өнөө

Б.Ганхуяг нарын Таван толгойн захирал, дарга болох нэр бүхий хоригдож байгаа нөхөд өгч байсан МАН-аа ноолоод эхлэв бололтой. МАН-ын томчуудаа айлгаад эхлэв. Хамтдаа “үхэцгээнэ” шүү, хамт л шоронд сууна шүү хэмээн Б.Ганхуяг шууд заналхийлээд эхэлсэнийг

нийгэм харлаа. “Би нүүрсний хулгайч юм бол МАН-ын бүх том дарга, УИХ-ын бүх гишүүнд надтай адилхан хулгайч нар” хэмээн ил цагаан Шүүх хурал дээр ярихыг бид харлаа. Ийм нөхцөлд “Нүүрсний сонсгол” хийгдтэл их юм туулах, ер нь бол үзэх бололтой.

Нүүрсний хулгай ийм өндөр автал, нийгэмд бузар булайгийн жишээ болтол юу туулав. Нийгэмд “гэрэл цохиулах” хүчин зүйл нь юу байв. Идэж уух маань арай дэндлээ, одоо Таван толгойг улсад нь өгчихвөл энэ улс орныг тэжээчих юм биш үү гэж харсан ч байж магадгүй. Ингэж хүртэл бодох юм байна шүү дээ.

Яг өнөөдөр бол ч Таван толгойг мөнгөний гэхээсээ илүү пиарын их ашиг орлого болгочихлоо доо. “МАН хулгайчидтай, авлигачидтай тэмцэж байна. Илрүүлж чадаж байна. Ингэж тэмцсэн эрх баригчид урьд өмнө байгаагүй…” гэсэн пиарын зам дээр гаргачихлаа. Энэ

нь сая бичсэн “Нүүрсний сонсгол” нь шинэ жил, цагаан сар хоёрыг нэг юм гатлаад, сонгуулийн аман дээр аваачиж бүр ч гоё пиар болгон төгсгөх байх гэсэн бодол. Ард түмэн мэдээж “Авлигачдыг алж өглөө дөө, МАН” гэсэн сайшаалтайгаар санал өгөх өдөртэй золгоно.

Гэхдээ байна шүү дээ, хулгай алга болсон гэж бодохгүй байгаа шүү. Өнөөдөр Таван толгойгоос хулгай хийсээр байгаа гэдэгт нэг их эргэлзэхгүй байна. БЭТ-тэй ч нүүрснээс хулгайлна. БЭТ-гүй ч нүүрснээс хулгайлна. Ийм л муу ёрын дон хулгайчдад шүглэсэн. Цаад Таван толгой орд нь арвин их ч юм даа. Дуусашгүй их баялаг юм. Хусаад л, хулгайлаад… дараагийн ээлж нь орчихсон ч яваа юм уу, хэн үгүйсгэх юм бэ. Хэн ч хулгайгүй болсон гэж Таван толгойн хэмээх тэрхүү аварга бассейнийг хэлэхгүй. Батлах боломж ч үгүй мэт…

Эцэст нь хэлэхэд жирийн хулгайч нарыг ч нэг юм шоронд хорьж болоод байна. Нийгмийн сэтгэл зүйд таашаагдаад. Жинхэнэ хулгайч нараа одоо нэрлэх нь хамгийн чухал байна шүү дээ. Саяхан чуулган дээр МАН-ын даргын бахирсан “Магадлангаар гарах тухай ойлголт байхгүй шүү” гэдэг үг, үүнийгээ хуульчлахыг зорьсон нь угтаа жинхэнэ хулгайч нарыг илрүүлэх эрх зүйн гаргалгаа нь байсан. Өнөөдөр гишүүд, сайд, том дарга нарын хэргийг үүрэн, нууцлан, магадлангаар гарахыг хүлээн шоронд суугаа жирийн хулгайч нар, дунд шатны дарга нарыг шоронд нэг мөр суулгаж, далд эзэд, жинхэнэ хулгайч нарыг илрүүлэх гэсэн хуулийн арга. Жирийн хулгайч нараар нь жинхэнэ хулгайч нарыг нь нэрлүүлээд, “Нүүрсний сонсгол”-оор нэрсийг нь нийгэмд зарлуулж, ард түмний санааг амраах цаг хэзээ юм бол гэж бодож сууна даа.

