Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

УИХ-ын гишүүн Л.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

---

-2020 оны төсвийн хувьд аймаг, орон нутагт их, бага хэмжээтэй хуваарилагдсан талаар ярьж байна. Таны хувьд 2020 оны төсөв дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Ер нь орон нутагт улсын төсвөөс хийх хөрөнгө оруулалтын төсвийг төлөвлөхдөө аймаг бүрийг ижилтгэх, тэгшитгэх байдлаар биш, улсын хэмжээнд шаардлагатай хөрөнгө оруулалтыг эрэмбэлэх байдлаар, хэрэгцээ шаардлагыг нь үндэслэж төлөвлөх ёстой гэж үздэг. Иймд аймаг бүрт хийгдэх хөрөнгө оруулалтын төсөв адил хэмжээтэй байх албагүй. Би Хөвсгөлийн 37 дугаар тойргоос сонгогдсон. Манай аймгийн хувьд нийт 71 тэрбумын 55 төсөл хэрэгжихээс 2020 онд санхүүжих 28 тэрбум орчим төгрөг төсөвт тавигдсан. 2020 онд зайлшгүй шийдэгдэх, шинээр эхлүүлэх, эсвэл өмнө эхэлсэн хөрөнгө оруулалтыг дуусгах шаардлагатай төслүүд тавигдсан. Гэхдээ бүрэн хангалттай юу гэвэл мэдээж тийм биш. Тойрогтоо шаардлагатай хөрөнгө оруулалтын саналаа би Сангийн яам, холбогдох яамдад өнгөрсөн зун хүргүүлсэн. Эдгээр санал маань төсвийн төсөлд тусгагдсан. Нэмж төсөвт зайлшгүй тусгах шаардлагатай хэдэн зүйл байгааг төсвийн хуулийн төслийн хоёр дахь хэлэлцүүлгийн үеэр зарчмын зөрүүтэй саналаа гаргаж хэлэлцүүлнэ. Мэдээж, аль ч Засгийн газар өөрийн дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхээр ажилладаг. Төсвөө ч мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхээр төлөвлөдөг. 2020 оны төсөвт малчид, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид нийгмийн даатгалын шимтгэлээ нөхөн төлснөөр 2020 оноос тэтгэвэрээ авч эхлэх, тэтгэвэрийн зөрүүг арилгах, тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх зэрэг Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, эрх баригч намын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт заасан асуудлыг хэрэгжүүлэхээр тусгасан.

Хөрөнгө оруулалтын тухайд аймаг, сумдад ч төрийн үйлчилгээ хүрэх ёстой учраас зайлшгүй шаардлагатай сургууль, цэцэрлэг, дотуур байрны барилгын хөрөнгө оруулалт сонгуультай, сонгуульгүй тавигддаг шүү дээ.

-Манай улс саарал жагсаалтад орсон нь олон сөрөг үр дагавартайг хэлж байна. Энэ тухайд?

FATF болон APGийн гишүүн орнууд нь мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэх эрсдэл багатай, итгэлтэй улс гэж тооцогддог. Хэрвээ саарал жагсаалтад орвол мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэх эрсдэлтэй улс гэж бусад улс орон, олон улсын байгууллага биднийг харна гэсэн үг. Саарал жагсаалтад орсноор манай банкуудын гадаад дахь төлбөр тооцооны харилцаанд хүндрэл үүсэх, иргэд байгууллагын гадаад гүйлгээ хугацаа алдах, улмаар энэ байдал хүндэрвэл, гадаад хөрөнгө оруулалт, зээлжих зэрэглэл зэрэгт сөргөөр нөлөөлж болзошгүй. 2013 онд саарал жагсаалтад ороход гадаад дахь манай зарим элчин сайдын яамдын гүйлгээг 14 хоногоор саатуулан шалгах, Монголоос шууд гүйлгээ хийдэг байсан улс орон руу бусад улсаар дамжин гүйлгээ хийдэг болох зэрэг хүндрэлүүд гарч байсан. Энэ удаад эдийн засагт мэдрэгдэх хүч, үүдэн гарах сөрөг үр дагавар нь 2013 оныхоос илүү их байх болов уу. Гэхдээ бодитоор үүсэх үр дагавараас илүү олон нийтийн санаа бодлыг хэт түгшээх, хэвийн бус байдал руу оруулах гэсэн мэдэгдэл, мэдээлэл газар авах нь байдлыг бүр дордуулна. Иймд энэ асуудалд бодитой, үндэслэлтэй хандах хэрэгтэй.

-Саарал жагсаалтаас гарах боломж гарцыг хэрхэн харж байна вэ?

-Ямар нөхцөлөөр саарал жагсаалтад орсноос шалтгаална л даа. Өмнө 2013 онд Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульдаа мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх зохицуулалтыг хийгээгүй гэдэг үндэслэлээр саарал жагсаалтад орсон учраас холбогдох хуулиудаа батлаад, саарал жагсаалтаас гарч байсан. Ер нь бол мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх үйл ажиллагаанд үнэлгээ хийхдээ хууль тогтоомжид тусгагдсан байдал, түүний хэрэгжилт гэсэн хоёр чиглэлээр хийдэг. Энэ удаад дөрвөн шаардлага тавигдсан байна лээ. Гарц нь Терроризмтой тэмцэх тухай хуулийг шинэчлэн батлах, үй олноор хөнөөх зэвсэг дэлгэрүүлэх тэмцэх асуудлыг хуулиар зохицуулах, мөнгө угаах гэмт хэргийг шалгах, эцэслэн шийдвэрлэх ажлыг эрчимжүүлэх, энэ төрлийн гэмт хэргээс олсон хөрөнгө орлогыг хураах зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, зохих журмын дагуу хураах асуудалд ахиц гаргах зэрэг арга хэмжээнүүдийг авах шаардлагатай.

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт хаашаа эргэж байна вэ. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт батлагдах уу?

-Ард нийтийн санал асуулга явуулах тухай УИХын тогтоолд тавьсан Ерөнхийлөгчийн хоригийг Их Хурал хүлээн авсан. Одоо цаг хугацааны хувьд ч тэр ард нийтийн санал асуулга явуулах боломжгүй болчихлоо. Гэхдээ энэ асуудал гацаад зогсчихгүй. Сүүлийн гурван парламент дамжин 10 гаруй жил ярьж байж дөнгөж энэ шатанд өнөөдөр хүрч байгаа шүү дээ. Иймд нэгэнт энд хүрсэн асуудлыг ямар ч байсан энэ удаагийн Улсын Их Хурал, гишүүд ард түмнээсээ мандатаа аваад, хууль тогтоох үйл ажиллагаанд оролцох бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж байгаагийн хувьд үүрэг, хариуцлагаа хүлээгээд батлах ёстой. Төслийн хоёр дахь хэлэлцүүлэгт 33 санал нийт гишүүний дөрөвний гурвын дэмжлэг авч, 57 санал дэмжигдээгүй. Дэмжигдсэн саналуудаа тусгаад, шаардлагатай бол журмын хуулийн дагуу найруулгын санал гаргах боломжтой байгаа, тэдгээрийг нь хийгээд батална. Харин энэ шатанд Ардчилсан намын бүлгийн гишүүдийн яриад байгаа зарчмын болон агуулгын шинжтэй саналуудыг нэмж тусгах боломж хуулиараа боломжгүй.

-Та УИХ-ын гишүүдтэй хамтран хэд хэдэн хуулийн төслүүд сүүлд өргөн барьсан байсан. Тухайлбал, мал хулгайлах гэмт хэрэгт оногдуулах ялыг чангатгах хуулийн төслийг өргөн барьсан. Ямар зохицуулалт тусгаж байгаа вэ?

Би УИХын гишүүн Х.Болорчулуун нарын хамтаар Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Зөрчлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслүүдийг санаачлан өргөн мэдүүлсэн. Одоогийн хуулиар 24 бог найман бодоос дээш мал хулгайлбал олон тооны мал хулгайлсан гэж ял нь хүндэрнэ. Түүнээс бага тооны буюу 23 бог, эсхүл долоон бод мал хулгайлсан хэргийн хувьд хорихын ялын доод хэмжээ нь зургаан сар байгаа. Ингэснээр “олон тооны мал”д тооцох хэмжээний мал хулгайлаагүй тохиолдолд хохирогчид учирсан эдийн засгийн бодит хохирлыг үл тооцон хөнгөн хэлбэрийн хариуцлага хүлээлгэх боломжтой байгаа тул үүнийг зохистой хэмжээнд тогтоох, улмаар мал хулгайлсан этгээдэд хүлээлгэх ял, шийтгэлийг чангатгах шаардлагатай байгаа юм. Мөн уг гэмт хэргийн хувьд диспозици нь нэмж хулгайлсан малын тооноос үл хамааран бусадтай бүлэглэж, тоног, хэрэгсэл, зэвсэг, зэвсгийн чанартай зүйл, машин механизм ашиглаж, цөм сүргийн мал, гойд ашиг шимт мал хулгайлсан бол ялын хэмжээг нэмэгдүүлж байгаа. Мөн богийг бодод шилжүүлэхдээ нэг бодыг гурван богоор тооцдог байсныг таван богоор тооцохоор тусгасан. Мал хулгайлж ял шийтгүүлсэн хүмүүс нийтэд тустай ажил хийлгэх ял аваад 10 хоног аймаг, сумын төвд гудамж цэвэрлэж байгаад буцаж ирээд байгаа талаар малчид ихээр шүүмжилдэг. Олон нийтийн хэлэлцүүлэг хийх явцад ч ийм саналууд гарсан. Тиймээс нийтэд тустай ажил хийлгэх ялыг мал хулгайлах гэмт хэрэгт оногдуулахгүй байх зохицуулалт оруулсан. Үндэсний статистикийн газрын мэдээллээс үзэхэд мал хулгайлах гэмт хэрэг 2017 онд 901, 2018 онд 1096 тус тус бүртгэгдсэн байна. Харин 2019 оны эхний наймдугаар сарын байдлын 1114 мал хулгайлах гэмт хэрэг бүртгэгдсэн байна. Энэ төрлийн гэмт хэрэг ийнхүү өсч байгаа нь ядуурал, ажилгүйдэл зэрэг нийгэм, эдийн засгийн байдалтай холбоотой боловч нөгөө талаар мал хулгайлах гэмт хэрэг оногдуулж байгаа ялын бодлого нь үр нөлөө багатайгаас гэмт хэрэг гарахаас урьдчилан сэргийлэх үүргээ сайн гүйцэтгэж чадахгүй байна гэж үзсэн тул уг хуулийн төслийг санаачилсан.

УИХ-ын гишүүн Н.Оюундарьтай ярилцлаа.

---

-ОУПХ-ны хурал Сербид болж УИХ-ын таван гишүүн уг хуралд улсаа төлөөлж оролцсон. Монголын төлөөлөгчдийн тэргүүнээр сонгогдсонд баяр хүргэе. Хурлын талаар мэдээлэл өгөөч?

-Миний бие өнгөрсөн хавар Катар улсын Доха хотноо зохиогдсон Олон Улсын Парламентын Холбооны Ассамблейн 140 дүгээр чуулганд оролцож, Олон улсын парламентын холбоо (ОУПХ)-ны Энхтайван, олон улсын аюулгүй байдлын байнгын хорооны удирдах товчооны гишүүнээр сонгогдон ажиллаж байна. Энэ жил ОУПХ-ны 130 жилийн ой тохиосон. ОУПХ-ны 141 дүгээр Ассамблей Бүгд Найрамдах Серби Улсын нийслэл Белград хотноо аравдугаар сарын 13-17-ны хооронд амжилттай зохион байгуулагдлаа. Тус Ассамблейд дэлхийн 138 орны 1821 төлөөлөгч оролцсон. Миний хувьд энхтайван, олон улсын аюулгүй байдал, Эмэгтэй парламентын гишүүдийн оролцоо, Ази Номхон далайн улс орнуудын зөвлөгөөн зэрэг салбар хуралдаанд байр сууриа илэрхийлж үг хэлсэн. Мөн ОУПХ-ны хуралдааны үеэр Хүний эрхийн хорооны хуралдаанд оролцож С.Зориг агсны амиа алдсан талаар тайлбар өгч, эл хэргийг Монгол Улсад улс төрийн зорилгоор ашиглаж буйд харамсаж буйгаа илэрхийллээ.

-Энэ удаагийн хурлаар ямар асуудлуудыг голлон хэлэлцэж шийдвэрлэсэн бэ?

-Ассамблей “Олон улсын эрх зүйг бэхжүүлэх нь: Парламентын үүрэг, арга механизм ба бүс нутгийн хамтын ажиллагаанд оруулж буй хувь нэмэр” ерөнхий сэдвээр нэгдсэн хэлэлцүүлэг явуулж, холбогдох болон нэмэлт салбар хуралдаануудаар дэлхийн улс орнуудын парламентын гишүүдийн дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлсэн.

