Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буландаа 2000 онд 11 дүгээр сургуулийг Ц.Энхтуул багшаар удирдуулан төгссөн анги хамт олныг урьж оролцууллаа. 2000 онд арван жилээ төгссөн энэ ангийнхан сургуулиа төгссөнөөс хойш 20 жилийг ардаа үдсэн байна. Энэ ангийнхан маань дөрөвдүгээр ангиасаа эхлэн нэг анги хамт олон болжээ. Эл ангийг 20 хөвгүүн, 13 охин,нийт 33 хүүхэд төгсөж байжээ.11 дүгээр сургууль 1990 онд физик, математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай бүрэн дунд сургууль болсон байна. Энэхүү сургууль нь физик, математикийн гүнзийрүүлсэн сургалттай болсныхамгийн анхны элсэлтийн анги нь энэ ангийнхан юм. Тухайн үед дөрөвдүгээр ангиас нь математик, физикийн шалгалт авч элсүүлдэг байсан аж.

Ангийн багш Ц.Энхтуул “Манай ангийн сурагч Г.Ишхандын аав Ц.Гантулга багш 48 дугаар сургуульд математикийн гүнзгийгийн багшаар ажиллаж байсан юм. Би Гантулга багшийн ангийг 10 жилд байхдаа математикийн гүнзгий ангийг төгсөж байлаа. Тэгээд Гантулга багш 11 дүгээр сургуулийг үүсгэн байгуулж, надад хичээл заах урилга өгсөн юм. Социализмын үед манайд хоёр л гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургууль байлаа. Энэ хоёр сургуульд Улаанбаатарын хүүхдүүд бүрэн хэмжээгээрээ хамрагдаж чаддаггүй. Тиймээс тодорхой хэмжээний хүүхдүүд хамрагдан суралцах бололцоог хангахын тулд 11 дүгээр сургуулийг байгуулсан. Сургуулиа байгуулаад нэг жил болоход л нөгөө хоёр гүнзгийрүүлсэн сургалттай хоёр сургуулиа даваад л гараад ирсэн. Ийм л сургуулийг манай ангийн хүүхдүүд 2000 онд төгссөн дөө. 11 дүгээр сургуульд жилд 2000-3000 хүүхэд өрсөлддөг. Нэг ангидаа 20-25 хүүхэд авдаг байсан гэхээр нийт 70-аад хүүхэд л шигшиж авдаг байж” хэмээн хуучлав.

Ангийн хөвгүүн Б.Батболд “33 хүүхэд арван жилээ төгсөөд их сургуульд шалгалт өгөөд КТМС, МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуульд хуваагдан орсон. КТМС-д ороход тухайн үед хичээл сонголт гэх зүйл дөнгөж эхэлж байлаа. КТМС-д энэ тэндээс цугласан хүүхдүүд хоорондоо найзлаад нөхөрлөөд байдаг. Гэтэл манай ангийнхан өөр өөр мэргэжлээр сурч байгаа хэрнээ хоорондоо л найзлаад байдаг. Дөрөвдүгээр курсээ төгсөх болоход бидний талаас нь илүү нь гадагшаа тэтгэлгээр суралцахаар явчихсан. Сүүлдээ гурван, дөрөвхөн хүүхэд ямар ч найзгүй үлдсэн байдаг даа” хэмээн хөхрөлдлөө.

Тэрээр үргэлжлүүлэн ‘Бид анх 11 дүгээр сургуульд ороход социализмын үе дуусаагүй шахуу байсан л даа. Гадаа маш их тоглодог байснаа санадаг. Тэгтэл долдугаар ангиасаа шөнө 12 цаг болчихсон байхад л унтдаггүй. Маш их хичээл хийнэ. Зөвхөн тоо, физикээр бөмбөгддөг. Тухайн үед 11 дүгээр сургууль үнэхээр мандаж байсан. Анги дотроо өрсөлдөнө. А, Б бүлгээрээ өрсөлдөнө.Бид 10 дугаар ангиа төгсөөд тооны шалгалт өгөхөд 20 минутад бүгдийг нь хийгээд дуусгаж байлаа. 15 минут гэхэд ихэнх нь дуусчихсан. За тэгээд Их сургуульд ороход тест гэдэг юм гараад ирчихсэн. Бид чинь уламжлалтын хүүхдүүд. Өгүүлбэртэй бодлого л боддог байсан. Гэхдээ суурь байсан учраас тестийг даваад 33 хүүхэд бүгдээрээ их сургуульд элсэн орсон. Зарим хүмүүс надаас асуудаг л даа. Амьдралд тоо ямар хэрэгтэй юм гэж. Бид өнөөдөр бүгд ажил дээр ч амьдрал ч нэгэн жигд алхаж байна. Бүгд өөр өөрийн салбартаа манлайлж байна. Тооны ганц чадвар ямар нэг зүйлийг хамгийн түрүүнд сурдагт юм. Аливаа зүйлийг бусдаасаа хамгийн түрүүнд ойлгож, түрүүлж хэрэгжүүлдэг. Манай ангийнхан төрөл бүрийн салбарт ажиллаж байна.Ингээд харахаар математик бол маш чухал. Одоо хар л даа. Гадаад хэл өнөөдөр хэрэглээ болчихлоо шүү дээ” хэмээн хуучиллаа.

Тэд маш их ачаалалтай хичээллэдэг байсан гэнэ. Хичээл тараад давтлагандаа суудаг байж. 10 дугаар ангид ороход ангийнхан тухайн үеийн А.Энхжаргал багшийн (ангийн багш Ц.Энхтуулын нөхөр)шар ном гэдгийг аль хэдийнэ дуусгачихсан байж. Хаанаас нь ч бодлого ирсэн нүдээ аниад бодох хэмжээнд хүрчихсэн талаар тэд ярилаа.

Ангийн багш нь хэлэхдээ “Манай ангийн хүүхдүүд гэрийн даалгавар гэж 200, 300 бодлого бодно. Одоо хүүхдүүдэд 10 бодлого өгөхөд дайн болно шүү дээ. Эцэг эхчүүд хүүхэд насандаа тоглох ёстой гэж уурлаж асуудал үүснэ. Хүүхэд гэдэг сурах юмыг сурах цагт нь л сурдаг. Математикт дур сонирхолтой хүүхдүүд хүнтэй харилцах харилцааны шинж чанар нь өөр байдаг. Аль болох хүнийг хүндэтгэж,би энэ хүнээс юу сонсох ёстой гэдгээ мэдэрдэг. Манай ангийн 33 хүүхэд математик, физикийн хичээлдээ үнэхээр сайн байсан. Мөнхдөлийн хувьд анги дотроо хэлний боловсрол өндөртэй хүүхэд байсан. Тухайн үед англи хэлтэй хүн ховор байлаа шүү дээ. Манай ангийнхнаас 60,70 хувь нь гадаадад тэтгэлгээр сурсан. Би шавь нараасаа гадаадад очоод хэлний мэдлэгээ яаж сайжруулсан гэхээр математикт сайн байсны ач холбогдол гардаг гэж хариулдаг. Хүүхдийг ухамсартай, төлөвшилтэй хүн болгохын тулд математикт дур сонирхолтой байх хэрэгтэй. Шинжлэх ухаан талаас нь яривал байгалийн шинжлэх ухааныг цогцоор нь мэдэж байж хүүхэд цаашаа хөгжих, хувь хүн болж төлөвших, мөн чанар бүрдээд байгаа юм” гэсэн юм. Ангийн багш Ц.Энхтуул нь 29 жил физикийн багшаар ажиллажээ. Тэрээр 11 дүгээр сургуульд залуу багшаар очихдоо тус сургуулийн математикийн багш А.Энхжаргалтай гэр бүл болсон гэнэ. Тэрээр одоогоор гэр бүлийн хүний хамт Баянгол дүүрэгт“Эхлэл” хувийн сургууль байгуулжээ. Ангийнхан багшийнхаа сургуульд хүүхдүүдээ өгөх гэж байгаа талаар ч дурдаад амжлаа. Энэ ангийн хөвгүүд хоббигоо нэг болгосон гэнэ. Хоббигоо цугтаа хөгжүүлчихсэн. Зун цагт ангийн хөвгүүд хамт загас жараахайнд явдаг аж.

Ангийн хөвгүүн Мөнхдөл нь Японд сургуулиа төгсөж ирээд бяцхан хувьсгал хийж би ангийн дарга болсон юм. Сургууль төгссөний дараа ангийн дарга болсон хүн дээ би хэмээн инээмхийллээ.

Энэ ангиас дөрвөн хос төржээ. С.Батчөдөр Н.Сувд, Г.Батсуурь Д.Сарангэрэл, М.Ганбат Б.Хоролмаа, Н.Отгонболд Г.Нандин нар аж.

Ангийн хөвгүүн Б.Мөнхдөл нь ХҮН-д харьяалагддаг. Уухай хөдөлгөөний гишүүн юм. Түүний санаачилгаар 11 дүгээр сургуулийн төгсөгчдийн холбоог байгуулжээ. Үе үеийн төгсөгчдөөсөө хандив цуглуулж, сургуулийнхаа урлагийн заалыг бүрэн тохижуулсан байна. 11 дүгээр сургууль хоёрхон анги төгсгөдөг учраас төгсөгчид нь тун цөөхөн байсан аж. Ингээд 1994-2015 оны төгсөлтийн 23 ангиас нийт 23 сая төгрөгийн санхүүжилт босгон сургуульдаа хандивлажээ. Энэ ангийнхан салбар бүрт манлайлагч аж. Түүнчлэн бүгд Их, дээд сургууль төгсөж өөр өөрсдийн эзэмшсэн мэргэжилтэй. Ангийн хөвгүүн Б.Мөнхдөл нь зах зээлийн шинжээч, Cover Mongolia компанийн үүсгэн байгуулагч, ХҮН-ын Залуу ХҮН клубийн ерөнхий зохицуулагчаар ажилладаг бол ангийн охин О.Анхныбаяр нь KIND Baby хүүхдийн хувцасны үйлдвэр үүсгэн байгуулагч гэнэ. Б.Ариунсанаа нь цэцэрлэгийн эрхлэгч. Б.Батбаатар нь Таван Богд Группт шинэ бизнес хөгжлийн захирал. Б.Батболд нь United Brothers компанийн гүйцэтгэх захирал. Ангийн хос Г.Батсуурь Д.Сарангэрэл нь СуСаНо ХХК үүсгэн байгуулагч, программ хангамжийн инженерүүд. С.Батчөдөр нь үйлдвэр, автоматжуулалтын инженер. Э.Болор нь Японд олон улсын Jefferies хөрөнгө оруулалтын банкинд хувьцааны шинжээч. М.Ганбат нь Эрдэнэс Монгол ХХК-д IT инженер. Б.Ганболд нь Хаан банк, Зээлийн эрсдэлийн газрын ахлах мэргэжилтэн. Харин Т.Жамбал нь Япон улсад Fujitsu корпорацид ажилладаг байна. Ч.Золзаяа нь ЭХЭМҮТ, Хүүхдийн мэдээгүйжүүлгийн эмч. Г.Ишханд нь мөн Япон улсад, М.Майцэцэг нь АНУ-д мэргэжлээрээ ажиллаж амьдардаг гэнэ. Харин Г.Нандин, Н.Отгонболд нь Канад улсад мэргэжлээрээ ажиллаж амьдардаг гэнэ. Б.Сосорбарам нь Aspire Mining компанид төслийн менежер. Н.Сувд нь эм зүйч, ШУ-ны доктор. Г.Тамираа нь хувиараа бизнес эрхлэгч. Г.Ундраа нь БСШУСЯ-ны хуулийн хэлтэст. Б.Ундрал нь АНУ-д нягтлан. Х.Уранзаяа нь архитектор бол А.Ууганбат нь IT-гийн инженер аж. Б.Хаш-Эрдэнэ нь барилгын компанид захирал. Б.Хоролмаа нь Дэлхийн банкны “Тогтвортой амьжиргаа 3” төслийн зөвлөх. Ж.Эрдэнэ-Очир нь BSB Сервисдорон нутаг хариуцсан ахлах менежер. Ц.Эрдэнэсайхан программ хангамжийн инженер. А.Чинзориг нь банкир, М.Эрдэнэчулуун АНУ-д аудитор Б.Энх-Ундрам нь Улаан загамлайн нийгэмлэгт даргаар ажилладаг гэнэ.