Монголд D.Parliament.mn вебсайт болон D-Parliament апп өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард нээлтээ хийгээд удаагүй байна. Энэхүү цахим систем төр дэх иргэдийн оролцоог үнэмлэхүй өндөр түвшинд авчирлаа. Ер нь бол иргэд бодит утгаараа төрийн эрхийг барилцах боломж бүрдэв. Одоо ганцхан иргэн бүр идэвхтэйгээр ашиглах л чухал байна. Ямар учиртай цахим систем бэ гэвэл УИХ-аас шинээр батлагдах хуулийн төслүүдийг бүрэн эхээр нь эдгээр сайтад нийтэлж байгаа юм. Хууль санаачлах эрхтэй Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар, бусад субъектууд нь санаачлан боловсруулсан хуулийн төслүүдээ тэр чигээр нь энэхүү цахим системд байршуулж, үүнд нь иргэн бүр нээлттэй саналаа өгнө. Дэмжих, эсэргүүцэх, саналаа бичих гурван үйлдэлтэй. Хууль, дүрэм журмын дагуу хуулийн төслийн зүйл, заалт бүгдэд иргэдийн өгсөн санал хүсэлтэд тухайн хуулийг боловсруулж байгаа Ажлын хэсгийнхэн заавал хариулт өгөх үүрэгтэй. Тэр бүү хэл иргэдийн тодорхой саналууд протоколын байдлаар УИХ-ын архивт хадгалагдана. Тухайн хуулийн төсөл дээр иргэдийн үнэмлэхүй олонх нэгдмэл байр суурьтай санал өгсөн бол түүнд нь зориулсан тухайлсан Ажлын хэсэг байгуулах, хэлэлцэх юм байна. Жишээ нь, 25 мянган иргэн хуулийн нэг заалт дээр санал нэгдсэн бол УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэнэ гэх мэт.

Ерөөсөө энэ нь л Монголын ард түмнийг УИХ-ын гишүүдтэй нэг статустай болгож байгаа үйл явц юм. Онцгой дэвшил хөгжил билээ. Ардчилсан нийгэмд жинхэнэ утгаараа ард иргэд төр засгаа барьж эхэллээ гэсэн үг. Энэ боломжоо л ард түмэн ашиглах цаг иржээ. Тухайлбал НӨАТ-ыг таван хувь болгоё гэсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг ард иргэдийн зүгээс энэхүү d.parliament.mn цахим сайтад санал болгож, үүнийгээ хэдэн мянгаараа дэмжин давалгаалж болно. Ингэж чадвал тухайн хуулийг хэлэлцэхээс өөр замгүй болно. Эсвэл НӨАТ-ын буцаан олголтыг хоёр хувь биш, таван хувь болгоё гэж ч иргэд санаачилж болно. Иргэдийн энэ мэт ашигтай санал үр дүнд хүрэх боломжийг энэхүү d.parliament.mn сайт нийгэмд олгож байна.

Ард иргэд засгийн эрхийг барих боломж улам их нээгдлээ гэдгийг л уншигчдадаа хүргэж байгаа хэрэг шүү дээ. Өнөөдөр иргэдийн амьдралд хэрэгтэй, нэн даруй засч сайжруулах шаардлагатай олон хууль бий. Ипотекийн найман хувийн зээлийг зургаан хувь руу шилжүүлэх Шадар сайд С.Амарсайханы санаачилсан хууль бол ард түмний хүсэн хүлээж байгаа хууль. Дээрх цахим системд иргэд хэдэн мянгаараа ипотекийн зээлийг зургаан хувьд шилжүүлье гэсэн санал өгөхөд хуульд өөрчлөлт орох боломжтой. Энэ мэтээр банк санхүү, татварын хөнгөлөлт дээр иргэд хуулиа онцгойлон судалж, санал нэгтэйгээр өөрчлөлт хийе гэцгээвэл цаана чинь d.parliament.mn гэсэн хууль тогтоох засаглалд оролцох боломж бий болсон шүү.

Тухайлбал СӨХ-ны эрх зүйн байдлын тухай хууль, Олон нийтийн радио, телевизийн тухай хууль, Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хууль… гэх мэтчилэн ард иргэдийн амьдралд өдөр тутамд хэрэглэгдэж байгаа, гэхдээ үр дүн нь сөргөөр туссан олон арван хууль бий. Эдгээр хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах, засч сайжруулах цаг болсныг нийгэм даяараа шуугиж өнөөдөрт ирлээ. Тэгээд өөрчлөхөд яагаад байгаа юм бэ. Амьдралд нийцэхгүй байна гэдгийг бид алхам тутамдаа харж, шүүмжилж байгаа учир эдгээр хуулиудад нэмэлт өөрчлөлт орох нь гарцаагүй юм. Тэр цаг нь ирэхээр d.parliament.mn сайтад хуулиудын нэмэл

өөрчлөлт, тэдгээрийн төслүүд тавигдаж, ард иргэдээс санал авах нь тодорхой. Энэ хугацаа ирсэн учраас Монголын иргэн бүр хамгийн түрүүнд

гар утсандаа энэхүү сайтыг татаж, энэхүү аппликейшнийг суулгаж өдөр бүхэн ухаж төнхөж, харж байх зайлшгүй шаардлагатай боллоо. Ард иргэд маань шүүмжлээд байгаа төр засгаа хянах, улмаар эрх мэдлээс нь хуваалцах боломжийг өнөөдөртөө энэхүү цахим систем бий болгож байгаа юм. Та бүхэн энэ боломжийг ашиглаж, иргэнийхээ эрхийг эдэлнэ үү.

