Author: НАЙДАНГИЙН НАРВАНЧИН

Манай улсад 2023 онд 7244 хүн хорт хавдраар оношлогдож, 4556 хүн нас барсан гэсэн судалгаа байна. Түүнчлэн энэ оны дөрөвдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Эрүүл мэндийн даатгалтай холбоотой журмын өөрчлөлтөөс болж хорт хавдартай хүмүүс хохирч эхэлсэн талаар “Наран ижий заяа” ТББ-аас өчигдөр “Үндэсний мэдээллийн төвд” мэдээлэл хийлээ.

Энэ үеэр хорт хавдрыг даван туулагч Ж.Энхжаргал “Би хорт хавдраар өвчлөөд таван жил болж байна. Овоо гайгүй болоод ирэх үед уудаг эм маань тасарчихсан. Өмнө нь хавдрын эмийг даатгалаар авдаг байсан ч гурван сарын өмнөөс уг эмийг үнэгүй өгөхөө больсон. Би сар уух нэг эмээ доод тал нь 96 мянган төгрөгөөр авч ууж байгаа. Энэ нь их хүнд тусч байна” гэв.

Хуульч, өмгөөлөгч Н.Баттогтох “Эрүүл мэндийн даатгалын тухай хуулийн 9.1.10-т хавдартай иргэдийн химийн болон туяа эмчилгээний төлбөрийг төр 100 хувь хариуцна гэж заасан. Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийн 26 дугаар зүйлийн 6-д сүрьеэ, хорт хавдар, сэтгэцийн зарим өвчний эмчилгээний төлбөрийг төр 100 хувь хариуцна гэж тусгасан байдаг. Эрүүл мэндийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн тогтоолоор батлагдсан 2.6.4 дэх заалтад төлбөрийг төр хариуцах системд нэг өдөр бүртгэгдсэн иргэдээс сонголт хийх шаардлага тулгарвал тухайн иргэдийн орлогын түвшнийг харгалзан үзэж, орлого багатай иргэдээс нь сонгож эмчилгээгээ эхэлнэ гээд заачихсан байгаа. Ийм хуулиас давсан журмаар эрүүл мэндийн байгууллагын ажилчид ажлаа хийж байна. Хуульдаа хорт хавдрын эмчилгээ нь үнэгүй гээд заасан боловч журамдаа хүний тоо заачихсан нь эрүүл мэндийн байгууллагын үйлчилгээ хүн бүрд хүрэхгүй байна” хэмээсэн юм.

“Наран ижий заяа” ТББ-ын тэргүүн Ш.Ариунаатай ярилцлаа.

-Хорт хавдрын тохиолдлын 90 гаруй хувийг хөдөө орон нутгийн иргэд эзэлж байна гэлээ. Энэ нь юутай холбоотой вэ?

-Маш олон зүйл нөлөөлж байна. Тухайн орон нутаг, уул уурхайг дагасан хөрс, усны бохирдол, хүмүүсийн амьдралын дадал хэвшил буруутай нь холбоотой. Түүнчлэн аль ч аймагт малд хийдэг тарилгаа шүдээ өвдөхөөр зуусан тохиолдлууд ч байна. Хэсэг хугацааны дараа хавдрын эхлэл болж, сүүлдээ хавдар нь бүр хүндэрч, сэдэрч байгаа. Одоо хүмүүсээ анхаарахгүй бол болохгүй нь. Эмийн замбараагүй хэрэглээтэй. өвчин намдаах эмийг ихээр хэрэглэж байна. Өвчин намдаах эм нь хорт хавдрын суурийг тавьж байна. Мөн электрон тамхины хоруу чанар маш их. Хүүхдүүд электрон тамхийг татаж байгаа нь маш хортой. Хорт хавдар бүр залуужиж, тэр дундаа хүүхдүүд өвчилж  байгаа нь хамгийн  харамсалтай.

-Саяхан долоохон настай хүүхэд хүртэл хамраас нь цус гараад тогтохгүй эмнэлэгт хандахад цусны хорт хавдар гэж оношлогдсон байна лээ.

-Бүр жирэмсний урагт хүртэл хорт хавдар илэрч байна. Хоол тэжээлийн буруу байдлаас багаасаа элэг, дэлүү нь өвчилж, цаашлаад цусны цочмог хорт хавдартай болж байна. Аль нэг үед нь дархлаа нь муудахад хорт хавдар түлхүү илэрч байна. Хорт хавдар өнөөдөр илрээд байгаа асуудал биш. Таван жилийн өмнөөс ч юмуу түүнээс удаан хугацаанд хорт хавдрын шинж тэмдэг тухайн хүнд илрээд байхад хүмүүс анзаардаггүй.

-Хорт хавдраар оношлогдсон хүнд ямар, ямар эмчилгээнүүд хийгдэж байна вэ?

-Химийн эмчилгээ гэж бий. Бай эмчилгээг 2021 оноос хийж эхэлсэн. Дархлаа болон системийн даавар дарангуйлах эмчилгээ хийгддэг. Манайд дандаа эмчилгээнүүд нь хоцорч явагддаг. 21 хоногтоо хугацаа алдахгүй хийгдэх эмчилгээ байлаа гэхэд хугацаандаа хийгдэхгүй байх жишээний. Хавдар дахиад үсэрхийлэхээр хавсарсан эмчилгээнүүдийг хийлгэх болдог.

-Хугацаандаа химийн эмчилгээндээ ордог болохын тулд яах ёстой вэ?