Тэр дундаа амиа хорлоход хүргэх, хууль бусаар үр хөндөх, хөрөнгө завших, улсын хилээр хууль бусаар нэвтрэх, хуурамч бичиг баримт үйлдэх, ашиглах гэх мэт асуудал нь улс төрийн зорилгоор ашиглагдаж байгаа талаар хэлэлцсэн юм.

-Та Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын /НӨАТ/ буцаан олголтын хувь 20 байсныг нэмэгдүүлж 70 хувь болгох хуулийн төсөл санаачилсан. Энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг санаачлан Засгийн газраас санал авахаар хүргүүлсэн. Одоогоор Засгийн газраас хариу нь ирээгүй байна. Мөн өөрийн албан ёсны цахим хуудас болон парламент цахим сайтад байршуулан хуулийн төсөлтэй холбоотой санал асуулгыг ард иргэдээсээ авч байна. УИХ, Засгийн газраас эдийн засгийн өсөлтийг татварын бодлогоор дэмжих, татварыг олон улсын жишигт нийцүүлэх чиглэлээр тодорхой үе шаттай арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсний нэг нь 2015 оны долдугаар сарын 1-нд баталж, 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжүүлсэн Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга юм. НӨАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтийг сүүлийн гурван жилийн байдлаар авч үзэхэд татвар ногдуулалт болон төвлөрүүлэлт жил дараалан нэмэгдсэн. 2016 онд НӨАТ төлүүлэхээр 652.7 тэрбум төгрөгийн татвар ногдуулж, 492.7 тэрбум төгрөг төвлөрүүлж байсан. 2017 онд 699.2 тэрбум төгрөгийг ногдуулж 630.3 тэрбум төгрөг, 2018 онд 828.5 тэрбум төгрөг ногдуулж, 785.5 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт төвлөрүүлсэн байна. Үүний зэрэгцээ НӨАТ-аас чөлөөлөгдсөн бараа, ажил үйлчилгээний дүн 2016 онд 6.6 тэрбум төгрөг, 2017 онд 5.2 тэрбум төгрөг, 2018 онд 13.9 тэрбум буюу сүүлийн гурван жилд 25.7 тэрбум төгрөг болсон байна.

-Энэ хуулийг хэрэгжүүлж эхэлснээс хойш татвар төлөгчийн тоо өссөн үү?

-Өссөн. Гол нь НӨАТ төлөгч гэж та, бид буюу худалдан авалт хийж буй эцсийн хэрэглэгчид юм байна гэдгийг иргэдэд ойлгуулж өгсөн нь энэ хуулийн онцлог. Харин НӨАТ суутган төлөгч буюу биднээс бараа, ажил, үйлчилгээгээ борлуулах замаар уг албан татварыг суутган авч улсад төлөх үүрэг бүхий бизнес эрхлэгчдийн тоо нэмэгдсэн судалгаа байна.

-Өргөн барьсан хуулийн төсөлд ямар өөрчлөлт оруулж байгаа вэ?

-Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 2.1-д “20” гэснийг “70” гэж, мөн зүйлийн 15.13 дахь хэсгийн “30” гэснийг “40” гэж тус, тус өөрчлөх санал оруулсан. Хэрэв хуулийн төсөл дэмжигдвэл 2020 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн мөрдөх юм.

-НӨАТ-ын буцаан олголтын хувийг 70 болгосноор хэн илүүтэй ашиг хүртэх вэ?

-Нийтээрээ ашиг хүртэнэ. Өнөөдөр иргэдийн амьжиргааны байдал дээрдэхгүй, ядуурал буурахгүй байна. Үндэсний статистикийн хороо, Дэлхийн банкнаас Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдалд судалгаа хийсэн байна. “…НӨАТ нь ядуу иргэдэд хүндрэл учруулж байна” гэсэн дүгнэлт гарч, 2018 оны байдлаар манай улсын хүн амын ядуурлын хүрээ 28.4 хувьд хүрсэн. Хүн амын 51.5 хувь нь ямар нэг төрлийн зээлтэй, нийгэм, эдийн засагт сөрөг цочрол үүсэхэд олон иргэн ядууралд гулсан орох эмзэг байдалтай байна” хэмээн судалгаанд дурдсан байсан. Харин НӨАТ-ын буцаан олголтын хэмжээг нэмэгдүүлснээр иргэдийн зүгээс байгууллага, аж ахуйн нэгжид тавих хяналт сайжирна. Татварын орлогын суурь өргөжих боломжтой. НӨАТ-ын хуулийн хэрэгжилт сайжирч, улсын төсөвт төвлөрөх татварын хэмжээ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Төсөвт төвлөрсөн тухайн орлого Засгийн газрын зүгээс иргэдийн амьжиргааг дэмжих цогц арга хэмжээ болж бүх салбарыг дэмжих болов уу гэж харж байгаа.

-НӨАТ-ын буцаан олголтыг 7 хувиар өгдөг өөр улсын жишиг бий юу?

-Манай улсын хувьд эдийн засгийг бүртгэлжүүлэх тогтолцоог НӨАТ-тай уяж өгсөн. Дэлхийн бусад оронд ч ийм тогтолцоо бий. Гэхдээ энэ нь зөвхөн НӨАТ гэсэн үг биш, тухайн татвартай агуулга нэгтэй боловч өөр нэртэй татварууд байдаг. Бараа, үйлчилгээний татвар эсхүл орлогын татварыг ч энэ буцаан олголтын тогтолцоотой холбож болдог. Дээрх системүүдийн буцаан олголтын хэмжээ нь манай улстай харьцуулахад өндөр байдаг. Жишээлбэл, Солонгост үнийн дүнгийн 10 хувьтай тэнцэх мөнгө буцаан олгодог бол Швейцарьт 7.7, Японд 8, Люксембург 17, Герман 19, Англи, Австри, Монакод 20, Португаль, Грек 23, Дани, Испани, Норвег, Швед зэрэг оронд 25 хувийг буцаан олгодог жишиг бий.

-НӨАТ-ын буцаан олголтын хувийг нэмснээр ямар давуу тал үүснэ гэж харж байна вэ?

-Иргэдэд буюу эцсийн хэрэглэгчдэд ногдож байгаа татварын ачааллыг бууруулах (буцаан олголтын хувийг нэмэх) замаар татвараас зайлсхийдэг албан бус секторыг бүртгэх, татвар төлөлтийг эрчимжүүлэх, НӨАТ суутган төлөгчийн тооны өсөлтийг нэмэгдүүлж, улмаар далд эдийн засгийг хумих, төсвийн орлогын тогтвортой өсөлтийг хангана гэж харж байна. Монгол Улсад НӨАТ ногдохгүй бараа, ажил, үйлчилгээ гэж бараг байхгүй. Аль нэг шатандаа заавал ногддог. Энэ нь эцсийн борлуулалтад үнэ нэмэгдэх хэлбэрээр илэрдэг. Хамгийн гол нь татвар төлөгчдөөс суутган авсан татварын мөнгө аливаа нэгэн этгээдийн халаасанд үлдэхгүй татвар төлөгчдөө эргэн төлөгдөнө. Энэ нь татварын суурийг тэлнэ, бүртгэл сайжирна. Учир нь хүн бүр E-баримт нэхдэг болсон. 2000 гаруй татварын байцаагчийн хийж байгаа ажлыг бүх нийтээрээ хийгээд, хяналт тавина. НӨАТ суутган төлөгч болоогүй жижиг худалдаачдыг урамшуулах, дэмжих сугалаа хэвээрээ байна. Шинээр хэрэгжих Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хуулиар зөвхөн E-баримтын системээр бүртгүүлсэн зардлыг хасагдах зардал гэж үздэг болсон. Ингэснээр бизнесийн үр ашгийг нэмэх, ил тод байдлыг хангахад аж ахуйн нэгжүүд орлого, зарлагаа ил болгодог болсон.

-2020 оны төсвийг хэрхэн дүгнэж байна вэ. Таны сонгогдсон тойрогт 2020 оны төсөвт хэдэн төгрөг хуваарилагдсан бол?

-Засгийн газар бодлогын хувьд 2020 оны төсөв сайн болсон. 2016 онд ямар байдалтай төсөв хүлээж авсныг хүмүүс санаж байгаа байх. Өнөөдөр эдийн засагт эерэг өнгө харагдаж эхэлсэн. Гишүүдийн хувьд таван тэрбум төгрөгийг зүгээр авч байгаа мэтээр олон нийт ташаа ойлголттой байна. Гэтэл энэ мөнгийг тухайн орон нутагтаа бүтээн байгуулалтад зарцуулдаг боловч хүрэлцдэггүй. 2020 онд таван тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын ажлыг тойргийнхоо сумдад хийхээр саналыг явуулсан. Дулаанхан тосгон, Шаамар, Жавхлант сумын Эрүүл мэндийн төвийн засвар, Шаамар сумын Соёлын төвийн дээвэр, сургуулийн цэвэр бохирын шугамын асуудлыг шийдэх гээд олон ажлын санхүүжилтийг улсын төсөвт суулгуулсан. Түүнээс гадна 1.5 тэрбум төгрөгөөр Сүхбаатар суманд Хүүхэд залуучуудын чөлөөт цагийг зөв боловсон өнгөрүүлэхэд зориулсан парк байгуулахаар төсөвт саналаа өгөөд байна. Мөн “Шинэ хөдөө” төслийг хэрэгжүүлэхээр болсон. Сум, орон нутгийн төсөвт байгууллагуудын засвар үйлчилгээ барилга, тоног төхөөрөмжийн санхүүжилт зэрэг хөрөнгө шаардагдах олон ажил бий. Үүнээс гадна айл өрх, иргэдийн ая тухтай амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилгоор Сүхбаатар сумын 60 айлын орон сууцны дулааны шугамын засвар, Баамын ногоон байрны дахин төлөвлөлт, Хонгор морьт багийн иргэдийн цэвэр усны шугамын асуудлыг төсөвт суулгахаар санал оруулсан байгаа.

-Манай улс саарал жагсаалтад орсноор ямар сөрөг үр дагавар үүсч байна вэ?

-Монгол Улс 2013 онд Олон улсын санхүүгийн хориг арга хэмжээг хэрэгжүүлэх байгууллага буюу ФАТФ-ын “саарал жагсаалт”-д орж, улмаар энэхүү жагсаалтаас гарахын тулд мөнгө угаахтай тэмцэх талаар хууль, эрх зүйн орчноо сайжруулах хүрээнд зарим хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулснаар 2014 оны зургадугаар сард тус жагсаалтаас хасагдсан. ФАТФ-аас гишүүн улс, орнуудын мөнгө угаах болон терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх тогтолцоог боловсронгуй болгоход чиглэсэн 40 зөвлөмж бүхий стандарт гаргаж, түүний хэрэгжилтийг үнэлэх, санхүүгийн хориг арга хэмжээг авдаг. Аливаа улс энэ жагсаалтад орвол нэн тэргүүнд харилцагч улсууд санхүүгийн системийн үйл ажиллагаанд тавих хяналтаа өндөрсгөнө. Энэ нь гадаад, дотоодоос гадагш хийх гүйлгээнүүд тавих хяналт нэмэгдэж, нэмэлт мэдээллүүд шаардаж, илүү чанга болно. “Саарал жагсаалт”-д орно гэдэг нь тэр улс дотооддоо мөнгө угаахтай тэмцэхгүй байгаагийн дохио. Тийм ч учраас сүүлийн жилүүдэд хуульд заасан чиг үүргийнхээ хүрээнд цагдаа, тагнуул, Авлигатай тэмцэх газар, прокурор, улсын бүртгэл, гааль, Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо, арилжааны банкууд гэх мэт төр, хувийн хэвшлийн бүх байгууллага мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх тогтолцоо, хууль, эрх зүйн орчныг сайжруулах, хэрэгжилтийг хангахад онцгойлон анхаарч, энэ чиглэлээр цөөнгүй ажил хийж байна. Тус байгууллагаас өгсөн зөвлөмжүүдийг өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд холбогдох байгууллагууд сайн биелүүлсэн. Гэвч 2021 оны наймдугаар сар хүртэл Санхүүгийн зохицуулах хороотой холбоотой хоёр зөвлөмж, Сангийн яам, Хууль зүйн яам, АТГ, цагдаа, шүүх, ГХЯ, ТЕГзөвлөмжийг үе шаттайгаар биелүүлэх шаардлагатай. Үүнд НҮБ-аас Умард Солонгос улсын ажилчдыг Монголд ажиллуулахгүй байх, Авлигын томоохон хэргүүд тэр дундаа мөнгө угаах, мөн хилээр нэвтрэхдээ 15 сая төгрөгөөс дээш мөнгөн дүнг мэдүүлэхгүй байгаагаас үүдэн гарах торгууль хангалтгүй байгаа. Цаашлаад эдгээр хэргийг дахин давтахгүй байхаар хангалттай арга хэмжээ аваагүй, үл хөдлөх хөрөнгө, алт мөнгөний худалдаа эрхлэгчдийн бүртгэлжүүлэлт, үнэлгээ хангалтгүй гэсэн үзүүлэлт байгаа юм. 2021 он хүртэл энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэхээр Монгол Улс ажиллаж байгааг бид баримттай харуулах шаардлагатай. ФАТФ-ын (FATF) ээлжит хурлаар Монгол Улсыг “саарал жагсаалт”-д оруулж дараахь дөрвөн зөвлөмжийг гаргасан байна лээ. Санхүүгийн бус бизнес, мэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлэгчдэд хяналт тавих эрх бүхий байгууллагаас мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэх эрсдэлийг үнэлж, шалгалтын ажиллагаа явуулах, мөнгө угаах болон терроризмыг санхүүжүүлсэн хүн, хуулийн этгээдэд хариуцлага хүлээлгэх. Мөнгө угаах гэмт хэргийг олон төрлөөр мөрдөн шалгаж шүүхээр шийдвэрлүүлэх. Мэдүүлээгүй, хуурамчаар мэдүүлсэн бэлэн мөнгийг хураан авах, битүүмжлэх, зөрчил гаргасан этгээдэд хариуцлага хүлээлгэж эл хэргийг дахин үйлдэгдэхээс сэргийлсэн байх. Урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр эрх бүхий байгууллага хоорондын үр дүнтэй харилцаа, хамтын ажиллагааг сайжруулж, санхүүгийн болон санхүүгийн бус бизнес, мэргэжлийн үйлчилгээ үзүүлэгчдийн үй олноор хөнөөх зэвсэг дэлгэрүүлэхийг санхүүжүүлэхтэй холбоотой санхүүгийн зорилтот хориг арга хэмжээг авах юм.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