Ер нь бол ардчилсан нийгмийн үндсэн хоёр зүйл бол хувь хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, эдийн засгийн эрх чөлөө хоёр юм. Энэ хоёр том агуулгаар монголчууд бид нийгмээ харж, эрх зүйт төрөө барих ёстой. Бид хэр эрх чөлөөтэй нийгэмд амьдарч байна вэ гэдэгт л парламентын засаглалын сайн, муу мөн чанар оршино. Жижиг дэлгүүрийн эзэн бол татварын дарамт болон элдэв хяналт шалгалтын дарамтыг өдөр бүр мэдэрч байдаг. Тэгвэл тэр дэлгүүрийн эзэн татварын хууль болон төрийн хяналтын тогтолцооны хуулиудыг сайн судалж, улмаар d.parliament.mn сайттай “найзалж явахад” өөрийнхөө эрхийг эдэлж чадна гэсэн үг.

УИХ-д “Хуулийн лобби”-г тодорхой бүлэглэл, том компани группүүд, бүр гадны хөрөнгө оруулагчид хийж чадаж байна гэсэн шүүмжлэл нийгэмд их байдаг. Аль ч улс оронд “Хуулийн лобби” гэдэг нэршил асар хүчтэй нэр томьёо юм. Үүнийг хийж чадна гэдэг бол үндсэндээ тэр улс орон, ард түмнийг захирч байна гэсэн үг. Хуулийн дор л хүн төрөлхтөн амьдардаг. Монголчууд үүнийг өөрөөс нь маш хол, их дээгүүр хийгддэг үйл явц гэж ойлгож ирсэн. Тэгвэл тийм биш болжээ, монголчууд аа. Тэрхүү хуулийн лобби гэдэг зүйлийг ард иргэд та бид өдөр тутам хийх боломжтой боллоо. Тэр нь энэхүү d.parliament.mn сайт гэдгийг дахин давтан хэлье.

Басчиг өнөөдрийн Монголын төрийн эрх барих дээд байгууллага УИХ-аас ард түмэндээ төрийн жолоог хамтдаа атгалцах боломжийг олгож байна гэж ойлгож байна. Одоо ганцхан та бидний идэвх, технологийн дэвшлийг ашиглах чадвар, ардчилсан нийгэмд амьдарч буй иргэн гэдгээ ойлгох ухамсар, утасныхаа цаанаас уур хилэнгээ гаргах биш, утсаа ашиглаж улс орноо удирдалцах ухаан шаардсан цаг үедээ ирлээ. Монгол Улсын иргэн та D.Parliament.mn вебсайт болон D-Par­liament апп-ийг өдөр бүр ашигла, энэ нь таны төрийн эрх мэдлээс барилцаж буй хэлбэр юм.

Б.Нямаа

Өнөөдөр монголын нийгмийн сэтгэл зүй завгүй үймэж байна. “Нүүрсний хэрэг”, Коксжсон нүүрс, Ногоон автобус, Сайдын огцролт… бөөн шуугиан. Энэ бүгдэд анхааралгүй яах вэ. Анхаарах, шүүмжлэх, бүр зүхэх ёстой. Засгийн газрын тэргүүний зүгээс Шударга ёсны дайнд мордсон нь үнэн бол ард түмнийхээ дэмжлэгтэйгээр шударга ёсыг тогтоох л ёстой. Бид дэмжинэ.

Гэхдээ нэг айхавтар үйл явдал үлдэж хоцроод байна. УИХ-ын чуулган эхэлж байгаа энэ өдрүүдэд энэ асуудлыг эрх баригчдын анхааралд, улмаар энэ их шуугианд уусгаж алдалгүйгээр ард түмний анхааралд оруулмаар байна. Монгол-Оросын Парламент хоорондын Хамтарсан комисс гэж яг юу байгуулагдав. Энэ яг юу байна вэ. Байнгын ажиллагаатай байна гэж мэдэгдлээ. Хоёр улсдаа ээлжлэн хуралдаж байна гэх юм. Манай УИХ-ын дарга аль эрт зургаадугаар сард ОХУ-д айлчлахдаа ийм хамтарсан Комисс байгуулах шахалтад орж, хүлээн зөвшөөрсөн хэмээн судлаачид бичих боллоо. Ингээд энэ сарын 25-нд хойд хөршийн шахалтаар Монголд Комиссын анхдугаар хуралдааныг хийж байгаа бололтой. Аймшигт 1937 оны их аллага яг ийм намрын өдрүүдэд ЗХУ-аас нэгэн дарга ирснээр эхэлж байсан юм. Тэр орос дарга Монголд ирэнгүүтээ “Онцгой бүрэн эрхэт Комисс” байгуулсан. Хойд хөршийн шахалтаар энд “Комисс” байгуулагдахаар монголчууд хэзээ ч сайнаа үзэж байгаагүйг түүхчид судлаачид бичиж, сануулдаг.