Энэ ангийнхны ямар эв нэгдэлтэй, коллективтэй анги байсан нь өдгөө 20 жилийн дараа ч тэдний байнга уулзаж, санаа бодлоо солилцож, бие биенээ дэмжиж байдгаас тодхон харагдана.

Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын Хууль, эрх зүйн газрын дарга асан, хуульч Дэмбэрэлцэрэнгийн Мөнх-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-УИХ-ын зарим гишүүд коронавирусийн тархалттай холбогдуулан нэг удаагийн шинжтэй, олон төрлийн харилцааг зохицуулах хууль батлах замаар нэлээд хуулиудын үйлчлэлийг зогсоох, хойшлуулах тухай асуудлыг ярьж байна. Энэ талаар та ямар бодолтой байна вэ?

-Юуны түрүүнд нэг удаагийн шинж чанартай, олон төрлийн харилцааг зохицуулах хууль гэж ямар төрлийн хуулийг хэлээд байгааг тодруулах хэрэгтэй болов уу. Жишээ нь, зарим хуулийн үйлчлэлийг зогсоох, хойшлуулах бол тухайн нийгмийн харилцааг зохицуулж буй хуулиудад шаардлагатай нэмэлт, өөрчлөлтийг нь оруулах ёстой гэж бодож байна.

Хуулийн төсөл боловсруулах техникийн хувьд тэгж байж зөв болно. Өөрөөр хэлбэл, нэг хуулийн төсөл бус, хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нэлээд олон хуулийн төслүүд боловсруулна гэсэн үг. Үгүй бол хууль хоорондын зөрчил гарна. Үндсэн хуулиас бусад УИХ-аас баталсан хуулиуд нарийндаа бол хүчин чадлын хувьд ижил тэнцүү.Тэгэхээр хэрэв Үндсэн хуулиас бусад хууль хоорондоо зөрчилдвөл тухайн асуудлыг илүү нарийвчлан зохицуулсан хуулийн заалтыг, тийм хууль байхгүй бол сүүлд хүчин төгөлдөр болсон хуулийн заалтыг хэрэглэдэг номтой тул энэ тохиолдолд тухайн харилцааг нарийвчлан зохицуулсан хуулийг мөрдөх болно. Энэ мэтээр зөрчил гарч болзошгүйг анхаарах хэрэгтэй байна. Нөгөө нэг асуудал бол онцгой нөхцөлд ажиллахад зарим асуудлыг цоо шинээр зохицуулах шаардлага үүсч болно. Тэр тохиолдолд шинээр анхдагч хуулийн төсөл боловсруулж, батлах болохыг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр хууль тогтоогчид долоо хэмжиж, нэг огтлох зарчмын хүрээнд нарийн нягталж хуулиа батлах биз ээ.

-УИХ-аас төсвийн тодотгол хийхийг хүлээхгүйгээр төсөвт зохицуулалт хийх, төсвийн хуваарийг өөрчлөх, зарцуулах Засгийн газрын төсөв, санхүүгийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлэх асуудлыг ярьж байгаа…

-Төсөвт зохицуулалт хийх, төсвийн хуваарийг өөрчлөхтэй холбоотой харилцааг Төсвийн тухай хуулиар нэгэнт зохицуулсан байдаг. Тухайлбал, хуулийн дагуу төсвийн ерөнхийлөн захирагч хөрөнгийн болон урсгал зардлыг хооронд нь шилжүүлэхгүйгээр, мөн төсөвт тусгагдаагүй шинэ хөтөлбөр, арга хэмжээг санхүүжүүлэхгүйгээр төсөвтөө зохицуулалт хийх, төсвийн сар, улирлын хуваарьт өөрчлөлт оруулах боломжтой. Харин дээр дурдсанаас давсан эрх буюу тодотгол хийхгүйгээр төсөвт дураараа нэмэлт, өөрчлөлт оруулах, зарцуулах эрхийн талаар ярьж байгаа бол буруу юм. Үндсэн хуулийн 25.1 дэх хэсэгт заасны дагуу улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн бодлого, төсвийг батлах асуудлыг УИХ өөрийн онцгой бүрэн эрхэд хадгалж шийдвэрлэх учиртай. Хэнтэй ч хуваалцахгүй эрх гэж ойлгож болно. Ард түмнээс сонгогдсон төлөөллийн байгууллага болох УИХ ард түмний төлсөн татварын хөрөнгийг ямар төсөл, арга хэмжээнд зарцуулахыг ил тод, нээлттэй хэлэлцэн шийдвэрлэх ёстой гэж энгийнээр тайлбарлаж ч болох юм. Тэгэхээр энэ асуудлыг Үндсэн хуульд нийцүүлэн шийдвэрлэх нь зүйтэй гэж бодож байна.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж мөрдөх журмын хуульд заасанчлан органик хуулиудыг өөрчилж чадаагүй, амжаагүй бол Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт бус, өмнөх органик хуулиудын зохицуулалт хүчин төгөлдөр үйлчилнэ, Үндсэн хууль нийгмийн харилцааг дангаар зохицуулахгүй, органик хуулиар зохицуулдаг гэх тайлбар бий. Энэ тухайд?

-Нэгдүгээрт, эрх зүйн актын эрэмбэ дараа, Үндсэн хуульт ёсны тогтсон дэг жаяг мэдэхгүй хүний маш буруу тайлбар байна. Улс орны дээд хууль болох Үндсэн хуулийн заалтаас илүү үйлчлэх хүчин чадалтай органик хуулийн заалт гэж байх ёсгүй. УИХ-аас 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 14-ний өдөр баталсан ҮХНӨ-ийн 6 дугаар зүйлд Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг 2020 оны тавдугаар сарын 25-ны өдрийн 12.00 цаг буюу арван долдугаар жарны төмөр хулгана жилийн зуны тэргүүн сарын шинийн гуравны өдрийн морин цагаас эхлэн улс орон даяар дагаж мөрдөнө гэж заасан. Тэгэхээр бид заасан хугацаанаас эхлэн уг хуулиа дагаж мөрдөж, хэрэгжүүлэх үүрэгтэй юм. Нөгөө талаас, 1992 оны Үндсэн хуулийн 69.4 дэх хэсэгт зөвхөн Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт л Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй гэж тов тодорхой заасан байгаа. Бас Үндсэн хуулийн 70-р зүйлийн 1 дэх хэсэгт Үндсэн хуульд аливаа хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын шийдвэр, үйл ажиллагаа бүрэн нийцсэн байна гэж хатуу хуульчлан тогтоож Мэдэхтүн, Сахихтун хэмээн төгсгөсөн байдаг. Үүнийг ч санах хэрэгтэй гэж бодож байна. Хоёрдугаарт, Засгийн газрыг эмхлэн байгуулах харилцааг органик хуулиар бус, Үндсэн хуулиар тухайлан зохицуулдаг онцлогтой. Ихэнх улсад парламент, Засгийн газар, шүүх гэсэн төрийн гурван салаа эрх мэдлийн суурь зохицуулалтыг Үндсэн хуулиар бий болгодог юм. Тэгэхээр Үндсэн хуулийн шинэ заалтууд тогтоосон хугацаанаас эхлэн хэрэгжинэ, харин органик хуулиудын Үндсэн хуульд нийцэхгүй заалтууд 2020 оны тавдугаар сарын 25-наас хүчингүй гэж ойлгох хэрэгтэй. УИХ, түүний гишүүд нь төрийн бусад бүх байгууллага, албан тушаалтны нэгэн адил Үндсэн хуулийг сахин биелүүлэх үүрэгтэй тул үүргээ зохих ёсоор биелүүлэх шаардлагатай байна.

-1992 оны Үндсэн хуульд уг хуулийг 1992 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдрийн 12:00 цагаас улс орон даяар дагаж мөрдөнө гэж заасан боловч УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, засаг захиргааны нэгжтэй холбоотой заалтуудыг уг өдрөөс эхлэн дагаж мөрдөөгүй, Үндсэн хуулийн Хавсралт хуульд заасны дагуу органик хуулиудыг нь баталсны дараа мөрдөж эхэлсэн гэж тайлбарлаж, жишээ авсан байсан шүү дээ…

-Гол ялгаа нь1992 оны Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийг мэдэмхийрээд байгаа залуу гишүүн бус, төрийн хариуцлагатай олон албыг нэр төртэй хашиж байсан, ажил, амьдралын асар их туршлагатай, нягт нямбай, хашир хуульч Б.Чимид гуай ямар ч зай завсар, хийдэл, зөрчил гарахааргүй бичсэн байдаг. Тэр хэлээд байгаа УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчтэй холбоотой заалтуудын хувьд шилжилтийн үеийн харилцааг 1992 оны Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн 1, 2 дугаар зүйлээр тодорхой зохицуулсан байдаг. Тухайлбал,хуулийн дагуу УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх эхлэх хүртэлх хугацаанд тэдгээрийн бүрэн эрхийг өмнөх байгууллага, албан тушаалтнууд буюу БНМАУ-ын АИХ, Улсын бага хурал, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч хэрэгжүүлнэ гэж тодорхой хуульчилсан байсан юм. Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, Засаг даргын хувьд ч мөн адил завсар гарахааргүй, нарийн зохицуулсан байдаг. Харин 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 14-ний өдөр батлагдсан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж мөрдөхөд шилжих журмын тухай хуульд шилжилтийн үеийн тийм тодорхой зохицуулалт байхгүй. Тэгэхээр байхгүй учраас хуульд заасан хугацаанаас нь эхлэн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дагаж мөрдөнө гэж ойлгох нь зөв.Энэ дашрамд хэлэхэд,эрх зүйт төр, Үндсэн хуульт ёсны зарчмыг хатуу тогтоож 1992 оны Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн 5 дугаар зүйлд ”Монгол Улсын Үндсэн хууль хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхлэн мөнхүү Үндсэн хуульд харшилсан хууль болон эрх зүйн бүх акт, тэдгээрийн заалтыг хүчингүй болсонд тооцно” гэж заасан байдгийг анхаараасай гэж бодож байна. Ер нь УИХ-ын гишүүн, Байнгын хорооны дарга болчихоороо бүхнийг мэддэг гэж ойлгодог явдлаа засах ёстой. Мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсох хэрэгтэй. Өөрөө мэддэггүй юм бол мэргэжлийн байгууллагууд болох Хууль зүйн яам, Хуульчдын холбооноос асуух хэрэгтэй. Эцэст нь хэлэхэд, төрт ёсны олон мянган жилийн уламжлал, түүхтэй Монголын төр Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хэрэгжилтийг ямар нэг маргаангүйгээр зохион байгуулж чадна гэж найдаж байна.

Энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа эдийн засагч З.Хайдарынхаас бэлтгэлээ. Тэрээр Д.Сүхбаатар жанжны дөч, БНМАУ-ын Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт, хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа агсны ач нь юм. Урьсан айл маань “Шинэ төгөл” хотхонд амьдардаг юм байна. Тэдний том өрөөний стенк дээр Д.Сүхбаатар жанжны болон С.Гончигсумлаа агсны зураг тодхон харагдана. Бид ширээний ард сууж түүний бага нас, нутаг усных нь дурсамжаар яриа хөөрөө дэлгэлээ.

Гэрийн эзний аавыг Г.Зориг гэдэг. Тэрээр хөгжмийн зохиолч С.Гончигсумлаа агсны ганц хүү нь аж. Харин ээжийг нь Д.Сүхжаргалмаа гэдэг. Тэрээр Д.Сүхбаатар жанжны ганц хүүгийн том охиных (С.Наран) нь ууган охин аж. Тэрээр нэрт дипломатч, Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд М.Дүгэрсүрэнтэй ханилж, таван хүүхэд төрүүлсний том охин нь Сүхжаргалмаа юм. Тэрээр “Ээжийн минь аав өвөөгөө энд дурдах хэрэгтэй. М.Дүгэрсүрэн өвөө минь социализмын үед олон жил Гадаад хэргийн яаманд сайдаар ажиллаж байсан. Улс орныхоо төлөө олон жил ажилласан хүн. Галсан аавыг амьд сэрүүнд нь бид очдог байсан л даа. Өвөө маань 1990-ээд оны эхэн үед нас барсан юм. Ээж маань Янжмаа эмээтэй нэлээн ойр өссөн юм билээ. Энэ талаарх дурсамжаа их ярина. Харин Д.Гончигсумлаа өвөө маань намайг 12 настай байхад бурхан болсон.

З.Хайдар дүүгийн хамт

Тэр хүртэл надад ямар дурсамж үлдсэн гэхээр өвөө маань айхавтар хөдөлмөрч хүн байсан санагддаг. Намайг үргэлж ийш тийшээ дагуулж явна. Тухайн үеийн мундаг хөгжмийн зохиолчид түүний шавь нар гэрт ирдэг байсныг санадаг юм. Одоо ингээд харахаар өвөө минь Монголын хөгжмийн хөгжилд ямар их хувь нэмэр оруулсныг илүү сайн ойлгож байна. Үнэхээр Монголын сонгодог хөгжим гэдэг бүхэл бүтэн урсгалыг санаачилж бий болгож явсан хүн шүү дээ. Түүний шавь нар гэхэд л мундаг хөгжмийн зохиолчид байсан. Түүний урлагт оруулсан хувь нэмрийг ярина гэвэл дуусахгүй юм болох байх. Харин энэ талаар хөгжмийн судлаач болоод Н.Жанцанноров гуай зэрэг хүмүүс илүү өнгөтэйгөөр ярьдаг хэмээн” инээмсэглэв. Түүний хоёр өвөө нь хоёулаа Баянхонгор аймгийн хүмүүс гэнэ. Тэрээр “Хоёр өвөөгийн залуу нас их хүнд байсан юм шиг байгаа юм. Аль аль нь багадаа ээж ааваасаа холдсон гэдэг. Хөдөө хамаатан садан нь бий юү гэхээр үгүй л гэдэг хариулттай” гэлээ. С.Гончигсумлаа агсан 1949 онд Москвагийн консерваторид сурч байхад нь гэрийн эзний аав нь Москва хотод мэндэлж байж. Г.Зориг гуай насаараа Монголын сэтгүүлчдийн салбарт ажиллаж, сүүлд Соёлын яаманд ажиллаж байсан гэнэ. Гэрийн эзэн эхээс гурвуулаа. Тэрээр нэг эгчтэй, нэг дүүтэй. Эгч нь социологийн мэргэжилтэй бол дүү нь бизнес менежмэнтээр сургуулиа төгсөж одоо хүний эрхийн жендерийн чиглэлээр ажилладаг байна. Би Орос-Монголын хамтарсан 3 дугаар дунд сургуулийг төгссөн. Багадаа маш их ном уншдаг хүүхэд байлаа. Нэг талаас сургуулиас ном уншихыг их даалгаж байсан. Тэр үед ямар ч технологи, интернэт гэх зүйлгүй байсан. Дараа нь СЭЗДС-ийг 2000 онд бакалаврын, 2003 онд магистрын зэрэгтэй тус тус төгссөн юм. Миний мэргэжил бол банк санхүү. Миний эмээ /С.Гончигсумлаа агсны эхнэр/ тосгоны хүн байсан. Намайг жаахан байхад тосгоны аж амьдрал, ахуй талаар их өнгөтөөр ярьж өгдөг байв. Нэгэн өдөр фермтэй болох мөрөөдлийг төрүүлж үүнээс улбаалаад мал аж ахуй фермерт юу хэрэгтэй талаар өөрийнхөө хэмжээнд судалж үзээд овоо их хөрөнгө оруулалт шаардагддаг эд юм байна гэж ойлгосон. Тэгээд мөнгө олохын тулд ямар мэдлэгтэй байх ёстойг судалснаар эдийн засгийн чиглэлээр сурах нь зөв юм гэх дээр бат зогссон юм. Эдийн засаг нь өөрөө өргөн хүрээтэй тул юун дээр төвлөрөх вэ гэсэн асуулттай тулгарсан. Ээжийн маань төрсөн дүү банкны мэргэжилтэй хүн. Тэр ч үүднээс ахыгаа харж байгаад л банкны мэргэжлээр сурахаар шийдсэн” гэв.

З.Хайдар ээж, аав, гэр бүлийн хамт

Банкны реформын талаар ямар бодолтой явдаг тухайд асуухад 1990-ээд онд банкны реформ хийгдсэн. Нэг шатлалтай системээс хоёр шаттай систем рүү шилжсэнээр банкны салбарт өрсөлдөөн үүссэн. Банкны салбар бусад бизнесийн салбарууд дотроос хамгийн их зохицуулалттай хамгийн хатуу хяналт шалгалттай салбаруудын нэг. Маш өндөр хариуцлагатай. Ажлынхаа шугамаар гадаадын олон улсаар явж тэр орнуудын банкны салбартай нь тодорхой хэмжээнд танилцаж явлаа. Манайд банкны салбарт сайн хөгжсөн зүйл олон байгаа. Бусад улс орнуудаас түрүүлж нэвтрүүлсэн олон үйлчилгээ бий. Мэдээж засч сайжруулах ч олон зүйл бий. Гадны банк оруулж ирэх тал дээр миний хувьд бодохдоо Оюу толгой, Таван толгой зэрэг маш их санхүүжилт шаардсан мега төслүүдийг санхүүжүүлэхээр л орж ирэх байх. Тэрнээс хэн нэгэн иргэнд зээл өгөх гэж орж ирэхгүй болов уу” хэмээн мэргэжилтэйгээ холбоотой хэсэгхэн хууч хөөрөв. Тэрээр банк санхүүгийн салбарт 1999 оноос хойш ажиллажээ. Энэ хугацаанд Монголд ч, гадаадад ч ажилласан байна. Одоо гэрийн эзэн сүүлийн дөрвөн жил МастерКарт олон улсын төлбөр тооцоо, технологийн компанийн Монгол дахь зөвлөхөөр ажиллаж байгаа юм байна. МастерКарт компанитай хамтран ажилладаг арилжааны банкуудтай түлхүү хамтарч ажилладаг гэнэ лээ. Мөн Лаос улсын анхны хувийн арилжааны банкинд ажиллаж байсан аж. Тэрээр “Уухай” хөдөлгөөний гишүүн юм. Бидний яриа улс төрийн сэдэв рүү халилаа. Миний өвөг дээдэс Д.Сүхбаатар жанжнаас эхлээд М.Дүгэрсүрэн, С.Гончигсумлаа өвөө нар гээд яалт ч үгүй улс төрийн зүтгэлтнүүд. Надаас улс төрд орох сонирхол байна уу гэж хүмүүс үе үе асуудаг л даа. Төрийн ажил хийгдэж байгаа байдал, үр дүнг харахаар заримдаа өөрөө дотор нь ороод ажиллачихмаар санагдах үе байдаг. “Уухай” хөдөлгөөний зарим залуус маань сонгуульд нэр дэвшихээр шийдсэн. Харин зарим нь бусдыгаа дэмжье ч гэсэн хүмүүс байна. Нэр дэвших тухай бодохдоо юуны түрүүнд хариуцлагын тухай боддог. Төрийн ажил гэдэг бусдын төлөө ажиллахыг хэлдэг. Өөрийн буюу хувийн эрх ашгаа үргэлж хойш нь тавина гэсэн үг. УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын сайд, яамдын дарга, мэргэжилтэн, цагдаа, эмч, сувилагч ч бай төрийн албанд ажиллаж буй хүмүүст хамааралтай зүйл. Эрх мэдэл бол маш аюултай зүйл л дээ. Эрх мэдэл хүмүүсийг хэрхэн өөрчилдгийг бид сүүлийн 30 жилийн турш сайн харлаа. Иймд эрх мэдлийг өгөх, авах ажил буюу сонгууль маш чухал зүйл тул сонгуулийн насны бүх сонгогчид энэ ажилдаа туйлын хариуцлагатайгаар хандах ёстой. Сонгуулийн тогтолцооны тухайд пропорциональ тогтолцоог бусдаас илүүд үздэг. Учир нь хүнтэй хариуцлага тооцох хэцүү, дөрвөн жил сонгогдоод юу хийсэн нь тодорхой бус хүмүүс их байсныг бид зөндөө харлаа. Нам бол институци, байгууллага. Намтай сонгуульд оролцох замаар хариуцлага тооцох илүү амар. УИХ-ын гишүүд нь ажил амьдралын арвин туршлагатай, алсын хараатай, ёс зүйн хэмжээнд бусдад үлгэр дуурайл болсон хүмүүс байх ёстой гэж боддог” хэмээв.

Тэрээр үргэлжлүүлэн “Харин энэ тэнд нэр дэвших гэж буй хуульч, эдийн засагч нар УИХ гэхээс илүүтэйгээр ЗГ, яамд, агентлагуудад ажиллавал илүү их зүйл бүтээх боломжтой гэж хардаг. Гэвч бид УИХ-аас эхэлж өөрчлөлт шинэчлэлийг хийх хэрэгтэй тул УИХ-д аль болох шинэ хүмүүсийг сонгох нь зөв байх гэж боддог. Сайн ажиллаж амжилтад хүрнэ гэдэг нь нэг хүний идэвх зүтгэл биш шүү дээ. Үргэлж багаараа амжилтад хүрдэг. Төрийн албанд очлоо гэхэд өөрийнхөө багийг бүрдүүлэхгүй бол хэцүү. Нэр дэвших гэж байгаа хүмүүс үүнийг сайн ойлгоосой гэж хүсдэг” гэлээ. Түүнчлэн нэр дэвшихээр шийдсэн бизнес эрхлэгчдэд санал өгөхгүй гэдгийг тодотгов. Яагаад гэвэл бизнес эрхлэгчид (тэр тусмаа томоохон бизнес босгож чадсан) ямар ч тохиолдолд хувийн эрх ашгаа бодно. Тийм хүмүүс улс төрд, төрийн ажилд шаардлагагүй, тэд одоо хийж буй ажлаа л сайн хийж явах нь энэ улсад илүү хэрэгтэй” хэмээн нэмж хэллээ.