---

-Төрөөс авлига албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэхэд баримталж буй ялын бодлого, хөөн хэлэлцэх хугацаа, эрүүгийн хариуцлагын үр нөлөө, холбогдох хууль тогтоомжийн хийдэл, зөрчил болон хуулийн хэрэглээний нөхцөл байдлыг судалж, ял завшуулахгүй байх, хариуцлагыг чангатгах талаар санал дүгнэлт гаргах үүрэг бүхий ажлын хэсэг гарсан. Ажлын хэсэг эцэслэн ямар нэгэн шийдвэр гаргасан уу?

-УИХ-ын даргын 2019 оны 177 дугаар захирамжаар авлига албан тушаалын гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүст ял завшуулахгүй байх асуудлыг судалж боловсруулах үүрэг бүхий ажлын хэсгийг байгуулж, миний бие ахлагчаар нь ажиллаж байна. Ажлын хэсэг зургаан удаа хуралдаж өнөөдөр (өчигдөр) санал дүгнэлтээ эцэслэж, Хууль зүйн байнгын хороон дээр санал дүгнэлтээ боловсруулж шинэ аргачлаар хэргээ шалгах тухай оруулсан.

-Эрүүгийн хуулийн шинэ аргачлалаар хэргээ шалгана гэж байна. Ямар аргачлал байх вэ?

-Нэгдүгээрт, тоолох аргачлалын хувьд анхан шатны шүүхийн шийдвэр хуулийн хүчин төгөлдөр болтол тоолдог одоогийн аргачлалыг өөрчилье, эрүүгийн хэрэгт яллагдагчаар татах хүртэл хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолдог болъё гэх санал оруулсан. Хоёрдугаарт, хөөн хэлэлцэх хугацааны ерөнхий хугацаа одоо 15 жил байгааг 20 жил хүртэл уртасгая. Гуравдугаарт, Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 22 дугаар бүлэгт дурдагдсан албан тушаалын гэмт хэргүүдийн хөөн хэлэлцэх хугацааг бүхэлд нь дээд, доод интервалыг өсгөе. Дөрөвдүгээрт, хөөн хэлэлцэх хугацааг тоолох аргачлал өөрчлөгдөж байгаатай холбогдуулж эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд байгаа болон хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болсон хэргүүдийг дахин тоолох журмыг дагаж мөрдөх журмын хуульд оруулъя гэсэн дөрвөн дүгнэлт гаргасан.

-Тэгэхээр хөөн хэлэлцэхээр хэрэг нь хаагдаад байсан хэргүүд дахин сөхөгдөнө гэж ойлгож болох уу?

-Тэгнэ. Гэхдээ тусгайлан, нэг бүрчлэн хэрэг ярих боломжгүй. Би шалгаж байгаа байгууллага нь биш. Гэхдээ хөөн хэлэлцэх хугацаагаар хэрэгсэхгүй болгосон хэргүүдийг Эрүүгийн хуульд орох нэмэлт, өөрчлөлт нэн яаралтай батлагдаад хүчин төгөлдөр үйлчилж эхэлмэгц дагаж мөрдөх журмын хуулийн хүрээнд эргэж хөөн хэлэлцэх хугацааг татаж тоолох боломжийг нээх зорилготой.

-Сүүлийн үед 2020 оны төсвийн хуваарилалт айм-гуудад хэт их, бага байгаад шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Та төсвийн ажлын хэсэгт ажиллаж байгаа. 2020 оны төсвийг хэрхэн дүгнэж хэлэх вэ?

-Бодлогын төсвийг бас л бид хийж чадсангүй. Өөрөөр хэлбэл, жил бүрийн гарцаагүй орж ирдэг орлогыг яаж өөр, өөрсдийн тойргууддаа бяр чадлаа үзүүлж хуваарилах вэ гэдэгт л бүх үеийн төсвүүд чиглэгдээд байгаа юм.

Угтаа экспортын гарц, валютын урсгалаа хэрхэн нэмэгдүүлэх, хувийн сек-торуудаа яаж дэмжих вэ гэдэг чиглэл рүү төсөв чиглэх учиртай. Европын эрдэмтэд манай улсад гаргаж өгсөн олон зөвлөмж бий. Манай улсын хөгжлийн гарцыг зөв тодорхойлж, уул уурхайн бараа бүтээгдэхүүнд хэт түшиглэсэн төсвийн хуваарилалт гэхээсээ илүү төсвийн орлогоо яаж нэмэгдүүлэх вэ гэдэгт анхаарах ёстой гэдэг зөвлөмжийг үргэлж өгдөг. Гэтэл бид түүхий эдийн үнэ ханш унахаар дагаж хямардаг, зардлаа хумьдаг, өр үүсгэдэг, төсвийн алдагдлаа нэмэгдүүлдэг. Түүхий эдийн үнэ ханш нэмэгдэхээр хэрхэн том объект барих уу, төрийн байгууллага болгон хэрхэн өөрийн оффистой болох, төрийн албан хаагчийн тоог яаж нэмэгдүүлэх, салбарын сайдууд доороо олон агентлагтай, түүнийгээ хэрхэн шууд томилдог байх вэ зэрэг уралдаанд ордог. Энэ хандлагаа бид өөрчилмөөр байгаа юм. Үндэсний үйлдвэрлэгчдийг нөгөө л Жижиг дунд үлйдвэрийг дэмжих сан, Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан гэх мэтчилэн сангуудаар дамжуулж зээл олгодог. Тэр нь шаахай, таавчиг, түрийвчнээс хэтэрдэггүй үйлдвэрлэл л явагддаг. Агуулгаараа бид дэлхийтэй тодорхой нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүнээр өрсөлдье гэдэгт чиглэгдэж чаддаггүй.

Өнөөдөр бид цайны газар, ресторанд хуурай сүү ууж байгаа. Гэсэн хэрнээ хөдөө аж ахуйн орон гэж ярьдаг. Хилийн чанадаас хэдэн мянган км дамнуулж импортын хуурай сүү, төмс, мах, бараа бүтээгдэхүүн худалдан авч хэрэглэж байгаа. Наанадаж бид хөдөө аж ахуйн салбартаа ямар эргэлт гаргах, томоохон үйлдвэрүүдийг хэрхэн бий болгох, класстерт шилжүүлж жижиг дунд үйлдвэрлэлийг бий болох талаар ярьдаг хэрнээ төсөв дээр ирээд хэрэгжүүлж чаддаггүй, гацдаг. Хэрэгжүүлэх ганц гарц ердөө л энэ. Бид дэлхийн бүх л бренд, франзайчуудыг улсдаа нутагшуулж байгаа. Энэ болгоны бүх дагалдах түүхий эдүүд гадных. Тэгэхээр үүн дээрээ дүн шинжилгээ хиймээр байгаа юм. Германы нэг том эрдэмтэн манайд өгсөн зөвлөмждөө Монгол Улс экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг хөдөө аж ахуйн салбарт үйлдвэрлэх замаар өмнөд хөршид экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнийг нийлүүлэх нь хөгжлийн хоёр дахь гарц гэж хэлсэн байна лээ. Аялал жуулчлал манайд ихээхэн хэмжээний валютын урсгал нэмэгдүүлэхгүй. Учир нь манайд дэд бүтэц хөгжөөгүй, аялал жуулчлалын томоохон нэр төрлийн бүтээгдэхүүн бий болгож чадаагүй. Хамгийн гол нь манай аялал жуулчлалын сезоны үе маш богинохон. Тиймээс экологийн цэвэр түүхий эд бүтээгдэхүүнийг сэргээгдэх баялаг бүтээж экспортлохоос гадна урд хөршид малын шимт тэжээл, хүчит тэжээл нийлүүлэх хэрэгтэй. Буурцагт ургамлуудыг усалгаат газар тариалангаар их хэмжээгээр үйлдвэрлэх, мах махан бүтээгдэхүүний чанар, масс үйлдвэрлэл гарц шимийг нэмэгдүүлэх нь манай улсын экспортыг нэмэгдүүлэх хоёр дахь гарц юм аа гэсэн агуулгаар зөвлөмж өгсөн байдаг. Эрчимжсэн мал аж ахуйг жинхэнэ утгаар хэрэгжүүлмээр байгаа юм. 1980-аад оны үеийн хүнсний талаар төрөөс баримталж байсан программаа эргүүлж сэргээх хэрэгтэй. Тэжээл тарьдаг сангийн аж ахуйнуудын тоог нэмэгдүүлж байж малын тоо толгойг нэмэгдүүлэх тухай ярина л даа.

-Бодлогын төсөв болгохын тулд 2020 оны төсөвт ямар өөрчлөлт оруулах вэ?

– Өнөөдөр (өчигдөр) ажлын хэсэг дээр төсвөө бодлогын талаас нь ярья гэдэг дээр санал нэгдсэн. Эхлээд 2020 оны төсвөө хэрхэн бодлогын төсөв болгох талаар гэрийн даалгавар авч, ирэх долоо хоногт дахиж хуралдахаар боллоо. Манай гадаад аялал жуулчлал алдагдалтай ажиллаж байгаа. Гадны жуулчдаас орж ирж байгаа мөнгө, монголчуудын гадаадад аялж байгаа мөнгийг харьцуулахад алдагдалтай байгаа. Түүнчлэн дотооддоо үйлдвэрлэж байгаа хүнсний бүтээгдэхүүн, гаднаас импортолж байгаа хүнсний бүтээгдэхүүн дээр ч алдагдалтай явж байгаа. Муу хэлэн олж ирдэг хоёр гурван нэр төрлийн орлоготой. Энэ нь бүгд уул уурхайд түшиглэсэн бараа бүтээгдэхүүн. Уул уурхайн бараа бүтээг-дэхүүнүүдээ эцсийн бүтээг-дэхүүн болгох чиглэл рүү түлхүү ажилламаар байгаа юм. Бид чадахгүй зүйлээ бүгдийг нь дуурайж хийнэ гэвэл бүтэхгүй. Ялангуяа урд хөрштэй өрсөлдөж чадахгүй биз дээ. Харин чаддаг зүйлээ бодлогын хувьд хийж дэмжих ёстой юм. 2020 оны төсөв жил жилийн уламжлалт төсвийн л нэг. Олж ирсэн мөнгөө яаж бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалт болгоход л чиглэгдэж байгаа. Зөвхөн Төмөр замын маш урт транс Монгол Улсыг баруун хойноос зүүн урагшаа хөндлөн нэвт гаталж байгаа. Энэ төмөр замын бүс дагуу хүчит тэжээл, шимт бордоо тариалах, түүнийгээ түшиглэсэн эрчимжсэн мал аж ахуй байгуулах, экспортод экологийн бусад нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүн гаргах боломжийг л хайх ёстой. Тиймээс нэг жилийн төсвийг маш зоригтойгоор нэг салбарыг өөд татан өндийлгөхөд чиг-лүүлэх хэрэгтэй байна.

-Уул уурхайг түшиглэдэг эдийн засагтай манай улс саарал жагсаалтад орчихлоо. Саарал жагсаалтад орсон гол шалтгаан нь юу байсан бэ?