Сая комиссоо хуралдуулах гэж ирсэн ОХУ-ын Төрийн холбооны думын дарга Володин гэх нөхрийн Монголд хийсэн мэдэгдлүүд ноцтой. Тэрээр “Түүхээ сайн санаж яваарай. Мартвал та нарт муу шүү…” гэж хэлэх юм даа. Орос хэл гадарладаг хүмүүст бол яг л ингэж ойлгогдохоор илэрхийлсэн. Улмаар энэхүү Парламент хоорондын хамтарсан комисс нь “Хоёр орны хуулийг харилцан уялдуулж хийнэ” гэж мэдэгдлээ. Монгол Улс бол Парламентийн засаглалтай, Үндсэн хуулиараа засгийн бүх эрх мэдэл парламентийн мэдэлд байдаг. Тэгэхээр монголын парламент батлах хуулиа оросуудаас асууж, тэдний хуультай уялдуулан баталж, хэрэгжүүлэхээр болов уу. Ер нь бол Оросуудад таалагдахгүй хууль батлахгүй гэсэн үг үү. Ингээд бичвэл ноцтой маш олон асуудал энэхүү Хамтарсан комиссын мэдэгдэлд байна.

Ийм ноцтой асуудлыг манай төрийн өндөрлөгүүд яагаад хүлцэнгүй хүлээн авч байгаа юм шиг харагдаад байна. Итгэж ядсандаа “байгаа юм шиг” гэсэн үгээр хэлж байна. Шулуухандаа бол яагаад ОХУ-ын думын даргын тулгаж байгаа саналыг хүлээн авч, хамтарсан хурал хийж, протоколдож байна вэ. Энэ Үндэсний аюулгүй байдал биш үү.

Хатуу хэлэхэд Орос-Монголын Парламентын Хамтарсан комисс нь манай улсын Дээд танхим нь болж байна уу. Манай УИХ нь доод танхим нь юм уу. Дээд хурал нь “Хамтарсан комисс” юм бол манай улсын ҮАБЗ энэ комиссын дор нь ажиллах хэрэг үү. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд гурав маань тус “Хамтарсан комисс”-ын дарамтанд байх уу. Нөхцөл байдлыг дүгнэхэд Монголын байгаа юм байна. Энэ бол сүржигнэл биш, энэ бол эмгэнэл. Энэ бол эх орон аюулд тулгарсан үйл явц. Үүнийгээ ард түмнээсээ нуух нь онц ноцтой хэрэг.

Хэрэвзээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд гурав барьцаанд орсон бол Монгол Улсын язгуур эрх ашиг хохирох болж байна. Тэгэхээр юуны өмнө УИХ-ын намрын чуулган албан ёсоор эхэлж байгаа энэ өдөр эрх баригчдаас, Их хурлын гишүүдээс энэ бүгдэд тайлбар авмаар байна. Төрийн гурван өндөрлөгийн зүгээс мөн тайлбар хийхийг шаардаж байна. УИХ-ын гишүүд ээ!!! Энэ бүх ноцтой асуудал үнэнд гүйцэгдэж, эх орны хувь заяаны асуудал сөхөгдөх цагт төв талбай дээрээ гарч ирээд жагсах ард түмний тоо хагас саяар тогтохгүйд хүрэх байх шүү. Хойдуулын үнэн нүүр царайг ард түмэн өдрөөс өдөрт ойлгон мэдрэх боллоо. Үүнийг та бүхэн наад зах нь нийгмийн сүлжээнээс харж, мэдэрч байгаа байх. 300 мянган иргэн гудамжинд гараад жагсахад хүчрэгдэхгүй. Тэднийг буудан зогсоох гадны ямар ч дарангуйлагч өнөөгийн дэлхий ертөнцөд байхгүй. Эцэстээ бүх хариуцлагыг та бүхэн хүлээнэ. Хүлээх ч ёстой.

Бас ард түмэндээ хэлэх сануулах зүйл байна. Наад ногоон автобус чинь мэдээж чухал. Гэхдээ энэ асуудлаас илүү эх орны хувь заяаны асуудал цаана чинь яригдаж байна. Эрх ашгийн эрэмбэ ард түмэнд байх ёстой. Эх орон нэгдүгээрт.

Эцэст нь нэг л зүйлийг хэлье. Тэр парламент хоорондын Хамтын комисс, харилцан айлчлал, хуулиа харилцан ашигтай батлах… гэдгээс өмнө хоёрхон асуудлыг шийдээдэх. Монголын мах, махан бүтээгдэхүүнийг ОХУ руу гаргахад гаалийн хөнгөлөлт үзүүлчих. Ердөө хэдхэн бараан дээр оросууд эдийн засгийн хоригоо цуцалчих. Дараа нь төмөр замаа өргөтгөх ажлыг эхлүүлчих. Эхний удаад энэ хоёр асуудал дээр эргэлт хийчихвэл та нарт итгэе. Тэрнээс 80 жилийн өмнөх хар өдрүүд, “Онц бүрэн эрхэт комисс”-ыг өнөөдөр дахин үнэртүүлэх чинь монголчуудыг улам болгоомжлол, сэрэмжинд оруулж байна. Дахиад хэлье, парламент хоорондын Хамтарсан комисс гэх хаалттай мэдээлэлд анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй байна, ард түмэн минь…