-Дүүргүүд 2021 оноос химийн эмчилгээг хийж эхэлсэн. Гэтэл тухайлсан цалингүй тул тогтвортой хүн ажиллахгүй байна. Хавдар судлалын үндэсний төвдөө химийн эмчилгээнд орох нь их байна.  Мөн мэргэжилтнүүд бэлтгэгдээд хөдөө орон нутагт хийгдэж эхэлсэн. Гэхдээ боловсон хүчин дутагдалтай байгаа нь үнэн. Мундаг эмч нар маань гадагшаа явж байна. Аль 2018 онд Хавдар судлалын эмнэлгийг дахин клиник сувилалтай нь барина гэсэн ч баригдахгүй л байгаа. Эрүүл мэндийн яам даацтайгаар энэ тал дээр анхаарах хэрэгтэй.

-Хорт хавдартай хүмүүс мэс засалд ороод сайхан боллоо гэдэг. Гэтэл удалгүй хорт хавдар нь буцаж үсэрхийлж, химийн эмчилгээнээс өөр эмчилгээгүй болох олон тохиолдлууд байна л даа.

-Олон шалтгаантай. Одоо илэрч буй хавдрууд мутаци лаг даад маш амархан үсэрхийлдэг болсноос хоёр, гурав дахь хавдраа туулаад явж буй хүмүүс байна. Хоол хүнс, сэтгэл зүй нөлөөлж байна. Сайн судалж үзэх хэрэгтэй. Хавдрын эмнэлэг лабораторитой болно гээд өмнө нь төсөвт суугдсан байдаг ч одоо хүртэл хийгдээгүй. Хорт хавдрын мэс засал маш сайн хийгдэж байна. Хагалгааны дараахь клиник сувилал байхгүйгээс хавдар дахин сэдэрч байна. Олон улс чинь мэс заслын дараахь сэтгэл засал гээд бүх эмчилгээг нь клиник сувиллаараа дамжуулан маш сайн хийдэг юм байна. Манайхан эмнэлэгт дугаарлаж хэвтээд тав, зургаа хоноод л гарч байна. Вакумтай гарсан хүмүүс чинь арчилж мэдэхгүйгээс өгсөх замын халдвараар өвчилж байна. Монгол хүний эрүүл мэндийн боловсрол хомс байна. Иргэн хүний хариуцлага их сул. Мэс заслын дараа хүмүүс ерөөсөө гам барьдаггүй. Энэ талын ойлголт муугаас үүдэн хорт хавдрыг сэдрээж байна. Өөрийнхөө биеийг насаараа анхаарах ёстойгоо мэдэхгүй л яваад байна.

Төрөөс хулгай хийхдээ сайн хэрнээ хүнээ хайрлахгүй байна. Өвчлөхгүй байх тал дээр нь анхаармаар юм. Хорт хавдар улс эх орны аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц хэмжээний асуудал болоод байна. Хүүхдийг ЕБС-д байхад нь өвчлөлийн талаарх ойлголтыг нэмэгдүүлж, эрүүл мэндийн боловсролыг системтэй олгодог болмоор байна. Ингэснээр дор хаяж таван жилийн дараа эерэг үр дүн гарах ёстой.

-Аймгуудын хими эмчилгээний хүртээмж хэр байна вэ?

-Аймаг бүрт өөр, өөр байна. Зарим аймаг нь хавдрын эмчгүй болсноос өөр эмч орлож үзнэ. Хөдөө орон нутагт эмч нарын хүртээмжээс болоод өвчин дахих, сэдрэх, хугацаа алдахыг үгүйсгэхгүй. Зарим нь бүр дахиж үсэрхийлснээс болж, Хөх хот руу эмчилгээнд ч явж байна. Түүнчлэн ковид хорт хавдар сэдрэхэд маш их нөлөө үзүүлсэн. Орчин үед мэс засал хийхээс өмнө химийн эмчилгээнд орох тохиолдол ч бий.

Ховд аймаг таван аймгийн оношилгооны том бүстэй. Үе үеийн гишүүд нь түүнийгээ яагаад хөгжүүлэхгүй байна вэ. Увс цэвэр устай мөртлөө уушги, улаан хоолойн хавдар өндөртэй.

-Хорт хавдартай хүн таны бодлоор сэтгэл санаагаа яаж өөдрөг байлгах вэ?

-Би хөхний хорт хавдрыг даван туулагч хүн. Агаарт сайн гарах хэрэгтэй юм билээ. Дан өвчнөө бодоод байвал хэцүү шүү дээ.

Хүний эрхийн Үндэсний комисс УИХ–ын 2020 оны ээлжит сонгуулиар гарсан болон УИХ–ын 2024 оны сонгуулиар гарч болзошгүй хүний эрхийн зөрчлийн талаар өчигдөр мэдээллээ. Улсын Их Хурлын 2020 оны ээлжит сонгууль, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2021 оны ээлжит сонгуулийн үеэр олон улсын хүний эрхийн хэм хэмжээ болон үндэсний хууль тогтоомжоор баталгаажсан сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн сонгох эрхийг хангах хүрээнд сонгуулийн санал авах байр тэдгээр иргэдэд хүртээмжтэй орчныг бүрдүүлсэн эсэхэд ХЭҮК мониторинг хийж ажилласан.

Мониторинг хийх явцад нийтлэг гарсан зөрчлийн тухай ХҮЭК-ын дарга Д.Сүнжид: -Иргэд санал өгөхөөр санал авах байранд очих үед нэр нь байхгүй байх асуудал гардаг. Үүнийг хэсгийн хороо, улсын бүртгэл болон холбогдох байгууллагууд сонгуулиас өмнө нэг мөр шийдвэрлэсэн байх шаардлагатай. Түр шилжив гэдэг тэмдэглэл хийсэн бүртгэлийг нэг мөр болгож, өөрт нь урьдчилан танилцуулсан байх шаардлагатай. Хүртээмжийн асуудлыг хүний эрхийн үндэсний комиссын зүгээс үргэлж дурддаг. Санал авах байр нь ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд орж гарах бүрэн боломжтой байх ёстой. Аль болох нэгдүгээр давхарт байх шаардлагатай. Орц гарц, налуу замыг бодолцох хэрэгтэй юм. Мөн санал өгөхөд тохиромжтой байрыг сонгох, эсвэл тохижуулах хэрэгтэй.

