Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Зүүн гар талаас эхнийх нь академич Л.Болд

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич Л.Болдтой ярилцлаа.

---

-Юуны өмнө танд Туркийн Шинжлэх ухааны академийн 2018 оны шагнал хүртсэнд баяр хүргэе. Энэ шагналын талаар танилцуулахгүй юу?

-Баярлалаа. Туркийн шинжлэх ухааны академаас дэлхий нийтэд зарлагддаг шагнал юм байна. Энэхүү шагналыг 2015 оноос эхэлж биологи, анагаах, нийгэм хүмүүнлэг, техник технологи гэсэн гурван чиглэлээр олгодог юм байна. Энэ удаагийн шагналд техник технологи чиглэлээр Сингапурын эрдэмтэн, нийгэм хүмүүнлэгээр Бухарисын их сургуулийн профессор мөн миний бие, биологи анагаах ухааны салбарт нь турк гаралтай мөртлөө Америкийн иргэншилтэй эрдэмтэн бид дөрөв шалгарсан байсан. Шагналыг Турк улсын ерөнхийлөгч Рэжэп Тайип Эрдоган гардуулдаг уламжлалтай юм байна. Өнгөрсөн сарын 26-нs өглөөний 10:00 цагт бэлэн байгаарай гэсэн урилга ирсэн. Эхлээд Турк улсын ерөнхийлөгчийн ордонд орлоо. Олон шат дамжлагатай юм байна. Рэжэп Тайип Эрдоган ерөнхийлөгч шагнаж байгаа хүмүүсийнхээ гэр бүлийн хүмүүст баяр хүргээд хамт зургаа авахуулсан. Туркийн шинжлэх ухааны академийн ерөнхийлөгчөөс ирсэн захидалд “Таны эртний Турк болон Уйгар, урианхай хэл болоод Саяаны турк хэл монгол хэлтэй хэрхэн холбогдох харьцааг судалсны учир энэ шагналыг олгоё” гэсэн байсан.

-Монгол хэлийг баялаг үгийн сантай, басхүү эртний хэл гэдэг?

-Хэл бол нийгмийн гишүүдээ нэгтгэж, хөгжлийг хурдасгах хүчирхэг зэвсэг юм. Аль ч нийгмийн үед энэ үүргээ гүйцэтгэсээр ирсэн. Эх хэл маань балар эртний үеэс мөхөлгүй орчин цагийн монгол хэл хүртэл монголчуудын оюун ухаанаар тэжээгдэж, үгийн сан баяжин, хэл зүй улам төгөлдөржиж, хөгжин ирсэн. Монголчуудын хэрэглэж ирсэн бичиг үсэг энэ их өвийг хадгалан үлдээхэд их үүрэг гүйцэтгэсэн нь тодорхой юм.

-Монгол хэлийг хэзээнээс эхэлж судалж байсан юм бол?

-Судалсан гэж яривал их эртний түүх ярих болно. Монгол хэлний анхны судалгааны бүтээл XIII зуунаас эхэлсэн байдаг. Барагцаалбал XVII зууны дунд үеэс өнөөдрийн үе хүртэлх хугацааг орчин цагийн монголчуудын утга зохиолын үе гэж үздэг. Монголчуудын дээд өвөг нүхэн гэрт амьдарч байх үеийг тусгасан үг хэллэг орчин цагийн монгол хэлэнд одоо ч байна. Түүгээр улбаа хийгээд эртний хэл гэж тооцдог. Дорнын их соёлыг бүтээсэн эртний самгард хэл гэж байна. Одоо энэ хэл мөхчихсөн. Латин хэл байна, энэ бас мартагдчихсан. Эдгээр хэлтэй харьцуулахад монгол хэл түүхэн урт хугацааны турш мөхөөгүй ирсэн нь эх хэлний маань гайхамшиг. Манай хэлэнд бусад хэлнээс ялгарах олон гайхамшгийн нэг нь энэ.

-Монголчууд хэзээнээс бичиг үсэгтэй болсон юм бол?

-Олонх судлаачдын үзэж байгаагаар Хүннү гүрний үед бичиг үсэг үүсэх нийгэм, түүх, соёлын нөхцөл бүрэлдэн тогтсон байж. Ер нь монгол хэл хэдийд үүссэн бэ гэдгийг бид хэлж чадахгүй. Гэхдээ бичгийн хэл харьцангуй эртний үед бий болжээ. МЭӨ 425 онд монгол хэлний эртний үед хамаарагдах Табагачийн эзэн хаан шинэ үсэг 1000 гаруйг зохиож эх хэлээ төрийн хэл болгож байсан тухай түүхэн сурвалжид тодорхой тэмдэглэгдсэн. Тэгэхээр Табагачийн үеийн бичгээс өмнөх хуучин бичгийг хятадын түүхчид Кэ-мо “мод хэрчих” үсэг гэж тэмдэглэсэн байдаг. Кэ-могоос нэлээд боловсронгуй болсон хадны бичгийг туркууд авч хэрэглэсэн байдаг. Монголчуудын бичиг үсэг сольсон түүхийг аваад үзвэл эх хэлнийхээ авиаг тодорхой тусгасан бичиг үсгийг л хэрэглэх гэсэн тэмүүлэл байсан. Монголчууд төр гүрэн байгуулагмагц бичиг үсгийн тогтолцоондоо ямагт анхаарч ирсэн. Тухайлбал, Кидан гүрний үед Киданы их, бага бичиг зохион хэрэглэж байсан бол Монголын эзэнт гүрний үед уйгаржин монгол бичгийг төрийн бичиг болгон хэрэглэсэн баримт “Монголын нууц товчоо”-нд тодорхой тэмдэглэгдсэн байдаг. Хубилай хаан Юань гүрнийг байгуулахад Пагва ламаар дөрвөлжин үсэг зохиолгож улсын бичиг болгосон байдаг. Тэгэхээр монголчууд бичиг үсэгтэй болсон нь МЭӨ 425 оноос өмнөх үе болж тааарах гээд байна. Бид яагаад олон хүн амтай хөрш орныхоо хэл соёлыг аваагүй юм бэ гэхээр манай улс хэл соёл, бичиг үсгийн талдаа маш өвөрмөц бодлого барьж ирсэн түүхтэй холбоотой. Хэрвээ манай өвөг дээдэс хөрш орныхоо бичиг үсгийг авсан бол тэдэндээ уусаад их л амархан байх байсан биз дээ. Бичиг үсэг авсан түүхийг харвал соёлтой орноос, гэхдээ орчин үеийн хэлээр бол гурав дахь хөршөөсөө авч байсан шүү. Тухайлбал, уйгаржин монгол үсгийг Дундад Азид амьдарч байсан Согдуудаас, дөрвөлжин үсгийг Гимилайн уулсын цаана орших төвдүүдээс, соёмбо үсгийг эртний ланз үсгээс үлгэрлэн авсан байх жишээтэй. Эдгээр үсэг бичгүүд тухайн үеийнхээ монгол хэлний хөгжлийн онцлогийг сайтар тусгаж байсан нь монгол хэлийг урт хугацаанд харилцааны үүргээ гүйцэтгэхэд нөлөөлсөн юм.

-Турк хэлэнд монгол хэлний үг олон байдаг гэж сонсож байсан юм байна?

-Хэл шинжлэлийн онолын үүднээс монгол, турк, манж, түнгүс хэлийг нэг гаралтай гэж үздэг. Тэдний өвөг дээдэс алтай уулсын орчмоор нутаглаж байсан учраас алтай хэл гэж нэрлэх болжээ. Мөн энэ бүлэг хэлний бүрэлдэхүүнд Солонгос, Японы эртний хэлийг ч оруулдаг.

-Кирилл үсэг авсан нь зөв байсан уу?

-Би кирилл үсэг бичгийг авсан нь зөв гэж хэлнэ. Уйгаржин бичгээ авъя гэхэд ярианы хэл бичгийн хэл маань дэндүү холдоод байсан. Бас нийгэм түүхийнхээ бодит байдлыг бид зөв үнэлэх хэрэгтэй гэж боддог. Түүхээс үзвэл тэр үеийн сэхээтнүүд латин үсэг авах гэж үзсэн юм билээ. Латин үсгээр монгол хэлийг тэмдэглэхэд хэцүү. Одоо ч гэсэн латин үсгийн хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа боловч бид ө, ү үсгээ хос, урт эгшгээ яаж тэмдэглэх зэрэг маргаан тасралтгүй гарч байна шүү дээ.

-Таны үндсэн мэргэжил хадны бичиг судлаач. Энэ чиглэлээрээ хэд хэдэн ном хэвлүүлсэн гэж сонссон?

-Би 1971 онд МУИС-ийг монгол хэлний мэргэжлээр төгссөн. Манай төгсөлтөөс хоёр хүүхдийг Шинжлэх ухааны академи авна гэж Намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга нарын зөвлөгөөний шийдвэр гаргуулж байсан юм билээ. Хоёр хүүхдийн нэг нь академич Х.Сампилдэндэв, нөгөө нь би. Тэр үед халамжлан хүмүүжүүлэгч гэж эрдэмтдийг томилж байсан. Намайг академич А.Лувсандэндэв гэж хүнд хуваарилсан. Багш маань “Чи намайг дагаад турк судлаач болох уу” гэж асууж байсан. Тэр үеийн нөхцөл байдал турк судлал зайлшгүй гарах хэрэгтэй байсан. Би ч сониуч зандаа хөтлөгдөөд зөвшөөрсөн. Хөвсгөлийн хойгуур цаатан урианхайн хэл аялгууг судлуулж нэг жил намайг дагуулж явсан. Дараа нь ганцаараа зургаан жил явж материал бүрдүүлсэн. Тэр л судалгааны ажлаараа би дэд эрдэмтэн болсон хүн. Тэр үед хадны бичиг гэдэг юм судлах ажил ид өрнөж, ЮНЕСКО ч шаардаж байсан юм байна лээ. Ингээд тэр үед ЗХУ-ын эрдэмтдийг дагаж хөдөө орон нутгаар явж эртний Түрэгийн хөшөө дурсгалын талаар судалж эхэлсэн юм. Энэ чиглэлийн судалгааны ажлуудаа нэгтгэж зохиолын хэлбэрт оруулж дөрвөн ном болгож хэвлүүлсэн. Тэгж л турк судлал руу хөл тавьсан маань тэр. Монгол нутаг уудам, хөшөө дурсгал энд тэнд байдаг. Турк хөшөө дурсгалын 60 гаруй байрлалд 100 орчим хөшөө байна. Тэр бүрийг судлах шаардлагатай.

– Олон арваараа нутагших болсон харь үгсийн талаар шүүмжлэл их явдаг?

-Мэдээж худалдаа харилцаа маш их байсан нийгэм түүхийн нөхцөл байдлаас болж нэг хэлнээс нөгөө хэлэнд орсон үг бол байх. Аль ч хэлэнд байдаг. Гэхдээ тухайн хэлний үгийн сангаа баяжуулж байдаг юм.

-Орчин цагийн монгол хэлний талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Одоо монгол хэл судлалын талаар улам эрч хүчтэй ажиллах хэрэгтэй байна л даа. 2002-2012 онд Монголын жишгээр дэлхий нийтээр бичигтэн болох НҮБ-ын тогтоолыг батлуулсан. Монгол хэлний цахим толь, Монгол хэлний тайлбар толь зохиох ажлыг Ерөнхийлөгчийн ивээл дор гүйцэтгэж байсан. Харин шүүмжлэлтэй байгаа асуудал нь монгол хэлний цахим сан хөмрөгийг одоо хүртэл байгуулж чадаагүй байна. Орчин цагийн монгол хэл бүрэлдэн тогтсон нь XVII-XVIII зуунаас эхлэлтэй. “Мэргэд гарахын орон”, “Ганжуур данжуур”-ын үеэс эхэлж орчин цагийн монгол хэл гэсэн ойлголт гарч байгаа юм. Яагаад гэхээр тэр үеэс эхлээд бидний одоогийн хэрэглэж байгаа хэл зүй, үгийн сангийн хэм хэмжээ бүрэлдэн тогтож, өөрийн хэв загварыг олсон байсан. Тэр үеэс хойших бүх зохиолын хэлийг цахим санд оруулах хэрэгтэй. Тэгж байж монгол хэлний тайлбар толийг хийх ёстой юм. Монголын уран зохиолын дээд 108 боть хийсэн. Тэр бол зөвхөн нэг хэсэг нь. Уран зохиолын хэл гэдэг монгол хэлний нэг л хэлбэр. Үүнээс гадна шинжлэх ухаан техникийн нэр томьёо, албан бичгийн хэл, хэвлэл мэдээллийн үгсийг цахим сонинд оруулах хэрэгтэй байгаа. Шинэ нийгэмд шинэ үг хэллэг олон гарна. Монгол хэлэнд нэмэгдэж байгаа ачаалал их. Бидний ажлыг хөнгөвчлөх шинжлэх ухаан техникийн дэвшлийг ашиглах хэрэгтэй. Ард түмнийг бичиг үсэгт сургахад нөлөөлөх хэл шинжлэлийн хүчин зүйлийг эрдэмтэд боловсруулдаг. Өөрөөр хэлбэл, төрийн бодлоготойгоо нийлж байж үр дүнд хүрдэг. Иймээс монгол хэлийг шинжлэх ухааны хэл болоход төр засгийн нөлөөлөл их бий.

“Болор цом-36” наадмын тэргүүн байрын шагналт, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Б.Баттулгатай ярилцлаа.

---

-“Болор цом-36” наадмын тэргүүн шагналыг хүртсэнд баяр хүргэе. Мөн ерөнхий боловсролын сургуулиас анх удаа ардын багш энэхүү наадамд тэргүүн байр эзэллээ. Нэр тань дуудагдаж байх мөчид ямар мэдрэмж төрж байв?