Б.Нямаа

МАН 2016 оноос хойш Монголыг удирдаж байна. Ерэн оноос хойш гэвэл бараг 28 жил нь Засгийн эрхийг барилаа. Эргээд харахад их, бага хувьчлалаар эхэлсэн эдийн засгийн эрх чөлөөний суурь үндэс Ардчилсан хүчнийхэн чүүтэй чаатай засаглах жилүүдэд тавигдсан байх юм. Иргэд малаа, орон сууцаа хувьчилж аван банкинд тавих барьцаатай болсон ерэн хэдэн оны үеэс. Ингэж эхэлсэн эдийн засгийн эрх чөлөөгөөр монголчууд өнгөрсөн 30 жилд ихийг хийж бүтээх, амжуулах, хөгжлийн дунд шатанд хүрчих байлаа. Гэвч өнөөдөр байж байгаа царайгаа харцгаа. МАН гэдэг ганц тахин шүтэгч намтай, тэднийгээ сонгуулиар 90 хувьтай төрд суулгасан, хариуд нь бүгд ядуу. Одоо бүр дундаж түвшний өрх гэр байтугай дундаж түвшний аж ахуйн нэгжгүй болох зам дээрээ гарлаа. МҮХАҮТ-ын судалгаагаар бүртгэлтэй байсан 40 мянган аж ахуйн нэгжийн тоо одоо 32 мянга болтлоо буурчээ. 2020 оноос хойш 8 мянган компани хаалгаа барьсан гэсэн үг. Тэднийгээ дагаж хэдэн мянган хүн, хэдэн мянган айл өрх улных болсон нь тодорхой. Амьдрал ахуй нь дээрдэж байгаа айл өрх Монголд ганц ч алга. Бүгд л Солонгос, Япон, Австрали… руу дүрвэж байна. Монгол Улсын гурван сая иргэний 1.2 сая нь хүүхэд багачууд, 500 мянга нь тэтгэврийнхэн… Хөдөлмөрлөх насны нэг сая гаруй иргэний 300 мянга нь гадагшаа хараар ажиллаж байна. Яг өнөөдөр 500 мянган хүн л Монголд хөдөлмөрлөж байгаагийн 300 мянга нь төрийн албан хаагчид. Тэгвэл энэ улсад чинь хэн хөдөлмөрлөж байгаа юм бэ. Хэн авч яваа юм бэ. Төрийн худалдан авалт 7.5 их наядад хүрлээ гэж ЗГХЭГ-ын дарга нь мэдэгдсэн. Хувийн хэвшил хаана нь ажиллаад байгаа юм.

Мань мэт шиг үргэлж тоо баримт, статистик сонирхож, нийтлэлдээ ашиглахыг зорьж суудаг сэтгүүлчдийн хувьд Монгол Улсын энэ мэт тоон үзүүлэлт, статистик мэдээллийг хараад зүрх үхэх юм байна шүү дээ. Заримдаа ч энэ бүх тоон үзүүлэлт худлаа байгаасай гэж хүртэл бодох юм.

Эрх баригч МАН сүүлийн найман жилд энэ улс орны төлөө чухам юу хийв. Нүүрс яах вэ, газраас ухаж гаргаад, хүрздэж ачаад, Хятадад аваачаад зарчихаж байгаа зүйл. Орж ирэх мөнгөөр нь амиа зогоож байгаа улс орон. Шударгаар зарж, борлуулж чадахгүй ихэнхийг нь хулгайлаад, тэр хулгайчдыг нь олж тогтоох гэж Л.Оюун-Эрдэнэ, Х.Нямбаатар хоёр “махаа зулгааж” сууна. Үр дүн нь муугүй хэдүй ч хамгийн аюултай нь төр-ард түмэн хоёрыг дайсан болгочихлоо. Өнөөдөр Монголын нийгэмд төр шиг гутамшигтай, ой гутмаар газар байхгүй болсон. Энэ бол эмгэнэл. Ээж минь өглөө цайны дээжээ өргөхдөө хамгийн түрүүнд “Төрийн минь сүлд өршөөж, хүүхдүүдийг минь…” гэж эрэмбэлэн залбирдагсан. Гайхамшигтай уламжлал, хүндэтгэл, соёл биш үү. Одоо тэгж залбирч байгаа аав ээж байна уу. Маргааш нь тодорхойгүй, маргаашдаа итгэлгүй ард түмэн болчихлоо…