2020 оны сонгуулийн санал авах байрны нийтлэг асуудал нь орц, гарц, довжооны асуудал байсан. Мөн харааны бэрхшээлтэй иргэд саналаа өгөх үед товгор үсэгтэй тэмдэглэгээ болон томруулах шилний хэрэгтэй байдаг.Санал авах байранд ажиллаж байгаа хүмүүс хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүст зааварчлах, туслах үүргээ гүйцэтгэх хэрэгтэй. Тиймээс, хүртээмжийн асуудалд анхаарах гол зүйл нь санал авах байрыг сонгох, тохижуулах ажил. Саналын хуудасны тооцоо дээр ажиглагчдын тооцоо нийлэх асуудал нээлттэй байх шаардлагатай. Өмнө нь саналын хуудасны тооцоог танилцуулах дээр асуудал гарч байсан учир ажиглагчдад саналын хуудасны тооцоог нээлттэйгээр танилцуулах нь зүйтэй. Харин саналын нууцлалын асуудал дээр харьцангуй асуудалгүй. Зарим тохиолдолд дотоод багтаамжийн асуудлаас саналын нууцлалын асуудал үүсч байсан. Мөн орой болж санал авах хугацаа дуусах дөхөхтэй холбоотой бие биенийхээ саналыг харах, тэмдэглэх ийм асуудал үүсч байсан учир үүнд анхаарах хэрэгтэй. “Монгол Улсын Их хурлын 2020 оны ээлжит сонгууль, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2021 оны ээлжит сонгуульд нэр дэвшигчдийн сонгуулийн зардлын эцсийн тайланг бүрэн эхээр нь авах хүсэлтийг Үндэсний Аудитын газарт гаргасан боловч нийтэд нээлттэй байлгах мэдээллийг гаргаж өгөхөөс удаа дараа татгалзаж, олон нийтийн мэдэх эрхийг зөрчсөн…” гэх гомдол ТББ-аас ирсэн. Комисс гомдлын дагуу ажиллагаа явуулахад хүний мэдээлэл авах эрхийг зөрчсөн гэдэг нь тогтоогдсон тул Комиссын гишүүний Шаардлагыг хүргүүлж, хэрэгжилтийг хангаж ажилласан.

УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуульд нэр дэвшигчдийн сонгуулийн зардлын эцсийн тайланг нээлттэй байлгахад холбогдох байгууллага анхаарч ажиллах нь зүйтэй. Үндэсний Аудитын газар хуулийн дагуу энэхүү зардлын тооцоо, тайланг шууд байршуулах үүрэгтэй. Хамгийн гол гардаг зөрчил нь хүний нэр төрд халдах, цахим орчинд болон бусад төрлийн сурталчилгааг хууль бусаар явуулахгүй байхад анхаарах ёстой юм. Нэр дэвшигчид, намууд энэ тал дээр анхаарах хэрэгтэй. Хэрвээ эрх нь зөрчигдсөн гэж үзвэл яаралтай, цаг алдалгүй цагдаагийн байгууллагад хандах хэрэгтэй. Тэгж байж цагдаагийн байгууллага нь уламжилж Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос арга хэмжээ авах юм. Зохион байгуулалтын асуудал дээр нэр дэвшигчдийг бүртгэх эсэх асуудал нь. Өмнө нь гарч байсан. Нэр дэвшигчдийг бүртгээгүй үндэслэл нь хуульд нийцэж байна уу, үгүй юү.

СЕХ-оос 154 иргэнийг тодорхой шалтгааны улмаас хууль зөрчсөн хэмээн одоогоор бүртгээгүй байгаа. Үүнийг залруулж зургадугаар сарын 11-нээс өмнө бүртгүүлэх арга хэмжээ авах шаардлагатай. Цаашид нэр дэвшигчид зургадугаар сарын 10-17-ны хооронд заагдсан газар, хугацаа, бүртгүүлсэн цахим хуудас, хуульд заасан арга хэрэгслийн хүрээнд сурталчилгааны ажлыг явуулна. Энэхүү сурталчилгааны ажлыг явуулахдаа Сонгуулийн тухай хуулийг зөрчихгүйгээр үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй юм гэв.

Энэ үеэр ХЭҮК-ын Гомдол хяналт шалгалтын хэлтсийн дарга Г.Ууганбаяртай цөөн хором ярилцлаа.

-2020 оны сонгуулийн үеэр хэдэн гомдол хүлээн авсан бэ?

-2020 онд сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбоотой дөрвөн гомдол ирж байсан. Нэгдүгээрт, сонгуульд нэр дэвших үнэмлэхээ авсны дараа эрүүгийн хэрэгт татаж цагдан хорьсон гэх гомдол гарсан. Зарим нэр дэвшигчид цагдан хоригдож байх хугацаандаа сонгуульд оролцсон. Энэ асуудлын дагуу тухайн үед холбогдох шүүх, прокурорын байгууллагуудад зөвлөмж хүргүүлж байсан. Иргэний сонгогдох эрхийг хязгаарлах үйл ажиллагаа болж болзошгүй байгаа учир үүнд дээр анхаарна уу гэдэг зөвлөмжийг хүргүүлж байсан. Энэ жилийн хувьд нэр дэвшигчид эцсийн байдлаар үнэмлэхээ аваагүй байна. Сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбоотой гомдол одоогоор гараагүй. Хүний эрхийн зөрчил гарах юм бол бид холбогдох шаардлага зөвлөмжийг хүргүүлэхэд бэлэн ажиллаж байгаа юм.

-Зөвлөмжийн хэрэгжилт энэ жил ямар байх төлөв ажиглагдаж байна вэ?