Гэрийн эзэгтэйг Б.Өнөржаргал гэдэг. Тэрээр Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын Монгол дахь төлөөлөгчийн газарт хөтөлбөрийн санхүүжилт, захиргааны албанд ажилладаг. Бизнесийн менежмэнтээр их сургуулиа дүүргэсэн аж. Гэр бүлийн хоёр гал голомтоо бадраагаад ес дэх жилтэйгээ золгож байгаа аж. Тэд гурван охинтой. Хоёр том нь сургуульд сурдаг бол бага нь цэцэрлэгийн насных юм байна. Гэрийн эзэн сагсан бөмбөгт нугасгүй гэнэ. Тэрээр олон жил сагсан бөмбөг тоглож спортын мастер цолтой аж. Тэрээр чөлөөт цагаараа спорт сонирхох, үе үе найзуудтайгаа хөдөө загасанд явах дуртай. Зун цагт харин зуслангийн байшиндаа мод ургуулдаг гэнэ. Гэрийн эзэн одоо хүүхдүүдтэйгээ ихэнх цагийг өнгөрөөдөг дөө. Өөртөө зориулж байгаа цаг багасч байна шүү дээ хэмээн бага охиноо өргөж өвөр дээрээ суулгалаа. Хоёр охины маань хичээл өдөр бүр онлайнаар орж байгаа. Би хадаас шиг хажууд нь сууж хичээлийг нь хийлгэнэ. Хүүхдийн хүмүүжлийн тухайд нэн тэргүүнд хүнлэг байх ёстойг сургахыг хичээдэг. Хүнд заавал байх ёстой нийтлэг зан чанарыг эзэмшүүлэхийн төлөө чармайдаг. Тэр ч утгаараа бид хоёр охидуудынхаа дэргэд маш зөв байж үлгэр дуурайл болохыг хичээдэг. Гэр бүлийн харилцаанд хамгийн чухал зүйл хүндэтгэл, тэвчээр. Бид хоёрын хувьд маргалдаж байсан тохиолдол маш ховор. Хүүхдүүдийнхээ дэргэд бүр тийм зүйл гаргадаггүй” гэсэн юм.

Гэрийн эзэн өвөөгийнхөө талаар дурсангаа яг биднээс хөгжмөөр дагнасан хүн одоохондоо алга. Харин би дотроо гурван хүүхэд маань хөгжмийн авьяастай байгаасай гэж мөрөөддөг хэмээн инээмсэглэв. Аав маань харин өөр шүү. Хөгжмийн зэмсэг эзэмшчихсэн. 1970-аад оны сүүлээр Баянмонгол чуулгад хөгжим тоглодог, дуулдаг байсан. Урлагийн суурьтай хүн. Харамсалтай нь надад тийм ур чадвар байхгүй хэмээлээ. Гэрийн эзэн нүүрний баясгалантай хүн юм. Тэрээр аливаа зүйл ярьсныхаа дараа үргэлж инээмсэглэх аж. Өвөөгийн маань архивт нот, хэрэглэж байсан төгөлдөр хуур нь байранд нь байгаа. Бидний өв л гэсэн үг. Өвөөг нас бархад маш олон зүйлийг аав маань хөгжим бүжгийн консерваторид хандивлаж байсан. Маш олон пянз, ном байсан санагддаг. Цөөхөн хэдэн зүйл үлдсэн. Хамгийн том зүйл нь төгөлдөр хуур нь байна даа. Нотнууд нь хэвлэмэл болон өөрийнх нь гараар бичсэн ч байгаа. Хоёр өвөө маань маш том номын цуглуулгатай байсан. Ихэнх нь орос хэл дээр. Тэрээр номын шүүгээгээ заан “Энэ цөөхөн хэсэг нь. Хэд хэд хуваагдчихсан байгаа. Маш том номын сан бий” хэмээн хэлэв.

Бид дэлхий нийтэд цар тахлаас үүсч буй нөхцөл байдлын талаар ч хүүрнээд амжлаа. Тэрээр эдийн засагч хүн учраас цар тахлаас шалтгаалсан эдийн засгийн нөхцөл байдлын талаар түлхүү сонсож, уншиж байгаа аж. Монгол Улсын эдийн засаг нэг л зүйлсээс хамааралтай. Тэр нь манай урд хөрш. Урд хөрш маань бидний тухай ямар бодлого баримтална бид тэрний үр дүнг амсана. Манай улсын хувьд үр ашиггүй зардлаа танах хэрэгтэй гэж харж байгаа. Мэдээж сайхан цаг үе ирнэ. Манай эдийн засаг хэтэрхий өндөр хэрэглээтэй. Шаардлагагүй, хэрэглээ өндөр, үр ашиггүй зардал их гаргадаг гэсэн үг. Энэ бүхнээ залруулах, сайруулах, хэмнэх хэрэгтэй. Өдөр тутмын хэрэглээ ч бараг эргэж харах шаардлагатай байна шүү дээ” хэмээв.

С.Гончигсумлаа агсан хүү Г.Зоригийн хамт

Хамгийн тод санагдаж байгаа нэг дурсамжаа хуваалцахад хэмээн С.Гончигсумлаа агсны талаар ярьж эхэллээ. Өвөөгийн маань мэндэлсний 105 жилийн ойг тохиолдуулан хөгжим судлаач Энэбиш гуай өвөөгийн товч намтар, ноот, түүхэн баримт болон фото зураг багтаасан ном туурвисан. Будгийн үнэр нь бүрэн гүйцэд гараагүй цөөн хэдэн ном миний гар дээр байгаа. Харамсалтай нь өвөөгийн маань хөгжмийн авьяас надад өвлөгдөн ирсэнгүй. Гэлээ ч надад Монголын соёл урлагийн салбартай зах цухаас нь танилцах боломж 15 жилийн өмнө олгогдсон юм. 2005 оны жилийн намар миний бие Хөгжим бүжгийн коллеж (эдүгээ Хөгжмийн Консерватори) дээр очиж өвөөгийн маань мэндэлсний 90 жилийн ойг хэрхэн тэмдэглэх, зохион байгуулах талаар сургуулийн удирдлагуудтай уулзсан юм. Тэр уулзалтын үр дүнд “Жаргаах Зүрхэн” дууны цомог, төгөлдөр хуур, чавхдаст хөгжмийн улсын уралдаан, үе үеийн урлагийн салбарын зүтгэлтнүүдийн оролцсон ТВ нэвтрүүлэг болон хэдэн зуун оролцогч, үзэгч нартай гала концерт зэрэг арга хэмжээ амжилттай явагдсан, хийгдсэн. Гала концертын талаар нэмж дурсъя. Улсын дуурь бүжгийн театрын тайзнаа тэр өдөр нэгэн зэрэг дөрвөн найрал хөгжим (оркестрын) гарсан түүхтэй. Тухайлбал, дуурь бүжгийн театрын, улсын филармонийн, бүх цэргийн дуу бүжгийн чуулгынх ба хөгжим бүжгийн сургуулийнх. Н.Жанцанноров гуай концерт хөтлөгчөөр оролцож олон сонирхолтой түүхэн үйл явдлын тухай ярьж өгсөн. Гавьяатуудын зэрэгцээ залуу уран бүтээлчид амжилттай оролцсон. Хамгийн их сэтгэл хөдөлгөсөн мөчүүдийн нэг бол Г.Хайдав гуай тайзнаа “Ээждээ” дууг дуулсан явдал. Тэр үед нас нь 80 гарчихсан, хоолой нь өвдөөд сөөсөн ч тэрээр би заавал дуулна гэж нүдэн дээрээ нулимстайгаа дуулсныг үзэгчид босоогоороо алга ташиж хүндэтгэл үзүүлсэн. Харамсалтай нэгэн зүйл бол Б.Зангад гуай оролцоогүй явдал. Уул нь концертын хөтөлбөрийн дагуу дуулах байсан ч хамгийн сүүлийн мөчид алдарт дуучин маань арга хэмжээнд ирээгүй. Тухайн үед (концерт явагдаж буй үеэр) хөгжим бүжгийнхэн түүнийг өвдчихсөн тул оролцсонгүй гэж надад хэлсэн. Үзэгчид ч гайхсан байдалтай харагдаж байв. Сүүлд нь концерт зохион байгуулагчдын зүгээс түүнийг албан ёсоор уриагүй тул тэрээр оролцоогүй гэдгийг мэдэж авсан. Урлагийн салбарын нарийн ширийн нь нюансыг би мэддэг байсан бол ч мэдээж урилга явуулах байсан. Концертонд оролцъё гээд маш олон хүн (хэнийг ч албан ёсоор уриагүй) ирж гуйж байгааг Хөгжим бүжгийнхэн надад хэлж байсан тул оролцуулахаар сонгосон бүх хүмүүс нь асуудалгүй оролцоно хэмээх гэнэн бодол надад төрж байсан түүхтэй (дашрамд хэлэхэд хэнийг оролцуулах талаар эцсийн шийдвэрийг Хөгжим бүжгийнхэн гаргаж байв. Би санхүү, маркетингийн асуудлуудыг хариуцсан түүхтэй). Концерт үнэхээр сайхан болсон. Концертын дараа цомхон хүрээнд хүлээн авалт хийж оролцогчид болон зохион байгуулагч нарт гэр бүлийн зүгээс талархлаа илэрхийлэв. Г.Хайдав гуай тэр үеэр хэдэн сайхан дууг дуулж өгсөн. Арга хэмжээний үеэр ч, дараа нь ч өвөөгийн маань бүтээж үлдээсэн соёлын өвийн цар хүрээ, хэмжээ нь хэмжээлшгүй том гэдгийг бодитоор ойлгосон. Өдгөө залуучууд бид өвөг дээдэс, өвөө эмээ, аав ээж нарынхаа хөдөлмөрийн үр шимийг хүртэж буй хүмүүс. Бид үүнд үргэлж талархаж тэднээс илүү биш юмаа гэхэд дутахааргүй хэмжээнд тэвчээртэйгээр энэ улсынхаа төлөө хөдөлмөрлөх ёстой” гэснээр бидний яриа өндөрлөлөө.

Б.НОМИН-ЭРДЭНЭ

“Коронавируст халдварын үед эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хангах, эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх” УИХ-ын тогтоол боловсруулах ажлын хэсгийг УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөр ахалж ажилласан юм. Түүнтэй энэ асуудлаар ярилцлаа.