-Баярлалаа. Тэгэлгүй яахав. Ардын багш ардын цолтон боллоо. Сургууль маань Болор цомтой боллоо. Болор цомын үеэр даваа ахих тусам олон бодол толгойд эргэлддэг юм билээ. Би түрүүлнэ гэж бодоогүй л дээ. Нэрээ сонсоод итгэмээргүй, тэгсэн хэрнээ их гоё мэдрэмж төрсөн. Энэ жилийн наадам Говьсүмбэр аймагт 36 дах удаагаа өнгөлөг, өргөн дэлгэр сайхан болж өндөрлөсөн. Өнгөлөг, өргөн дэлгэр гэж хэлэхийн учир нь Тува, Өвөрмонгол гэх зэрэг хилийн чанад дахь монгол туургатны яруу найрагчид маань МЗЭ-ийн 90 жилийн түүхэн тэмдэглэлт ойд зориулж шүлгүүдээ уншлаа. Миний бие энэ сайхан наадамд тэргүүлсэндээ маш их баяртай байна. Би “Болор цом 21” наадмаас хойш өдийг хүртэл 15 жилийн турш өөрийгөө сойсон. Энэ удаагийн наадамд “Дүүгүүрийн чулуу”, “Эргэх ургахуйн эгшиглэнт тавилан”, “Талархлын шүлэг буюу гүн ухааны сүлжээ бодролууд” хэмээх “Эрхин сонет” шүлгээрээ оролцлоо. Би “Гүн ухааны сүлжээ бодролууд” гэх бүлэг шүлэг бичье гэж бодож байгаа юм. Нэг нэртэй мөртлөө дотроо өөр өөр. “Болор цом” наадмын түүхэнд хамгийн урт шүлэг уншсан л даа. Аливаа зүйлийг өөрчилсөн, шинэчилсэн маягаар хүрсэн байх гэж бодож байна. 2015 оны “Болор цом” наадам ердөө мартагддаггүй. Хүн их сонин юм билээ. Тэр жил би өөрийгөө үхэж байна л гэж зүүдлээд байсан юм. Ийм зүүд ахиж зүүдлэхгүйн тулд өглөө босоод тэрхүү сэрэл мэдрэмжээрээ шүлэг бичье гэж бодсон. Ингээд л “Мөнгөн шөнө” гэдэг шүлгээ бичсэн. Мөн зүүдтэйгээ холбоотой хэд хэдэн шүлэг бичсэн юм. Наадам ч дөхсөн байсан. Ингээд хоёр шүлгээ явуултал тэнцчихсэн. Энэхүү шүлэг маань үхэж байгаа мэт боловч үхлээс нэг хаалт хийсэн байгаа.

Мөнгөн шөнөөр би холын холыг зорино

Мөрөөдлөө хүүдээ үлдээчихээд аниргүйн гэгээнд уусна

Ийм аялалаа бодохоор сэтгэл нэг л дэнслээд

“Ирж буй цагийн тухай асгаруулан дуулмаар бодогдоно” гэх энэ мөрийг хэлж байгаа юм. Цаашдаа ч уран бүтээл минь үргэлжилнэ гэсэн утгатай.

-“Болор цом” яруу найргийн наадмын талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Наадам дөхөөд ирэхээр сэтгэл догдлоод, нойр хүрдэггүй. “Болор цом” яруу найрагч, уншигч хоёрыг уулзуулдаг хамгийн гэгээн наадам гэж боддог. Ийм хэмжээний яруу найргийн наадам цөөхөн оронд л болдог. Жил ирэх тусам наадам маань улам өргөжин тэлж байгааг харах сайхан байна.

-Яруу найрагч болох зам мөр ээжээс тань улбаатай гэж сонсож байсан юм байна. Багаасаа яруу найрагт дурлаж байв уу?

-Яруу найргийн замд ээж минь болоод багш нар маань хөтлөн оруулсан. Бага насанд минь монгол хэл, уран зохиолын багш Өлзийбат, дараа нь МЗЭ-ийн Цэдэндоржийн нэрэмжит шагналт Л.Мягмарсүрэн багшаа нэрлэх байна. Би хоёрдугаар ангиасаа эхлээд хүмүүсийн шүлгийг уншдаг хүүхэд байлаа. 1980-аад оны эхээр гэсэн үг. Тухайн үед ээж маань Завхан аймгийн Жаргалант нэгдэлд ахлах тогоочоор ажиллаж байсан юм. Намайг дөрөвдүгээр ангийн сурагч байхад нэг өдөр ээж маань “Пионерийн үнэн” сонин аваад ирдэг юм байна. Монголын багш нарын баярыг угтсан хүүхдүүдийн дундах шүлгийн уралдааны зар тэр сонин дээр гарчихсан байсан. Ээж маань “Миний хүү энэ тэмцээнд шүлэг бичиж оролцооч гэдэг юм. Би шүлэг зохиож чадах болов уу гэтэл миний хүү чадна аа чадна” гэж хэлдэг юм байна. Удаа ч үгүй хэд хоногийн дараа бүр хуучирсан “Үнэн” сонин авчирдаг юм байна. Энэ дээр багшийн тухай дөрвөн аятайхан мөр байна. Миний хүү хуулаад биччих. Хаа байсан 50,60-аад оных юм байна. Хэн мэддэг юм гэсэн юм. Тэгэхээр нь би өнөөхийг нь хуулаад л биччихсэн. Нэмээд дөрвөн мөр ээж маань хэлж өгдөг юм байна. Би ч нэг их сүрхий амьтан болж, хоёр хүний найман мөр шүлгээ уралдаанд явуулах гээд сургууль дээрээ аваад ирлээ. Манай сургуулийн Лхамсүрэн багш их гоё бичнэ. Багшаар нэр хаягаа дугтуйн дээр бичүүлсэн чинь миний нэрийг буруу биччихдэг юм байна. Би чинь уг нь Базарсадын Тулгаа юм шүү дээ. Багш Базарсадын Баттулга гээд биччихлээ. Багшийн минь бичиг маш гоё байсан учраас тэр чигээр нь явуулчихсан. Тэгсэн тэр шүлэг уралдаанд тусгай байрт орчихсон. Хуулж бичсэн дөрвөн мөр шүлэг

Ачит багшийн минь алдар

Алтайн уулнаас өндөр дөө

Агуу түүний сургаал нь

Арвин тэнгисээс ч гүн дээ гэх нэрт яруу найрагч, орчуулагч Доржийн Гомбожав агсны дөрвөн мөр байсан.

Харин ээжийн маань хэлж өгсөн дөрвөн мөрт:

А үсгийг зааж өгсөн

Ачит багш таниараа

Багачууд хүүхэд бид

Бахархан дурсаж явдаг даа байсан юм. Ингээд наймдугаар ангиа төгсөөд нэрээ өөрчилсөн дөө. Шүлэг бичих эхлэл маань хуулан бичлэг байсан ч түүнээс хойш хүний мөр бадагнаас нэгийг ч хулгайлалгүй өөрийхөө зүрх сэтгэлийн дагах аян маань эхэлсэн дээ. Би түмэн олныхоо хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн яруу найрагч болохыг хичээсээр яваа. Миний зовлон бол ард түмний зовлон. Зүрх сэтгэлдээ ард түмний шаналал гунигийг тээдэггүй нэг ч яруу найрагч байдаггүй.

-Яруу найрагчид онгод орно гэж ярьдаг л даа. Таны шүлэг бичих онгод хэрхэн төрдөг вэ?

-Би онгод орохоороо шүлэг бичнэ гэж боддог хүн биш л дээ. Өдөр болгон гайхамшигтай, гоё санаа олсон даруйдаа хаана ч хамаагүй тэмдэглэж шүлэг болгохын шаналалд хөтлөгддөг. Би ихэвчлэн үүр цүүрээр шүлэг бичдэг. Үүрээр нэг сайхан шүлэг биччихэд тэр өдрийнхөө ажлын тэн хагасыг хийчихсэн юм шиг санагддаг. МЗЭ-ийн анхны номын худалдаа гэж зарлагддаг юм. Анх 2002 онд “Гэгээн үдшийн хөрөг” гэдэг ном маань шалгараад хэвлүүлж байсан. 2007 онд “Ноён аялгуу” гэх Өмнөговь аймгийн ноён сумын уул усыг магтсан ном гаргаж байсан. Говь нутгийг хангайн хүү яаж мэдэрч байгаагаа харуулсан агуулга бүхий шүлгүүд бий. 2010 онд “Туурвигүй цагийн эгшиглэн”, “Хүн чанарын эрэлд” гэж хоёр ном гаргасан. 2013 онд “Арцад тэнгэр” гэх бүрэн хэмжээний номоо гаргалаа. Сүүлд “Тогоруун дуу яргуй болно” номоо цөөхөн хэвлүүлээд номынхоо зардлаар хотод нүүж ирсэн дээ.

-Та Завхан аймгийн уугуул хүн. Таны тухай Б.Золбаяр сэтгүүлч “Гэгээн хэсүүлчин” гэх хөрөг бичсэн. Та тэгэхээр их л аймаг хошуу дамжиж явдаг хүн байж дээ гэж бодогддог юм?

– Би Завхан аймгийн Их-Уул сумын хүн. Аав маань анчин хүн байсан. Миний аав цэрэгт татагдаад 1939 оны Халх голын дайн, 1945 оны чөлөөлөгдөх дайнд оролцож байсан. Аав минь урт насалж чадаагүй л дээ. 1982 онд намайг гуравдугаар ангид орох жил бурхан болсон. Тухайн үед аавтайгаа явж байгаа хүүхдүүдийг хараад цагаахан атаархдаг байлаа. Би аавдаа зориулж гурван шүлэг бичсэн. Монголын уудам нутгийн сум сумдад очиж монгол хэл, уран зохиолын багш хийгээд явдаг. Аль зүүн аймгаас шагналд авсан хургаа өвөртөлсөөр баруун талд байх уугуул хотондоо авч очиж билээ. Мөн Архангай аймгийн Эрдэнэбулган сумын IV арван жилийн сургуульд багшилж байсан. 2017 оноос Сүхбаатар дүүргийн тэргүүний “Эрдмийн хөтөч” 58 цогцолбор сургуульд монгол хэл, уран зохиолын багшаар ажиллаж байна даа. Ховдын дуутаас Дорнодын чулуун хороот хүртэл их сайхан нутгаараа бүтэн сайхан тэнэж үзэх хүсэлтэй хүн дээ гэж би хэлж байсан юм. Ер нь бол тийм хүсэл мөрөөдөл үргэлжид бодогдож явдаг. Сайхан эх орноо тойрч тэндээс төрсөн сэрэл мэдрэмжээ шүлэг болгох сон хэмээн боддог. Тэр агуулгаар ч “Гэгээн хэсүүлчин” гэж нэрлэсэн байх. Би амьдралыг аялал гэж боддог. Энэ дэлхий бол түр зуурын амралтын газар. Тиймээс үргэлж буцна гэдгээ бодож сайн сайхан юм бүтээж өнгөрөөх ёстой. Нэгэнтээ А.Эрдэнэ-Очир агсан маань

“Амьдрал гэдэг богинохон, яарах хэрэгтэй

Амжиж би сайн сайхныг дуулах хэрэгтэй” хэмээн хэлсэн байдаг шүү дээ.

-Таны үеийнхнийг мөнгөн үеийнхэн хэмээн нэрийддэг шүү дээ?

-Анх 1989 онд МУИС-д элсээд 1994 онд таван жилээр төгсдөг сүүлийн төгсөлт нь болж байсан юм. Манай үеийнхэнд А.Эрдэнэ-Очир агсан, Г.Мөнхцэцэг, Б.Ичинхорлоо, Ц.Хулан гэх зэрэг мундаг найрагчид маань багтана. Ц.Хулан маань нэг жилийн чөлөө аваад дараа жил нь манай ангид орж байсан юм. А.Эрдэнэ-Очирыгоо арай эрт буцчихлаа гэж харамсдаг. Ийм хүчирхэг үе тэнгийнхэн байгаа учраас би хүчирхэг байх ёстой, сайн бүтээл туурвих ёстой гэж боддог.

-Танайх таван хүүхэдтэй гэхээр өнөр өтгөн айл байна шүү. Удахгүй шинэ хүнээ хүлээж авах гэж байгаа гэж сонссон. Гэр бүлийнхээ талаар ярихгүй юу?

-Миний ханийг Мөнхсайхан гэдэг. Багаас нь аав, ээж нь Янзага гэж дууддаг байсан учраас хүмүүс Янзага гэж дууддаг. Би МУИС-ийн Хэл, уран зохиолын ангийг төгсөөд, Архангайд багш болж очоод суусан юм. Одоо бид хоёр зургаа дахь хүүхдээ хүлээж авах гэж байна. Том хүү маань гэрлэчихсэн. Би өвөө болчихсон л доо. Бусад нь 58 дугаар цогцолбор сургуульд маань сурдаг.

Дашрамд миний уран бүтээлийг үргэлж дэмждэг Завхан аймгийн Засаг дарга Д.Батсайхан, мөн аймгийн утга зохиолын нэгдэл болон нутгийн зон олондоо баярлаж явдагаа хэлмээр байна. Мөн “Эрдмийн хөтөч” 58 дугаар цогцолбор сургуулийн хамт олондоо МЗЭ-ийн түүхэн 90 жилийн ойн мэндийг хүргэе.

Монгол Улсын Засгийн газраас хорт хавдраас сэргийлэх, хянах бодлого, хөтөлбөрийг үе шаттайгаар хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ хүрээнд хорт хавдрын тусламж, үйлчилгээний чанар хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, эрт илрүүлэг, оношлогоо, эмчилгээний практикт шинэ техник технологи нэвтрүүлэхэд анхаарч ажиллаж байгаа. Хорт хавдар нь манай гаригийн хүн амын нас баралтын хоёр дахь шалтгаан болдог. Өнгөрсөн онд л гэхэд 9.6 сая хүн уг өвчнөөр нас барсан тухай Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага мэдээлжээ. Уг өвчнөөр нас барагсдын гуравны нэг орчим нь жингийн илүүдэл, жимс, ногооны бага хэрэглээ, хөдөлгөөний хомсдол, архи уух, тамхи татах гэсэн таван хүчин зүйлийн улмаас болсныг тодотгосон байна. Мэргэжилтнүүдийн дүгнэснээр хөгжингүй орнуудад хорт хавдар илүү тархсан гэнэ. 2030 он гэхэд дэлхийд жил бүр 12 сая хүн хорт хавдраар нас барж болзошгүй гэнэ. Манай улсад элэгний хорт хавдар, ходоодны хорт хавдар, умайн хүзүүний хорт хавдар гурвуулаа нийлээд Монголд тохиолдож байгаа хорт хавдрын 60 хувийг эзэлж байна. ХсҮТ-ийн хэвтэн эмчүүлэгчдийн тоо сүүлийн жилүүдэд эрс өсч ачааллаа даахгүй ажиллаж байгаа.