Бүтэн найман жил төр барьж байгаа МАН, шулуухан хэлэхэд “сахал” хэмээх Эрдэнэбилэгийн олж цуглуулсан, хурааж хуримтлуулсан хөрөнгөтэй ноцолдохоос өөр ажлыг хийсэнгүй. “Эрдэнэтийн 49 хувийг эргүүлж авах” том акцтай энэ төр хэдэн жил ноцолдов. Монголын төр, Монгол Улсын иргэнээсээ хөрөнгийг нь булааж авах ажил шүү. Оросуудаас гэвэл их өөр хэрэг байлаа. Бодит үнэн цаг хугацааны шалгуураар нотлогддог нь үнэн юм байна. Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувь Оросын мэдэлд хэвээрээ байсан бол өнөөдөр хаалгаа барих нь тодорхой байна. Яагаад гэвэл олж байгаа ашгийнхаа тодорхой хувийг ОХУ-д өгч дайныг санхүүжүүлж байна гэсэн шалтгаанаар олон улсын шахалт үзүүлж, гурав дахь хөршүүдийн дарамтан дор Эрдэнэт үйлдвэрээ хааж, эрх чөлөөт нийгэм, Ардчиллаа сонгохоос өөр аргагүйд хүрнэ. Азаар тэр нэг сахалтай нөхөр сайн муу арга хэрэглэж байгаад Монголын мэдэлд 100 хувь оруулчихаж. Үүнд тухайн үеийн Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг, Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат…гэхчлэн АН-ын цөөнгүй улстөрч гайхамшигтай үүрэг гүйцэтгэжээ. Тэднийг Сүхбаатарын одонгоор шагнамаар байна.

“Сахал” Эрдэнэбилэгийн хөрөнгө ч дуусашгүй золиг бололтой. Дарханы төмөрлөг, Хөтөлийн цемент шохой… гээд алгасъя, түүний оролцоотой ипотекийн зээл нь энэ улсын барилгын салбарыг авч явжээ. Ипотекийн зээлийг зогсоолоо, барилгын салбар унаж эхлэв. Д.Эрдэнэбилэгээс бүгдийг нь хурааж авч ард түмэндээ өгнө л гэх юм. Монголд бол ард түмний өмч гэдэг нь авлигачдын мөнгөний эх үүсвэр байдгийг цэцэрлэгийн хүүхэд ч мэдэхээр болчихоод байна шүү дээ. Ард түмэнд наалдах юм юу байгаа юм бэ. Юу ч байдаггүй учраас л ерэн оноос хойш төрийн мэдлийн бүх өмчийг хувьчилж, ард иргэддээ өгсөн биз дээ. Үүний хүчинд л Монгол улс ардчилсан нийгэм, ардчилсан улс гэж дэлхийд харагдаж байна. Ардчиллын тухай ойлголт маш тодорхой шүү дээ. Эдийн засгийн эрх чөлөө, үзэл бодлын эрх чөлөө хоёрыг хэлдэг.

Энэ хоёр эрх чөлөөг л эрхэмлэн дээдэлдэг улс төрийн хүчин, улстөрчид тухайн ард түмний итгэл найдвэр, дэлхий дэх нэр хүнд байдаг юм байна. Ингэж харвал муу муухайгаараа дуудуулдаг Ардчилсан хүчний удирдагчид болох өнөө муу Ц.Элбэгдорж, Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт, Э.Бат-Үүл, бизнесмэн “сахал” хэмээх Д.Эрдэнэбилэг… гээд энд нэр нь дурдагдаагүй олон хүн Монголын эдийн засгийг сэргээж, Монголд “юм” олж ирэх бодлого хэрэгжүүлж байжээ. Дубайн гэрээгүй бол өнөөдрийн Оюу толгой юу болж хувирах байсныг боддог, тунгаадаг хүмүүс эрх биш энэ улсад бий байх. Тэгвэл АНУ-д орогнож байгаа Ч.Сайханбилэг энэхүү Дубайн гэрээг байгуулсан ялд унах гээд эх орондоо ирж чадахгүй байна шүү дээ. Ийм ардчилсан улс байдаг юм уу.

Энэ мэтчилэн эргэж харах, эрүүл ухаанаар тунгааж эргэцүүлэх, зөв дүгнэлт хийх цаг эрх баригч МАН-ын тухайд болжээ. МАН-ын зүгээс Засгийн эрхэнд найм дахь жилдээ суух гэж байна. Яг үнэндээ “сахал” Д.Эрдэнэбилэгийн олж ирсэн, өөд нь татсан, эмхэлж цэгцэлсэн хөрөнгийг хураахаас өөр ямар ажлыг хийснийг сайн мэдэхгүй байна. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд “Халзан бүргэдэйн орд” байна… Түүний 100 хувийн өмч шүү дээ…

Б.Нямаа

Хамгийн чухал нь ирэх өвөл улаанбаатарчууд утаагүй, утаа багатай орчинд баймаар байна. Хоолой аргаж, сэрвэгнэж, ханиалгадаггүй хүн энэ хотод алга боллоо. Цаашлаад уушги, улаан хоолой, амьсгалын замын үрэвсэлгүй иргэнгүй болов. Энэ бол эмгэнэл, энэ бол сүйрэл, энэ бол үндэсний аюулгүй байдал.