-Банкны системд шинэчлэл хийж, нээлттэй, ил тод, болгох тухай яригдаж байна. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Энэ асуудал УИХ-аас байгуулагдсан ажлын хэсэг, Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хорооны ажилтнуудаас бүрдсэн ажлын дэд хэсгийн хүрээнд боловсруулагдаж, УИХ-ын удирдлагад танилцуулаад Засгийн газраас санал авахаар хүргүүлсэн. Засгийн газрын санал ирсний дараа УИХ-ын нэгдсэн чуулганы хуралдаанаар хэлэлцэж шийднэ. Банкны шинэчлэлийн хүрээнд гурван гол асуудлыг авч үзэж байгаа. 1.Эрүүл, найдвартай, ил тод, олон нийтийн хяналттай, харил-цагчдадаа хүртээмжтэй, банкны тогтолцоог бүрдүүлэх. 2.Банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулж, нээлттэй хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжүүлэх, банкны зохистой удирдалгын тогтолцоог бүрдүүлэх. 3.Цахим банкны үйл ажиллагааг өргөжүүлж, төрөлжсөн цахим банкууд бий болгох асуудлууд багтана.

-Яагаад банкны шинэчлэлийг ярих болов. Манайд банкны тогтолцоонд засаж залруулах асуудал их байна уу?

-Эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг дэмжих чиглэлд засч залруулах, шинэчлэх, дэлхийн жишигт нийцүүлэх маш олон асуудлууд хуримтлагдсан байна. Банкуудын 2020 оны хоёр сарын тайланд тусгагдсанаас үзвэл нийт актив нь 35.1 их наяд төгрөг. Өр төлбөр нь 32.1 их наяд төгрөг. Өөрийн хөрөнгө нь 3.0 их наяд төгрөг байна. Банкны өөрийн хөрөнгийн хэмжээ бага байх нь зээлийн хэмжээг хязгаарлаж, санхүүгийн зуучлалын хэвийн үйл ажиллагаанд доголдол үүсдэг. Иймээс банкуудын өөрийн хөрөнгийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, үйл ажиллагаанд тавих шаардлагыг олон улсын стандартад нийцүүлэх нь чухал боллоо. Энэ шаардлагад нийцсэн арга хэмжээг шат дараалалтай, дунд хугацаанд хэрэгжүүлж чадвал банкны салбарын эрсдэл даах болон санхүүгийн зуучлалыг үр ашигтай гүйцэтгэх чадвар нь сайжирч, мөнгөний бодлогын үр нөлөө нэмэгдэн хөгжилд шаардлагатай санхүүгийн эх үүсвэрийг дотоодоос бүрдүүлэх боломж бүрдэнэ.

-Хувьцаа эзэмшлийн төвлөрөлийг бууруулж, банкийг нээлттэй хувьцаат компани болгох талаар ямар асуудал яригдаж байна вэ?

-Өнөөдөр манай ул-сад 13 арилжааны банк Хязгаарлагдмал хариуц-лагатай компани (ХХК)-ийн хэлбэртэй үйл ажиллагаа явуулж байна. Эдгээр банкууд дунджаар 1-6 хувь нийлүүлэгчтэй, хамгийн өндөр хувь эзэмшиж буй эхний гурван хувьцаа эзэмшигч нь тухайн банкныхаа хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн дийлэнх хувийг эзэмшдэг буруу практик тогтсон байна. Салбарын томоохон дөрвөн банкны хувьд энэ үзүүлэлт 93.1-100 хувь байгаа бол бусад ихэнх банкуудад энэ үзүүлэлт 89-100 хувь байна. Хувьцааны төвлөрөл өндөр байгаа нь банкны бодлого,шийдвэрт цөөн хүн нөлөөлөл үзүүлэх боломж бүрддэг. Өнгөрсөн хугацаанд төлбөрийн чадвар нь алдагдсан бүх банкуудад хувьцаа эзэмшигч, ТУЗ,гүйцэтгэх удирдалгын чиг үүрэг хамгийн том хувьцаа эзэмшигч нэг этгээдэд төвлөрч,бүх шийдвэрийг дангаар гаргаж,эрсдэлд оруулж ирсэн нь тогтоогдсон байдаг.Банкны өмчлөл,удирдлага,хяналтын тэнцвэрт байдлыг хангах үүднээс гадаадын ихэнх орнуудад банкны хуулийн этгээдийн хэлбэрийг тусгайлан зохицуулж, Хувьцаат компани /ХК/ байх, нэг хувьцаа эзэмшигчид зөвшөөрөх эзэмшлийн дээд хэмжээг тогтоож, хязгаарлах жишиг тогтсон байдаг. Энэ жишгийн дагуу судалгаа хийж, банкууд дахь хувьцааны төвлөрөлийг бууруулах, олон нийтэд арилжаалж нээлттэй хувьцаат компани болгох чиглэлээр хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулахаар ажиллаж байна.

-Хувьцааны төвлөрлийг бууруулснаар ямар үр дүнд хүрнэ гэж төлөвлөж байна?

-Төвлөрлийг бууруулж, нээлттэй хувьцаат компанийн хэлбэрт шилжиж болох эрх зүйн орчин бүрдсэнээр, Нэгдүгээрт Банк өөрийн хөрөнгөө богино хугацаанд нэмэгдүүлэх боломжтой болно. Хоёрдугаарт, Олон нийтийн хяналттай болж, банкны засаглал, шинэчлэлийн үр дүн сайжирна. Гуравдугаарт, Банкуудын хувьцаа арилжаалагдаж эхэлснээр хөрөнгийн зах зээлийн үнэлгээ нэмэгдэж, арилжаа идэвхжин хөгжлийг дэмжих бодлого хэрэгжихэд түлхэц үзүүлж, хувьцаа эзэмшигчид ногдол ашгаа авч санхүүгийн зах зээлийн хөгжилд олон эерэг өөрчлөлт авч ирнэ. Судалгаагаар банкинд цөөн хүний эзэмшлийн төвлөрөл үүсэх тусам банкны санхүүгийн тогтвортой байдалд сөргөөр нөлөөлж, илүү эрсдэлтэй стратеги, үйл ажиллагааг эрхлэх хандлагатай болж төлбөр түргэн гүйцэтгэх чадварыг бууруулдаг. Банкны хувь эзэмшлийн төвлөрлийг бууруулах, шинэ хөрөнгө оруулагчдаар дамжуулан банкны өөрийн хөрөнгийн бүтэц, чанарыг сайжруулан эрсдэл даах чадварыг нэмэгдүүлэх, банкны үйл ажиллагаанд олон улсын стандартыг нэвтрүүлэх, банкны хяналт шалгалт, бүтцийн өөрчлөлтийн арга хэмжээг үр дүнтэй хэрэгжүүлэх, хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийг дэмжих, банкин дахь олон нийтийн оролцоо, хяналтыг бий болгох шаардлага үүсээд байна. Эдгээр шаардлагуудыг бодит ажил болгож чадвал банкны салбарын цаашдын хөгжил, Монгол Улсын хөгжилд оруулах хувь нэмэр дээшилнэ.

-Банкны зээлийн хүүг бууруулах асуудал их яригддаг ч дорвитой буурсангүй. Шалтгаан нь юу вэ?

-Улс орны хөгжилд Хөгжлийн оновчтой бодлого, түүний гүйцэтгэлийн аудитыг хариуцлагатай хийж, алдааг засах, ололтыг дэмжих төрийн зохицуулалтууд шаардлагатай байдаг. Манайд төрийн зохицуулалтыг зах зээлийн үл үзэгдэгч гарт найдаж орхисноос хөгжил мухардалд орж, ард иргэдийн амьдрал доройтон, баян хоосны эрс ялгаа үүссэн. Зээлийн хүү өндөр байдаг нь зээл гэдэг бүтээгдэхүүний өртгийг бид өөрснөө өндөр болгосон. Яагаад гэвэл ХХК-ийн зарчмаар байгуулагдсан олон банкууд хадгаламжид өндөр хүү амлан бие биенээсээ өрсөж, уралдаж авснаас зээлийн өртгийг нэмэгдүүлсэн. Хадгаламжийг өндөр хүүтэй авсан нь зээлийн хүүг өндөр болгож,хөрөнгийн захын хөгжлийг давхар боомилсон. Монголд хөрөн-гийн зах хөгжихгүй байгаа олон шалтгаануудын нэгэнд банкуудын амласан өндөр хүүтэй хадгаламж нөлөөлж байгаа нь үнэн.

-Тэгвэл хэрхэх вэ?

-Зээлийн хүүг 2018-2023 онуудад бууруулахад чиглэсэн арга хэмжээг төлөвлөн ажиллаж байна. Энэ хүрээнд, нэгдүгээрт, хадгаламж, зээлийн хүү буурах макро эдийн засгийн тогтвортой орчинг бүрдүүлэхэд чиглэсэн харилцан уялдаатай бодлогын арга хэмжээнүүд хэрэгжиж байна. Хоёрдугаарт, бодлогын хүүний дамжих нөлөөг сайжруулахад чиглэсэн арга хэмжээнүүдийг авч байна. Гуравдугаарт, банкууд үйл ажиллагааны зардлаа бууруулж, ашгаа нэмэгдүүлэх, засаглалаа сайжруулахад чиглэсэн олон ажлууд хийгдэх ёстой.Энэ ажил хийгдэж байгаа. Цаашид ч үргэлжлээд хийгдэнэ.

-Банкнаас бусад салбарыг хөгжүүлэх чиглэлээр юу хийгдэх вэ?

-Банкны бус салбарын хөгжил Монгол Улсын хөгжилд өндөр ач холбогдолтой. Засгийн газрын 2017 оны 299 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын санхүүгийн зах зээлийг 2025 он хүртэл хөгжүүлэх үндэсний хөтөлбөр” хэрэгжиж байна. Энэ ажлыг удирдлага зохион байгуулалтын өндөр хэмжээнд хэрэгжүүлж хамрах хүрээг өргөжүүлж, цахим үйл ажиллагааг хөгжүүлэх,эрсдэлийг бууруулах чиглэлд сайн ажиллах шаардлагатай.

-Гадаад валютын улсын нөөцийг нэмэгдүүлэх үү?

-Манай гадаад валютын албан нөөц 4.3 тэрбум ам.доллар болж өссөн сайн үзүүлэлт. Коронавирустэй холбогдож импорт багасч байгаа боловч гадаад валютын эрэлт буурахгүй байгааг холбогдох газрууд судалж үзэх шаардлагатай. Минийхээр гадаад зах дээр гаргасан манай бондуудын үр өгөөж нэмэгдэж, түүний худалдан авалт манай талаас нэмэгдсэн тоо,статистик байна. Үүнийг буруу гэж үзэхгүй. Гэхдээ эерэг, сөрөг нөлөөлөлийг тооцож ажиллах шаардлагатай. Засгийн газрын “Алт-2” үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх шаардлагатай. Коронавирусийн дараахь эдийн засгийн сэргэлтийг дэмжих, үүсэх эрэлтийг хангах хүрээнд Гадаад валютын улсын нөөцийг нэмэгдүүлэх бүхий л арга хэмжээг одоо авах шаардлагатай. Алт олборлогч ААН-үүдэд хөнгөлөлттэй санхүүжилт олгох, шаардлагатай бол санхүүжилтийн эх үүсвэрийг зээлийн болон бусад эх хэлцлээр гадаад, дотоод зах зээлээс бүрдүүлэх, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах, хэлцэл хийх, шийдвэр гаргах эрхийг Монголбанкинд олгох, эрх зүйн түр зохицуулалтыг бий болгох шаардлага үүссэн. Энэ чиглэлээр тодорхой санал боловсруулж УИХ-аар хэлэлцүүлнэ.