Харин дөрвөн давхар өргөтгөл ашиглалтад орсноор ачаалал 30-40 хувь буурсан байна. Эрүүл мэндийн яамны хөрөнгө оруулалтаар байгуулсан Хавдар судлалын үндэсний төвийн өргөтгөлийн барилга ашиглалтад орсноор элэг шилжүүлэн суулгах төвийн үйл ажиллагааг эхлүүлсэн юм. Мөн хорт хавдрын өвөрмөц эмчилгээ болох туяа эмчилгээнд ашиглагдах хамгийн сүүлийн үеийн технологийн аппарат, тоног төхөөрөмжийг Австри улсын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд шийдсэн гэнэ.

Төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлогыг өнгөрсөн онд шинэчлэн боловсруулж, батлуулсан. Үүнийгээ ирэх 8-10 жилд мөрдөх юм. Түүнчлэн 2020 он гэхэд элэгний С вирусийн голомтыг устгаж, халдварын тархалтыг таслан зогсоохоор “Элэг бүтэн Монгол” Халдварт бус өвчинтэй тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийг боловсруулан, хэрэгжүүлж эхлээд байна. Эрүүл мэндийн болон Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуульд заасны дагуу улс даяар иргэдээ анх удаа урьдчилан сэргийлэх үзлэг оношлогоонд хамруулах болсон.

Үүний хүрээнд 40-өөс дээш насны даатгуулагчдад зонхилон тохиолдох халдварт бус өвчнүүд, тэр дундаа найман төрлийн хорт хавдрыг эрт илрүүлэх үзлэгт хамрагдаж, цаг алдалгүй эмчлүүлэх боломж бүрдэх юм. ХДХВ-ийн халдвар, сүрьеэ, хөх, умайн хүзүү, элэгний хатуурал, хорт хавдар, чихрийн шижин, цусны даралт ихсэх зэрэг өвчнийг эрт илрүүлэхэд шаардлагатай зардлыг орон нутгийн төсвөөс санхүүжүүлэхээр төлөвлөсөн. Сүүлийн үеийн судалгаанд манай улсад хортой болон хоргүй хавдрын тохиолдол нэмэгдэх хандлагатай байгаа аж. 2017 онд 6073 иргэн хорт хавдраар оношлогдож, 18053 хүн хавдрын улмаас аймаг, дүүргийн эмч нарын хяналтад эмчлүүлж байгаа тухай тоон судалгаа бий. Хавдар судлалын үндэсний төвийн үйлчлүүлэгчдийн 50 орчим хувийг хөдөө орон нутгийн өвчтөнүүд эзэлдэг байна.

Энэ талаар ХӨСҮТ-ийн эмгэг судлалын тасгийн эрхлэгч Б.Анархүү “Манай улс элэгний хавдраараа дэлхийд нэгт явж байна. Энэ бол маш харамсалтай тоо баримт. Хавдраар өвчилж байгаа хүмүүс жил ирэх тусам нэмэгдэж байна. Өвчлөгсдийн 90 хувь нь В, С вирустэй байдаг. Энэ дотроо 40 хувь нь В вирус, үлдсэн 60 хувь нь С вирус эзэлдэг. В, С вирусээр хүмүүс халдвар авснаас болж л өвчилдөг. Мөн нийт өвчилсөн хүмүүсийн 10 хувь нь архинаас болж байна. Илүүдэл жинтэй хүмүүсийн элэг хурдан өвчилдөг ба архи уудаг, илүүдэл жинтэй хүмүүсийн элэг маш хурдан өөхөлдөг. Элэг өөхөлнө гэдэг нь элэг олон сая эсээс тогтдог. Нэг эс дотор өөхөн бөмбөлөгүүд ороод шигддэг. Манай улс гурван сая хүнтэй байж ганцхан хавдрын төвтэй. Энэ жил манай эмнэлгийн хамт олноос эрхтэн шилжүүлэн суулгах талаар суралцахаар гадаад руу явж байна. 2018 онд бид элэгний эрхтэн суулгах мэс заслыг эмнэлэг дээрээ хийсэн. Энэ оноос өөрсдөө бие дааж элэг шилжүүлэн суулгах мэс засал хийх юм.

Бид энэ жилд элэгний хавдраар өвчилсөн арван хүнд элэг шилжүүлэн суулгах хагалгаа хийхээр төлөвлөсөн. Элэгний хавдраар оношлогдож байгаа хүмүүсийн 70 хувь нь хожуу үе шатанд оношлогдож байна. Манайд одоогоор маш олон хүнд элэг шилжүүлэн суулгах шаардлагатай байгаа. Тэрхүү хүмүүсийн 30 хүрэхгүй хувийг манай эмнэлэг хийж байна. Хавдрын эмнэлэг манайд ганцхан байгаагаас үүдэн хүмүүст хүрэлцээ бага. Боловсон хүчин, техник технологиос илүү бид баг болж ажиллах шаардлагатай байдаг. Шилжүүлэн суулгах ажилбар бол ганц мэс заслын эмчийн ажил биш, багийн ажил. Бид 2018 ондоо хагалгаануудаа амжилттай хийсэн. Энэ маань цаашид улам өргөжинө. Бид энэ жил элэгний хавдарт голчлон анхаарч байгаа. 2011 оноос хойш яригдаж байсан эмнэлгийн өргөтгөлөө бид өнгөрсөн жил хүлээж авсан. Ингэснээр хавдраар өвчилсөн хүмүүсээ хүлээж авах тоо нэмэгдсэн нь маш үр дүнтэй ажил болсон. Хагалгаа нь хүлээгдэж байгаа хүмүүсийн ачаалал буурсан хэдий ч хавдраар өвдөж байгаа хүмүүсийн тоо нэмэгдэж байгаа учраас нэмэлт өргөтгөл хэрэгтэй байна” гэв.

“ХӨСҮТ-д жилд 11000 гаруй хүн эмчлүүлдэг. Хавдар судлалын үндэсний төвийн өргөтгөл ашиглалтад орсноор ачаалал багасч байгаа. Мэдээж манай өргөтгөл үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлснээр хүмүүстээ хүртээмжтэй ажиллаж байна. Эрүүл мэндийн яамны зүгээс ХӨСҮТ-ийн хашаанд шинээр баригдсан хувийн хэвшлийн 12 давхар барилгыг авах саналыг Засгийн газарт хүргүүлсэн. Одоохондоо ямар нэгэн шийд гараагүй байна. Гэвч манайд эмнэлгийн хэрэгцээ их байгаа. Энэхүү эмнэлгийн барилга хувийн хэвшлийнх учраас тус компани хэдэн төгрөгөөр худалдаалахыг харилцан ойлголцох хэрэгтэй. Хавдар судлалын үндэсний төв ч шинэ эмнэлгийн байранд орох сонирхолтой байгаа. Энэ оны эхний улирал дуусаад гурван сарын эхээр цоо шинэ туяа эмчилгээний систем суурилуулах гэж байна. Энэ бол манай ХСҮТ-д асар том дэвшил болно. Ингэснээр дэлхийн анагаах ухааны ололтыг монголчууд шууд хэрэгжүүлж чадаж байна гэсэн үг л дээ. Хорт хавдраар өвчлөгсдийн тоо жил ирэх тусам нэмэгдэж байна.

Нэн тэргүүнд өвчнийг эрт илрүүлэх нь чухал. Эрт оношлуулж, дуран болон шарах мэс засал хийлгэвэл эмнэлэгт хэвтэх ч шаардлагагүй. Эрхтэн тайруулах, солиулахгүй гэсэн үг. Иргэдийн эрүүл мэндийн мэдлэг дутмагаас өөрийгөө хамгаалах дадалгүй болсон байна. Хавдар хожуу шатандаа орвол өвөрмөц шинж тэмдэг илэрнэ. Өвчин зовиургүй байсан ч эрт илрүүлэх шинжилгээнд хамрагдах ёстой. Оройтох тусам хорт чанар өндөр, эмчилгээний үр дүн бага, зардал их шаардана” гэж ХӨСҮТ-ийн захирал Ж.Чинбүрэн тодотгож байв.

Мөн Эрүүл мэндийн сайд Д.Сарангэрэл “ХӨСҮТ-ийн хажууд байрлах 12 давхар дэлхийн стандартад нийцсэн эмнэлэг байгаа. Эрүүл мэндийн салбарыг хариуцаж байгаа хүний хувьд, хавдрын нөхцөл байдал ийм байхад дуугүй өнгөрч болохгүй. Тиймээс энэ эмнэлгийг холбогдох байгууллагууд үнэлэлт дүгнэлтээ өгч, боломжтой бол төрд авах саналыг Засгийн газарт оруулсан. Өргөтгөлийн барилгын хонгилд ус орсноос эхлээд иргэдийн эрүүл мэндийн нөхцөл байдлыг харгалзаж үзсэн ч энэхүү эмнэлгийг төрийн мэдэлд авах нь зүйтэй гэж бодож байна.

Хувийн хэвшлээс төрд хөрөнгө шилжүүлэн авах тухайд санхүүтэй холбоотой асуудлыг би ярих нь зохисгүй. Ямартаа ч олон улсын стандартад нийцсэн бэлэн эмнэлэг байхад бид энэ барилгад эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэхийн төлөө ажиллах ёстой болов уу гэж бодож байна. Одоогоор энэ тал дээр ажлын хэсэг гарчихсан ажиллаж байна” гэсэн юм.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Э.Бүрнээбаяртай ярилцлаа.

---

-Та одоо ямар байгууллагад харьяалагдаж байна вэ?

-Одоогоор ямар нэг байгууллагад харьяалагдаагүй. Чөлөөт уран бүтээлч. Нийтийн дуучдын нэгдсэн холбооны гишүүн. Нэгдсэн холбооны хамгийн ахмад нь Н.Чулуунхүү ах маань байна. Дараа нь би. Ахмадуудын нэг болж ажиллаж байна даа. Чөлөөт уран бүтээлч болсон учраас хөдөө орон нутагт очиж ажиллах үе их гарч байгаа. Тэтгэвэртээ гарсан гээд уран бүтээлээсээ холдсон зүйл байхгүй. Харин ч бүр ажил ихтэй болсон.

-Урлагийн зам мөртэй хэрхэн холбогдож байв?

-Миний урлагийн замд орсон замнал их сонин. Аравдугаар ангиа төгсөөд Техник мэргэжлийн сургуульд сурч төгсөөд үсчин болж байлаа. Тухайн үед Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн шугамаар уралдаан тэмцээн, урлагийн үзлэгт оролцож, “Сэлэнгийн долгио” чуулгын тоглолтод гуйж байгаад дуулдаг байсан. Яагаад ч юм урлаг надтай ойр байсан санагддаг юм. Тэгээд үсчинээр гурван жил ажиллаж байтал аймагт Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгынхан ирж тоглосон юм. Тэднийг ирснийг сонсоод шууд л очоод шалгуулсан чинь “Намар хотод ирээрэй” гэсэн юм. Ингээд л гурван сар цалингүй дагалдангаар ажиллаж байгаад дуучин болсон доо. Урлагийн хүн болсон минь хувь тавилан гэж боддог.

-Та гавьяаныхаа амралтад байдаг шүү дээ…?

-20 настайдаа хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгад ороод 20 гаруй жил ажилласан. Насаараа хамт байсан ажлаа санах үе бий. Чуулгаараа ороод явж байхад их дотно санагддаг. Уран бүтээл гэдэг тэтгэвэрт гардаггүй учраас үргэлжлүүлээд дуугаа дуулаад явж байна. Хилийн цэрэгт байхдаа гавьяат жүжигчин болсон. Нэг газар тасралтгүй ажиллана гэдэг сайхан санагддаг. Яг л нэг гэр бүл шиг болсон байдаг юм. Миний бүхий л гавьяа шагнал хилийн цэрэгтэй салшгүй холбоотой. Ер нь би өөдрөг үзэлтэй хүн л дээ. Хэдэн ч хүний өмнө гараад дуулсан ч уран бүтээлч хүн жаргалтай байдаг. Ер нь сэтгэл санаагаар унаж байсан үеэ санадаггүй. Энэ бол дууны л ач буян. Байнга олон хүнтэй уулзаж, өөр өөр орчинд ажилладаг учраас муу муухайг бодох зав байдаггүй гэх үү дээ.

-Та одоо хэнтэйгээ амьдарч байна вэ?

-Хүүхдүүдтэйгээ хамт амьдарч байгаа. Уран бүтээлээ хийхийн хажуугаар ач зээгээ харж байна даа.

-Ач зээгээс тань урлагийн хүн болчих байх гэсэн хүүхэд бий юу?

– Одоохондоо урлагийн хүн болгоё гэсэн бодол алга. Гэхдээ манай хүүхдүүд урлагийн мэдрэмжтэй санагддаг. Дуу бүжгийн тэмцээн уралдаанд их оролцдог. Ээж, аав нь ч дэмждэг.

-Таны мэргэжлийг өвлөж авсан том охин тань дуурийн дуучнаараа ажиллаж байгаа юу?

-Охин маань дуурийн театрт ажиллаж байсан. Гадаадад хоёр гурван жил ажиллаад мэргэжлээсээ жаахан хөндийрсөн л дөө. Одоогоор өөр мэргэжлээр суралцаж байна. Дуунуудыг минь охин маань мэддэг, надаас илүү дуулдаг шиг санагддаг. Мэргэжилдээ их сайн. Би дуунуудаа охиноороо дуулуулах гэж байгаа.

-Та саяхан дуучин Аминатай хамтарч шинэ дуу дууллаа. Та хоёрыг урлагийн ээж охин гэдэг байх аа?