-Глобалчлалын дүнд дэлхийн нийтийн тогтсон гэрээ дүрэм журмын хүрээнд дэлхий нэг дүрмээр явна гэдэг дүрэм журамд захирагдаж байна. Захирагдаагүй улсууд яаж сүйрч байгааг Венесуэль ч юм уу бусад эдийн засгаараа сүйрсэн улс орнуудаас харж болох байх. Тэгэхээр бид тогтсон олон улсын дүрмийг дагаж явахаас өөр зам байхгүй. Саарал жагсаалтад орох эрсдэл одоогоос тав, зургаан жилийн өмнөөс үүдэлтэй. Манай улс урд нь хар жагсаалт, саарал жагсаалтад орж байсан. Гарсан хэдий ч эргээд хориглосон дүрмийнх нь эсрэг үйлдэл хийсэн. 2014 онд эдийн засгийн Ил тод байдлын тухай хуулиар татвар төлөөгүй, ямар аргаар олсон нь үл мэдэгдэх 33 их наяд төгрөгийг өршөөчихсөн. Хоёрдугаарт, Өршөөл үзүүлэх Монгол Улсын хуулиар авлига албан тушаалын хэргүүдэд өршөөл үзүүлсэн. Үүний дагуу арга хэмжээ зохион байгуулж мөнгө угаасан, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн татвар төлөхөөс зайлсхийсэн хүмүүсээ шийтгэ гэх 40 зөвлөмж бүхий үүрэг даалгаврыг ФАТФ манайд 2016 онд өгсөн. Энэ хэргүүд дээрээ хууль шүүхийн байгууллага ажилладаг, хариуцлага хүлээлгэдэг үндэсний эрхзүйн тогтолцоотой болооч гэсэн Эрүүгийн хуульд мөнгө угаах явдлыг шинээр томьёолж оруулан, байгууллагууд байгуулж, чиг үүргийнх нь дагуу ажлууд хийсэн. Харамсалтай нь, манай хууль шүүхийн тогтолцоо ямар нэгэн үйлдэл хийгээгүй. Өнөөдрийг хүртэл нэг ч удаа мөнгө угаасан хэргээр шийтгэсэн хэрэг байхгүй. Хуучин Эрүүгийн хуульд мөнгө угаах гэдэг явцуу тодорхойлолт байсан. Тэр нь зөвхөн олон улсын шинж чанартай, хүн наймаалах, зэвсгийн наймаанаас олсон мөнгөө улс орны аж ахуйд эргэлдүүлэх, улс дамнасан гэмт бүлэглэлүүд мөнгөө оруулж ирээд буцааж гаргахыг манай Эрүүгийн хуульд томьёолдог байсныг сүүлд Эрүүгийн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа гэмт хэрэг үйлдэж олсон бүх мөнгийг гэмт хэрэг гэж ойлгоно гэж илүү өргөн хүрээтэй болгож конвенцийн заалттай нийцүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, толины ченж толь хулгайлсан хүмүүсээс толийг нь худалдаж аваад цаашаа хүнд зарж байгааг гэмт хэрэг гэж үзье, ломбардны эзэн хулгай хийсэн хүнээс эд зүйлийг нь хямд үнээр худалдаж аваад цаашаа зарахыг мөнгө угаасан гэж үзье, албан тушаалтан авлига аваад авсан мөнгөөрөө өөр бизнес хийхийг мөнгө угаасан гэж үзье гэж өргөн хүрээнд орууж ирсэн. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл шийтгээгүй. Саарал жагсаалтад ороход түлхэц үзүүлсэн бас нэг зүйл бол банк санхүүгийн секторын шинэчлэлийн асуудал. ОУВС-гийн өргөтгөсөн хөтөлбөрт Монгол Улс ороод арилжааны банкуудыг өөрийн хөрөнгөө нэмэгдүүлэх хугацаат үүрэг даалгавар өгсөн. Арилжааны банкууд тогтсон хугацаанд тогтсон хэмжээгээр нэмэгдүүлсэн хэдий ч аудит орохоор оруулсан хөрөнгөө тайлбарлаж чадахгүй байгаа. Манай нэг томоохон банк бэлнээр оруулж ирсэн байгаа юм. Зарим нь хоосон бичилт бичсэн гэж хардагдаж байна. Эдгээрийг цэгцлэх ажлууд бүрэн гүйцэд дуусаагүй байсан. Түүнчлэн мөнгө угаах терроризмтэй тэмцэхэд чиглэсэн зарим төрлийн эрх зүйн баримт бичгүүд удаашралтай хэрэгжсэн. Хойд солонгосуудыг гаргах НҮБ-ын тогтоолын хэрэгжилт ФАТФ-ын хурал болохын хоёр хоногийн өмнө хэрэгжиж, хүмүүсийг албадан гаргаж байх жишээтэй.

-Саарал жагсаалтад орсноор Монгол Улсын аж ахуйн нэгж байгууллага, иргэдийн гадаад гүйлгээ хяналтад орж хаагдана, хязгаарлалттай болно. Манай улсын гадаадын хөрөнгө оруулалт эрс багасаж, бараг зогсоно гэх мэтээр ярьж байна. Энэ тухайд?

-Мэдээж шууд өнөөдөр үр дагавар ярихад хэцүү. Валютын ханшид үүсэх эрсдэл одоогоор байхгүй. Монгол Улс руу орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалт дээр хяналт тавина. Цаад гарал үүслүүд нь тодорхой хийгдэнэ. Бусад бараа бүтээгдэхүүний худалдан авалт, олон улсын картын гүйлгээ зогсох тухай ойлголт огт байхгүй. Мэдээж хөрөнгө оруулалтад хяналтууд орж ирнэ. Гүйлгээ бүрт хяналт тавигдана. Бизнес цаг, минут, секундээр хэмжигдэж байгаа үед бүх гүйлгээг хянаж шалгах тусам л манайх цаг алдаж хожигдоно л гэсэн үг.

-Саарал жагсаалтаас гарахын тулд эхний ээлжинд ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай байна вэ?

-Манайх одоо мянга хашгираад нэмэргүй. Миний хувьд эдгээр зөвлөмжийг хэрэгжүүлэхэд хариуцлагагүй хандсан албан тушаалтнууд огцрох ёстой гэж бодож байна. Улс төрийн хариуцлага хүлээх ёстой гэсэн байр суурьтай байна.

Саарал жагсаалтаас гарахын тулд үлдэгдэл зөвлөмжүүдээ хэрэгжүүлж дуусгах ёстой. Нэн яаралтай зөвлөмжүүдийн дагуу даалгавраа сайн биелүүлээд ирэх дөрвөн сар гэхэд гарах шаардлагатай байгаа юм.

Бид энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэхээр Хан-Уул дүүргийн ахмад настан Д.Өлзийбаяр гуайнхыг зорилоо. “Амралтын өдөр агаар салхинд гардаг юм. Сониныхон ирэх болсон учраас хойшлуулсан, хүрээд ирээрэй” гэснээр бид тэднийхийг зорьсон юм. Д.Өлзийбаяр гуайнх хуучин гутлын үйлдвэрийн арван айлын сууц гэж нэрлэдэг байсан хашаа байшинд амьдардаг юм байна. Хашааны хаалгаа онгойлгочихсон, зочин маань биднийг тосож авсан юм. Сэлүүхэн том хашаандаа саваа мод, жимс тарьж, хүүхдийн тоглоомын талбай засчээ. Саваа мод тарих үйл ажиллагаа төрийн хэмжээнд яригдсан зүйл. Энэ модыг Канадаас авчирсан. Маш хурдан ургадаг мод л доо. Мөчрөөр нь тарьдаг юм хэмээн ярьсаар бид гэрт оров. Д.Өлзийбаяр гуай болон гэргий Б.Сүрэнхорлоо хоёулаа Архангай аймгийн Эрдэнэмандал сумын уугуул аж. Эрдэнэмандал сумын 10 жилийн сургуульд хамт суралцаж, 1974 онд гэр бүл болон дөрвөн хүүхдийн аав, ээж болжээ. Өдгөө 48 жил ханилж байна. Хүү нь хоршоологчдын холбоонд ажилладаг бол охин нь хүнсийн технологичоор, нэг охин нь ерөнхий нягтлангаар ажилладаг гэнэ. Энэ гэр бүл 2015 онд УИХ дахь эмэгтэй гишүүдийн бүлгээс “Ард түмний бахархалт гэр бүл”, 2018 онд “Нийслэлийн тэргүүний өрх”-өөр шалгарч байжээ. Гэрийн эзэн насаараа гутлын үйлдвэрт ажиллаж, гэргий нь мөн номын санчаар ажилласаар тэтгэвэрт суусан байна. Д.Өлзийбаяр гуай нийгмийн идэвх сайтай хүн аж. Тэрээр 11 жил ахмадын хорооны даргаар ажилласан гэнэ. Зочин маань улсын чанарын аваргаар гурван ч удаа шалгарч байж. Хөдөлмөрийн баатраар ч тодорхойлогдож явсан гэнэ.

Тэрбээр хөөрөг зөрүүлэн мэнд мэдэхдээ хоёр талын аав, ээж минь малчин хүмүүс, малчин удамтай. Хөгшин бид хоёр 1968 онд нийслэлд орж ирсэн. Яг энэ газраа амьдраад 50 жил болж байна даа гэв.

Д.Өлзийбаяр гуайг шулуун шударга, дарга цэргийн хэний ч өмнө хэлэх гэсэн үгээ шулуухан хэлчихдэгийг хорооныхон нь андахгүй. Болж бүтэхгүй зүйлсийг шулуухан хэлдгээрээ заримдаа ч халгаатай болох юм. Хорооныхон ямар нэг ажил болохоор өвгөнийг л дууддаг юм хэмээн эхнэр нь бидэнд цай, идээ ойртуулах зуураа хэлээд амжив.

Д.Өлзийбаяр гуай байлдааны онгоцны хөдөлгүүрийн механик мэргэжилтэй. Гурван жилийн цэргийн он жилүүдээ онгоцны техникчээр ажиллаж өнгөөрөөж байж. Налайхад сансрын нисгэгч Ж.Гүррагчаагийн хөдөлгүүрийн механикчаар ажиллаж байсан аж. Тэрбээр “1970 онд анх Монгол Улсыг агаараас хамгаалах сөнөөгч онгоцны тусгай нэгдүгээр хэсэг гэж байгуулагдаж байсан. Тэр үед бүх ангийн удирдлагууд оросууд байлаа. Манай ангийн дарга орос хүн байлаа. Монгол талаас ангийн удирдлагаар Батлан хамгаалахын арын албаны дарга О.Бизъяа генералын хүү Б.Балдан штабын даргаар ажиллаж байсан. Ангийн ерөнхий инженерээр Батлан хамгаалах яамны домогт улсын баатар Ж.Лхагвасүрэн генералын хүү Л.Лхагва гэдэг хүн ажиллаж байсан. Үүгээр зогсохгүй би онгоцны үйлчилгээний хоротын цэргийг нь хариуцсан жагсаалын даргаар ажиллаж байлаа. Цэргийн алба хаасан хүн их бахдаж явдаг юм шүү дээ” хэмээн хуучлав.

Гэрийн эзэн 1973 онд цэргээс халагдаад гутлын үйлдвэрт орж ажилласнаар түүний ажил амьдралын гараа эхэлж байжээ. Тэрбээр гутлын үйлдвэрт 27 жил ажиллаж, Чехэд гутлын мэргэжлээр курс төгссөн байна. Ардчилал гарч гутлын үйлдвэр хаагдахад 1995 оноос тэтгэвэрт гарчээ. Тухайн үед үйлдвэр гэдэг 3500 ажилчинтай маш том айл байсан. Инженер техникийнхэнтэйгээ нийлээд 4000 гаруй ажилчидтай байлаа.

Тэр үед үйлдвэрийн яндан өглөө 08:00, өдөр 12:00, орой 17:00 цагт дуугарна. Арьс ширний тэр том үйлдвэрийн нэгдлийн хаалгаар өглөө ажилчид багтахгүй. Арьс ширний үйлдвэр гэхэд л 19000 ажилчинтай байсан. Ноосны нэгдэл ч бас л том айл байсан шүү. Яахав ардчилалтай цуг бүх л улсын үйлдвэрүүдийн хаалга хаагдсан. 1990 оноос өмч хувьчлалын асуудал яригдаад бүх үйлдвэр хувийн болгож байгаа нэртэй юм болсон л доо. Хамгийн аюултай өмч хувьчлал болсон гэж боддог. Үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг бүгдийг нь устгасан. Би их гоморхонгуй явдаг. Угтаа улсын үйлдвэрүүдийг хаах хэрэггүй байсан юм. 1982 онд манай гутлын үйлдвэр Чехийн сүүлийн үеийн технологи, тусламжаар шив шинэхэн үйлдвэр ашиглалтад орж байлаа. Жилдээ гурван сая 864 мянган хос гутал үйлдвэрлэдэг. Чийг татдаггүй сайн чанарын гутлууд тэнд л хийгдэж байсан. Зах зээлд шилжээд үйлдвэрүүд маань хаагдсанд тун их харамсдаг даа хэмээн хөөрөгнийхөө толгойг эргүүлж хамрын тамхиа татангаа алив хөгшөөн хүүхдүүдэд тос холив уу хэмээн ухасхийв.