Нэгэнт ингэтлээ арчаагаа алдсан монголчууд бидний хувьд утаагүй амьдрах нь хамгийн чухал. Тэр шуугиан болгоод байгаа Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэнгийн мэдээлсэн “Хагас коксжсон нүүрс Хятадаас оруулж ирэхийг буруу, зөв” гэж маргах нь үнэндээ утгагүй болчихлоо. 177 тэрбум төгрөгийг үрэх нь, урд хөршид өгөх нь, дундаас нь хусах нь, албан тушаал, авлигын гэмт хэргийн шинжтэй байна… хэмээн сошиалаар бүгд л муулж, шүүмжилж байна. Нийслэлчүүдийг туршилтын туулай болгох нь гэсэн суртал хүчээ авлаа. Тэгвэл тэгээд цаг алдалгүй утаагүй амьдрах ямар арга та нарт байгаа юм бэ. Тухайлбал энэ өвөл. Хэл л дээ. Үүнд хэн буруутай юм бэ. Өнөөдрийн төр засаг буруутай гэж хэлэх хүн байгаа бол тэднийг та нар л сонгосон шүү дээ. Тэдний хэн нь ч тооноор давхиж орж ирээд шийдвэр гаргагч, бодлого боловсруулагч болчихоогүй. Бодит үнэн эцэстээ үүн дээр л тулж очно. Тэгэхээр үнэнтэй үнэнээрээ нүүр тулах цаг болжээ.

Үнэхээр тэр хагас кокс нүүрс нь энэ өвөл утааг хоёр

дахин бууруулах нь үнэн юм бол Б.Чойжилсүрэнгийн шийдвэрийг дэмжье. Өөр ямар ч арга байхгүй. Төр засгийн зүгээс нийгмийн сүлжээнд санал шүүмжлэлээ илэрхийлж байгаа хэдэн хүний пост, комментоор ажлаа явуулмааргүй байна. Шийдвэр гаргасан бол түүндээ тууштай байцгаа. Та нарыг ард түмний нэрийн өмнөөс бодлого боловсруулж, шийдвэр гаргаж, улс орноо удирдаад яв гэж итгэл үзүүлэн сонгосон. Хуулиараа эрх үүрэг олгосон. Түүнийгээ хэрэгжүүл.

Өнгөрсөн жилүүдэд нийслэлийн утааг 50 хувь бууруулсан гэх сайжруулсан түлшний хольц болох мидлингийг мөн л урд хөршөөс авч байсан. Тэгээд нийслэлийн баруун, зүүн хоёр талд үйлдвэрлэн иргэдэд утаагүй түлш нэрээр тарааж байсан. Тэгвэл мидлингийн дараагийн технологи нь кокс, хагас кокс юм. Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэнгийн хувьд дараагийн технологи болох хагас коксийг нь оруулж ирье гэсэн байна. Иргэдийн зүгээс “Хятадаас хагас кокс худалдаж авахгүй эх орондоо үйлдвэрлэе, манайд хангалттай бий, бид үйлдвэрлэж чадна…” гэхчлэн саналыг их гаргаж байна. Эрчим хүчний яамны зүгээс бол үйлдвэр энэ өвөлдөө яагаад ч амжихгүй учраас ирэх өвлийг ингэж давъя, урд хөршөөс авч, утаа багатай давцгаая гэжээ. Ердөө ийм л энгийн ойлголт, энгийн үнэнийг төр засгаас бидэнд тулгалаа.

Мидлинг бол яаж ч сайжруулаад утааг 40 хувь бууруулдаг. Өөр хөгжүүлэлт байхгүй. Хагас кокс бол хамаагүй сайн үзүүлэлттэй. Бараг утаагүй шахам болгодог. Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн гол нь хэвлэлээр тайлбарлахдаа иргэдийн дургүй хүрэхээр мэдээлсэнд учир нь байгаа юм. Туршилт ч гэх шиг. Хятадууд хэдэн жилийн өмнө бол яг манайх шиг мидлингтэй түлш түлж байсан. Одоо хагас кокс болгочихсон. Утаа алга болсон. Тэр л технологийг ингэж урагшгүй тайлбарласнаар нийгэмд стресс нэмлээ. Буруу ойлголт болоод явчихлаа. Тэгэхээр эрх баригчид аливаа шийдвэрээ нийгэмд танилцуулахдаа, болгоомжтой, хянуур, маш ойлгомжтой, зөвөөр тайлбарлаж байхгүй бол ганцхан буруу үгийн алдаанаас болж гаргасан олон сайн, ухаалга шийдвэр чинь нийгмийн сүлжээн дэх хэдэн хүний шүүмжлэлээс болж “будаа болж” байгаад дүгнэлт хийх цаг болсон шүү. ХХААХҮийн сайд Х.Болорчулуун гэхэд үхрийг цахим ээмэгжүүлэх маш сайн төслийг яаж буруу мэдээлээд будаа боллоо. ХААн салбараа сэргээх, мах импортлох хамгийн суурь шийдвэрээ тэгээд л сөнөөсөн. Түүн шиг л алдааг энэ Засгийн газрын сайдууд их хийх юм даа.