ХҮН-ын дарга Б.Найдалаатай ярилцлаа.

-Засгийн газраас эдийн засагт авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээг та хэрхэн харж байна вэ?

-Төсвийн хуулийг өөрчлөхгүйгээр төсвийн зарлага, орлогод зохицуулалт хийнэ гэж байгаа нь буруу л даа. Эдийн засаг ийм хүндэрчихээд орлого нь илт тасрахаар болчихоод байхад төсвөө тодотгохгүйгээр хямралыг давж гарна гэдэг нь ойлгомжгүй зүйл. Энэ хямрал хэдэн сар бус хоёр гурван жилээр үргэлжлэх ноцтой хямрал байна. Зөвхөн төсөв тодотгох биш, ер нь эдийн засгийн бүтцийг нь яаж өөрчлөх, хэрхэн хямралд зохицсон бүтцэд орох талаас нь бодолцох хэрэгтэй болж байна. Тэрнээс төсөв танах, танахгүй тухай асуудал биш. Саяхан УИХ-ын тогтоол гарсан.

Энэ тогтоолыг харахад маш их мөнгө зарцуулсан, олон бизнес, иргэдийг дэмжсэн юм шиг боловч яг хямралаас хамгийн их хохирч байгаа орлого багатай, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд ч юм уу огт ажил хийдэггүй, жижиг наймаа хийдэг, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлдөггүй, татвар төлдөггүй тэр хэсэгт хүртээмж нь муу байгаа нь харагдаж байна л даа. НДШ-ийг чөлөөлөх нь зөв. Гэхдээ ихэвчлэн том ААН-үүдэд маш ээлтэй. Огт татвар төлдөггүй олон иргэд байгаа. Тэр хэсэг ямар ч орлогогүй болчихож байгаа юм. НДШ, татварын хөнгөлөлтөөс тэр хүн хүртэхгүй. Хорио цээр тогтоосон үед ачаалал нэмэгдэнэ.

Энэ хөтөлбөр асар их мөнгө зарцуулж байгаа хэрнээ хамгийн эмзэг хэсэгтээ хүрэхгүй асуудал байна. Бусад улсыг харахад хамгийн ядууралд өртөх, ямар ч орлогогүй болох хүмүүсээ дэмжиж эхэлж байна. Энэ бол хөтөлбөрийн хамгийн сул тал. Өөрөөр хэлбэл, Монголын бүх бодлого арай илүү мэдээлэлтэй, улс төртэй холбоотой хэсэгтээ хүрдэг. Яг түүнтэй адил зарчмаар яваад байна.

ЖДҮ гэж байгаа боловч цаанаа жижиг өрх гэрийн бизнес байгаа. Тэр хэсэг ямар орлого алдаж байгааг бид мэдэхгүй. Ямар ч хөнгөлөлт очихгүй. Судалгаа гаргаж байгаад хамгийн эмзэг хэсэг огт орлогогүй болж байгаа хэсгээ дэмжмээр байна.

-ААН, иргэдийн НДШ-ийг төлчихөөр эдийн засагт алданги үүсэх үү?

-Үүснэ. НДШ-ийг зургаан сар хөнгөлөхөд 500 тэрбумын зөрүү үүснэ. Энэ зөрүүг хаанаас хэрхэн төлөх нь асуултын тэмдэг. Эдийн засгаа дэмжих нь зөв. Гэхдээ цаана эх үүсвэрээ хэрхэн олох нь тодорхой бус. Төсвөө тодотгохгүй гэж байгаа. Гэтэл орлого нь орж ирэхгүй болохоор мөнгө дутна. Гадны зээлээр авна гэсэн төсөөлөлтэй байна. Өөр ямар ч гарц байхгүй.

-Эрх баригч нам сонгуулийг хугацаанд нь явуулах байр суурьтай байгаагаа илэрхийлсэн. Танай эвсэл ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Сонгууль цаг хугацаандаа товлосон өдрөө болох ёстой гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл коронавирус цар тахал өргөс авсан юм шиг алга болохгүй. Коронавирустэй тэмцэх үедээ тэмцээд амьдарч сурах ёстой. Бид бизнесээ ч явуулах ёстой. Эдийн засгаа ч өсгөх ёстой. Түүндээ зохицож орлогоо олоод амьдрах ёстой. Сонгуулиа ч хийх хэрэгтэй. Төр засгаа солих хэрэгтэй. Ямар нэг аюулаар далимдуулан сонгуулиа хойшлуулж эдийн засаг, улс төрийн бүтцээ эвдээд байвал бид илүү хүнд байдалд орно. Мэдээж сонгуулиа явуулахад эрүүл ахуйн шаардлага аюулгүй байдлын бүх нөхцөл байдлаа хангаад хийх ёстой.

-Танай нам ирэх сонгуульд эвсэж оролцоно. Сонгуульд хэрхэн оролцох вэ?

-Том тойрогтой систем шинэ намуудад хэцүү. Гэхдээ нэгэнт нийгмийн хүсэлт хэрэгцээ шаардлага эрх барьж ирсэн хоёр гурван намын дампуурсан байдлаас хүмүүс залхсан байна л даа. Тиймээс сонгуулийн системээс үл хамаараад амжилттай үр дүнтэй оролцоно гэдэгт итгэлтэй байгаа. МСДН, Зүй ёс намтай хамтраад Зөв хүн электрот гэсэн эвсэл байгуулсан. Энэ эвслийн хүрээнд бид ажиллана.

-Танай эвслийн мөрийн хөтөлбөрийн онцлог нь юу вэ?

-Мөрийн хөтөлбөрийн хувьд онцлог. Бусад намуудын хувьд 3.5 сая төгрөг ярьж байна. Зарчмын агуулгын ямар ч өөрчлөлт гараагүй. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсад сүүлийн 20 жил Монголын улс төрд ямар ч агуулгын ахиц дэвшил гараагүй. Зөвхөн хэлбэр, үг, хүн нь л өөрчлөгдөж байсан. Манай эвсэлд агуулгын өөрчлөлт байна. Тухайлбал, цалин амлах шаардлагагүй. Цалингаа авсан хүн орон сууцаа авчихна. Тэр хүнд орон сууц амлах шаардлагагүй. Өөрөө орлоготой болчихвол өөрийгөө ч бүтээнэ, хөгжил гээд байгаа зүйлийг хийнэ. Тэгэхээр хүнийг л дэмжих ёстой. Мөнгө төсвөө эмнэлгийн барилгад биш. Эмчид нь өвчтөнд нь чиглэгдэнэ. Анги танхим байшин барилга биш багшид нь сурагчдад нь хүртээх юм. Хүн рүүгээ хөрөнгө оруулна гэж байгаа юм. Монголын ирээдүй технологиос хамаарах гээд байна. Ялангуяа шинэ үеийн залуучууд технологитой суурилж англи хэлтэй болж байж дэлхийд гарч илүү орлоготой амжилттай явна. Англи хэл мэдэхгүй, технологи хэрэглэхгүй, интернэт нь үнэтэй байвал Монгол Улс хөгжихгүй. Бидний гаргаж тавьж байгаа зарчмын том асуудал бол технологийг бүхий л зүйл дээр бодлогын үндсэн хөшүүрэг болгоё гэж байгаа юм. Төрийн албыг цахимжуулбал өртөг зардал, сонгуулийн булхай луйвар багасна. Бусад банк санхүү эмнэлгийн бүхий л үйлчилгээг зоригтой цахимжуулъя. Ингэхийн тулд монгол залуус мэдээллийн технологи инноваци дээр хөгжинө. Үүнд нь тохируулаад санхүүгийн тогтолцоо хөшүүргийг нь хийе. Инновацийн шинэ бизнесүүдийг дэмжихэд санхүүгийн хөшүүрэг болгож тийшээ хөрөнгө оруулъя гэсэн санаа. Түмэн жил ярьсан боловч бодитой бодлогын шийдэл хийж байгаагүй, орхигдож ирсэн салбар. Бодитой эргэлт хийе гэж байгаа юм.

-Зургаан сарын цаадах эдийн засгийн нөхцөл байдалд дүн шинжилгээ хийхэд эрт байна уу?

-Зургаан сарын дараа шулуухан хэлэхэд тийм амаргүй байна. Сонгуулийн дараа төсвөө тодотгохоос өөр аргагүй байдалд хүрнэ. Яагаад гэхээр дийлэхгүй л дээ. Үеийн үед валютын ханшийг хиймлээр барьж байгаад сонгуулийн дараа тавьчихдаг жишээ Монголд хэд хэд гарсан. Сонгуулийн дараа ам.долларын ханш огцом өсдөг. Тэрэнтэй адилхан үйл явдал болно гэж харж байна. Асуудал хүнд байхад халхавч хийгээд төсвөө тодотгохгүйгээр хямралаас гарчихна гэж байгаа нь иргэдээ худлаа тайвшруулж хууран мэхэлж байна. Эдийн засаг хүндэрчихсэн учраас хүмүүс орлогогүй болно. Энэ бүхнийг сонгуулийн дараа хамаагүй гэж хаяж байгаа юм. Нийгмийн амьдралыг сонгуулийг өмнөх хойдох гэж ялгаад байна. Энэ бол буруу.

-Манай улсын хувьд эдийн засаг эргээд сэргэхэд хэр цаг хугацаа шаардагдах вэ?

-Улс жижиг байх тусмаа сэргэхдээ ч, унахдаа ч хурдан байдаг. Зөв бодлого явуулбал зөвхөн эдийн засаг биш, хөгжил зэрэг аливаа асуудал хурдан шийдэгддэг. Энэ бидний давуу тал. Аажимдаа иргэдээ дэмжих хамгийн зөв арга татварыг нь хөнгөлөхөөс гадна ажил хийх, бизнес хийх боломжийг нь нээж хориогоо тавих юм. Коронавирусээс бус цалингүй орлогогүй болох маш том эрсдэлд орох гээд байна.

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгч УиХ-ын сонгуулийг хойшлуулах уриалга гаргаад байгаа. Сонгууль хойшлуулах нөхцөл байдал өнөөдөр манайд бий болсон уу. Сонгууль хойшлуулахыг та дэмжих үү?

-Сонгууль хойшлуулах талаар миний бие өмнө нь байр сууриа илэрхийлсэн. Энэ цаг үе бол онцгой үе. Бид улс төрөө бодох уу, улс орноо бодох уу гэсэн сонголтын өмнө байгаа. Тэгээд ч сонгууль хойшлуулах эсэхийг аль нэг нам, улс төрийн байгууллага шийдэхгүй. Улс орны хэмжээнд онцгой нөхцөл байдал үүссэнийг зарлаад Улсын Онцгой комисс үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа биз дээ. Хэрвээ сонгуулийг цагт нь явуулна гэж байгаа бол эхлээд онцгой байдлаа албан ёсоор цуцлах хэрэгтэй. Тэгж байж нам, эвслүүд сонгуулийн үйл ажиллагаандаа чөлөөтэй орно. Засгийн газар, УОК-оос ингэж зарлаагүй нөхцөлд сонгууль явуулах ямар ч бололцоо байхгүй. Коронавирусийн тархалт хэзээ намжиж, бүрэн дарагдах нь мэдэгдэхгүй хэвээр байна. Тиймээс монголчуудынхаа эрүүл мэнд, амь насыг нэгдүгээрт тавих хэрэгтэй. ШИНЭ намын байр суурь ч ийм байгаа.