– Одоохондоо шинэ уран бүтээл дээр ажиллаагүй байна. Анх Аминаг хоёрдугаар ангид байхад нь “Цас цагаан охин” гэх дууг дуулж байсан. Ээж охин хоёрын харилцаа дуу. Тухайн үедээ нэлээд хүмүүст хүрсэн. Одоо ч хүмүүс мэддэг. Хэдэн жил дарааллаад шинэ жилийн баярын нэвтрүүлгүүдэд уригдаж дуулдаг байлаа. Их сайхан уран бүтээл болсон гэж боддог. Харин бид хоёр саяхан урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Дашзэвэгийн үг, Р.Ганбаатарын ая “Ээждээ би очлоо доо” дууг хамтарч дуулсан.

-Та хэр олон уран бүтээлчтэй хамтарч дуулж байв?

-Уран бүтээлч хүний хувьд дуучидтайгаа хамтарч уран бүтээл хийлгүй яахав. МУГЖ Г.Эрдэнэбат бид хоёр “Охин үр” гэдэг дуу дуулж байлаа. Би ганцаараа ч энэ дууг дуулдаг. Мөн МУГЖ Б.Дашдондогтой хамтарч дуулсан дуу бий. МУГЖ Ж.Уранчимэг СТА Л.Оюунчимэгтэйгээ хамтраад “Нандин учрал, эстрадын дуунууд” тоглолтоо гурван жилийн өмнө хийсэн. Тоглолт маань үзэгчдийн таашаалд их нийцсэн. Бид хориодхон насандаа л найзалж эхэлж байлаа. Тэр үед би анх урлагт хөл тавьж дуучин болж байсан бол Оюунаа, Урнаа хоёр аль хэдийнэ Филармонийн дуучид болчихсон байсан. СТА Л.Оюунчимэг, МУГЖ Ж.Уранчимэг эстрадын дуучид. Биднийг дуучин болж байх үед 1960-70-аад онд нэрд гарч байсан Б.Нандинцэцэг, М.Янжиндулам эгч нарынхаа дурсгалыг хүндэтгэж, дуунуудыг нь попури хийж дуулсан. Мөн Н.Жанцанноровын ая, Д.Рэнцэндоржийн үг “Ээж минь” гэдэг дуугаа “Нюанс”-тай хамтарч дуулсан. 1990-ээд оны дуу л даа. Би ганцаараа дуулдаг байсан. Ингээд бодохоор хамтарсан уран бүтээл олон байдаг юм байна.

-Шинэ цомгийн ажилтай байгаа гэсэн. Ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

– Би хоёр цомог л гаргаж байсан юм билээ. Анхны цомог маань “Амьдрал аа би чамд хайртай”, хоёр дахь нь “Сэтгэлийн хийморь” гэсэн нэртэй. Хүмүүсийн сайн мэддэг, үзэгчдийн хүртээл болсон шилдэг дуунуудаасаа сонгож шинэ цомог гаргах гээд ажиллаж байна. Өөрийнхөө уран бүтээлүүдээс хүмүүсийн сонсох дуртай дуунуудыг түүвэрлэж авсан юм. Би дуунуудаа явцын дунд байнга шинэчилдэг. Шинэ уран бүтээлийн хувьд өөрийн шинэчлэн дуулсан “Амьдрал аа би чамд хайртай”, “Ээж минь дээ”, “Ээждээ би очлоо доо”, “Мөнхийн залуу хайр” “Нандин учрал”, “Дэлтэй шувуу” дуунууд маань багтаж байгаа. Мөн Канадын Торонто хотод ажиллаж амьдардаг ангийн хүүхэд Содномдоржийнхоо зохиосон “Сургууль минь баяртай” дуугаа шинэ цомогтоо оруулсан. Төгсөлтийнхөө 40 жилийн ойд зориулж хийсэн гоё дуу байгаа. Хөгжмийг нь Уянга бичсэн. Одоо үед арван жилийн төгсөлтөөрөө хүмүүс их уулзацгаадаг болсон байна. Шинэ цомгоо ирэх сард багтааж гаргах бодолтой байгаа.

-Сонсогчид “Амьдрал аа би чамд хайртай”, “Дэлтэй шувуу” дууг таниас их хүлээдэг…?

– Эдгээр дуунуудыг сонcогчид маань бараг ардын дуу шиг хүлээж авдаг болчихсон байна. Эргээд харахад сэтгэл хангалуун сайхан санагддаг. Дуу гарсны дараахан олон хүн захидал ирүүлдэг байсан. “Амьдрал аа би чамд хайртай” дуутай холбоотой олон сайхан дурсамж бий. Энэ дуугаа ахиж дуулахдаа “Colormu­sic” студийн Сүхдамба дээр бичлэгт орсон. Сүхээ маань их нямбай ажилладаг учраас хамтарч ажиллахад амар байдаг. Одоо “Color music” студийн 15 жилийн ойн баярт бэлдэж байна даа. Миний зүгээс бэлтгэлээ аль хэдийнэ базаачихсан.

– “Амьдрал аа би чамд хайртай” дуугаа клипжүүлэх бодол бий юу?

-Тэгэлгүй яахав. Энэ дуугаа дуулж эхэлснээс хойш 30 жил болжээ. Клипжүүлэх санаа их байна. Ноднин уржнангаас энэ бодлоо тээсээр л явна. “Хүн хүндээ хайртай явъя” дуу маань богино хэмжээний кино шиг клиптэй. Энэ дууныхаа клипийг энгийн хиймээргүй байна. Маш сайхан утга агуулсан, дууныхаа нэрэнд зохицсон клип бүтээхийг бодож яваа.

– Та саяхан “Burneebayar Best of hits 2018” тоглолтоо хийсэн. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Есдүгээр сарын 30-нд “Burneebayar Best of hits 2018” тоглолтоо ахмадын баярт зориулж хийсэн. Ахмадууддаа зориулаад урын сангийнхаа олон сайхан дууг дууллаа. Тоглолтод маань олон сайхан дуучид ая дуугаа өргөсөн. Халуун дулаан уур амьсгалтай тоглолт болсон.

б.номин-ЭрДЭнЭ

Дуучин К.Номинжинтэй ярилцлаа.

---

-Уран бүтээлийн ажилдаа эрч хүчтэйгээр орж ирж байгаа санагдлаа. Ингэхэд одоогоор хаана амьдарч байна вэ?

– Юуны өмнө уншигчдадаа ирж буй шинэ оны мэндийг дэвшүүлье. Би 17 настайгаасаа Америкийн Лос Анжелес хотод суурин амьдарч, суралцан, уран бүтээлээ хийж эхэлсэн. Энэ хугацаанд 15 гаруй оронд уригдаж тоглолтоо хийж байлаа. Мөн Америкийн Мэргэжлийн Хөгжмийн Зохиолчдын Холбооны гишүүн болсон. Грамми шагналт хөгжмийн зохиогч нараас суралцан, англи хэл дээр нийтийн дууны бүх жанраар дуу зохиох тал дээр өөрийгөө хөгжүүлж байна. Дэлхийд алдартай Карнеги Холлын Стерн их танхим, Линкольн Төвийн Давид Геффен концертын их танхим зэрэг тайзнаа төрөлх хэлээсээ гадна 5-10 орны хэл дээр дуугаа дууллаа. Мөн “Цас наранд уярна” гэх шүлгийг Граммийн шагналт Кристофер Тин хөгжмийн зохиолчийн аянд зориулан зохиож, Их Британийн Роял Филармонитай “Drop that contained the sea” гэх цомогт зориулан дуулсан. Энэ дуу маань “Billboard”-ийн сонгодог төрөлд нэгдүгээр байранд орсон. Өнгөрсөн жил Английн Ханхүү Чарлзын ивээл дор явагддаг Llangollen Eisted fodd хөгжмийн наадмын Гала Концертонд уригдаж, Кардифф дахь Уэлсийн Үндэсний Дуурийн Театрын Симфони Найрал Хөгжимтэй арван хэл дээр гоцлон дуулж оролцлоо. Энэхүү Гала тоглолтод урьд нь домогaт дуучин Паваротти уригдаж байсан юм билээ. Өөрийн зүгээс маш их хичээл чармайлт гаргаж оролцсон. Хүч сорьсон олон улсын тоглолтуудад оролцсоны дараа олон улсын шүүмж бичигч нараас өндөр үнэлгээ авсан маань маш том амжилт гэж бодож байгаа. Цаашдаа Монголынхоо нэрийг дэлхийд таниулах зорилготой ажиллаж байна даа.

“Мянга ярихаар нэг үз” гэж монголчууд маань ярьдаг. Тиймээс ч би гадаадын тоглолтуудын тухай Монголдоо их сурталчилдаггүй л дээ.

-Саяхан гаргасан шинэ дууныхаа талаар ярихгүй юу?

-Сонсогч, үзэгчдэдээ өөрийн зохиосоaн “Kiss me at midnight” дууныхаа клипийг хүргээд удаагүй байгаа. Энэ дууны нэр маань монголоор “Шөнө дунд болоход намайг үнсээрэй” гэсэн утгатай. Дуу маань латин америк хэмнэлтэй. Хөгжмийн маш олон тооны зэмсэг оруулсан, латин pop-soul гэж миний нэрлээд байгаа найруулгыг хүмүүс маань олж сонсоно гэдэгт итгэлтэй байгаа. Клипээ олны сайн мэдэх сонгодог үлгэрээс сэдэвлэж, орчин үед хувиргасан л даа. Манай сошиалын найзууд титэмтэй хувцсыг маань нэлээн гайхсан. “Би бол титэм зүүж гүйдэг хүн биш л дээ” гэж тайлбарлаад байгаа юм. Зохиолоосоо шалтгаалж титэм зүүх ёстой болсон. Клипний хувьд АНУ-д элсэн цөлд хэдэн арван мянган хүн оролцдог BURNING MAN буюу “Шатаж буй залуу” нэртэй өөрийгөө илэрхийлэх радикал буюу хэт урлагийн наадам, рок-поп, цирк гээд бараг л багт наадам болдог. Мөн тэндээ модон хүн шатаадаг. Тэр наадамд хүмүүс элдэв янзын хувцас өмсдөг. Үүнээс үүдэж клипнийхээ санааг олсон. Америкийн соёлын амьдрал, контр- соёл урлагт том байр суурь эзэлдэг энэ наадам нь бусдыг аялдан дагалдагчдын “Яагаад яагаад?” гэдэг асуултад “Яагаад болохгүй гэж? Яагаад уран бүтээлч хүн, ер нь ямар ч хүн өөрийгөө өөрийнхөөрөө илэрхийлж болохгүй гэж? Яагаад хүн бүхэн нэг хэвэнд цутгасан мэт адилхан харагдах, адилхан амьдрах, адилхан хооллох, цаашлаад адилхан бүжиглэх дуулах ёстой гэж” гэдэг хариултыг өгдөг. “Шөнө дунд болоход намайг үнсээрэй” хэмээх клипийн төгсгөлийг сайн анхааралтай үзээрэй. Үлгэр тэгэхэд л эхэлнэ. Шинэ шинэ уран бүтээлээр үзэгч, сонсогчидтойгоо илүү ойр ойрхон уулзалдаж байх болно гэдгээ хэлмээр байна.

-Сүүлийн үед гадаад дуунуудыг коверлэж дуулж байгаа нь хүмүүст их хүрсэн л дээ. Цаашдаа ковер дуулах төлөвлөгөөтэй байна уу?

-Миний Лос Анжелес дахь менежмэнт шинэхэн You­Tube суваг www.youtube.com/NominjinOfficial нээж өгсөн. Дэлхийд алдартай дуунуудыг албан ёсны эрхтэйгээр дуулж, өөрийн хувилбарыг худалдан борлуулах боломжийг олгож байгаа юм. Миний өөрийн зохиосон дуунуудаас гадна ковер дуунууд албан ёсоор бүх интернэт дэлгүүрүүдэд худалдаалагдаж байгаа. Сонсогчдодоо долоо хоног бүр шинэ ковер хүргэх төлөвлөгөөтэй байна. Мөн 15 орны хэл дээр дуулдаг хүний хувьд, англи хэлнээс гадна өөр хэл дээр дуулж, өөр өөр олон сюрприз барих болно. Тиймээс сонсогчид маань сувгийг маань дэмжээсэй хэмээн хүсч байна.

-Монголдоо сүүлд хэзээ ирсэн бэ?

-Монголдоо хамгийн сүүлд энэ зун очсон. Ер нь ажлын шаардлагаар сүүлийн гурван жилийн хугацаанд маш их ирж, очиж байгаа. 2015 онд Өмнөд Солонгосын Гадаад Хэргийн Сайд Ёюн Бюун Сэ хоёр жилийн хугацаатай Олон Нийтийн Дипломат Найрамдлын Элчээр өргөмжилсөн. Энэ томилолтынхоо хүрээнд Улаанбаатарт хоёр удаа солонгос дууны бүрэн хэмжээний бие даасан тоглолт тавьж, мөн Солонгос К-поп тоглолт, Солонгосын кино наадам зэрэг арга хэмжээнүүдэд оролцсон хоёр орны соёлын харилцаанд бага ч гэсэн хувь нэмэр оруулсан гэж боддог.

-Багаасаа олон орноор аав, ээжийгээ дагаад явж байсан гэдэг. Ямар ямар орноор очиж байв. Хамгийн таалагдсан нь аль орон бол?

-Би есөн сартайгаасаа эхэлж аялсан. Багадаа Оросод гурван жил, Энэтхэгт таван жил мөн Карибийн тэнгист нэг жил амьдарч байсан. Монголдоо 13 настайдаа урлагт хөл тавих гэж буцаж ирсэн. Түүний дараа 17 настайдаа Америкт бүрэн суурьшсан л даа. Мөн 12 настайгаасаа эхэлж дэлхийн олон оронд хүүхдийн болон бусад урлаг, хөгжмийн наадмын шугамаар уригдаж дуулж байлаа. Миний хувьд хамгийн таалагдсан газар гэвэл Карибийн тэнгисийн арал. Номин цэнхэр далайд нь өдөр болгон сэлэх маш их таалагдсан даа.