Ер нь бол өнөөдрийн байдлаар Улаанбаатар хотын иргэд 540 орчим мянган тонн шахмал түлш түлж байгаа. Нэг тонн шахмал түлш үйлдвэрлэхэд мидлингээ үнэгүй авч байгаа хэр нь 450,000 төгрөгийн өртөгтэй. Харин ард иргэдэд 150,000 төгрөгөөр борлуулдаг. Үнийн зөрүү, алдагдлыг өнөөг хүртэл “Эрдэнэс Таван толгой” ХХК үүрдэг. Өнгөрсөн жил утаа их байна, тэвчихэд хэцүү байна гэх шүүмжлэл ихээхэн гарсан. Иймд мидлинг буюу түүхий эдээ хагас коксоор сольж үзэхээр туршиж үзсэний эцэст ийнхүү хагас коксийн асуудал хөндөгдсөн юм билээ.

Хятад, Солонгос, Япон гээд олон улсын туршлагыг судалж үүнээс Хятад улсад байгаа технологийг хэрэглэх шийдвэрийг гаргасан. Ингээд хагас коксжсон 80 тонн түлш импортолж, баруун болон зүүн үйлдвэрт шахмал түлш үйлдвэрлэн 97 удаагийн галлагаа хийж үзсэн байна. Үр дүнг лабораторид шинжлүүлэхэд тоосонцор одоо байгаа мидлингийн түлш бол 157 мкг м.куб байсан бол 43 болжээ. Дэгдэмхий 19.5аас 11.8 хувьтай гарсан. Хүхрийн хэмжээ 0.97 хувь байсан бол 0.41 хувьтай гарсан үр дүнтэй байна. Ойролцоогоор 45 орчим хувь буурсан үзүүлэлттэй. Өөрөөр хэлбэл агаарын бохирдлын хэмжээ одоо байгаагаас хоёр дахин буурах тооцоог гаргасан. Туршилтын үр дүн нь энэ.

Хэрэв нийслэлээс 177 тэрбумын бонд гаргасан тохиолдолд 115 мянган тн хагас коксжих нүүрсийг ойрын хугацаанд буюу ирэх арваннэгдүгээр сарын 15-н гэхэд тендерийг зарлаж, үйлдвэрлээд 2023 оны арванхоёрдугаар 15наас 2024 оны арванхоёрдугаар сарын 31 хүртэл түлнэ. Үүнийгээ Б.Чойжилсүрэн сайд мэдээлэхдээ “Туршиж үзнэ” гэж хэлсэн. Энэ үг нь мушгигдаж, алуулах шахаж байгаа. Гэхдээ утааг бүрэн алга болгоно гэж хэлээгүй. Тэдэн хувиар багасгая гэж байгаа нь сая дурдсан үзүүлэлтүүд. 177 тэрбум төгрөгийн 30 орчим тэрбум нь асаагч, бусад нь хагас кокст зарцуулагдах юм билээ. Хагас кокс импортлоод ирвэл нэг тонн шахмал түлшний үнэ 1.5 сая төгрөг болно. Нэг тонныг нь 150,000 юм уу 200,000 төгрөгөөр зарах болно. Үүнээс илүү үнээр борлуулж чадахгүй. Үүнийг хамгийн төгс төгөлдөр шийдэл гэж хэлэхгүй нь тодорхой. Гэхдээ үүнээс өөр гарц энэ өвлийн аман дээр яагаад ч байхгүйтэй монголчууд, нийслэлийнхэн эвлэрэх цаг болжээ.

Ер нь бол Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэнгийн айхгүй хэлж байгаа энэ туршилт гэдэг үгний хэрэгжилт нийслэлийн захын дүүргүүдэд хэрэгжинэ. Тэнд үр дүн хэрэгжилт харагдана. Мэдээж утаа буурах нь тодорхой байх. Тэгэхээр эсрэгээрээ Улаанбаатар хотын төвдөө утааны эсрэг арга хэмжээ явагдахгүй нь. Шулуухан хэлэхэд Улаанбаатар хотын төв утаатай, захын хорооллууд нь утаагүй өвөлжих болох нь уу. Ийм л дүр зураг харагдаж байгаа.

Бусад улс оронд шинжлэх ухааны үндэстэй туршилтаар батлагдсан утаа бууруулах энэ төслийг одоо ийм тулсан цагт буруутгаад яах вэ. Улс төржүүлээд харахад МАН-ын 2024 оны сонгуулийн хөзөр байсан ч яахав. Ид хүйтэн, утааны дөрвөн сар дотор утаа буурч, цаашид зөв замаа олж чадвал олон зуун мянган хүний эрүүл мэндэд ач тустай. Олон мянган өндөр настан, нялх балчир хүүхэд, амьсгалын замын үрэвсэлт өвчинтэй олон зуун иргэдийн эрүүл мэнд, амь нас 177 тэрбум төгрөгөөс үнэтэй. Бодит байдал ийм болохоор Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн Та шинжлэх ухааны судалгаагаар баталгаажсан туршилтыг хийх гэж байгаа бол зориглоод хийчих ээ. Бид дэмжье.

Б.Нямаа