Гэрийн эзэгтэй Б.Сүрэнхорлоо

Бидний өмнө гэрийн эзэгтэй хольсон тос тавингаа манай нутагт зочиндоо цай аягалж өгчихөөд шалавхан л тос хольдог юм. Өвгөн гутлын үйлдвэрт ажиллаж байхдаа “Хөдөлмөр” сонинд их гардаг байсан даа. Би насаараа номын санчаар ажилласан хүн. Багшийн сургуулийн номын сангийн ангийг төгсөөд “Од” клубийн номын санчаар ажиллаж байгаад 1986 оноос хотын төв номын санд ажиллаж байлаа. Тухайн үед Мижигдорж захиралтай хотын төв номын сангийн хамт олон гар, сэтгэл нийлсэн сайхан хамт олон байсан. Зах зээл гарч номын сангийн дэмжлэг тааруу болсон” хэмээн хуучлав.

Биднийг хуучлах зуур гаднаас дуу шуу болсоор ач, зээ нь гүйлдсээр орж ирэв. “Амралтын өдрүүдэд ач, зээ минь ирдэг юм. Байшингийн хойно хүүхдийн тоглоомын талбай байгааг харсан байх. Тэнд жаал тоглож байгаад харьцгаана. Би ач, зээдээ гутлыг нь хийж өгдөг юм. Энэ хэд маань өнгө, загвараа өөрсдөө сонгоно оо” хэмээн гэрийн эзэн хуучлав.

Д.Өлзийнбаяр гуай өдийг хүртэл гэрээрээ захиалгаар гутал хийдэг юм байна. Хөдөөнөөс хүмүүс их захиалдаг гэнэ. Тэрбээр “Миний хийсэн гутлын зуузай суугаад ул нь салбал буцаагаад шинэ гутлаар солиулаарай гэж хэлдэг. Гутал хэрхэн засахыг зааж өгсөн багш маань хятад хүн байсан л даа. МУБИС-ийн хажууд хятад хүмүүс гутал засдаг даа. Тэнд би сууж гутал засч байлаа. Тэднийг яаж гутал засдаг бүх аргыг нь мэднэ. Зайлуул нас барахаасаа өмнө гутал засах нарийн ширийн зүйлсийг хэлж, бүх багажаа надад өгсөн. Хятад хүн гутал засахыг дээд зэргээр хийдэг шүү гэж хэлж байсан юмдаг. Гуталны дотор талын хадсан хадаас байна аа даа. Хятад хүний хадсан хадаасны үзүүр нь хэзээ ч эргэдэггүй. Монголчуудын хадсан хадаас хөндлөн нугараад хөл хатгаад байдаг биз дээ. Би үүнийг л сурсан” хэмээн инээмсэглэв.

Гэрийн эзэн Д.Өлзийбаяр

Д.Өлзийбаяр гуай их яриа хүн юм. Эхнэр нь ч цай цүү, хоол унд зөөж, тэр хоорондоо хөгжөөнтэй, хоржоонтой зүйл ярьсаар аль хэдийнэ үд өнгөрсөн байв.

Гэрийн эзэгтэй зургийн альбомоо нээгээд намайг оюутан байхад өвгөн гутлын үйлдвэрт ажилладаг байлаа. Манай найзуудын гутал нь ханзарчихсан. Тэгээд өвгөнд пенициллиний шилээр цавуу аваад ирээч гэхэд намайг эх орноосоо хулгайллаа гээд ер өгөөгүй. Хөөрхий пенициллиний шилтэй цавуугаар дутаад байж л дээ. Тухайн үед сайн ажилчиндаа байр өгье гэсэн юм билээ. Тэгэхэд нь мань хүн би яармагтаа байна аа, байранд ормооргүй байна. Манай дүү нар хөдөөнөөс ирнэ. Машиныг нь тавих газар байхгүй гэж хэлсэн гэдэг. Тэгээд яахав, ардчилал гараад гутлын үйлдвэр хаагдах болохоор дарга нь дөрвөн хүн дуудаад за та хэдэд 1000, 1000 гутал өгье цаашдаа амьдралаа зохицуулаад яв даа гэхэд нь тэгж ч шоронд орохгүй шүү хө гээд аваагүй. Их л шударга, үнэнч хүн дээ хэмээхэд гэрийн эзэн энэ бүр хадуураад явж байна. Бид өөр зүйл ярьж байна шүү хэмээн хөхрөлдлөө.

Биднийг хуучлах зуур гэрийн эзэгтэй галдаа түлш хийж, асахаараа суухын аргагүй үнэртдэг золиг байгаа юм. Зочид маань зүгээр байгаа гэснээр бидний яриа сайжруулсан түлш рүү хэлтийв.

Гэрийн эзэгтэй та нар гадаа гараад үнэртээд үз. Айхавтар салярк үнэртэнэ. Нэг, хоёр айл түлэхээр гадаа үнэртээд л эхэлдэг. Өвөлдөө бүх айл түлээд ирэхээр хүмүүсийг замдаа ухаан алдах вий л гэж бодох юм. Нүүрсний цог улайгаад ирэх үед бага багаар нь хийвэл гайгүй юм билээ. Ихээр нь хийчихээр асдаггүй. Уугиад, утаа байгаад л байна. Барьцалдаад зууралдчихна. Удаан хугацаанд дулаанаа барихгүй юм. Нэг цаг болоод л галлана. Өвөл болоод ирэхээр шөнө босч галлана гэсэн үг. Үнэн байгаа байдлыг хэлээд буруудна аа их хэцүү. Манайх өвөлдөө гэр барьдаг юм. Өнгөрсөн жил хорооноос өгсөн таван шуудайг гэртээ түлтэл гэрээр нэг салярк үнэртээд толгой өвдөөд болохоо байсан. Маш их хөх саарал үнс гарна. Тэрийг нь би даахгүй. Өвгөн хороон дээр очих гээд явахаар нь хүний хийсэн зүйлийг муулсан болох юм болов уу, чимээгүй л байж үзээрэй гээд явуулсан. Тэгтэл манай хүн очоод хэлчихсэн байгаа юм. Одоо гал түлэхдээ бид хоёр дандаа цонх онгойлгоно. Өвөл хүйтрэхээр цонхоо байнга онгойлгоно гэдэг хэцүү биз дээ гэсээр түлшээ хийв. Д.Өлзийбаяр гуай анх энэ түлшний талаар хороондоо мэдээлсэн гэнэ.

Өнгөрсөн жил арванхоёрдугаар сарын үед хорооноос ахмадуудад таван шуудай сайжруулсан түлш тарааж, дараа нь хурал зохион байгуулахад зочин маань сайжруулсан түлшний илч дулааны хувьд бололцооны юм. Асаж байхдаа их л салярк үнэртээд байх юм, үнэрийг шийдэхгүй бол болохгүй нь ээ хүүхдүүд ээ гэж хэлж байж. Сайжруулсан түлш нэг шуудай нь 3700 төгрөгөөр худалддаг юм байна. Нэг уут түлш, нэг хонодог гэнэ. Энгийн нүүрс түлдэг байхад хоёр портер нүүрс 240 мянган төгрөгөөр аваад өвлийг давчихдаг байсан. Харин одоо өдөрт л 3700 төгрөгөөр түлш аваад байхаар өвлийг яажшуухан давдаг юм байгаа юм хэмээн хэлж байв.

Д.Өлзийбаяр гуай үнэрийг нь дарах гэж аргал хийдэг гэнэ. Уг нь ч энэ түлш муу биш юм аа. Үнэр нь л айхавтар юм. Улам хүйтрээд бүх айл галлаад ирэхээр гудамжаар салярк л ханхална. Ганцхан айлаас гарч байгаа утаа 50 метрийн орчимд үнэртэж байгаа юм. Шөнөдөө ч айдастай байх нь байна аа хэмээн хуучлав.

Гэрийн эзэн маань байсхийгээд л хамрын тамхиа татангаа гутлын үйлдвэрийнхээ тухай ярих юм. Гутлын үйлдвэрт 3500 хүн ажиллаж байсан гэхээр цаана нь хэчнээн хүн тэжээж байсан байх вэ. Хүний эрхийг дээдэлсэн ардчилсан нийгэм гэж ярьдаг. Угтаа хүний эрх гэдэг ажилтай, хамт олонтой, амгалан амьдарч байж л хүний эрх хангагдаж байсан юм байна. Дахиад үйлдвэрээ сэргээчихээсэй л гэж их бодох юм.

Цэдэнбал даргыг үйлдвэр үзэх гээд ирэхээр нь гар барьж явлаа. Яармагийнхан бол ажилчин ангийн гал голомт. 1966 оны усны үерийн дараагаас эхлээд Яармагт гэр хороолол төвлөрч эхэлсэн. Монгол Улсын хөгжил 1950-1960 оны хооронд мал аж ахуйн орон гэж байсан. Дараагаар нь атар эзэмшээд газар тариалангийн орон гэж байлаа. 1970аад оноос үйлдвэр хөдөө аж ахуйн орон боллоо гэж зарлагдаж байсан. Улс орон маань хөгжлийнхөө шинэ замд ороод явж байлаа. Одоо ямар орон гэж хэлэх вэ. Уул уурхай гэх юм уу. Хаа сайгүй л газар ухаад байх юм. Эх орноо хайрлах хайр дутаад байна уу гэж харах боллоо хэмээлээ.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

---

-Ёс зүйн дэд хороо хуралдаанаар нэр бүхий таван гишүүний асуудлын талаар хэлэлцэх байсан. Эдгээр асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэв үү?

-Ёс зүйн хороогоор хоёр асуудал хэлэлцэж шийдвэрлэхээр байсан. УИХ-ын гишүүн, шадар сайд Ө.Энхтүвшин Засгийн газрын гишүүдийн карт сугалж, хуралдааны дэг зөрчсөнтэй холбоотой асуудлаар УИХ-ын дарга тухайн өдрийн хуралдаан дээр УИХ-ын ёс зүйн дэд хороонд шаардлага тавьсан. Нөгөөх нь Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Х.Нямбаатараас Хууль зүйн байнгын хорооны хурлыг тодорхой хугацаагаар саатуулсан гэх үүднээс УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржийн асуудлыг хэлэлцэхээр байсан. Хоёрдугаарт “Бид уучлахгүй хөдөлгөөн” төрийн бус байгууллагаас есдүгээр сарын 24-ний өдөр УИХ-ын гишүүн Л.Болд, Ж.Мөнхбат, М.Оюунчимэг нарын хөрөнгө орлого огцом нэмэгдсэн гэсэн үндэслэлээр шаардлага ирүүлсэн.

Ёс зүйн дэд хорооны дүрэмд заасны дагуу хүсэлт, өргөдөл, гомдлыг ёс зүйн дэд хорооны нэг гишүүнд хуваарилдаг үүний дагуу УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүжинд хуваарилсан. Эхний асуудлыг ёс зүйн дэд хороогоор хэлэлцэх шаардлагагүй гэж үзсэн. Д.Эрдэнэбат гишүүн УИХ-ын даргын аман шийдвэрээр УИХ-ын гишүүний ёс зүйн асуудлыг авч хэлэлцэж болохгүй. Өөрсдийг нь байлгаж, тал талын байр суурь үндэслэлүүдийг нь гаргаж байж асуудалд хандах ёстой гэсэн. Парламентын ажил зарчмаар явагддаг. Хоёр гишүүн байхгүй учраас санал хурааж энэ асуудлыг хэлэлцэх асуудлаас хойшлуулсан. Хоёрдугаарт, УИХ-ын гурван гишүүнтэй холбоотой асуудлыг хэлэлцье гэж шийдсэн. Гурван гишүүнээс хоёр нь гадаадад томилолттой учраас хүрэлцэн ирээгүй. Ёс зүйн дэд хорооноос яригдаж байгаа гурван гишүүнд тайлбар ирүүлэх бичиг явуулсан. Гурван гишүүний тайлбар хараахан ирээгүй байна. УИХ-ын гишүүний ёс зүйн байдлыг ёс зүйн хороо авч хэлэлцэхдээ дүрмэндээ заасан тухайн гишүүдийг өөрсдийг нь байлгах тайлбар өгөх, тайлбар гаргуулж авах эрхтэй гэж заасан. Ёс зүйн дэд хороо мөрдөн шалгах үйл ажиллагаа явуулах эрх байхгүй.

-М.Оюунчимэг гишүүн өөрийн хүсэлтээр АТГ-т шалгуулахаар хүсэлтээ өгсөн. Нөгөө хоёр гишүүн нь мөн шалгуулах хүсэлтээ өгсөн үү?