-К.Номинжин хаана сургууль төгссөн бэ. Дуулахаас гадна өөр мэргэжил эзэмшсэн үү?

-Би мэргэжлийн дуучин, ая, үг зохиогч гэсэн чиглэлээр одоог хүртэл сурч байгаа. Холливуудын алдарт Roger Love багштай багадаа таван жилийн турш ажиллаж поп дуулах урлагт суралцсан. Мөн уртын дуучин Хонгорзул багшаар амьсгааны урлаг заалгасан. Америкт киноны жүжгийн урлагаар 2009 оноос хойш суралцаж байгаа. Урлагийн хүний хувьд бүх талаараа өөрийгөө хөгжүүлэхийн тулд байнга суралцдаг. Монголын Сити Их Сургуулийн дуулаачийн ангид эчнээгээр, мөн мэргэжлийн орчуулагчаар сурч төгссөн. “Содура” уран сайхны киноны дуу, “Монгол дуу дэлхийд” төслийн дуунуудыг монголоос англи хэл рүү орчуулсан, мөн улс үндэсний арга хэмжээний хөтөлбөрийг англиар бичих буюу орчуулсан.

-15 хэлээр дуулна гэдэг үнэхээр биширмээр санагдаж байна л даа. Бүх хэлээр нь ярьдаг гэсэн үг үү?

-Олон оронд амьдарч байхдаа тухайн газрын хэл, соёлыг өөрийн эрхгүй сурсан л даа. Энэтхэгийн 30 сая гаруй хүн ярьдаг малаялам хэлээр багадаа “ус цас” гэдэг шиг л ярьдаг байлаа. Таван настайгаасаа бүх хичээлээ англи хэл дээр үзэж байсан. Багадаа Орос улсад амьдарч байхдаа орос, монгол хэлээр зэрэг хэлд орсон гэдэг. Одоо хамгийн их хэрэглэж байгаа хэл маань англи, монгол хэл учраас бусад хэлээрээ ярих туршлага багасч, мартагнасан байна лээ.

-Номинжингийн нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөг вэ?

-Өглөөнөөс орой хүртэл яг л тамирчин хүн шиг байнгын бэлтгэл хийдэг. Хоолойгоо хөгжүүлэх, дуу зохиох, дасгал хийх, шинэ дуу сурах гээд л ар араасаа хөвөрнө. Өөрийгөө тайзан дээр гарахад бэлэн байлгах бэлтгэл тогтмол хийдэг.

-Монголдоо ирж уран бүтээл хийх бодол бий юу?

Одоогийн байдлаар Америкт гэрээтэй ажиллаж байгаа болохоор шинэ дуунууд маань англи хэл дээр зохиогдож байгаа. Монголчууд маань англи хэл дээр дуулдаг дуучдыг байнга сонсож байдаг болохоор намайг ч бас дэмжиж байгаад их баярлаж байна.

-Урлагт хэрхэн орсон талаараа ярихгүй юу?

-Анх 11 настайдаа ээж, аав хоёртоо дуучин болох сонирхолтой байгаагаа хэлж, түүнээс хойш хүүхэд байхдаа ч зуны амралтгүй хөдөлмөрлөсөөр өдий хүрлээ. Багадаа мэргэжлээ сонгож эцэг, эх маань өдийг хүртэл чин сэтгэлээсээ дэмжиж ирсний ачаар өдий зэрэгтэй яваа гэж боддог.

-Урлагт ороход гэр бүлийн тань нөлөөлөл хэр байсан бэ?

-Манай гэрт урлагийн хүн байхгүй. Ээж маань социологич мэргэжилтэй, Монгол Улсын Их Сургуульд багшилж байсан эрдэмтэн хүн. Гэхдээ ээж маань их сайхан хоолойтой. Ер нь ээжээсээ дуулж сурсан гэж хэлж болно. Өнөөдрийн хувьд ээж маань хамтарч дуу зохиохоос гадна дуулалтын продюсерыг маань хийдэг. Миний өвөг дээдэс болох Балданцэрэн гүн маань “Эрүү цагаан болжмор” зэрэг ардын гэгддэг олон дууг зохиосон байдаг юм билээ. Дуу зохиох чадвар бидэнд удамшсан байх гэж боддог. Ээжийн эмэг эх нь Балданцэрэн гүнгийн ач охин байсан гэдэг. Урлагийн зам мөрийг сонгоогүй ч маш олон хөгжмийн зэмсэг тоглодог байсан. Монголд анх радио үүсч байхад Цэрэндорж гуай нарын алдарт хөгжимчидтэй тоглодог байсан гэж ээж маань ярьдаг.

-Өөрийг тань ургамал хоолтон гэж сонссон. Яагаад ургамал хоолтон болсон бэ?

-Би анх 13 настайдаа цэвэр цагаан хоолтон болж, 19 настайдаа веган буюу ургамал хоолтон болсон. Амьтны амь шууд болон шууд бус утгаар хөнөөхгүй, архи, тамхи огт хэрэглэхгүй гэсэн тангараг өргөдөг. Энэ амьдралын хэв маяг маань надад дотоодын их амар амгалан, аз жаргалыг бэлэглэдэг. Би гэрээсээ анх цагаан хоолтон болсон л доо. Дараа нь аав, ээж маань мөн ургамлан хоолтон болсон. Ингэснээр ээж, аав маань эм тан хэрэглэхгүй, элэг цөс, ходоод гэдэс нь өвдөхгүй, даралт нь ихсэхгүй, бие хөнгөн шингэн, эрүүл саруул амьдарч байна.

“Vidal salon”-ы захирал Д.Одонгоотой ярилцлаа.

---

-Vidal salon-ы 20 жилийн ойн мэнд хүргэе. Үсчин болох багын хүсэл мөрөөдөл чинь байв уу?

-Ихэнх хүмүүс багаасаа л тийм мэргэжилтэй болно гээд сонгочихсон байдаг бол миний хувьд үсчин болно гэж анх бодож байгаагүй л дээ. МУБИС-ийн Хэл, уран зохиолын багшийн ангид конкурс өгөөд орж чадаагүй юм. Тэгээд ээж маань намайг дагуулж, 19 дүгээр хороололд байрлах Монгол Улсын мастер үсчин Я.Заманд багшийн шавиар оруулж байлаа. Тухайн үед тэр багшийн шавь болохын тулд эхлээд зургаан сар үйлчлэгч хийх ёстой байсан юм. Тэр үед үсчиний курс дамжаа ч гэж байдаггүй байлаа. Бас нэг талаар энэ мэргэжлийг чадамгай эзэмшихэд ээжийн минь оролцоо их байсан. Ээж маань их хөдөлмөрч нямбай хүн байсан юм. Өдөр болгон миний ажил дээр ирж намайг хэрхэн ажиллаж байгааг шалгана. Цэвэрлэгээ хийж байхад парны зай завсарыг хөвөнгөөр шалгаж үзнэ. Намайг ажилдаа үнэнч шударга хандуулахын тулд л энэ бүхнийг хийдэг байж билээ. Үүний үр дүнд би сар гаруй үйлчлэгч хийгээд багшийнхаа дагалдан болсон доо. Тэр үеэс л үсчин болох замнал эхэлсэн гэж хэлж болно. Гэсэн ч дараа нь багш болох хүсэл мөрөөдлөө биелүүлж, ажиллахынхаа хажуугаар багш, герман хэлний орчуулагч мэргэжлээр сурсан. “Урлах эрдэм” дээд сургуульд Гоо зүйн багшаар таван жил мөн “Тахир дутуу иргэдийн хөдөлмөр боловсролын төв”-д таван жил ажиллаж байлаа.

-Салоноо анх хэрхэн нээж байсан талаар ярихгүй юу?

-Анх “Видал” салоноо хоёр үсчин, нэг гоо сайханч, хоёр маникюрчинтэй нээж байлаа. Одоо 14 үсчин зэрэг ажилладаг “Одонгоо” салон болон өргөжсөн. Салоноо байгуулаад 20 жил өнгөрч байна. Энэ хугацаанд залуу хүнийхээ хувьд нийгмийн хариуцлагынхаа хүрээнд олон ажлууд хийж байсан. Өдгөө энэ салбартаа үйлчлэгчийн ажлаас эхлээд үсчин болтлоо 27 жил ажиллаж байна. Мөн үсчин хэмээх эрхэм мэргэжлийн анхны “А” үсгийг заасан Монгол Улсын мастер үсчин Я.Заманд багшдаа үргэлж баярлаж явдаг. Мөн миний өнөөдрийн энэ амжилтад хүрсний гол үндэс нь яах аргагүй “Smile” салоны хамт олон. Миний чадварыг нээж, олонд таниулж өгсөн мастер үсчин, багш Ч.Болдхуяг агсандаа мөн талархаж явдаг.

-Өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд шантрах үе гарч байв уу?

-Мэдээж энэ салбарт олон жил ажиллах хугацаанд шантрах үе гарч байсан. Хичээн байж босгосон салон маань нэг өглөө ороод ирэхэд нэг ч хайч байхгүй болтол хулгай орчихсон үе ч надад тохиолдож байлаа. Тэр үед шантарч байсан ч миний гар ямар хугарсан биш, гараараа дахиад бүтээж чадна гэсэн хүсэл эрмэлзэл байсан учир замаасаа буцалгүй өдийг хүрсэн дээ.

-Энэ хугацаанд олон шавь төрүүлсэн байх?

-Өдгөө манай салоноос салбарлан гарсан хот, хөдөө орон нутгийн нийлээд 20 гаруй салбар үсчиний салон бий. Шавь нараа тоолж үзээгүй. Гэвч шавь нараас минь мастер үсчин Н.Алтаншагай, С.Мөнхнасан, Г.Ганцоож, Д.Наранхүү нар Дэлхий, Ази, Европ тивийн аваргын болон Ази, Номхон далайн орнуудын үсчин, гоо засалчдын аваргын олон удаагийн алт, мөнгө, хүрэл медалийн эзэд болсон. 2016 онд БНСУ-д болсон дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс Монгол Улсын таван үсчин медаль хүртсэний дөрөв нь миний шавь байсан.

-Манай үсчдийн мэргэжлийн ур чадвар ямар түвшинд байна вэ?

-Жилээс жилд дэлхийн тавцанд өрсөлдөх чадвартай үсчид төрөн гарсаар байгаа. Ур чадвар, авьяасаараа хаана ч дутахгүй. Цаг үеэ дагаад мэдээ мэдээллийг олноор нь хүлээн авч, өөрсдийгөө хөгжүүлж чаддаг болсон.

-Хүмүүс тэр болгон хүнийг тэргүүндээ хүргэдэггүй. Гэхдээ үсчид бол хүний тэргүүнд хүрдэг. Ингэхээр энэ мэргэжил нэлээн хариуцлагатай мэргэжил болов уу?

-Тэгэлгүй яахав. Тухайн хүний дүр төрхийг үсээр нь илтгэж гаргана гэдэг амаргүй. Үсчин хүний анхаарах гол зүйл энэ л байдаг. Үйлчлүүлэгчид маань өөдөөс инээгээд “баярлалаа” гэж хэлэхэд л би баяртай болчихдог. Тэдний маань сэтгэл дүүрэн харц, сайхан инээмсэглэл надад урам зориг өгдөг. Тийм ч учраас миний мэргэжил маш хариуцлагатай байхыг шаарддаг гэж боддог.

-Та “Оддын үсчин Одонгоо” нэрэндээ хэр дуртай вэ?

-Надад энэ нэрийг хайрласан үйлчлүүлэгчдэдээ баярлаж явдаг. Эзэмшсэн мэргэжлээ улам төгс хөгжүүлэхийн тулд авьяас чадвараа дээшлүүлэх тал дээр байнга анхаардаг. Салонд маань янз бүрийн л нийгмийн хүрээллийн хүмүүс ирдэг. Тиймээс хэн нэгнийг баян, ядуу гэж ялгах бус гоё сайхныг чин сэтгэлээсээ харамгүй бэлэглэдэг байхыг үсчин хүн эрхэмлэх хэрэгтэй.

-Ойролцоогоор нэг хүний үсийг засахад хэдэн минут ордог вэ?

-Ойролцоогоор 30-40 минут зарцуулдаг. Одоо шинэ жилийн захиалга эхлээд ачаалал их байна.

-Энэ жилийн үсний трэндийн талаар ярихгүй юу?

-Тухайн жилийн трэнд ямар байна, дэлхийн чиг хандлага хаашаа эргэж байна, тэрийг л дагадаг. Мэдээж жил бүр л шинэ трэнд загварууд бий болж байдаг. Энэ жилийн хувьд эмэгтэйчүүдэд том долгионтой үс моданд орсон. Үсний өнгөнд дотроос нь гэрэл сүүдэр өгсөн өнгөнүүд болоод бор өнгө трэнд болж байна.

-Өвлийн улиралд үсээ эрүүл байлгахад юун дээр анхаарах ёстой вэ?

-Хүн арьсаа арчилдаг шигээ үсээ байнга арчлах хэрэгтэй. Үс хуурайшиж, салаалж гэмтэхэд хэрэглэж байгаа бүтээгдэхүүн, сам, алчуураас их шалтгаалдаг. Манай орон эрс тэс уур амьсгалтай, дээр нь хатуулаг ихтэй устай. Будаг шүлт ихтэй учир үсний хайрсан давхаргыг гэмтээдэг. Тэгэхээр будгаа ч зөв сонгох хэрэгтэй. Будагтай үсний шампунь, ангижруулагч хэрэглэх ёстой. Фирмийн бүтээгдэхүүн хэрэглэж сурвал үр дүн нь мэдрэгддэг. Мөн хүмүүс шампуниа дутуу угаадаг. Үүнээс болоод үс маш их гэмтдэг. Үсээ шампунидаад хоёроос гурван минут байлгах хэрэгтэй. Үлдэгдлийг дутуу зайлснаас болж хаг үүсдэг.

-Саяхан Одонгоо салоны 20 жилийн тоглолт болж өнгөрсөн?