-Түүнчлэн төрийн тэргүүн хямралын нөхцөлд зохицуулан төрийн удирдлагыг төвлөрүүлэх санал гаргасан. Төрийн удирдлагыг төвлөрүүлнэ гэхээр хэрхэх вэ?

-Вирусээр далимдуулж улс төр хийгчид янз бүрээр л тайлбарлаад байх шиг байна. Гэхдээ Ерөнхийлөгч өөрөө энэ талаараа тодорхой тайлбар хийсэн шүү дээ. Ямар ч асуудал Үндсэн хуулийн хэм хэмжээнд л явагдах ёстой.

-ШиНЭ нам нэр дэвшигчдэдээ ямар шалгуур тавьж байгаа вэ?

-ШИНЭ намын санаа-чилгаар улс төрийн 11 нам, 100 гаруй төрийн бус байгууллагууд нэгдэж ШИНЭ эвсэл байгуулан сонгуульд орох гэж байгаа. ШИНЭ эвслээс нэр дэвшигчид хэн нэгний шалгуур, үзэмжээр бус зөвхөн иргэдийн шалгуурыг давж тодорно. Эх орноо гэсэн чин сэтгэлтэй, шударга иргэдээ шат шатны сонгуульд нэр дэвшүүлнэ гэсэн улс төрийн нам, эвсэл одоогоор ШИНЭ-ээс өөр байна уу, алга. Манай нам анх байгуулагдахдаа л үүнийг онцолсон. Бусад намуудаас нэр дэвшихийн тулд дор хаяж хэдэн зуун сая төгрөг хэрэгтэй болох нь. Харин манай намд зөвхөн таныг төрд төлөөлөх шударга иргэн л хэрэгтэй. Тэр хүн халаасандаа хэдэн төгрөгтэй нь сонин бус, Монголоо хөгжүүлэхийн төлөө бүхнээ зориулна гэсэн зүрх сэтгэлтэй байх нь л чухал.

-Цар тахлын үед иргэдийн эрүүл мэнд, орлогыг хамгаалах, ажлын байрыг хадгалах, эдийн засгийг идэвхжүүлэх багц арга хэмжээний тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг батлах гэж байна. Энэ тухайд?

-ШИНЭ намаас Засгийн газарт анхлан санал хүргүүлсэн, ийм онцгой цаг үед улстөржөөд талцаж хуваагдаад байх нь зохимжгүй гэдэг үүднээс УИХ-ын дэргэд парламентад суудалтай, суудалгүй намуудын төлөөллийг оролцуулсан зөвшилцлийн хороо байгуулъя хэмээх санаачилгыг ч гаргаад байгаа. Орон гэртээ сууж байгаа ахмад настан, өрх толгойлсон эхчүүд зэрэг эмзэг бүлгийн иргэдээ дэмжих, түүнчлэн түрээслэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах, Монголбанкны бодлогын хүүг бууруулах, шатахууны үнэ бууруулах гэх мэт олон санал санаачилгыг Засгийн газарт хүргүүлсэн. Эрх баригчдаас авч хэрэгжүүлж байгаа сайшаалтай арга хэмжээнүүд байна, түүнчлэн шүүмжлэлтэй хандах асуудлууд ч цөөнгүй. Тэр бүрийг манай намаас олон нийтэд хандан тогтмол хэвлэлийн бага хурал зарлан мэдээлж байгаа.

-АН-аас ардчилсан үзэл санаагаар тугаа хийж байгаа улс төрийн намуудад, мөн ардчилсан үйл хэргийн төлөө ажиллаж байсан журмын нөхдөдөө, Ардчилсан намаас тусдаа гарч нам байгуулсан улстөрчдөд хандан 2020 оны сонгуульд хамтарч хүчээ нэгтгэн орох уриалгыг хүргүүлж байгаа. Үүнд та ямар байр суурьтай байна?

-Миний бие ардчилсан хувьсгалын анхдагчдын нэг, Ардчилсан намаас жагсаалтаар бус УИХ-ын тойрогт удаа дараа нэр дэвшин өрсөлдөж, суудал авчирч байсныг та мэдэх байх. Ардчилсан үзэл санаагаар тугаа хийж байгаа намуудын тоонд МАНАН бүлэглэлийн эрх ашгийг тууштай хамгаалдаг Э-гээр эхэлсэн дарга нарыг толгойдоо залсан нам орох уу гэдгийг ойлгоход урт хугацаа хэрэг болохгүй юм шиг байна. УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандан бид хоёр олон түмнийхээ эрх ашгийн төлөө дуугарсныхаа төлөө АН-аас хөөгдсөн. Шинэ нийгмийг хүсэмжилсэн шударга иргэдтэйгээ эвсэн нэгдэж улс төрийн намын зохион байгуулалтад ороод ШИНЭ эвсэл бүрдүүлээд явж байна. Энэ бол цэвэр ардчиллын төлөөх үйл хэргийн үргэлжлэл. Шударга иргэдийн нэгдсэн эвсэл чинь өөрөө ардчиллын үзэл санаа, уриалга шүү дээ, иргэн бүр хөрөнгө чинээ, угсаа гарал, нам хөдөлгөөн харгалзахгүйгээр ШИНЭ-ийн эгнээнд орж, МАНАН дэглэмийн эсрэг тэмцэлд нэгдэх нь одоо ч нээлттэй байгаа гэдгийг харин энэ дашрамд хэлэх нь зүйтэй. Түүнээс бус аль нэг нам руу очих ямар ч асуудал байхгүй.

Стратеги академийн захирал, доктор Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгч хямралын нөхцөлд зохицуулан УИХ-ын сонгуулийг хойшлуулах асуудлыг тавиад байгаа. Энэ талаар судлаачид ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Ерөнхийлөгч гуравдугаар сарын 25-нд шинэ коронавирусийн тархалтын улмаас Монгол Улсын эдийн засагт хямрал нүүрлэж болзошгүй байгаа тул УИХ-ын ээлжит сонгуулийг хойшлуулж, түүнд зарцуулах мөнгийг хэмнэж эрх мэдлийн төвлөрөл бий болгоё гэсэн агуулга бүхий зургаан зүйл бүхий уриалга гаргасан. Ерөнхийлөгч энэ байр сууриа дөрөвдүгээр сарын 6-нд болсон УИХ-ын хаврын чуулганы нээлт дээр дахин тодотгосон. УИХ-ын сонгуулийг хойшлуулъя гэдэг нь ерөөс УИХ-ын бүрэн эрхийн асуудал. Үндсэн хуулийн 22.1 дэх заалтын дагуу “улсын нийт нутаг дэвсгэр буюу зарим хэсгийг нь хамарсан гэнэтийн аюул тохиолдсон, дайны ба нийтийн эмх замбараагүй байдал үүссэн зэрэг онцгой нөхцөлийн улмаас ээлжит сонгууль явуулах боломжгүй бол мөнхүү нөхцөл арилж, шинэ сонгогдсон гишүүдээ тангараг өргөтөл Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ хэрэгжүүлнэ” гэсэн заалтын дагуу сонгуулийг хойшлуулах нь УИХ-ын бүрэн эрх юм. “Covid-19” цар тахлын Монгол Улс дахь нөхцөл байдлыг гэнэтийн аюул буюу онцгой нөхцөл гэж үзэх үү, эсвэл өнөөг хүртэл хугацаанд хорио цээрийн дэглэмийг эртнээс тогтоосны хувьд цар тахлыг хяналтад байгаа, сонгууль хойшлуулах хэмжээний аюултай нөхцөл байдал биш гэж үзэх үү гэдгийг УИХ тогтооно.

-Ерөнхийлөгчийн хэлсэн үгэнд төрийн удирдлагыг төвлөрүүлэх асуудал дурдагдсан. Төрийн удирдлагыг төвлөрүүлнэ гэхээр хэрхэх вэ?

-Ерөнхийлөгчийн уриалга дахь төрийн удирдлагыг төвлөрүүлэх тухай асуудал яах аргагүй анхаарал татаж байна. Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад үйлчилж буй хуулиудын хүрээнд “төрийн удирдлагыг төвлөрүүлэх” гэсэн үг үсэг бүхий ямар нэг зохицуулалт байхгүй. Гагцхүү 1995 онд батлагдсан Онц байдлын тухай хуулийн 8.9 дүгээр зүйлд заасны дагуу Онц байдал зарлагдсан тохиолдолд төрийн зарим эрх мэдэл Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд шилжиж болох зохицуулалт бий. Тэгэхээр Ерөнхийлөгч чухамдаа Онц байдлын тухай хуулийн тодорхой заалтуудыг үндэслэн “төрийн удирдлагыг төвлөрүүлье” гэж хэлсэн байж болох юм. Учир нь Ерөнхийлөгчийн Хаврын чуулганы нээлт дээр хэлсэн үгэнд “Энэ асуудлыг Үндэсний Аюулгүй байдлын зөвлөлөөр хэлэлцэж, хямралд бэлтгэж, түүнийг даван туулах цомхон бөгөөд чадварлаг бүтцийг нэн яаралтай байгуулж…” гэж дурдагдсан.

-Цар тахал хүчтэй дэгдээд онц байдал зарлавал улс оронд ямар нөхцөл байдал үүсэх вэ?

-Хэрэвзээ улсын нийт нутаг дэвсгэрт онц байдал зарлачихвал юуны өмнө сонгууль явагдах боломжгүй болно.

Харин нутаг дэвсгэрийн зарим хэсэгт онц байдал тогтоосон бол Улсын Их Хурлын болон Ерөнхийлөгчийн сонгууль явуулах, эсэх тухай асуудлыг тухайн нөхцөл байдлаас шалтгаалан Улсын Их Хурал шийдвэрлэх учиртай.