-Одоогоор өгөөгүй байх. Тайлбар нь бүрэн хэмжээнд ирээгүй байна. М.Оюунчимэг гишүүн өөрийн хүсэлтээр АТГ-т шалгуулах хүсэлт гаргасан байна лээ.

-2020 оны төсөвт хэнтий аймагт хамгийн их төсөв тусгагдсан байна гэх зүйл яригдаж байна. Энэ тухайд?

-Хэнтий аймаг бол түүхийн асар их өв соёлыг хадгалсан газар. Их эзэнт Чингис хааны мэндэлсэн газар.

Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд Хэнтий нутгийг уул, уурхай янз бүрийн үйл ажиллагаанаас ангид байлгах, байгалийн үзэсгэлэнт байдлыг нь хэвээр хадгалах, түүхийн өв соёлоо хадгалж, хамгаалж үлдэхийн төлөө тууштай тэмцлээ, ажиллалаа. Үүний үр дүнд харьцангуй бусад аймгуудтай харьцуулахад Хэнтий аймгийг хамгаалж, хадгалаад ирсэн. 2016 онд байгуулагдсан Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд би байсан. Хэнтий аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүдтэйгээ хамтраад Хэнтий аймгийг түүхэн аялал жуулчлалын бүс болгоё гэх асуудлыг тавьсан. Тухайн үеийн Засгийн газрын байгаль орчны сайд, Зам, тээвэр хөгжлийн сайд болоод холбогдох хүмүүс Хэнтийд очсон. Засгийн газрын гишүүд Хэнтийд очоод хэнтийн ард түмэнд Монголын төр, ард түмэн талархлаа илэрхийлэх ёстой юм байна. Өнөөдрийг хүртэл зах зээл, уул уурхайн элдвийн халдлага дайрлагаас хамгаалаад түүхийн үнэт өв соёл, байгалийн өвөрмөц үзэсгэлэнт газраа өдийг хүртэл хадгалж ирсэнд Монголын төр, ард түмэн баярлаж талархаад зогсохгүй, төрийн бодлого чиглэх ёстой гэж дүгнэсэн. Ингээд Засгийн газраас Улаанбаатар хотын дараа аялал жуулчлалын хоёр дахь бүс Хэнтий аймаг юм байна гэж зарласан. Энэ ажил У.Хүрэлсүхийн Засгийн газарт ч хэрэгжээд явж байна. Хэнтий аймгийн гол ажил бол миний санахад хоёр том замын бүтээн байгуулалтын ажил өрнөж байгаа. Бор-Өндөр аж үйлдвэрийн парк байгуулах хэмжээний дэд бүтэц, усан хангамж, цахилгаан, төмөр зам гэхчлэн иж бүрэн хот байгуулагдсан. Боловсон хүчний уул уурхайн хүнд үйлдвэрийн монголын гол нөөц тэнд байгаа. Бор-Өндөрийг Дорноговь аймгийн Даланжаргалантай 45 км-ээр холбох замын бүтээн байгуулалтын ажил явж байгаа. Энэ намын мөрийн хөтөлбөр, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт ороод АН эрх барьж байхдаа хоёр удаа нээлт хийгээд тэр замыг тавья гээд чадаагүй. Тэнд 40 гаруй тэрбум төгрөг тавигдсан. Нөгөөх нь хуучин Өндөр-Хаан гэж нэрлэж байсан Чингис хотоос Дадал чиглэлийн хатуу хучилттай зам барих бүтээн байгуулалтын ажил төрийн бодлого шийдвэрт орсон. 2011 онд шинэ бүтээн байгуулалт гэх УИХ-ын тогтоол шийдвэрээс тэр хүрээнд хийгдэнэ гэсэн хөтөлбөр байсан. Энэ маань түүхэн аялал жуулчлалын бүс болсонтой холбоотойгоор энэ том замын бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэж байгаа. Тэр хоёр замын бүтээн байгуулалт нэлээд өртөгтэй харагдаж байгаа байх. Хүмүүсийн шүүмжлээд байгаа шиг Хэнтий аймагт хэт их төсөв өсөлттэй байгааг мэдэхгүй байна. Засгийн газраас өргөн барьсан төсвийн төслийг Их хурал дээр ажлын хэсэг гараад ажиллана.

-Орлого тогтворгүй байхад төсвөө нэмээд байгаа нь хэр зөв юм бэ?

-Сүүлийн жилүүдэд орлогоо тооцож чаддаггүй. Тэр дундаа орлого нь цөөхөн нэр төрлийн бүтээгдэхүүн өртөг шингээж чадаагүй бүтээгдэхүүнээс хамааралтай байна. Эдийн засгаа олон өнгөтэй болгох, олон тулгууртай болгох бодлогын хүрээнд олон ажил хийх ёстой. Бодит байдал дээр ажлын байр олноор бий болгодог, амьдрал ахуйг нь авч явж байгаа нь мал аж ахуйн салбартай холбоотой. 2012-2016 онд улсын эдийн засаг элгээрээ хэвтсэн байхад малчдын орлого дээр тулгуурлаж бүх барилга байгууламж аймаг орон нутагруу чиглэсэн байлаа. Иргэдийнхээ орлогыг нэмэгдүүлэх, бодит бүтээмж бий болгох баялаг бүтээх энэ асуудал чухал.

-Энэ жилийн төсвийг хувь гишүүнийхээ хувьд хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-2016 оноос хойш тодорхой эдийн засгаа сэргээх, өмнө нь гарсан алдааг засах чиглэлээр цогц бодлого явуулсны үр дүнд эдийн засагт нэлээд өөрчлөлт нааштай гарч байна. 2018 оноос эхлээд төсвийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдсэн. 2017 онд улсын эдийн засаг элгээрээ хэвтсэн учраас төсөвт юу ч суухгүй, эндээс юу ч хараад хэрэггүй шүү хэлж байсан. 2018, 2019 онд тойрогт хөрөнгө оруулалтын ажлууд хийгдээд 2020 оны тухай асуудал яригдаж байна. Төсөв бололцоотой байна.

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал хэрхэн шийдэгдэхээр байна вэ?

-Ард нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг баталъя гэх шийдэлд хүрч холбогдох тогтоол Ард нийтийн санал асуулгад оруулах Үндсэн хуулийн эхийг баталж дууссан. Ерөнхийлөгчийн хоригийг Их хурал хүлээж авлаа. Одоо Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг цааш нь явуулах гурван гарц байна гэж миний хувьд харж байгаа. Нэгдүгээрт, Ард нийтийн санал асуулга явуулах тогтоолын төсөлд тавьсан Ерөнхийлөгчийн хоригийн зарим заалтуудыг тогтоолдоо оруулаад тогтоолынхоо Ард нийтийн санал асуулга явуулах хугацааг нь санхүүжилтийг нэмж тусгаад батлаад Ард нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлуулах чиглэлээр явж болно. Ерөнхийлөгч дахиад хориг тавьж магадгүй. Гэхдээ ийм гарц бий. Хоёрдугаарт, УИХ гуравдугаар хэлэлцүүлгээр өөрөө батлах эрх нь нээлттэй. Хэрвээ энэ шийдвэр лүү орвол УИХ дахь АН-ын зөвлөл, Ерөнхийлөгч бусад улс төрийн намуудаас тавьж байгаа зарим нэг асуудлыг гуравдугаар хэлэлцүүлгийн үед авч үзээч гэх санал гарч байгаа. Өнөөдрийн мөрдөгдөж байгаа хууль эрх зүйн хүрээнд ийм боломж байхгүй. Гуравдугаар хэлэлцүүлгээр батална гэвэл парламентад суудалтай намууд бүгд оролцох ёстой. Эрх зүйн талаасаа МАН дангаараа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлах батлах боломж байгаа ч гэсэн өөр улс төрийн хүчний оролцоогүйгээр батлах нь улс төрийн талаасаа боломжгүй гэсэн бодолтой байгаа. Гуравдугаар хэлэлцүүлгээр парламент өөрсдөө батлуулаад явна гэвэл парламентад суудалтай улс төрийн намууд, төрийн бүх институциуд санал нэгдэж, зөвшилцөлд хүрч батлах шаардлага гарна. Энэ тохиолдолд АН, Ерөнхийлөгч, бусад институцийн зүгээс тодорхой саналууд ирүүлж байгаа.

Тэр саналуудыг нь гуравдугаар хэлэлцүүлгийн явцад хэрхэн тусгаж авах вэ гэдгийг Үндсэн хуулийн дагаж мөрдөх журмын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах байдлаар эрх зүйн зарим нэг хаалт, хязгаарлалтыг сулруулж байж ийм гарц нээгдэнэ. Тэгэхээр гуравдугаар хэлэлцүүлгээр Их хурал батлахад бусад нам улс төрийн хүчнээс тавьж байгаа саналуудыг тодорхой хүрээнд авч болох боломж нээгдэнэ гэсэн үг. Гуравдугаарт, Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгээ зогсоогоод дараагийн парламент руу шилжүүлэх асуудал байна. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр 62 гишүүний өргөн барьсан төсөл үндсэндээ гурван парламент дамжиж, судлаачдын 20 гаруй жилийн үр дүнд гарч ирж байгаа зүйл. Иргэд, сонгогчидтой уулзалт хийгээд явахад Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлаад явах нь зүйтэй. Өнгөрсөн 30 жилийн алдаа оноогоо дүгнээд шүүх эрх мэдэл төр засгийн эрх мэдэлтэй холбоотой нутгийн удирдлагын тогтолцоотой холбоотой сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэхтэй холбоотой тодорхой заалтуудыг өөрчлөхөд ахиц дэвшил гарна гэсэн хүлээлт байна.

-Үндсэн хууль анх зорьсон зорилгодоо хүрч чадсан уу?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг баталвал нийгэм сайн тал руугаа явах томоохон алхам болно гэж харж байгаа. Анх 62 гишүүний төслийн тавьж байсан зорилгоо эргээд харахаар 80 гаруй хувийн биелэлттэй гэж хэлж болохуйц байна. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь босго өндөртэй. Их хурлын 57 гишүүний кноп авч байж тэр зүйл заалт, үг, өгүүлбэр Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт болж ордог. 57 хүний дэмжлэг авна гэдэг бол парламентын түвшинд нэлээд зөвшилцөл, ойлголцолд хүрч байж тэр зүйл заалт орж байна гэсэн үг. Энэ удаагийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт үндсэндээ дөрвөн асуудал руу чиглэж хийгдсэн. Нэгдүгээрт, сахилга хариуцлага суларч байна. Тиймээс сахилга хариуцлагыг багийн даргаасаа эхлүүлээд Ерөнхийлөгч хүртэл бүх шатны эрх мэдлийн хуваарилалтыг эргэж харсан. Түүнчлэн УИХ-ын үйл ажиллагааг сулруулсан гэж үздэг 2000 оны өөрчлөлтийг үндсэнд нь сэргээсэн. Хэсэгчлэн болон бүтэн сэргээсэн. Ингэснээр парламентын үйл ажиллагаа илүү боловсронгуй болох хариуцлагатай болох чиглэл рүү өөрчлөлтүүд орсон. УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татахдаа, УИХ зарим төсөв мөнгө томилгоотой холбоотой зарим эрх мэдлээсээ татгалзах ийм шийдвэрүүдийг хүртэл гаргасан. Нэг ёсны төрийн эрх мэдэл бүх шатандаа эрх үүрэг нь маш тодорхой болгож өгсөн. Хоёрдугаарт, гүйцэтгэх эрх мэдлийг нэмэгдүүлэхдээ Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх чиглэлээр тодорхой заалтууд орсон. Гэхдээ Ерөнхий сайд Засгийн газраа бүрдүүлэх эрх нь олгогдоогүй. Энэ чухал заалт унасан. Гэхдээ Ерөнхий сайдад тодорхой эрх мэдлийг өгсөн. Жишээ нь, Ерөнхий сайд парламентад итгэл үзүүлэх асуудлаар тодорхой асуудлыг тавьдаг. Хэрвээ итгэл үзүүлэхгүй бол өөрөө огцордог. Итгэл үзүүлбэл парламент нь цаашаа шийдвэрлээд явдаг. Ерөнхийлөгчийг юм болгон руу оролцоод байдаг эрхийг хязгаарласан. Ерөнхийлөгчийн тодорхой чиг үүргийг зөвхөн Үндсэн хуульд заасан хүрээнд хязгаарлалт хийж өгсөн зэрэг олон дэвшилттэй зүйл заалт орсон. Дараа нь шүүх эрх мэдэл, нутгийн удирдлагатай холбоотой хэд хэдэн чухал заалт орсон. Энэ орсноор шүүхийн хараат бус байдлыг хангах чиглэлээр өөрчлөлт гарна гэдэгт хүлээлттэй байгаа. Тухайлбал, шүүгчийг томилдог ерөнхий зөвлөлийг хэрхэн томилох вэ. Ерөнхийлөгчөөс хараат бусаар томилогдож явдаг. Тэндээс анхны санал гардаг. Томилогдсон байгаа шүүгчдэд сахилга хариуцлага ярьдаг. Сахилга хариуцлагын хороотой болох гэх мэтчилэн нарийн заалтууд орсон. Эдгээрийг органик хуулиар нарийвчлан заагаад зохицуулалт хийвэл шүүхийн засаглалд нэлээд том дэвшил авчирна гэж харж байгаа. Нутгийн удирдлагын хот суурингийн эрх зүйн байдлыг тодорхой болгохтой холбоотой нутгийн иргэдийн хурал, Засаг даргын эрх мэдэлтэй холбоотой өмчийн болон татварын зарим эрхийг орон нутаг руу шилжүүлэхтэй холбоотой гээд яривал олон заалт орсон. Хамгийн сүүлд 1992 оны Үндсэн хуулийн нэлээд дутагдалтай гэж судлаачдын шүүмжилдэг тал бол Үндсэн хуулийн эдийн засгийн гол гол ойлголтууд дутуу суусан ялангуяа байгалийн баялагтай холбоотой заалтуудыг дутуу харсан гэж үздэг. 1992 онд уул уурхай хөгжиж баялгийн хуваарилалтын алдаа онооноос болж баян хоосны ялгаа ийм түвшинд хүрнэ гэдгийг тооцоолж чадаагүй юм шиг байгаа юм. Эдийн засгийн урт хугацааны хөгжил төлөвлөлттэй холбоотой төсөв мөнгөтэй холбоотой байгалийн баялгийн ашиглалт хуваарилалттай заалтуудыг нарийвчилж хийж өгсөн. Энэ нь Монгол Улс байгалийн баялагтаа эзэн байх гол гол заалтууд орсон. Цаашдаа нийгэм, эдийн засгийн амьдралд томоохон өөрчлөлт авчрах заалт гэж бодож байна.

– Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа байгалийн баялаг ард түмэнд мэдэлд байх зарчим нийцүүлэн түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдоно гэж зохицуулж байгаа. Энэ тухайд?

-Байгалийн баялагтай холбоотой Үндсэн хуулийн 6.1 6.2 гэх заалтууд байдаг. Нэгдүгээр заалт хэвээрээ байгаа. Үндсэн хуулийн 6.2-ыг “Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлснээс бусад газар, түүнчлэн газрын хэвлий, түүний баялаг, ой, усны нөөц, ан амьтан нь нийтийн өмч мөн гэх томьёоллоор оруулсан. Энэ нь стратегийн ач холбогдолтой уул уурхайн баялаг ашиглахдаа ямар зарчмаар ашиглах юм бэ гэдэг зүйлийг маш нарийн зааж өгсөн. Зарчмуудаа Үндсэн хуульдаа хийж өгсөн. Ялангуяа иргэдийн мэдэх эрхийг зааж өгч байгаа. Стратегийн ач холбогдолтой орд газрын үр өгөөжийн 50-иас дийлэнх олонх нь Монголын ард түмний мэдэлд байхаар оруулж өгч байна. Үүний дараа Үндсэн хуульд орж байгаа нэг өгүүлбэр нэг үг эргээд органик хуульдаа зохицуулагдаад явдаг. Үүнийг дагаад Ашигт малтмалын тухай хууль, Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль болон бусад хуулиудад нарийвчлан тусч өгөх ёстой. Стратегийн ордын үр өгөөжийг дийлэнх нь ард түмэн хүртэж байх боломж нөхцөл бүрдэнэ.

-Сонгуулийн хуулийг хэзээ хэлэлцэж эхлэх вэ?

-Сонгуулийн хуулийг ажлын хэсгийн түвшинд 2012-2016 оны парламентын үед Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль, Орон нутгийн сонгуулийн тухай хууль, УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль гэсэн гурван хуулийг нэгтгээд нэг хуулиар гурван сонгуулийг явуулсан. Сонгуулийн ерөнхий хорооноос гурван сонгуулийг нэг хуулиар явуулах нь эрх зүйн хувьд маргаан дагуулж байна. Нэг нь нутгийн өөрөө удирдах байгууллагын хууль, улс төрийн сонгууль буюу Их хурлын сонгууль, нөгөөх нь хувь хүний сонгууль буюу Ерөнхийлөгчийн сонгууль байдаг. Гурван өөр чиглэлтэй сонгуулийг нэг хуулиар шийдэх гэж оролдсон нь хуулийн хувьд хүндрэл гарч байга гэж Сонгуулийн ерөнхий хороо саналаа ирүүлсэн. Үүний дагуу УИХ-ын дэд дарга Л.Энх-Амгалангаар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулагдаж гурван жил шахам ажиллаж байгаа. Хуучин шигээ сонгуулийн нэг хуулийг гурван удаа задалж, тус тусынх нь хуулийг бие даасан хуулиар зохицуулах нь зүйтэй гэсэн шийдэлд хүрсэн. Гурван сонгууль явуулах хуулийг тусад нь бие даасан хууль болгоод ажлын хэсгийн түвшинд хэлэлцээд Засгийн газраас санал аваад Их хуралд өргөн барих гэж байна.

-Сонгуулийн тогтолцоонд өөрчлөлт орох уу?

-Ажлын хэсгийн түвшинд сонгуулийг улс нэг тойргоор явуулъя гэсэн шийдэлд хүрсэн. Гэтэл Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийн үеэр сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчилье, сонгуулийн тогтолцоогоо Үндсэн хуульд зааж өгье, гишүүдийн тоог нэмье гэх хэлэлцүүлгүүд өрнөсөн. Тиймээс өргөн барихдаа сонгуулийн ямар тогтолцоо авч явахаа хараахан эцэслэгдээгүй байна. Ер нь УИХ дахь МАН-ын бүлэг мажиратор тогтолцоо буюу хүнээ шууд сонгодог тогтолцоог авах нь зүйтэй гэсэн байр суурь дээр байна. Тэр нь томсгосон байх уу жижигсгэсэн байх уу гэдгээ шийдвэрлэх байх.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөртэй ярилцлаа.

---

-Эдийн засагт үүссэн өр, зээл түүнийг дагасан эрсдэл, хүндрэлийн талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Улс үндэстнүүдийн хоорондын харилцаа холбоо өргөжиж, даяаршсан эдийн засаг, нийгмийн нэгдмэл орчныг бий болгон, мэдээлэл холбооны хэрэгслээр холбогдон хил хязгааргүй шинэ орчинд дасан зохицох гэж бүгд хичээцгээж байна. Дэлхий бөөрөнхий гэдэг ч аль эрт хавтгай болчихсон. Энэ асуудалтай холбогдон нэг улсад үүссэн тааламжгүй байдал дэлхийн хэмжээний асуудал болж улс орон бүр байнга эрсдэлтэй тулгарч байна. Манай улсын хувьд өр, зээлээс үүдэлтэй маш олон эрсдэл биднийг отож байна. Буруу шийдвэр, буруу алхам хийх бүрт эрсдэл биднийг сорьж, шалгалт авч, шийтгэж байна гэх үү дээ. Манай улсын эрсдэлийг эдийн засгийн салбарт авч үзвэл дэлхийн зах зээл дэх түүхий эд, нүүрс, зэс, алт, төмрийн хүдэр, цайрын баяжмалын үнэ буурах, гадаад, дотоод өрийн хэмжээ өсөх, хөрш орнуудтай хийх худалдаатай холбогдож гарах үл ойлголцол, дэлхий, бүс нутгийг хамарсан санхүү, эдийн засгийн хямрал үүсэх, мөнгөний ханш унах, гадаад валютын нөөц хомсдох, гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалт саарах, газрын тосны үнэ огцом өсөх зэрэг олон асуудал байна. Эрсдэл хэлж ирдэггүй, хэнийг ч ялгадаггүй гэдэг.

-Олон улсын хэмжээнд судалгаа хийдэг байгууллагуудын судалгааг харахад дэлхийн хэмжээнд өрийн асуудал нэлээд хүндэрч байгаа гэх мэдээлэл байна?

-Хөгжиж буй орнуудын зээлийн асуудлаар судалгаа хийдэг Их Британийн ‘Jubi­lee’ агентлаг дэлхийн 154 орныг хамруулсан ‘Debt report 2019’ өрийн тайландаа олон орны өрийн түвшин ноцтой хэмжээнд хүрээд байгааг мэдээлж байгаа. Судалгаанд хамрагдсан 122 орны өрийн түвшин эрсдэлтэй, ноцтой хэмжээнд хүрчээ. Тивээр нь авч үзвэл Африкийн орнуудын өр, зээл хамгийн өндөр түвшинд байна. Зарим орнууд дефолт зарлах хэмжээнд хүрч, өр зээлээ төлж чадахгүй учраас тусламж гуйхад хүрэх төлөвтэй гэж дурдсан байсан. Азийн орнуудаас Монгол, Бутан, Бахрейн, Ливан зэрэг орныг хамгийн их өр зээлтэй эрсдэл өндөртэй гэж нэрлээд байгаа.

-Дэлхийд өрөөс болж дампуурлаа зарлаж байсан улс орнууд олон байсан гэдэг. Энэ тухайд?

-Өнгөрсөн 200 жилд дэлхийн хэмжээнд 83 улс өрөөс үүдэж дампуурлаа зарласан гэх тоо байдаг. Түүнчлэн АНУ, Герман, Япон, Англи зэрэг өндөр хөгжилтэй орнууд ч багтаж байсан удаатай. Тухайлбал, АНУ түүхэндээ таван удаа дампуурлаа зарлаж дефолт болж байсан байдаг. Хөгжиж буй орнуудын өнөөдрийн өр 1980-аад оны өрийн хямралын түвшинд хуримтлагдаад байгаа гэх мэдээлэл байна. Иймээс G20-ийн орнуудын удирдагчид өрийн зохистой байдлыг тэргүүн асуудал гэж тодорхойлж байгаа. Бага орлоготой улсууд өрийн хамгийн хүнд сорилтуудтай тулгардаг л даа. Учир нь хариу үзүүлэх чадвар сул байдаг.

-Улс орнууд авсан зээл, өрөө төлөх чадварыг хэрхэн тодорхойлох вэ?

-Улс орнуудын дааж чадах өрийн түвшинг тодорхойлсон жишиг харьцаа гэж бий. Хөгжиж буй орнуудын авдаг хөнгөлөлттэй зээлүүд гадаад өрд хамрагдана. Гадаад өрийн ачааллыг тухайн жилийн ДНБ, экспорт, Засгийн газрын орлого, дээр нь өрийн үйлчилгээг Засгийн газрын орлого, экспорттой харьцуулж, нийт таван шалгуураар 1-6 гэсэн тоогоор илэрхийлдэг. Эдийн засаг дахь өрийн ачааллыг сул, дундаж, хүчтэй гэж гурав ангилдаг. Энэ ангиллаар манай улсыг 3.41 буюу дундаж ангилалд оруулсан байна лээ. ОУВС-аас Монгол Улсын гадаад өр (баталгаа гаргасан өрийг оруулаад) ДНБ-ийхээ 40 хувиас хэтрэхгүй байх шалгуур тогтоосон. Энэ үнэлгээг CPIA (Country Policy and Institutional Assessment) индекс гэдэг. Энэ нь тухайн орны эдийн засгийн бодлого ба төрийн байгууллагуудын чадварын түвшинг илэрхийлдэг.

-Улс орнууд өрийн хэмжээгээ яаж хуульчилдаг вэ. Манайд ямар байдаг юм бол?

-Улс орнууд гадаад өрийн зохист хэмжээгээ харилцан адилгүй тогтоосон байдаг. Дийлэнх нь өрийн хэмжээгээ ДНБ-ийхээ 50 хувиас хэтрүүлэхгүй байхыг эрмэлзэж, хуульчилдаг. Манай улс 2010 онд “Төсвийн тогтвортой байдлын тухай” хуулийг баталж, yлсын өрийн өнөөгийн үнэ цэнээр илэрхийлсэн үлдэгдэл нь тухайн жилийн оны үнээр тооцсон дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 40 хувиас хэтрэхгүй байхаар заасан. Энэ нь дэлхийн жишигт нийцсэн зохист хэмжээ бөгөөд манайхан өрийн тааз гэж нэрлэдэг шүү дээ. Харамсалтай нь манай улс “Төсвийн тогтвортой байдал”-ын тухай хуулиар тогтоосон хэмжээг байнга хэтрүүлж ирсэн. Тиймээс хуулийн үндсэн утгыг гээгдүүлж, өртэй хөгжих, төсвийн мөчлөг дагаж тэлсэн бодлого хэрэгжүүлэх, төсвийн алдагдал ба өрийн хэмжээ хоорондын уялдааг хангахгүй ажиллаж ирсэн байдаг. 2019 оны есдүгээр сарын байдлаар манай нийт өр 29.7 тэрбум ам.доллар болж, ДНБ-ий 200 гаруй хувьд хүрээд байгаа. Үүнээс Засгийн газрын өр 7,2 тэрбум ам.доллар байна. Засгийн газрын өр 2016 онд ДНБ-ий 85 хувьд хүрч байсан бол сүүлийн гурван жилд идэвхтэй ажилласны үр дүнд 2018 оны гүйцэтгэлээр 58.9 хувь хүртэл идэвхтэй буурч байна. Манай нийт өрийн 24,4 хувийг Засгийн газрын өр эзэлж байна. 2019 оны гүйцэтгэлээр 52.9 хувь болж буурах хүлээлт байгаа. Өр ихэдвэл үгүйрдэг гэдэг. Монгол төрийн алдаатай бодлогоос үүдэж, нийт өрийн хэмжээ үндэсний аюулгүй байдал алдагдах хэмжээнд хүрч нэмэгдэж байна. Энэ алдааг засахгүй бол хөгжил мухардалд орно. Мухардал, мухар нүхнээс гарахад маш түвэгтэй болох эрсдэлтэй. Иймд өрийн менежмэнтийг маш сайн хийх шаардлага үүсч байна.