-Маш сайхан тоглолт болж өнгөрлөө. Энэхүү шоугаараа би нэг зүйлийг хэлэхийг хүссэн л дээ. Үсчин гэдэг мэргэжил тийм ч амархан биш. Хэн дуртай нь курс, дамжаа төгсөөд л үсчин болчихдоггүй. Маш нарийн мэргэжил шүү гэдгийг онцлохыг хүссэн. Өөрийн мэргэжилдээ зориулж хөгжмийн зохиолч УГЗ Л.Балхжавын ая, яруу найрагч УГЗ Ш.Гүрбазарын шүлэг “Тэргүүн илсэн бурхны илч” хэмээх сайхан дуу бүтээсэн. Энэ дууг маань дуучин Баярцэцэг, Motive хамтлагийн дуучин Ганбаа нар хамтарч дуулсан. Мөн УГЗ О.Эрдэнээ, УГЗ яруу найрагч Ш.Гүрбазарын шүлгээр ахин нэгэн ардын сайхан дуу бүтээсэн. Энэ дууг маань дуучин Сайнтөмөр амилуулан дуулсан. Салоны 20 жилийн тоглолт маань бүх л оддыг цуглуулсан маш сайхан үдэш болсон шүү. Тоглолтод оролцсон уран бүтээлчиддээ баярлалаа гэдгээ хэлмээр байна. Мөн биднийг байнга сонгон үйлчлүүлдэг үйлчлүүлэгчдэдээ маш их баярлалаа гэж хэлье.

Улс

ын драмын эрдмийн театрын ерөнхий найруулагч, төрийн соёрхолт Н.Наранбаатартай ярилцлаа.

---

–“Ромео Жульетта” Монголын театрын тайзнаа амилаад олон жил өнгөрчээ. Гурав дахь удаад нь тайзнаа дэглэсэн хүн бол та. Энэ жүжгийг уран бүтээлийнх нь хувьд үнэлээч гэвэл юуг онцлох вэ?

-У.Шекспирийн алдарт “Ромео Жульетта” жүжиг анх Монголын театрын тайзнаа 1966 онд тавигдаж байсан юм. Хүүхэд залуучуудын театрт С.Гэндэн найруулагчийн найруулгаар тайзны бүтээл болж Ромеод жүжигчин Ц.Готов, Жульеттад жүжигчин Б.Энхтуяа нар тоглосон түүхтэй. Түүнээс хойш 30 жилийн дараа 1996 онд Улсын Драмын Эрдмийн Театрын тайзнаа найруулагч Ч.Найдандоржийн найруулгаар үзэгчдийн хүртээл болсон. Ромеод жүжигчин О.Гэрэлсүх, Г.Алтанбагана, Жульеттад жүжигчин И.Одончимэг, Г.Урнаа нар тоглож байсан юм. Түүний дараа 19 жилийн дараа би дахин энэхүү зохиолыг тайзнаа тавьсан. Ромео Жульетта нь Италид X зуунд болсон бодит явдлаас сэдэвлэсэн зохиол. Бодит явдлаас үүдэж тухайн цаг үеийн зохиолчид жүжгийн зохиолыг бичиж эхэлсэн байдаг. Анх “Жульетта” гэдэг нэртэй байсан юм. Тэр үеийн нэг л охинд тохиолдсон үйл явдлыг дараа дараагийн зохиолчид нь нэмэн дэлгэрүүлж, сайжруулаад Ромео, Жульетта болгосон. Эхэндээ Тебалди, Меркуцио гэсэн дүрүүд байгаагүй. Зохиолын үндсэн ухагдахуун ерөөсөө л дайсагнасан хоёр гэр бүлийн охин, хүү хоёрын дурлал. XVI зууны үед Шекспир хамгийн сүүлийн хувилбарыг нь бичсэн. Миний хувьд Шекспирийн “Ромео Жульетта”-г төгс төгөлдөр рүү илүү ойртсон бүтээл болсон гэж үздэг. Тэр цагаас хойш 500 гаруй жил дэлхийн театруудын үзэгчдийн үзэх дуртай бүтээл хэвээр байна. Шекспирийн ихэнх зохиол өмнө нь хэн нэгэн зохиолч биччихсэн байдаг. Өмнө нь биччихсэн зүйлээс санаа авч, сайжруулж, төгс хэлбэрт оруулж уншигчдын хүртээл болгодог онцлогтой уран бүтээлч.

-Зарим хүн энэ зохиолыг нийгэмд буруу үлгэр дуурайл үзүүлэхүйц агуулгатай, сэтгэлийн хатуужлыг биш аливаад хялбархан бууж өгөх хандлагыг өөгшүүлж мэдэхээр эрсдэлтэй гэж шүүмжилдэг. “Ромео Жульетта”-гийн нийгэмд өгч байгаа нөлөөллийн тухайд та юу хэлэх вэ?

-Ромео, Жульетта хоёр бидний хүүхдүүд. Өсвөр насыг хүн бүхэн дайрч өнгөрдөг. Анхны харц, анхны дурлал, анхны үнсэлт, анхны хайр гээд олон зүйл бий. Энэ бүхэнтэй өсвөр насны хүүхдүүд учирдаг. Тэд агуу их хайртай учрах юмсан гэсэн хүсэл мөрөөдлөөр дүүрэн байдаг.Яг ийм үед нь эцэг, эхийн анхаарал халамж, хандлага нь маш зөв байх ёстой. Тэд амьдралын мөн чанарыг таньж мэдээгүй байгаа учраас алдаа гаргах эрсдэлтэй. Төлөвшиж, ухаан бүрэн суугаагүй байдаг учраас хайр дурлалын төлөөх тэмүүлэл нь дүрэлзэж байдаг. Нөгөөтэйгүүр хүн ямар ч орчинд өссөн бай хоёр биедээ хайр сэтгэлтэй л бол гэр бүл болох ёстой. Нийгэмд баян хоосны ялгаа хайр дурлалыг хүртэл ялгаж байна шүү дээ. Ийм муухай гажуудал байж болохгүй. Ингэвэл амьдралын үнэ цэнэ үгүй болно. Энэ чухал зүйлийг ялгаж байгаа цаг үед “Ромео, Жульетта” жүжиг ухаарал, хүмүүжил гээд маш олон ойлголт өгнө.

-Таны “Ромео Жульеттай”-д залуу жүжигчид олноороо тоглосон. Жүжигчдээ ямар шалгуураар сонгосон бэ?

-Биеийн амраа бодсон бол театрт олон жил ажилласан туршлагатай уран бүтээлчидтэйгээ хамтарч ажиллах байсан. Жүжгийн гол дүрд ихэвчлэн залуу уран бүтээлчид тоглосон. Бид залуу үедээ итгэл хүлээлгэх ёстой. Ингэж байж тэд туршлага сууна. Мэргэжлийн уран чадвар нь ч тодорхой хэмжээнд сайжирна. Би ямар нэгэн шалгаруулалт явуулалгүй дүрүүдээ сонгосон. Аливаа театрт ханхүү, гүнж байх ёстой. Театрынхаа жүжигчдийн нөөц бололцоонд тулгуурлаж, тухайн дүрд тоглох жүжигчнийхээ олон талыг харж, үнэмшилтэй байх талыг нягталж байж бүхэл бүтэн бүрэлдэхүүнээс сонголт хийдэг. Театр гэдэг бол кино урлаг биш. Театр бол амьд урлаг. Театрт дандаа бэлтгэгдсэн жүжигчид байдаг байхгүй юу. Тэд юунд ч тоглоход бэлэн, боловсрогдсон бүтээгдэхүүнүүд гэсэн үг. Театрын жүжигчид дэлхийд “А” зэрэглэлд ордог. Учир нь өдөр бүр найруулагчийн тогтоосон стандартыг барьж тоглоно гэдэг асар их ур чадвартайгийн илэрхийлэл. Хоёрдугаарт дуу хоолойг нь үзэгчдэд хүргэх чухал. Тиймээс дуу хоолой сайтай, биеийн хөдөлгөөн нь уян хатан, сэтгэл мэдрэмж нь өндөр гээд бүхий л талыг харна. Анх “Ромео Жульетта” жүжиг хоёр сар тасралтгүй тоглогдсон. Тэр их ачааллыг даах чадвартай байх ёстой. Анх яаж тоглосон тэр л хэм хэмжээгээ барьж тоглож чадах чадалтай жүжигчид театрт л байдаг. Театрт мэргэжлийн уран бүтээлчид ажилладаг.

– Та У.Шекспирийн “Ромео Жультта”, “Гамлет” хоёрыг тайзнаа тавилаа. Яагаад энэ жүжгүүдийг сонгох болов?

-Тухайн уран бүтээлийн нийгэмд юу хэлэх гэж байгаа өгөөж нь маш чухал. Уран бүтээл гэдэг хүнийг сайн сайхан руу дуудах ёстой. Сонгодог урлаг нь товчхондоо зуун зуунд хийсч алга болоогүй хүмүүсийн зүрх сэтгэлд мөнхөд хоногшиж, шигшигдэж үлдсэн бүтээлүүд. Мөнхөд оршдог гэхээр дандаа мөнхийн асуудлуудыг хөндсөн байдаг. Хайр, эрх мэдэл, атаа хорсол гээд энэ бүх зүйл хүн оршин байхад хөндөгдсөөр л байна. “Ромео Жульетта” бол миний тайзан дээр тавьсан анхны сонгодог уран бүтээл. Би Шекспирийн жүжгээс хоёрхон жүжгийг л тавья гэж бодсон. Тэр хоёрыгоо ч тавьсан.

-Сонгодог жүжгүүдийг ямар насныхан түлхүү үзэж байна?

-Залуучууд тэр дундаа 16-30 насны хооронд байх шиг анзаарагддаг. Хүний амьдрал тэр чигтээ дурсамж. Анхны хайр яагаад тийм нандин байдаг юм. Ерөөсөө л анх удаагаа болохоор тэр. Анх удаагаа тэрийг мэдэрнэ гэдэг асар торгон нандин мэдрэмж. Судлаачид дэлхийд энэ жүжгийн үхлийг “Үзэсгэлэнт үхэл” гэж нэрлэсэн байдаг. Үхлээс ч айхгүй байна гэдэг дотоод сэтгэлийн мөн чанарыг харуулж байна. Хиргүй тунгалаг, гэгээн ариун сэтгэлтэй хүмүүсийн харилцааг харуулж байгаа юм.

–“Ромео Жульетта”-гийн агуулгыг энгийнээр хэлбэл 14 настай хүүхдүүд хайр сэтгэлээсээ болж амиа хорлосон тухай гардаг. Нийгэмд үзүүлэх нөлөө, сөрөг тал нь эндээ байх шиг санагдсан учраас түрүүн энэ тухай онцолж асуусан юм. Амиа егүүтгэх хоёр хүүхдийн эмгэнэлт түүхийг агуу хайр эс бөгөөс агуу тэнэглэлийн аль нь болгож чадах вэ гэдэг торгон зааг дээр найруулагч ажилладаг байх?

-Нэн тэргүүнд юу хэлэх вэ гэхээр энэ зохиолыг дэлхийд болоод уншигчид хүлээн зөвшөөрчихсөн. Өнөөгийн нийгэмд хүмүүс үнэхээр шүүмжлэх донтой болчихож. Хатуухан хэлэхэд надаар оролдож болно, Шекспирээр оролдож болохгүй гэдгийг хэлье. Дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн зохиолыг, хүнийг бид шүүмжлэхгүй ээ. Аливаа юмыг шүүмжлэхдээ эхлээд түүнтэйгээ дүйцэхүйц боловсролтой, ухагдахуунтай байх хэрэгтэй. Наад захаас нь хэлэхэд Оросын өчнөөн олон театрт энэ жүжиг тавигдаж байна. Энэ жүжиг тавигдах болгондоо үзэгчдийг байлдан дагуулдаг. 14-хөн настай хүүхэд хайр сэтгэлээс болж амиа хорлож байгаа нь манай нийгэмд тохирохгүй гэж үзэж байгаа хэрэг үү? Бид өнөөдөр соёл иргэншлийг авч чадахгүйдээ ийм зүйл ярьж байна. Эхлээд зохиолоо унш. Дараа нь жүжиг үз. “Ромео Жульетта” монгол хэл дээр олон удаа орчуулагдсан. Орчуулагч Х.Мэргэн гуай болоод Ч.Чимид гуайн орчуулга ч бий. Мундаг эрдэм мэдлэгтэй Ч.Чимид гуай энэхүү зохиолыг ийм бодлоготой гэж үзсэн бол орчуулахгүй л байсан. Манай нийгэмд сөрөг хандлага бий болно гэж үзээд тэр хүн орчуулахгүй. Соён гэгээрэл гэдэг аливаа зүйлийн утга учрыг тунгааж, шүүж, эргэцүүлж, бодох чадварыг хэлдэг. Хэн нэгний амнаас ам дамжсан яриагаар аливаа зүйлд хандаж болохгүй л дээ. Шескпирийн 37 жүжгээс “Ромео Жульетта” аливаа цагийн үеийн бүхий л тоглолтод хамгийн олон үзэгчидтэй байсан. Өнөөдөр энийг хорих ёстой гэж үзэж байгаа бол бусад соёлт орнууд яагаад энэ зохиолыг хориогүй юм. Өнөөдөр сошиалаа хязгаарлаж чадахгүй байж сонгодог зохиол хорино гэж ярихаасаа ичих хэрэгтэй. Өнөөдөр хүүхэд бүрийн гарт утас байна. Тэдгээр хүүхдүүд энэ их мэдээллийн харангад буруу үлгэр дуурайл авч явааг мэдээлээд л байдаг.Яагаад зохиолдоо 14 настай хүүхдийг сонгосон гэхээр муу санаа суугаагүй нас. 14 настай хүүхэд гэдэг бол өнөөдөр Европын орнуудын хувьд 16 настай хүүхэд гэсэн үг. Манайх ч тийм болсон. Энэ хоёр хүүхэд бие биедээ сэтгэл алдарна. Тэгвэл есөн настай Тэмүүжинг аав нь Хонгирад аймагт аваачиж Бөртэтэй сүй тавиад үлдээдэг. Тэгвэл түүхээ бид насанд хүрээгүй хүүхдүүдийг сүй тавиуллаа гээд шүүмжлэх үү. Тэр цаг хугацаанд тэд ээнэгшиж дасаж байна. Шекспир энэ жүжгээ айлын ганц, ганц хүүхэд дээр тоглолт хийчихэж байгаа юм. Нэг нь айлын ганц хүү, нөгөө нь айлын ганц охин. Уг нь тухайн гэр бүл ганц хүүхэддээ илүү анхаарал тавина биз дээ. Ганцхан хүүхдийнхээ эрх ашгийг сонирхохгүй байна гэдэг харуусал шүү гэдгийг л харуулж байгаа юм.