Мөн хөл хорих, хорио зөрчсөн этгээдийг албадан саатуулах, хүний бие, авч яваа эд зүйлд үзлэг хийх, хэвлэл мэдээллийг хянах, эсхүл онц байдлыг цуцлах хүртэл үйл ажиллагааг нь зогсоох, улс төрийн нам, эвсэл холбоо, олон нийтийн байгууллагын үйл ажиллагааг зогсоох гэх мэт хүний эрхийг хязгаарласан олон зохицуулалтыг Үндэсний Аюулгүй Байдлын Зөвлөл хийх боломжтой. Онц байдлын тухай хуульд зааснаар Үндэсний Аюулгүй Байдлын Зөвлөлд төрийн нэлээд эрх мэдэл шилжиж очно. Тухайлбал, онц байдлын тухай шийдвэрийг хэрэгжүүлэх ажлыг удирдан зохион байгуулах, шаардлагатай асуудлыг УИХ-д оруулж шийдвэрлүүлэх эрхийг олгосон байдаг. Онц байдлын тухай хуулийн 9.5-д “онц байдал тогтоосон шийдвэр, түүнийг хэрэгжүүлэхтэй холбогдуулан Зөвлөлөөс өгсөн үүрэг даалгаврыг зохих ёсоор биелүүлээгүй Засгийн газрын гишүүн, УИХ болон Засгийн газарт ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг бусад байгууллагын удирдах албан тушаалтан, аймаг, нийслэлийн Засаг даргын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх, орны хүнийг томилох, огцруулах асуудлыг эрх бүхий байгууллагад оруулж шийдвэрлүүлэх” гэх мэт заалтууд бий. Судлаачид бид Онц байдлын тухай хуулийн эдгээр заалтууд нь хүний эрхийг хязгаарлах, парламентын засаглалын чадамжийг сулруулах, УИХ-ын бүрэн эрхээс Үндэсний Аюулгүй байдлын зөвлөлд хэтийдүүлэн олгосон заалт гэж шүүмжлэн үздэг. Жишээлбэл, Монгол Улсад 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үйл явдлын үед анх удаагаа онц байдал зарлагдаж байсан. Онц байдлын үед таван хүний амь нас үрэгдэж хүний эрхийн олон зөрчил гарсныг бид бүгд мэдэж байгаа. Ер нь онц байдал зарласнаар хүний эрхийг тодорхой хүрээнд хязгаарладаг, гэхдээ ингэж хязгаарлаж байгаа нь улс орны аюулгүй байдлыг хангах зорилготой уялдаж байх ёстой. Хэдий тийм боловч онц байдал зарласан үед Үндсэн хуулийг өөрчлөх, засаглалын хэлбэрийг солих зэрэг зөрчил нэлээдгүй гардаг нь олон улсын практикаас харагддаг тул онц байдлыг хэн нэгэн улстөрчийн хувийн сонирхол болон олон нийтийн санал асуулгын дүнд зарлана гэж байдаггүй, ноцтой зүйл. Тийм учраас онц байдал зарлахыг хүсээд байх зүйл биш.

-УИХ-ын сонгууль хойшлохгүй, хугацаандаа явах тохиолдолд цар тахлаас болж сонгуулийн үйл явцад яаж нөлөөлөх бол?

-Дэлхийн улс орнуудын цар тахлын дэгдэлт, түүний эсрэг авч буй арга хэмжээг харахад Монгол Улс дэлхийн бусад орнуудтай харьцуулахад коронавирус цар тахлын эсрэг хамгийн түрүүнд арга хэмжээ авсан, хөл хориог анхлан тогтоосон эхний хэдэн улсын нэг. Тийм учраас цар тахлын тохиолдол хамгийн бага улсуудын нэг, илэрсэн тохиолдлууд нь бүгд гаднаас зөөвөрлөгдөж ирсэн гадаад, дотоодын иргэдээс илрээд байгаа. Мөн бусад улстай харьцуулахад хүн амын нягтаршил бага, тэн хагас нь орон нутагт таруу байрлалтай оршин суудаг нь үй олныг хамарсан халдварт өвчнийг даван гарахад манай улсын нэг давуу тал болж байгаа юм. Гэхдээ тайвшрах болоогүй, хүн амын төвлөрөл ихтэй нийслэл Улаанбаатарын хувьд эрсдэл өндөртэй хэвээр байна. Ийм нөхцөлд УИХ-ын сонгуулиа халдвар хамгаалал, ариутгалын өндөр дэглэм дор хариуцлагатай зохион явуулах нь Монгол төрийн үүрэг, Сонгуулийн Ерөнхий хорооны чухал зорилт болоод байна. Сонгуулийн хуулийн дагуу улс төрийн намууд сонгуульд оролцохоо илэрхийлж, мөрийн хөтөлбөрүүдээ Аудитын байгууллагад хүргүүлээд сонгуулийн бэлтгэлээ ид хийж байна. Ерөнхийдөө энэ жилийн сонгууль хөл хорионы дэглэмийн үед явагдана гэдгээрээ хэд хэдэн онцлогтой болох байх. Хорио цээрийн дэглэм үргэлжилсээр байвал нийтийг хамарсан томоохон уулзалт арга хэмжээ, сонгогчидтой хийх уулзалт болохгүй. Ингэхээр сонгуулийн зардлыг тодорхой хэмжээгээр буурах давуу талтай. Нэгэнт олон хүн цуглуулах арга хэмжээ байхгүй учраас сонгуулийн сурталчилгаа телевиз, сонин, сошиал сүлжээ зэрэг хэвлэл мэдээллээр илүү явагдах байх. Судалгаанаас харахад энэ жилийн сонгуульд иргэд намуудын бодлого мөрийн хөтөлбөрийг илүүд үзнэ. Нэр дэвшигчдийг нэр цэвэр байх, ёс зүйн алдаагүй байх зэргээр үнэлнэ гэж байгаа. Сонгуулийг халдварын эрсдэлгүй, аюулгүй байдлын өндөр түвшинд зохион байгуулахын тулд Сонгуулийн Ерөнхий Хороо ихээхэн ажлуудыг Улсын онцгой комисстой хамтран хийх шаардлага гарч таарна. Тухайлбал, санал өгөлтийн өдөр санал авах байруудыг халдваргүйжүүлэх, сонгогчдын бөөгнөрөл үүсгэхгүйгээр санал өгөх боломжийг бүрдүүлэх, ахмад настан, хэвтрийн дэглэмд байдаг иргэд гэх мэт хүндэтгэн үзэх шалтгаантай иргэдийн саналыг гэрээр авах, санал авах гэх мэт зохион байгуулалтын ажлуудыг хийх ёстой.

-Бусад улс орнууд цар тахлын үед сонгуульдаа хэрхэж байгаа бол. Хойшлуулсан улсууд хэр олон байна вэ?

-2020 он бол дэлхий даяар олон сонгууль явагдаж байгаа жил. Нийтдээ 100 гаруй улсад орон нутгийн, парламентын, ерөнхийлөгчийн сонгууль явагдаж байгаа. Эдгээр улсуудын сонгуулийн зарим нь хугацаандаа явж зарим нь хойшилж байгаа. Он гарснаас хойш 20 гаруй улсын сонгуулиуд явагдаад байна. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд гуравдугаар сарын 4-нд Израилийн парламентын сонгууль явагдсан. Санал хураалтыг хуванцар материалаар хийсэн тусдаа санал авах байр, түр кабин байгуулж санал авсан. Мөн сонгуулийн ерөнхий хорооны ажилтнууд болон гадаадаас эх орондоо ирсэн сонгогчид санал хураалтын дараа гэртээ тусгаарлах арга хэмжээг авч байсан. Гадаадаас ирсэн 5,500 гаруй сонгогчдод хамгаалалтын хувцас өмсгөж саналыг нь авсан. Германы Бавари мужийн орон нутгийн сонгуулийн эхний шатны санал хураалтыг 2020 оны гуравдугаар сарын 16-ны өдөр зохион байгуулж, санал авах байруудад биечлэн болон шуудангаар санал хураалт авах гэсэн хоёр хэлбэрээр зохион байгуулсан. Харин гуравдугаар сарын 29-ний өдөр зохион байгуулагдсан хоёр дахь удаагийн сонгуулийн санал хураалт нь Герман дахь “COVID-19” тахлын ид дэгдэлтийн үед явагдсан тул сонгогчдын саналыг шуудангаар авсан юм. Энэ сард БНСУ-ын парламентын сонгууль, Энэтхэг, Киргизстан, Пакистаны орон нутгийн сонгуулиуд явагдана. Тухайлбал, дөрөвдүгээр сарын 15-нд болох БНСУ-ын парламентын сонгууль 25 сая сонгогч буюу нийт сонгогчдын 50 хувь нь саналаа өгнө гэж үзэж халдваргүйжүүлэлт, хамгаалалтын хатуу нөхцөлд явагдахаар бэлтгэж байна. Өмнөд Солонгост “COVID-19”-ийн 8000 гаруй тохиолдол, 100 гаруй хүн амиа алдсан тоо бүртгэгдсэн бөгөөд вирусийн халдвар авсан өвчтөнүүд хүртэл эмнэлгээс гарч сонгуульдаа оролцох бөгөөд тусгайлсан байранд саналаа өгнө. Мөн Үндэсний Сонгуулийн Хороо иргэдийн санал авах ажиллагаанд оролцох ёс зүйн дүрмийг гаргаж сонгогч санал авах байранд очихын өмнө гараа угаах, маскаа зүүх, саналаа өгөөд гараа угаах, санал авах байранд болон гадна хэлэлцүүлэг хийх, бөөгнөрөх, хоорондоо ярилцахаас зайлсхийхээс гадна хоорондын зайгаа баримтлах үүрэгтэй гэсэн байгаа. Ийнхүү вирусийн халдварын нөхцөлд сонгуулийг өндөр зохион байгуулалттайгаар хийхээс гадна Иран, Сири, Индонез зэрэг улсуудад сонгуулийн бэлтгэлийг хангах, вирусийн дэгдэлтийг багасгах үүднээс нэг сараас зургаан сар хүртэлх хугацаагаар сонгуулийг хойшлуулах шийдвэрүүд гарсан.

-Нөхцөл байдал ийм үед сонгуулийг цахимаар явуулах хууль эрх зүйн орчин өнөөдөр манайд бий юү?

-Дэлхийд 180 гаруй тогтвортой сонгуулийг хийж байгаа либераль ардчилсан улсуудад сонгогч саналын байранд биеэр ирж саналаа өгөх, шуудангаар өгөх гэсэн үндсэн хоёр хэлбэр хамгийн түгээмэл байна. Эстони, Швейцарь зэрэг цөөн хэдэн оронд цахимаар санал өгч болдог. АНУ-ын Аризона мужид 2000 онд Ардчилсан намын дотоод сунгааг цахимаар авч туршсан. Коронавирусийн халдварын дэгдэлтийн үед шуудангаар санал өгөх явдал ихээхэн нэмэгдэж байгаа нь Баруун Европын улс орнуудын сонгуулиас харагдаж байна. Харин Монгол Улсын хувьд одоогоор иргэд биечлэн санал хураах байранд очиж саналаа өгөх, эсвэл явуулын хайрцгаар гэрээр саналаа өгөх гэсэн хоёр хэлбэр л байна. Шуудангийн үйлчилгээг айл өрх бүр хэрэглэдэггүй учраас шуудангаар саналаа өгөх боломжгүй байгаад байна. Уг нь шуудангаар саналаа өгөх хувилбарыг нэвтрүүлэх хэрэгтэй.

-Иргэд сонгуулийг хэрхэн явуулах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа бол. Энэ талаар судалгаа гарсан уу?

-Энэ хүрээнд манай Стратеги академиас нийгмийн сүлжээнд мониторингууд хийж байна. Үндсэндээ хүн амын 50 хувь нь сонгууль хугацаандаа явах нь зөв гэж байгаа. Төрийн өндөр албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцохоос гадна иргэд төрийн эрх барих гол механизм нь сонгууль учраас хугацаандаа хийх нь зөв гэх байр суурьтай. Харин 45-47 хувь нь хойшлуулах нь зөв гэх байр суурьтай байгаа нь ажиглагдсан. Жишээлбэл, дөрөвдүгээр сарын 8-наас Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын пэйж хуудсаар сонгуулийг хойшлуулах эсэх тухай санал асуулга яваад эхэлсэн байна. Эндээс харахад иргэд сонгуулийг хугацаанд нь явуулах эсэх дээр 50,50 хувьтай байсан.