-2020 оны сонгуулийн үеэр гарсан зөрчлийг залруулах зөвлөмжийн биелэлт энэ сонгуулиар харагдах юм. Тиймээс 2020 оны сонгуулийн үеэр хүртээмжийн асуудлыг бид онцгойлон анхаарах талаар зөвлөмж хүргүүлсэн. Энэ удаагийн сонгуулиар энэхүү тал дээр тодорхой хэмжээний ахиц дэвшил гарна гэж харж байгаа.

-Одоогоор ямар нэгэн гомдол танай дээр ирсэн үү?

-2020 оны УИХ-ын ээлжит сонгуулийн үеэр сонгогдох эрхтэй холбоотой цөөн тооны гомдол ирж байсан. Тухайн үед ХЭҮК-ын зүгээс Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль болон Сонгуулийн хуульд заасны дагуу нэр дэвшигчийн эрхийг хамгаалах талаар болон бусад хууль тогтоомжийн хэрэгжилтийг хангах зорилгоор шаардлага зөвлөмж болоод албан бичиг хүргүүлж ажиллаж байсан. Өнөөгийн байдлаар сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбоотой гомдол мэдээлэл ирээгүй байна.

-Нэр дэвших магадлалтай хүн саяхан цэцэрлэгт хүүхдүүдтэй тоглож буй дүрс бичлэг цахим орчинд гарсан. Энэ нь хүүхдийн эрхийн зөрчил мөн үү?

-Сонгуулийн үйл ажиллагаанд хүүхдийг ашиглаж байна уу, хүүхдийн дээд эрх ашиг ямар нэгэн байдлаар зөрчигдөж байна уу гэдэгт манай байгууллагын зүгээс хяналт тавьж байгаа. Сонгуулийн тухай хуулиар бол сонгуулийн үйл ажиллагаанд хүүхэд ашиглах нь хориотой байдаг. Хүүхдийн эцэг эх гомдол санал гаргасан тохиолдолд энэ асуудлыг шалгах нь нээлттэй.

-Сонгуулийн сурталчилгаа эхэлсэн үед эцэг эх нь зөвшөөрсөн байсан ч хориотой шүү дээ?

-Сонгуулийн сурталчилгаа эхэлсэн үед зөрчилд тооцогдоно. Сонгуулийн албан ёсны сурталчилгааны хугацаа эхлээгүй байгаа болохоор тус үйлдлийг зөрчил эсэхэд СЕХ хяналт тавина. Бидний зүгээс сонгуулийн үеэр хүүхдийн эрх зөрчигдөх вий гэдэгт анхаарч байна.

Хүний эрхийн үндэсний комиссоос Олон Улсын хүүхдийн эрхийг хамгаалах өдөр болох гэж байгаатай холбогдуулан өчигдөр хэвлэлийн хурал хийв. Энэ үеэр ХЭҮК-ын гишүүн Ж.Хунантай ярилцлаа.

-Гэр бол салалтын гол хохирогч нь хүүхэд шүү дээ. Гэр бүл болж байгаа залуус гэр бүлийн боловсрол, мэдлэгтэй байна уу?

-Гэр бүл төлөвлөлттэй холбоотой нөлөөлөл, сургалтын ажлыг бид хангалттай хийж чадахгүй байна. Нийгмийн ажилтан, Гэр бүл хүүхэд хамгаалал хөгжлийн газрын ажлыг бид нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Өнөөдөр залуучууд сэтгэл

хөөрөл, богино хугацааны сэтгэл хөдлөлд үндэслэж хүүхэдтэй болж байгаа нь хүүхдийг хохироож байна. Дуртай нэг нь гэр бүл болдог бус гэр бүл төлөвлөлтийн тусгай сургалтад хамрагдаж байж гэр бүл зохиодог хэрэгтэй. Тэр хөтөлбөрт хамрагдаж байж гэр бүлийг нь баталгаажуулах хэрэгцээ шаардлага байна. Гэрлэлтээ батлуулах гэж байгаа залууст сургалт өгдөг байгууллагууд олон улсад бий. Гэр бүл болох нь эдийн засгийн, эрх зүйн хувьд ямар үүрэг хариуцлага хүлээх вэ. Хүүхэдтэй болох нь маш их үүрэг хариуцлага шүү гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй

-Дэлхийн аль ч оронд насанд хүрээгүй хүүхэд хурдны морь унадаггүй. Бие хөнгөн насанд хүрсэн хүн уралдаанд морь унадаг. Хүний эрхийн мэргэжилтэн хүний хувьд энэ тал дээр ямар бодолтой байдаг вэ?

-Үндэсний соёл, уламжлалаа хадгалж байгаа ч хүүхдийн амь нас, эрүүл мэндийг эрсдэлд оруулж байгаа нь тун харамсалтай. Тиймээс хурдны морь унах хүүхдийн насны хязгаарыг нэмэх шаардлагатай. Одоо мөрдөгдөж буй хуулиар наймаас дээш насны хүүхэд хурдны морь унах боломжтой. Өнгөрсөн онд долоо байсныг найман нас болгож нэмэгдүүлсэн. Заавал хүүхдийн амь насыг эрсдэлд оруулан байж бид соёл уламжлалаа хадгалах ёстой гэж үү.

-Хүчингийн хэрэг үйлдэгч этгээд бүр өөрсдөө хүүхэд байсан. Бид эрэгтэй хүүхдийн хүмүүжил төлөвшилд хараа хяналт тавьж байна уу. Өнөөдөр буруу өсгөсөн эрэгтэй хүүхэд ирээдүйн хэрэгтэн болоод байна уу?