-Аливаа зүйл хоёр талтай. Энэ түүх өнөөгийн хүүхдүүдэд сөргөөр нөлөөлөх вий гэсэн болгоомжлол нэг талаас үнэний ортой санагддаг. Шүтдэг дуучин нь гэмтэхэд л уйлж гунигладаг хандлага өсвөр насныхны хувьд тод анзаарагдах болсон цаг шүү дээ. Ийм онцлогтой үеийнхэнд, хайр сэтгэл гэж юу болохыг таньж мэдэж амжаагүй наснынханд буруу ойлголт хандлага төрүүлэх вий гэсэн болгоомжлол байгаа?

-Энэ зохиолын хувьд хоёр гэр бүл асар том эрх ашгийн төлөө тэмцэлдсэн. Нэг ёсондоо хүүхдүүдийнхээ нандин харилцааг хэн нь ч анзаарч хараагүйд л байгаа юм. Тэдэнд эрх мэдэл, хөрөнгө мөнгө, эрх ашиг л чухал байсан. Тиймээс л эрх ашиг, эрх мэдлийн төлөөх өрсөлдөөнд хоёр хүүхэд нь амиа егүүтгэхдээ тулж, маш том харуусал авчирсныг л Шекспир бичсэн. Гэр бүл болно гэдэг амьдралын хууль. Тэрний өмнө дурлал гэх зүйл бий. Харин хэзээ вэ гэдэг нь асуудал. Мөн үүгээр эцэг эхчүүд үр хүүхдэдээ анхаарал хандуулж чадахгүй болчихжээ гэдгийг илэрхийлсэн. Хүүхдийнхээ хүсэл эрмэлзэл, сэтгэлийг нь сонсохгүй байна. Юу бодож, хүсч байгааг анхаарахгүй байна шүү дээ. Энэ л асуудлыг үеийн үед хүмүүс нэн тэргүүнд тавьж ирсэн байгаа юм. Эмгэнэл нь ердөө юу ч мэдэхгүй хүүхдүүд бие биетэйгээ хамт байхын тулд юунаас ч айхгүй үхлийг сонгож байгаа нь харамсалтай. Цусаар уйлаад ч эргэж ирэхгүй маш том харууслыг авчирдаг гэдгийг эцэг эхчүүдэд хэлж байгаа юм л даа. Эцэг эхчүүд л хүүхдэдээ хяналт тавихгүйгээс болж хар тамхинд орж, энд тэнд нийлж амь насаа егүүтгэж байна шүү дээ. Бид сайн сайхны тухай арай бага яриад байна уу гэж бодогдож байна.

-Та саяхан Монгол Улсын соёлын элч болсон?

-Энэхүү нэр хүндтэй үүргийг өндөр хэмжээнд авч явахыг эрмэлзэж байна. Монгол Улсынхаа урлаг соёл, түүхийг дэлхий дахинаа сурталчлахад анхаарч ажиллана.

Дуучин С.Сэрчмаатай ярилцлаа.

---

-Та нэг хэсэг уран бүтээлээ завсарласан уу. Шинэ уран бүтээл дээр ажиллаж байна уу?

-Би уран бүтээлээ завсарлаагүй л дээ. Тодорхой хэмжээнд уран бүтээлээ хийгээд л явж байсан. Жилийн өмнө хоёр дахь охиноо төрүүлсэн. Амьдралын минь сайхан үеүдийн нэг байлаа. Уран бүтээлийнхээ хажуугаар том охиноо сургуульд нь хүргэж өгнө, авна. Бага охиноо асарна гээд эх хүний үүргээ гүйцэтгээд л явж байна. Хамгийн сүүлд “Хөхөөний үүр” киноны дуу “Үр минь”, “Хайр эргэсэн хавар” киноны дуу, “Амьдарлын нар” киноны дууг дууллаа. Мөн Freez­one хамтлагийн Төрөөтэй хамтарч Харангын Чука ахын ая, Х.Лхагвасүрэн ахын шүлэг “Цасан хаялга” дууг шинэчилж дуулсан. Ер нь хоёр цомог хийх хэмжээний 20 гаруй дуу бэлэн болгочихсон байна. Эхнээсээ дуунууд маань клиптэй болж байгаа. Би багаасаа л урлагт хөл тавьсан болохоор бүх юмаа өөрөө зохицуулаад сурчихсан. Бараг тоглолтынхоо арын бүх ажлыг нь өөрөө хийчихдэг байсан. Клип хийлээ гэхэд санааг нь өөрөө гаргачихдаг ч юмуу. Ер нь манай урлагийн бүсгүйчүүд, бүх зүйлээ өөрсдөө хийчихдэг, сэтгэлийн хаттай эмэгтэйчүүд байдаг гэж боддог.

-Тоглолт хийх төлөвлөгөө байна уу?

-Тоглолт хийх төлөвлөгөө байгаа. Ирэх онд бодож төлөвлөсөн зүйл олон байна.

-Шинэ жил болохоор хамгийн түрүүнд юу санаанд тань буудаг вэ?

-Шинэ жилийг хүн бүр өөр өөрийнхөөрөө тэмдэглэн өнгөрүүлдэг. Хамгийн сайхан баяруудын нэг. Миний хувьд шинэ жил болохоор чимэглэсэн гацуур мод, өвлийн өвөөгөөс бэлэг авч буй хүүхдүүд нүдэнд харагддаг.

-Таны “Шинэ жил ирлээ” дууг хүн бүхэн мэддэг шүү дээ. Монголын шинэ жилийн “Топ 10” дууны нэгээр шалгарч байсан. Энэ дуу хэрхэн бүтэж байв?

-Анх 2005 онд ая зохиогч Н.Санжаа, үгийг П.Хэрлэн бичиж надад энэ дууг дуулах санал тавьж байсан юм. Энэ дуугаа дуулаад 14 жил өнгөрчээ. Шинэ жилээ тэмдэглэж байгаа албан байгууллага хамт олон энэ дуугаар минь шинэ жилээ нээж, хаадаг.

-Шинэ жилээр хэр ачаалалтай ажилладаг вэ?

-Тэгэлгүй яахав. Арванхоёрдугаар сарын 31 дуустал өдөр болгон л шинэ жилтэй байна даа.

-Урлагийн хойч үеийнхэнд мэдсэн сурснаа өвлүүлэх зорилгоор сургалтын төв, эсвэл хөгжмийн сургууль байгуулахыг хүсдэг тухай ярьж байсан. Биелэлээ олчихсон уу?

-Сургуулиа нээж амжаагүй л явна. Нэг л өдөр биелэлээ олно гэж боддог. Бусад уран бүтээлчид маань өөр өөрсдийн хөгжмийн төвөө нээгээд үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа нь сайхан санагддаг.

-Урлагийн эмэгтэй хүн гэр бүл болон урлагийн амьдралаа хэрхэн хослуулж авч явч байна?

-Мэдээж ажил, хувийн амьдарлаа хослуулж л амьдрах болдог. Баярын үеэр уран бүтээлчид ачаалал ихтэй ажилладаг. Гэхдээ мэргэжил маань цагт баригддаггүй болохоор гэр бүлдээ цаг гаргах боломжтой байдаг шүү.

-Дуучин мэргэжлээсээ гадна таныг хийл тоглодог гэдгийг хүмүүс андахгүй. Охиддоо хийл хөгжмөө заах уу?

-Хийл хөгжмийг анх сурахад 8/1 гэсэн хэмжээтэй хийлээр тоглодог юм. Тэр хийл маань одоо хүртэл надад бий. Сүүлдээ 4/1, 4/4 гэсэн хэмжээтэй хийлүүдээр тоглодог. Эдгээр хийлүүд бүгд надад байгаа. Охиддоо хийл хөгжим заахад ямар нэг асуудалгүй гэж боддог.

-Та өөрөө хийлээ хэр их тоглож байна даа?

-Тоглолгүй яахав. Мэргэжлийн сургуульд нь сурсан болохоор хийл хөгжмөө дуулсан дуу бүртээ шингээхийг хүсдэг.

-Өөрөө зохиосон дуу байдаг санагдаж байна?

-Зарим нэг дууныхаа үг, аяыг өөрөө зохиох үе байдаг л даа. “Үүрд минийх гэж амлаач” дууныхаа үг, аяыг би өөрөө зохиосон.

-Өөрийнхөө дуулдаг жанраас өөр хэв маягаар дуулъя гэж боддог уу?

-Би өөрийгөө шинээр нээх, сорих дуртай. Уран бүтээлч хүний хувьд шинэлэг өнгө төрхийг ямагт эрж хайж байх хэрэгтэй болов уу гэж боддог.

-Та нэг хэсэг нэвтрүүлгийн хөтлөгч хийсэн. Телевизийн хөтлөгчөөр ажиллах ямар санагдав?

-Хөтлөгчийн ажил давгүй сайхан санагдсан. Гэхдээ хэд хэдэн удаа арга хэмжээ хөтлөн олон цаг тайзан дээр зогсох нь их хэцүү юм билээ.

-Эмэгтэй хүн ямар байх ёстой гэж боддог вэ. Танаас үлгэр жишээ авдаг олон эмэгтэй бий?

-Эмэгтэй хүн аливаад уян хатан хандаж, хайраар дүүрэн дотроосоо гэрэлтэж байгаасай гэж хүсдэг. Ер нь бол эмэгтэй хүн дотоод гоо сайхнаараа гэрэлтэж, эрүүл байхад гаднах гоо сайхан цогцлон бүрддэг гэж боддог.

-Анх дуулж эхэлж байсан үеэ одоо дурсахад сайхан санагддаг уу?

-Монголд ганцхан байдаг урлагийн сургууль “Хөгжим бүжгийн коллеж”-ийн хийлийн ангид зургаан настайдаа элсэн орж байлаа. Би багаасаа зураг зурах дуртай хүүхэд байлаа. Одоо ч чөлөө заваараа зураг зурах дуртай. Энэ үеэс миний урлагийн амьдралд хөл тавих гараа эхэлсэн.

Хамгийн анх олонд танигдсан дуу маань “Би явлаа”, “Торойсоор үлддэг миний ээж” дуунууд. Ер нь би бүх дуундаа хайртай. Тэр дундаас эхийн сэдэвтэй дуунууддаа хамгийн хайртай. Д.Нармандах ахын маань ээждээ зориулан зохиосон “Цайлган сэтгэлт миний ээж”, Ү.Хүрэлбаатар ахын үг, Б.Чинбатын аяар бүтсэн “Ижий ганцхан”, Г.Пүрэвдорж ахын ая “Эрх хонгор сэтгэл”, “Зүүдэнд ирсэн хонгорхон ижий” киноны дуу болох “Ангир ээж” гэх мэт эхийн сэдэвтэй олон сайхан дуу бий.

Би тавдугаар ангидаа ая, дуу зохиогч багачуудын уралдаанд хөгжмийн аялгуу, дуу зохиож нэгдүгээр байр эзэлж байсан юм. Энэ уралдаанаас урам их авсан. Түүнээс хойш дуулах сонирхол нэмэгдсэн гэж хэлж болно. Харин дуучин болоод өөрийн багш, хөгжмийн зохиолч Пүрэвдоржийн хамтлаг “Black and White jazz” хамтлагтай “River sound” амьд хөгжмийн клубт дуулдаг байлаа. Урлагт хайртай, үнэнчээр зүтгэсээр ирсэн минь өнөөдрийн энэ зэрэгт хүргэсэн гэж боддог.

-Та аль нутгийнх вэ?

-Би хангай нутгийн хүн шүү дээ. Аав маань Архангай аймгийн Батцэнгэл суманд, ээж Булганы Дашинчилэн суманд төрж, өссөн. Байгалийн үзэсгэлэн цогцолсон хангай нутагтаа очих дуртай.

Шинжлэх ухааны Академийн Их чуулган өнгөрөгч баасан гаригт болж өнгөрсөн юм. Энэ үеэр Академич хэргэмд 14 нэр дэвшигчээс 50 хувь нь буюу долоон хүн академич хэргэм хүртсэн юм. Мөн ШУА-ийн гадаад гишүүнээр БНХАУ-ын нэг, ОХУ-ын хоёр эрдэмтэн сонгогдсон юм.

---

ШУА-ийн Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгийн захирал, геологи, минерологийн шинжлэх ухааны доктор, профессор, академич С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-ШУА-ийн их чуулганаар академич цол хүртсэнд баяр хүргэе. Шинжлэх ухааны ямар салбараас академич хэргэм хүртсэн бэ?

-Геофизикийн судалгаа, түүний дотор Газар хөдлөл судлалын чиглэлээр анх удаа академич цолыг хүртлээ. Шинжлэх ухааны бүхий л салбараас Монгол Улсад тухайн чиглэлээрээ тэргүүлэх нэрд гарсан 14 эрдэмтэн акедемичийн шалгаруулалтад орсон. Эдгээр эрдэмтдээс нэг нь болж энэхүү нэр хүндтэй цолыг хүртсэндээ баяртай байна. Би ШУА-ийн геологи, газарзүйн салбараас нэр дэвшсэн. Судалгаа маань бүс нутгийн геодинамик, неогеотектоник, газар хөдлөлтийн идэвхжилт, хүчтэй газар хөдлөлтийн судалгаа, газар хөдлөлтийн аюулыг үнэлэх чиглэл байсан юм.