-Гадаад өр мэдээж улсын эдийн засагт сөргөөр нөлөөлнө. Гадаад нийт өр 29.7 тэрбум ам.доллар гэж байна. Энэ нөлөөллийн талаар та юу гэж бодож байна вэ?

-Монгол Улсын нийт өр 29.7 тэрбум ам.доллараас Засгийн газрын өр 7.2 тэрбум гэж дээр хэлсэн. Мөн Монголын аж ахуйн нэгжүүдийн авсан зээл 18.2 тэрбум бол, арилжааны банкуудын авсан зээл 2.2 тэрбум, Монголбанкны БНХАУ-тай своп хэлцэл хоёр тэрбум долларын зээл багтаж байна. Гадаад өрийн хэмжээ тухайн улсын эдийн засагт шууд болон шууд бусаар нөлөөлж байдаг. Тухайлбал, өрийн хэмжээ нэмэгдэхэд инфляци, ажилгүйдлийн түвшин өсөх, хадгаламж буурч, төсөв мөнгөний бодлогод сөргөөр нөлөөлөх төдийгүй эдийн засаг болон тусгаар тогтнолд аюул учрах эрсдэл дагуулдаг. Мөн гадаад өрийн хэмжээ зохих түвшнээс давсан тохиолдолд улс орны эдийн засгийн макро үзүүлэлтүүд буурч, нийгмийн амьдрал тогтворгүй болж, улс төрийн байдал хурцдах нөхцөл үүснэ.

-Өрийн дарамтад орсон улсад ямар эрсдэлүүд үүсч болох вэ?

-Маш олон эрсдэл үүснэ. Тухайлбал, Санхүүгийн эх үүсвэрээ бие даан зарцуулах эрхгүй болно. Улс орон хөгжил дэвшилд хүрэх, иргэдийнхээ амьжиргааны түвшинг дээшлүүлэх боломжит хувилбарыг сонгож, санхүүгийн нөөц, эх үүсвэрээ чөлөөтэй зарцуулах нь хөгжилд чухал ач холбогдолтой. Энэ боломж хязгаарлагдана. Өрийн урхинд орвол бүх боломжоо өр төлөхөд зарцуулна. Өрөө төлөөгүй тохиолдолд зээлийн алдагдал нэмэгдэж, санхүүгийн эх үүсвэр улам үнэтэй болно. Хоёрдугаарт, Бүрэн эрхт байдлаа алдах эрсдэл үүснэ. Гадаад өрийн хараат байдал төрийн эрх мэдэлд нөлөөлөх аюултай. Жишээ хэлэхэд, 2009 онд Грек улсын гадаад өр ДНБ-ийхээ 113 хувьд хүрч ОУВС-гаас авсан 1.54 тэрбум еврогийн зээлээ төлөх боломжгүй болж өрийн хямрал эхэлсэн түүхтэй. Ингэж улс орныг удирдах эрх мэдлийн зарим хэсгийг гадаадын зээлдүүлэгчийн эрх мэдэлд шилжүүлэхээс өөр аргагүй байдалд орж байсан. Олон улсын зэрэглэл тогтоодог байгууллагууд Грекийн бондын зэрэглэлийг өндөр эрсдэлтэй ССС болгон бууруулсан. Ийм бондыг хог гэж нэрлэдэг төдийгүй борлогдоггүй. Гуравдугаарт, Ирээдүйгүй улсын жагсаалтад багтана. Улс орны хөгжил, гадаад өрийн хэмжээ хоорондоо салшгүй холбоотой. Зээлийн төлбөрийг дахин зээл авч санхүүжүүлэх нь ирээдүйн орлогоосоо хумсалж байгаагийн нэг хэлбэр. Энэ нь ирээдүй хойч үеэ өсөлтөөс хүртэх боломжийг хязгаарлаж байгаа үйлдэл гэж ойлгож болно.

-Манай улс ойрын жилүүдэд Чингис, Мазаалай, Хуралдай бондын нэлээд хэмжээний өр төлөх ёстой. Төлөх боломж хэр байгаа бол?

-Манай улсын хувьд 2021-2024 онуудад зээлийн том төлбөр төлнө. Засгийн газрын гадаад өрд тооцогдож буй Чингис бонд нэг тэрбум ам.доллар, Мазаалай бонд 500 сая ам.дол, Хуралдай бонд 600 сая ам.доллар, Гэрэгэ бонд 800 сая ам.доллар гэх мэт том дүнтэй өр төлбөрүүд шилээ даран хүлээж байна. 2018 онд Чингис бондын 500 сая ам.долларын зээлийг төлсөн. Бидний авч ашигласан Мазаалай бонд жилийн 10 хувийн хүүтэй. Жилийн 10 хувийн хүүтэй зээл хөгжилд тус болохоосоо ус болдог. Энэ бол хөгжлийн зээл биш. Манай эдийн засаг өндөр эрсдэлтэй байсан тул тухайн үед өндөр хүүтэй зээл олдсон байх. Энэ өр ороод богино хугацаатай өндөр хүүтэй 2.9 тэрбум долларын зээл байгаа. Эдгээр зээлийг дотоодын эдийн засагт сөрөг нөлөөлөлгүйгээр төлөх шаардлагатай. Энэ мөнгөөр хийж бүтээсэн зүйл хомс байдаг. Дамжуулан зээлдүүлсэн зарим нь эргэн төлөгдөх боломжгүй болсон. Улс орны хөгжил, дэвшил ирээдүйд ингэж хариуцлагагүй хандаж болохгүй л дээ. Хариуцлага тооцдог газарт ийм ажил хийсэн хүмүүсийг гэмт хэрэгт татаж, зохих шийтгэлийг хүлээлгэж, дахин гарахаас сэргийлдэг. Том өр төлбөр төлөхөд санхүүгийн сахилга бат чухал. Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг сайн болгох шаардлага байна. Бид зардал, хөгжилөө санхүүжүүлээд хуримтлалтай болох нь чухал. Энэ засгийн үед хуримтлал үүсч эхэлж байгааг цаашид үргэлжлүүлэх хэрэгтэй. ОУВС-гийн хөтөлбөр хэрэгжиж, Засгийн өрийн хэмжээ буурч, засгийн өрийн хэрэгсэлд итгэх итгэл сэргэх төлөвтэй байна. Ингэснээр өр төлөх чадваргүй болох, дефолт үүсэх эрсдэлээс зайлсхийж болно. Гэвч эдгээр нь гол нэрийн түүхий эдийн үнэ буурахад үгүй болж мэдэх эмзэг ололтууд гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

Төсвийн хэт өөдрөг төсөөлөл, төсвөөс гадуурх зарцуулалт, олон төсөвтэй байх нь санхүүгийн сахилга батыг сулруулдаг. Төсвийн орлогыг хэт өөдрөг буруу төсөөлж, тэр хэмжээгээр зарлагаа нэмэх нь аюултай. Төсвийн тооцоо, судалгаатай өөдрөг төсөөлөл дэмжигдэнэ. Дэлхийн хэмжээнд хамгийн их өртэй орнуудын тоонд Грек, Португаль, Итали, АНУ, Япон ордог. Харин хамгийн бага өртэй нь Хонконг улс байна. Өр нь ДНБ-ий 0.5 хувьтай тэнцүү байна. Монгол Улс өртэй улсуудын жагсаалтын 79 дүгээрт орж байгаа.

-Өрөөр урхидах бодлого гэж байдаг. Манай улсын хувьд урхинд орж байгаа юм биш биз гэсэн болгоомжлол байна?

-Өрөөр урхидах дипломат бодлого буюу өрийн хавх гэдэг нь хоёр талт хамтын ажиллагааны хүрээнд олгосон зээл буюу өрөнд суурилан аажмаар барьцаа ахиулах, чангалах, өрийн дарамтад оруулах замаар хараат болгох, нөлөөндөө оруулах бодлого байдаг. Энэ нь зээлийг тодорхой бодлоготой өгч, төлөх боломжгүй болсон үед улс төр, эдийн засгийн ашиг хүртэх зорилготой. Ийм зээлийг ихэвчлэн дэд бүтцийн хөгжил, бүтээн байгуулалтад шаардагдах хөрөнгө оруулах байдлаар олгодог.

Олгож буй зээл нь олон нийтэд ил тод мэдээлэлгүй, зээл олгогч орны томилож шалгаруулсан этгээдээр дамжуулж зарцуулдаг. Өрийн ийм занганы бодлого нь дэлхийд ноёлох гэсэн гегемонист үзлийн илрэл гэдэг бөгөөд улс орнуудын тусгаар тогтнолд заналхийлж байгаа үзэгдэл гэдэг. Авсан зээлээ буцааж төлөх хугацаа болон нөхцөлийг сайтар тооцож үзэхгүй бол өрийн хавх, өрийн занганд орох аюултай. Засаглалын хомсдолтой, авлига ихтэй, байгалийн баялагтай орнуудад зээл нэмэр болохоос нэрмээс болох нь их.

-Гадаад зээлээс гадна дотоод бондын зээл бас их байдаг. Энэ тухайд?

-Монгол Улсын Засгийн газрын дотоодын зах зээлд арилжсан 21 бонд байдаг. Энэ бондуудын төлбөрт энэ онд 87 тэрбум төгрөг төлнө. Ирэх онд 17 бондын төлбөрт 59 тэрбум төгрөгийн төлбөр хийх ёстой. Дээрх төлбөрууд нь 2017 оноос өмнө гаргасан бондуудын төлбөр. Засгийн газар дотоодод бонд гаргахыг 2017 оноос зогсоосон ч одоо хүртэл үргэлжилж байгаа.

-Өрийн хямрал үүсч болзошгүй гэлээ. Цаашид ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Эдийн засгийн хямралын хамгийн хүнд хэлбэр нь өрийн хямрал. Яагаад гэвэл өрийн хямрал урт хугацаанд үргэлжилдэг. Цаашид авч болох зээл бүрийг авах шаардлагагүй. Зөвхөн үр ашигтай, нэмүү өртөг бий болгох, эдийн засгийн төрөлжилт, түүний өсөлт, бүс нутгийн хөгжлийг дэмжих, төвлөрлийг сааруулах, ажлын байр бий болгох, төслүүдэд зээл авах хэрэгтэй. Зээл авахын өмнө маш сайн тооцоо судалгаа хийж, зээл авч болох төслүүдийг эрэмбэлж, авсан төслүүд үр ашгаараа зээлээ буцааж төлдөг шаардлагыг үндэслэж шийдвэр гаргах хэрэгтэй. Нэгэнт авсан зээл, түүнийг төлөх менежмэнтийг маш зөв удирдах хэрэгтэй. Аж ахуйн нэгжүүдийн авсан 18.2 тэрбум доллорын зээл, түүний төлбөр Монголоос гарна. Энэ асуудал Засгийн газарт хамаагүй мэт боловч төрөөс анхаарч ажиллах шаардлагатай. Учир нь төр, ард түмний мэдэлд байдаг баялаг ашиглах эрх бусдад шилжих, төлбөрийн тэнцэлд сөргөөр нөлөөлөх, валютын эрэлт нэмэгдэж үнэ, ханш өсөх, түүгээр өдөөгдсөн инфляци үүсэх эрсдэлтэйг тооцох нь чухал. Монгол Улсын засгийн газрын өр буурч байгаа боловч нийт өр буурахгүй байна. Энэ бол хөгжилд буй том эрсдэлүүдийн нэг. Авч буй зээл бүхэнд санхүүгийн стратегийн бодлого, төлөвлөлт байх естой.

Ялангуа сөрөг стратеги, эрсдэлийн төлөвлөлт, түүнийг удирдах менежмэнт маш чухал байна. Монгол Улс маш том сорилтын өмнө зогсож байна. Энэ сорилтыг сөрөн улс орноо хөгжүүлэх, ард иргэдээ амар тайван амьдруулах бодлого, төлөвлөлт, үйл ажиллагааны шинэчлэл хэрэгтэй байгаа юм.