-Эрэгтэй хүүхдийн хүмүүжил төлөвшилд анхаарахгүй байгаа болохоор энэ төрлийн асуудал даамжирч байна. Бид хүүхдэдээ сэтгэл зүйн тусламж үйлчилгээг хангалттай үзүүлж чадахгүй байна. Хохирогчоос гадна бэлгийн хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдийн хэрэг хийсэн сэдэл, сэтгэл зүйг мөшгөх хэрэгтэй. Манай оронд байхгүй нэг зохицуулалт нь хэрэг хянан шийдвэрлэгдэх явцад хохирогч, гэмт этгээд хоёрыг тааралдахаас урьдчилан сэргийлэх ажил дутмаг байна. Тухайлбал, нэг сумын нутаг дэвсгэрт хохирогч, гэмт этгээд оршин сууж байгаа нь тэднийг тааралдах эрсдлийг нэмэгдүүлж байна. Мөн шалгагдаж байгаа этгээд цагдан хорихоос суллагдсан гэдгийг мэдээлэх механизм алга.

-Бага насны хүүхэд хүчирхийлэх хэрэг хянан шийдвэрлэх явц хэрхэн явагдаж байна вэ?

-Бага насны хүүхэд хүчирхийлэх хэрэгт цогц арга хэмжээ авах ёстой. Хохирогчоос эсрэг хүйсний хүн, гэрэлтүүлэг муу өрөөнд мэдүүлэг авах зэрэг нь учир дутагдалтай. Хохирогчоос ижил хүйсийн хүн мэдүүлэг, тайлбар авахаас эхлээд хэрэг хянан шийдвэрлэх бүхий л шатанд хохирогчийг хамгаалах хэрэгтэй.

Америкт энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн оршин суугаа хаяг, хэзээ ял шийтгэлээс суллагдсан зэрэг мэдээлэл олон нийтэд ил тод байдаг.

-Манай улсад энэ талын сэргийлэх арга хэмжээ авах нь дутагдалтай байна уу?

-Энэ талын ажил хийгдэж байгаа. ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаяр энэ тухай дэлгэрэнгүй тайлбарлаж байсан. Бага насны хүүхэд хүчирхийлсэн этгээдийн мэдээллийн сан бий болгож, тэр сангаас мэдээлэл авах боломжтой гэсэн үг.

-Бага насны хүүхэд хүчирхийлэх гэмт хэргийн хохирогч болох хэргийн тоо ямар байна?

-Өдөрт нэг хүүхэд бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч болж байна. Цагдаагийн байгууллага, Үндэсний Статистикийн Хорооноос гаргасан мэдээллээр 2023 онд хүний бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэргийн улмаас 541 хүүхэд хохирсон байна. 2024 оны эхний дөрвөн сарын байдлаар энэ тоо 222 байгаа. 2023 онд хүчиндэх гэмт хэргийн улмаас 395, бэлгийн дур хүслээ ёс бусаар хангах гэмт хэргийн улмаас 16, бэлгийн мөлжлөг гэмт хэргийн улмаас нэг, 16 насанд хүрээгүй хүнтэй бэлгийн харьцаанд орох гэмт хэргийн улмаас 128, биеэ үнэлэхийг зохион байгуулах гэмт хэргийн улмаас нэг хүүхэд хохирсон байна. Энэ бол 3.5 сая хүн амтай Монгол Улсын хувьд маш өндөр тоо. Бидний үзэж байгаагаар гамшгийн хэмжээнд хүрсэн тул тусгайлан арга хэмжээ авах шаардлагатай. Бид хүүхэд багачуудаа хамгаалж чадахгүй байна.

Шүүхийн шинжилгээний ерөнхий газраас авсан мэдээллээр хүчингийн гэмт хэргийн улмаас үзлэг шинжилгээ хийлгэсэн хүүхдийн тоо сүүлийн таван жилд 4477 байна. Орон нутагт энэ тоо 1903 байгаа нь харьцангуй өндөр үзүүлэлт. Мөн хохирогч болж үзлэг шинжилгээ хийлгэсэн хүүхдийн тоог шүүхээр шийдэгдсэн хэргийн тоотой харьцуулбал маш их зөрүүтэй. Ямар шалтгааны улмаас зөрүү байгааг судлах болно.

-Асрамжийн газар амьдарч байгаа хүүхдэд нэг жилд хэдэн төгрөгийн төсөв ногдож байна вэ?

-Хувийн асрамжийн газар, ТББ-ын дэргэдэх асрамж халамжийн газар болон улсаас санхүүжилттэй асрамжийн газрууд ялгаатай. Өнөр бүл төв, Нийслэлийн Засаг даргын дэргэдэх Хүүхэд Залуучуудын сургалт хүмүүжлийн тусгай цогцолбор зэрэг байгууллагуудын санхүүжилт хязгаарлагдмал. Тус газарт байгаа хүүхдүүдийн хэрэгцээ шаардлагад бүрэн хүрэлцдэггүй гэсэн үг.

-Асрамжийн газрын хүүхдүүд, үе тэнгийн дээрэлхэлтэд хэр их өртөж байна вэ?

-Бидний хэлж буй санал, зөвлөмж яг энэхүү асуудлыг хөндөж буй юм. Асрамжийн газрын хүүхдүүдийн өрөөг төрөлжүүлэх шаардлагатай байна. Учир нь үе тэнгийн хүүхдүүд нэг өрөөнд байрлах хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол насны зөрүүтэй хүүхдүүд нэгнийгээ шоглох гэх мэт асуудал гарч байна. Энэ нь эргээд хүүхдийн хүмүүжил, зөв төлөвшилд сөргөөр нөлөөлөхийг үгүйсгэхгүй.

-Айлд үрчлэгдсэн хүүхдийг тандах ажил хийгдэж байна уу?