-Танай хүрээлэнгийн эрдэмтэн, судлаачид газар хөдлөл чиглэлийн судалгааны ажлыг бие даан гүйцэтгэдэг. Ер нь та анх шинжлэх ухааны салбарт хэрхэн хөл тавьж байсан бэ?

-1983 онд сургуулиа төгссөний дараа ерөнхий шинжлэх ухааны академид ажиллаж эхэлж байлаа. Түүнээс хойш 36 жил тасралтгүй ажиллаж байгаа минь энэ салбартай салшгүй холбоотой. Энэ хүндтэй цолыг хүртэхэд манай үе үеийн эрдэмтэн судлаачид, инженер техникийн ажилтнууд, орон нутаг дахь газар хөдлөлтийг бүртгэх станцуудын ажиллагсдын нөр их хөдөлмөрийн үр шим шингэсэн. Миний эрдмийн ажлыг үр бүтээлтэй амжилттай гүйцэтгэхэд манай байгууллагын захирал асан доктор Б.Бэхтөр, доктор Ү.Сүхбаатар болон манай газар хөдлөл судлалын эрдэмтэн судлаачид доктор Т.Дугармаа, Г.Баяр, ахмад ажилтан Д.Мөнхөө, Л.Сэлэнгэ, М.Адьяа нарын тус их бий. Өнөөдөр надтай хамт хүрээлэнгийн хамт олныг удирдан ажиллаж байгаа эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга доктор Ч.Одонбаатар, Газар хөдлөл судлалын салбарын дарга доктор М.Өлзийбат нар бүхий л талын дэмжлэг үзүүлсний нөлөө энэ болов уу гэж бодож байна.

-Таны судалгааны ажлын гол онцлог юу байв?

-Судалгааны ажлынхаа хүрээнд Монгол орны нутаг дэвсгэр болон Төв Азийн зэргэлдээх бүс нутагт 1964-2017 онд болсон газар хөдлөлтийн мэдээллийг нэгтгэн боловсруулж, газар хөдлөлтийн голомтын динамик параметрүүдыг тодорхойлсон Монгол орны газар хөдлөлт, чулуулаг мандал дахь хүчдэл хуримтлал, хэв гажилтын төлөв байдлыг Байгалын рифтийн систем дэх геологи, геодинамикийн процесстой уялдуулан судалж үр дүн гаргаж авсан. “Монгол орны газар хөдлөлтийн голомтын механизмийн зураг”, “Монгол орны кайнозойн эриний идэвхтэй хагарлууд ба тэдгээрийн сейсмик потенциал”-ын зургууд нь газар хөдлөл судлалын онолын хувьд чухал ач холбогдолтой.Манай хүрээлэн дээр 2016 – 2018 онд хэрэгжсэн “Монгол орны газар хөдлөлтийн ерөнхий мужлалын 1:1 000 000-ын хэмжээст зураг зохиох” шинжлэх ухаан-технологийн төслийг би удирдан гүйцэтгэсэн. 1983 оноос хойш манай улсын барилгын норм дүрмэнд ашиглагдаж байгаа тухайн үеийн ЗХУ, Монголын эрдэмтдийн хамтран зохиосон ерөнхий мужлалын зургийг орчин үеийн шаардлагад нийцүүлэн шинэчлэн боловсруулах шаардлага гарсан юм. Сүүлийн жилүүдэд хуримтлагдсан судалгааны мэдээлэл, шинэлэг суурь болон магадлалт үнэлгээний арга зүйг ашиглан энэ зургийг шинэчлэн боловсруулах ажлыг манай эрдэмтэн судлаачид хамтран гүйцэтгэсэн. Монгол орны газар хөдлөлтийн ерөнхий мужлалын энэхүү зураг болон Улаанбаатар хот орчмын газар хөдлөлтийн идэвхтэй хагарлуудын дагуу хийж буй судалгааны үр дүн нь манай орны газар хөдлөлтийн аюулыг үнэлэх, эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх, газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд барилга байгууламж барих норм дүрэм боловсруулахад чухал нөлөөлтэй. Мөн хот төлөвлөлтийг оновчтой шийдвэрлэх ажлуудын суурь мэдээлэл болж байдгаараа практикийн хувьд чухал ач холбогдолтой болсон гэж бодож байгаа.

-Танай хүрээлэнгийн судалгааны ажлын бас нэг чухал чиглэл нь одон орон судлал байдаг. Монголд одон орны шинжлэх ухаан хэр хөгжиж байна вэ?

-Манайх одон орон судлалын хувьд астрометр, астрофизик гэсэн хоёр үндcэн чиглэлээр судалгаа явуулдаг. Астрометр гэдэг нь одон орныг дуран авиагаар дэлхийн тойрог замыг судалж, дэлхийд аюул учруулж болзошгүй эрчимт биетүүдийг ажигладаг юм. Эрчимт биетэд бага гариг, солирын биетүүд хамаарна. Астрафизик гэдэг нь хүрэл тогоотод байдаг дурангаар наран дээр өрнөж байгаа идэвхтэй процесс үүсгэдэг зүйлс дээр ажиглалт хийн түүнийгээ боловсруулж, тухайн процесуудын талаарх шинэ мэдлэг мэдээллийг манай нар судлаачид гаргадаг юм. Монгол Улсад анх 1957 онд одон орон судлах төв байгуулагдсан. Энэхүү төв дэх одон орон судалгааны тоног төхөөрөмж шинэчлэгдээгүй нэлээд удаж байгаа. Мэдээж одон орны багаж тоног төхөөрөмжүүд өртөг өндөртэй. Уг нь одон орны талаарх хийж байгаа судалгаа хүн төрөлхтөнд шинэ мэдлэг мэдээллийг хүргэж байдаг. Хамгийн сүүлд 1967 онд манайд нарны дуран суурилагдсан. Түүнээс хойш одон орны чиглэлээр дуран шинэчлэгдээгүй байна. Манай хүрээлэн гадаад харилцаа хамтын ажиллагаа өргөн хүрээтэй. Судалгааны ажлаар манай хүрээлэнгийн судлаачид солонгосын одон орон сансар судлалын хүрээлэнтэй хамтарч 2015 онд бүтэн робот дуран нийслэл хотын ойролцоо байрлуулсан. Энэхүү дуран туршилтаар явагдаж байна. Хэрвээ амжилттай болчихвол цаашлаад хамтарч ажиллах боломжтой.

-Орчин үед одон орон судлалын салбарт ямар өөрчлөлт гарч байна вэ?

-Одон орны судалгааны ажилд нэн тэргүүнд дурангууд яригдах юм. Одон орны судлал улам бүр хөгжиж байна. Түүнийг судлах маш том хэмжээний судалгааны шинэ дурангууд хийгддэг болсон. Одон орны ажиглалт хийхэд тохиромжтой газруудаар том дурангууд байрлуулж судалгааны ажил хийдэг.

Хүн төрөлхтний хамгийн ойрхон очиж үзсэн сансрын биет бол сар. ОХУ-аас өөрөө явагч багажийг саран дээр буулгаж сарны дээжийг авч байсан. Өнөө үед хятадууд одон орон сансар судлал тал дээрээ идэвхтэй ажиллаж байгаа. Одон орны ажиглалт хийхэд тохиромжтой олон улсын төвийг байгуулж байгаа.Агаар мандлын нөлөө хамгийн бага байх тохиромжтой газруудаар үнэтэй том дурангууд байрлуулж тэндээ судалгааны ажлууд хийж байна. Сүүлийн жилүүдэд сансарт одон орон гаригийн төхөөрөмжүүдийг гаргаж эхэлсэн. Сансар судалгааны ажил хийгдэх тусам сансраас мэдээ мэдээллийг бид их авдаг болно. Хамгийн сүүлд ангараг гариг дээр судалгааны аппаратууд буулаа гэх мэдээллийг бид авсан. Ингэснээр бидний мэдэх нарны аймгийн мэдээ мэдээллийг илүү тэлж байгаа юм. Мөн ангараг гариг дээр ямар нэгэн зүйлийг нарийвчлан мэдэхэд илүү нээлттэй болж байна л гэсэн үг. Тэнд байгаа мэдээллийг судлаачид нягтлаад хүмүүст хүргэж байгаа юм.

-Астраномийн талаар хүүхдүүд мэдлэг мэдээлэл хэр авч байна вэ?

-Астраномийн хичээлийг дээхнэ үед хичээлийн хөтөлбөрт оруулж үздэг байсан. Тодорхой хугацааны өмнө бие дааж хичээлийн хөтөлбөрт оруулахаа больчихсон л доо. Астрономийн талаар хүүхдүүдэд мэдээ мэдээлэл олгодог гэж ойлгодог. Манай хүрээлэнгийн харьяа Астрапарк байгуулагдаад таван жил болж байна. Парк маань дотроо шинжлэх ухаан танин мэдэхүй монгол хүн анх сансарт ниссэн талаарх бүхэл бүтэн мэдээллийг харуулсан үзүүлбэрийн танхимтай. Мөн хүүхэд багачуудад зориулсан сансар судлалын талаар кино үзүүлдэг танхим тусгай зориулалтын харанхуй өрөөнд тусгай багаж хэрэгслийг байрлуулаад одод тэнгэрийг дүрслэн үзүүлэх танхим гээд нийт гурван танхимтай. Астрапаркийг барьж байгуулахад сансрын нисгэгч, улсын баатар Ж.Гүррагчаа маш их хувь нэмэр оруулсан. Энэхүү Астрапаркаар түшиглээд бид одон орон сансар судлалын талаарх мэдлэг мэдээллийг нийгэмд түгээх ялангуяа хүүхэд багачуудад түгээх зорилготой. Манай хүрээлэнгээс одон орны чиглэлийн олимпиадыг улсдаа зохион байгуулаад нэлээд хэдэн жил болж байна. Манай хүүхдүүд олон улсын бүс нутгийн астраномийн талаарх уралдаан тэмцээнд оролцоод медаль хүртсэн ч тохиолдлууд бий. Одон орон судлалын шинжлэх ухаан гэдэг хүний танин мэдэхүйн шинжлэх ухааны нэн тэргүүн эгнээнд байдаг шинжлэх ухаан юм. Одон орон судлал нь байгалийн бүхэл бүтэн зүйлс “Яагаад ийм байдаг юм” гэх асуулт тавьснаас энэхүү шинжлэх ухаан үүссэн болов уу гэж олон эрдэмтэд санал дэвшүүлдэг. Шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн хүрээг тэлж байгаа шинжлэх ухаан бол одон орны шинжлэх ухаан. Манай эрдэмтэд судлаачид тодорхой чиглэлээр өөрсдийн дуран авиа дээр суурилаад судалгаа хийж байна. Хүүхдүүдэд шинжлэх ухаанд дуртай, шинжлэх ухаанд суурилсан хүмүүжил олгох асуудал нэн чухал. Астрапарк дээр үндэслээд хүүхдүүдэд шинжлэх ухааны талаар мэдээ мэдээллийг өгөхөд анхаарч ажиллаж байна. Одон орон судлалын хичээлийг дунд сургуульд оруулах нь зүйтэй. Астрапарк маань нийслэлийн хүүхдүүдийн ирж үзэх дуртай шинжлэх ухааны сонирхолтой төвүүдийн нэг болсон гэж боддог. Хүүхдүүдийн насны хувьд бага ангийн хүүхдүүд одон орны талаар мэдлэг хүлээж авах түвшин хүрээгүй байдаг. Хамгийн их яагаад гэж асуулт тавьдаг хүүхдүүд дунд ангийнхан байдаг.

-Шинжлэх ухаанд маш олон нээлтүүд бий болж байна. Бойжер хөлгийн талаар мэдээлэл хэр ирдэг вэ?

-Одон орон сансар судлалд гарах шинэ нээлтүүд нь олон дуран авианы дэвшилттэй шууд холбоотой. Бойжер хөлгийн талаар интернэтээс хүн дуртай мэдээллээ авч болно. 1977 онд хоёр хөлөг сарын зайтай дэлхийгээс ниссэн. Хиймэл дагуул учраас улам цаашаа ниснэ. Биднээс улам л холдож байгаа. Хамгийн ойрхон байсан гаригуудыг мэдээллээд өнгөрдөг. Нарны аймгуудын хувьд бархасбадь гаригтай ойрхон очин бархасбадийн зургийг аваад дараа нь санчир гаригтай ойртож зургийг нь авсан байдаг. Цаашлаад далайван гээд явсан байгаа юм. Нарны аймгуудын талаарх мэдээллийг өөрийнхөө багаж дээр аваад эх дэлхий рүү дамжуулж байгаа юм. Энэ нь бидний нарны аймгуудыг мэдэх мэдээлэл нэмэгдэж байна л гэсэн үг. Орчин үеийн шинжлэх ухаан, техник технологийн харилцаа нягт уялдаа холбоотой болсон. Дуран авиаг хэдий чинээ хол нисгэж чадна мэдээ мэдээллийг төдий чинээ өргөн цар хүрээтэй авч чадна. Бид нарны аймгийн оддын айны нэг хэсэгт амьдарч байгаа. Энэ олон оддын ай орчлон ертөнцийг бүрдүүлдэг. Бид амьдралын хэмжигдэхүүнээ жилээр тоолдог. Хүн төрөлхтний түүхийг яривал хэдэн мянган жилээр ярьдаг. Гиологийн процессийг яривал хэдэн зуун мянган жилээр ярина. Тэгвэл одон орныг бид хэдэн сая зуун жилээр ярина. Нарын аймаг үүсээд 4.5 тэрбум жил болж байна. Ахиад 4.5 тэрбум жил оршин тогтноно. Хүний нас хамгийн ихдээ 100 жилээр тоологддог. Шинжлэх ухаан орчлон ертөнцийн үүсэл хөгжлийг яриад байх юм бол олон зүйл бий. Бидний амьдарч байгаа цэг хумхын тоос шиг л зүйл юм. Орчлон ертөнцөөр харвал бид маш жижигхэн хумхын тоос шиг амьдарч л байна гэсэн үг.

Одон орны түүхэн хөгжлийн талаар тунгаагаад бодох юм бол бидний амьдрал маш бага хугацаанд үзэгдээд өнгөрч байгаа жижигхэн хэсэг л юм.