-Хагас болон бүтэн өнчин хүүхэдтэй холбоотой онцгой анхаарах ёстой нэг асуудал нь үрчлэлт. Үүнийг боловсронгуй болгох хэрэгтэй. Хүүхдийг гадаадын болон Монгол Улсын иргэнд үрчлүүлдэг. Хэдийгээр бүртгэл хийгддэг ч араас нь тавьдаг хяналт сул байгаа. Энэ талаарх мэдээлэл аймаг, дүүргийн Засаг дарга нарын тайланд нь тусгагддаггүй, хяналт тавьсан талаарх мэдээлэл алга. Иймээс хяналтыг сайжруулж, тогтмолжуулах шаардлагатай байна. Өөрөөр хэлбэл эцэг, эхээ алдсан хүүхэд өөр танихгүй эсвэл хамаатныхаа айлд очоод ямар нөхцөл байдалд байна вэ, сурч боловсрох, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч чадаж байна уу гэдэгт хяналт байх ёстой. Үрчлүүлсэн хүүхдүүд ямар орчинд амьдарч буйг, сурч боловсорч чадаж байна уу гэдгийг тогтмол хянах хэрэгтэй

Монгол Улсын Зөвлөх инженер, геологич Я.Бат-Ирээдүйтэй ярилцлаа.

-Геологийн салбарт хийгдэж байгаа хөрөнгө оруулалт хангалттай байна уу?

-Сүүлийн жилүүдэд геологийн салбарт хийгдэж байгаа хөрөнгө оруулалт хумигдсан. Геологич хүний хувьд энэ тал дээр харамсаж явдаг. Манай орны хууль эрх зүйн орчин тодорхой бус байна. Мөн манай геологи хайгуулын салбарт зарцуулж байгаа хөрөнгө оруулалт багассан гэж хэлж болно. Монгол Улсын эдийн засаг өсөлттэй байгаа ч тус салбарт зарцуулах хөрөнгө оруулалт өсөх ёстой байтал харамсалтай нь тэгэхгүй байна. Экспортын 90 гаруй хувийг уул уурхайн салбар эзэлж байхад салбарын гол хэсэг болох геологийн салбарт хөрөнгө зарахгүй байгаа нь таатай үр дүнд хүргэхгүй юм. Гэхдээ өнөөдөр гомдох, гонгинох биш тэмүүлэлтэй ажиллаж, амьдрах хэрэгтэй. Бид угаасаа л ядуу оронд амьдарч байна. Тиймээс бүгдээрээ тэмүүлэлтэй, зүрх сэтгэлээсээ хийж буй ажилдаа хандах хэрэгтэй байна.

-Ашигт малтмалын тухай хууль, Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиудаас гадны хөрөнгө оруулалт шалтгаалдаг нь ажиглагддаг. Энэ тухай таны бодол ямар байдаг вэ?

-Аливаа том уур уурхай төслийн үр өгөөж урт хугацааны дараа ашгаа өгч эхэлдэг. Талх шиг өнөө шөнө хийгээд маргааш зарчихгүй. Геологийн салбарт хийгдэж байгаа ажлууд ямар зорилготой хийгдэж байна вэ гэдэг бол чухал асуулт. Аливаа геологийн ажил ямар зорилгод хүрэх нь тодорхой байх хэрэгтэй. Яахав, шинээр орд нээж, түүнийг шууд ашиглаж байгаа нь ховор. Гэхдээ шинэ орд нээх, шинэ бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэх тал дээр хойрго, учир дутагдалтай байгаа. Нэг үгээр Монгол Улсад геологийн салбарт хөрөнгө оруулах нь боогдмол байдалд хүрсэн. Эдийн засгийн бодлого, гадны хөрөнгө оруулалтын асуудал нь тодорхойгүй байгаа нь геологийн салбар хөгжих боломжийг хумигдуулаж байна.

-Геологийн хайгуулын ажлууд хоцрогдолтой байна уу?

-Уул уурхайн салбарын тогтвортой хөгжлийн түлхүүр нь геологийн салбарын хөгжил. Геологийн салбарын судалгааны ажилд маш өндөр зардал шаарддаг. Өнөөгийн байдлаар геологи хайгуулын ажлууд 5-10 жилийн хоцрогдолтой байна. Судалгааны ажлууд таван жилээр хоцорч байна. Эдийн засагчид уул уурхайн салбар Монголын эдийн засгийн амин судас гэдэг. Харин уул уурхайг геологийн салбаргүйгээр төсөөлөшгүй. Ерээд оноос өмнөх геологи, хайгуулын салбарын хөгжлийг эргэн харахад улсын төсвөөс багагүй хөрөнгө мөнгө гаргаж бодит ажлууд хийдэг байжээ. Өнөөдөр улсын төсвийн хөрөнгөөс геологийн анхан шатны судалгааны ажлыг явуулахад тодорхой хэмжээний хөрөнгө мөнгийг гаргаж байгаа хэдий ч энэ хөрөнгө оруулалт нь үнэхээр хангалтгүй, мөн нарийвчилсан эрэл, хайгуулын ажилд зарцуулах эдийн засгийн боломжийг хааж байна.

-Цахилгаан автомашины эрэлт тасралтгүй нэмэгдэж байна. Цахилгаан автомашины батерейг бүтээхэд лити нэн шаардлагатай байдаг. Литийн ордыг илрүүлэх, судлах ажил хийгдэж байна уу?

-Лити нь критикал минерал юм. Орчин үеийн цахилгаан машин, механизмыг бүтээх гол түүхий эд. Монгол Улс литийн нөөцөөрөө боломжийг бий болгох боломжтой. Литийн орд байлаа ч түүнийг ашиглах боломжтой эсэх, олборлох технологи ямар байх зэрэг нь маш нарийн төвөгтэй. Тиймээс литийн баяжмалтай газар байлаа гээд шууд олборлолт хийчихгүй. Технологийн өртөг, үнэ, хэмжээ зэрэг олон хүчин зүйлсээс хамаарна. Энэ чиглэлийн судалгааны ажил их хийгдэж байна. Үүнийг хийхийн тулд цаг хугацаа, боловсон хүчин, хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Монгол Улс батерей үйлдвэрлэлийн салбарт хүч сорих боломж бий гэж хардаг.

-Хүмүүс газрын гадарга дээрээс чулуу түүж авах сонирхолтой байгаа нь ажиглагддаг. Бид тэдгээр чулууг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломжтой юу?

-Чи их эмзэг асуудал хөндөж байна. Манай орны хувьд гоёл чимэглэлийн чулууг ашиглах, түүний үнэ цэнийг бий болгох тал дээр боломж нь хомс. Жишээлбэл, мөнгөн эдлэлийг бид түгээмэл хэрэглэдэг болохоор мөнгөн эдлэлийн үнэ цэнэ гадны орнуудтай харьцуулахад харьцангуй бага. Алтны тухай ярьж байгаа бол өөр асуудал. Монголчууд олон жилийн түүх, аливаа чулууг ашигладаг арга барил их өөр юм. Геологийн түүхэн процессын үед үнэт чулууг шууд ашиглаж байгаа бодит жишээ бага. Хүмүүс хэрэглэхгүй. Харин болор гэх мэт чулууг барилгын гоёл чигмэглэлийн зорилготой ашиглаж байна. Хүмүүс ийм үнэт чулууг ашиглаж байна, энэ бол үнэт чулуу гэж хэлэх миний хувьд учир дутагдалтай. Манай иргэд хаш хөөрөг гэх мэт хагас үнэт чулуулаг их хэрэглэдэг. Хятадаас гаралтай үнэт чулууг их хэрэглэж байна. Монголоос олборлосон үнэт чулууг хэрэглэж байгаа нь бага. Учир нь тэдгээрийг боловсруулах үйлдвэр манайд байдаггүй

“HiPay Cup 2024”морин тойруулгын уралдаан хэд хоногийн өмнө Төв аймгийн Сэргэлэн суманд боллоо. Тэмцээнтэй холбогдуулан “Монголын Морин тойруулгын клуб”-ын морин уралдааныг зохион байгуулах багийн гишүүн Э.Цолмонтой ярилцлаа.

-Морин уралдаан болсон газар хотоос хэдэн километр зайтай вэ?

-Хотоос ойролцоогоор 60 километрийн зайд байрладаг.

-Уралдаанд хэдэн насны, хичнээн морь давхив?

-Тэмцээнд сонгомол дээд, сонгомол дунд, сонгомол шүдлэн, монгол их нас, монгол соёолон гэсэн ангиллаар нэг уралдаандаа 12 хүртэлх газар газрын улс, бүсэд айрагдсан хурдан ажнай уралдлаа.

-Тэмцээний зохион байгуулагчдын зүгээс ямар хүндрэл бэрхшээл тулгарав. Монголд анх удаа ийм төрлийн морин уралдаан зохион байгуулах ямар байна вэ?

-Монголд анх удаа холын зайн морин тойруулгын уралдаан зохион байгуулахад хэд хэдэн хүндрэл бэрхшээл тулгарсан. Гэхдээ бид бэрхшээлийг боломж болгон харсан. Орчин үеийн стандартад нийцсэн зорилгодоо чиглэсэн шийдлээр зохион байгуулж, олон нийтийн талархлыг хүлээж чадсандаа баяртай байна.

-Иргэд, уяачид ямар сэтгэгдэл үлдээж байв?

-Тэд тэмцээнд маш их сэтгэл хангалуун байлаа. Үзэгчдийн хувьд уралдааны өмнөх морины танилцуулга, уралдааны үеийн гараа, барианы хажуунаас нь шууд үзэх, тайзны дүрс, тайлбарлалттай үзсэн нь шинэлэг сайхан байсан талаараа дурьдаж байв. Үүнээс гадна Монголын морин уралдааныг олон улсад таниулах боломжийг ихээр үнэлсэн. Түүнчлэн, уралдааны явцад морин спорт, төр нийгмийн зүгтгэлтнүүд оролцсон нь уралдааны цар хүрээг тодорхойлж байна.

-Тэмцээнд оролцох хураамж хэдэн төгрөг вэ?

-Уралдааны бүртгэлийн хураамж нь нэг сая төгрөг. Бүх хураамжийг 100 хувь шагналын санд зарцуулсан. Нэмээд түрүү магнайг спонсорын шагнал буюу суудлын болон ачааны автомашинаар мялаасанд нь уяачид маань тун баяртай байна.

-Морин тойруулгын уралдаан унаач хүүхдүүдийн аюулгүй байдлын хувьд уламжлалт уралдаанаас дээр байна уу?

-Нэгдүгээрт, бид өөрсдөө уралдааны талаар бодолцож үзэх хэрэгтэй. Монгол адууны хэмжээ, туулах зам, унаачийн жин гээд олон хүчин зүйлс байна.

Бид цаашдаа тогтвортой уралдаан зохион байгуулахын тулд мэргэжлийн унаач, унаачийн үнэмлэх шаарддаг тогтолцоонд орох нь чухал. Энэ удаагийн уралдаанд бид унаачид 12 наснаас дээш, эмчийн үзлэгт болон даатгалд хамрагдсан, каск, хамгааллалтын хэрэгсэл өмссөн байх шаардлага тавьсан.

-Морин тойруулгын цогцолбор тогтмол ажилладаг болвол тэнд олон хүн ажлын байртай болох давуу талтай юу?

Монголын морин тойруулга тогтмол ажилладаг бол олон ажлын байр бий болж, орон нутгийн иргэдэд ажил олгох боломжтой. Тэмцээн зохион байгуулалт, морь уналга, аялал жуулчлал, бооцоо таавар, дуудлага худалдаа, хоол хүнс, мал эмнэлэг зэрэг олон салбарт ажлын байр олноор бий болно.

-Морин тойруулгын уралдаан тогтмол зохион байгуулбал гадны иргэд их сонирхох байх. Эдийн засагт үзүүлэх үр өгөөжийг нь та хэрхэн харж байна вэ?

-Морин тойруулгын уралдааныг тогтмол зохион байгуулснаар гадаадын жуулчдыг ихээр татаж, эдийн засгийн эргэлтийг нэмэгдүүлэх боломжтой. Цаашлаад гадаад зах зээлд өөрийн уралдааныг экспорт хийж Монголын өв соёлыг дэлхийд таниулах боломжтой.

-Хэдий хэмжээний тойрогт морьд уралдаж байна вэ. Иргэд суудлаасаа бүхий л уралдааны явцыг харах боломжтой юу. Заавал машин, мотоцикльтой араас нь давхилдаад байх шаардлагагүй юу?

-Морин тойруулга нь 4.8 км урттай. Яагаад гэвэл монгол адууны онцлогт нийцүүлэн хурц өнцгөөр хийх эргэлтийг багасгасан байгаа юм. Үзэгчид суудлаасаа уралдааны бүх явцыг тодорхой харах боломжтой. Зориуралтын дрон байхад морьдын уралдааныг бүхэлд нь харахын тулд машин, мотоцикльтой араас нь дагах шаардлагагүй болсон.

-Дараагийн тэмцээнд оролцох хүсэлтэй уяачид хэзээ бүртгүүлэх ёстой вэ?

-Ер нь тэмцээн болохоос өмнө бүртгүүлэх хэрэгтэй. Бүртгэлийн хугацаа, зааварчилгааг зохион байгуулагчид тодорхой зарладаг. Шинэ уралдааны талаар Facebook Mongo­lian Turf Club хуудсаар дамжуулан мэдээлэл авах боломжтой.

-Ямар үүлдрийн морь уралдаж байна вэ. Эрлийз адуу уралдаж болох уу?

-Монголчууд бид сэрвээний өндрөөс хамаарч адууг монгол, сонгомол гэж ялгадаг. Бидний зүгээс монгол төрлийн уралдаанаа сэрвээ хэмжигч автомат төхөөрөмжөөр хэмжиж оролцуулсан бол сонгомол төрөлдөө сэрвээг хэмжээгүй уралдуулсан.

Тэгэхээр тойруулгын бооцоот тэмцээнд холимог цусны морьд болон цэвэр монгол адуу аль аль нь уралдах боломжтой. Бид барианд орсон морь болгоны хурдыг хэмжиж байгаа нь цаашдаа ялгарах шаардлагагүйг харуулах, уралдааныг сонирхолтой болгох зорилготой.

-Гадаадын жуулчид болон жирийн иргэд бооцоо тавьж болох уу. Хууль эрх зүйн хувьд ямар боломж байдаг вэ?

-Гадны жишгийг харахад морин тойруурлгын бооцооны орлого нь тухайн бүс нутгийн хөгжлийн тодорхой хувийг эзлэдэг. Сонирхогч, уяач, унаач, эздийг үнэлэх гол үзүүлэлт болох юм. Монгол Улсын хэмжээнд бооцоот таавар зохион байгуулах эрхтэй гурван компани байдаг боловч татварын хэмжээ, нөхцлөөс хамаарч өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлж байгаа гэж харж байна. Гэсэн хэдий ч шинэ хуулийн төсөл хэлэлцэж байгаа нь иргэд болон гадны жуулчдад илүү сонирхолтой байх болно гэж найдаж байна.

Барилгын политехник коллежийн Гагнуурын багш Г.Саруултай гагнуурчин мэргэжил болон тус салбарын тухай ярилцлаа.

-Та хэд дэх жилдээ гагнуурчнаар ажиллаж байна вэ?

-Анхны ажлын гараа минь “ТЭЦ-III” байлаа. Тэнд нийт найман жил ажилласан. Түүний дараа ШУТИС-ийг сантехникийн инженерээр төгсөөд зургаан жил ажилласан. Барилгын политехник коллежид 15 дахь жилдээ гагнуурын багшаар ажиллаж байна даа.

-Эмэгтэй хүний хувьд гагнуурчин хүнд ажил биш үү?

-Залуугаасаа гагнуур хийж эхэлсэн. ТЭЦ III-т даралтын шугам гагнадаг байлаа. Эрэгтэй хүний ажил болохоор эмэгтэй хүнд бэрх талдаа. Гэхдээ ажлаа нэг гартаа оруулчихвал түүртэх зүйл байхгүй.

-Зарим хүмүүс бие даагаад гагнуур хийгээд сурчихдаг. Гагнуурчин мэргэжлээр сураагүй хүн, сурчихсан хүний ялгаа юу вэ?

-Мэргэжлийн бус хүнээр заалгачихсан, өөрөө бие дааж сурсан хүмүүс мэргэжлийн үндэс суурийг мэдэхгүй. Нарийн бүтэцтэй ажлыг хийж чадахгүй. Жишээлбэл, өндөр даралттай том шугам хоолойн ажил бол их ур чадвар шаарддаг. Нэг үгээр бол гагнуурчин хүн төмрийг уян болгож, хайлуулж байдаг. Гагнуур бол төмрийг оёж байгаа нарийн ухаан, арга юм. Гагнуурчин гэдэг чинь оёдолчин л гэсэн үг. Уран шаглаа хийгээд гагнаад бөглөж байгааг энгийн хүн хийж чадахгүй. Захын хүнээр энэ хотын дулаан шугам сүлжээний гагнуурын ажлыг даалгах юм бол юу болох билээ. Бид өвлийн хүйтэнд халаалт, халуун усгүй баларна шүү дээ. Хурц уурын шугам хоолойг аргоноор гагнадаг. Хурц уурын өндөр даралттай шугам хооолойг гагнах нь ур чадвар их шаардана. Энэ мэт нарийн төвөгтэй, чадвар шаардсан ажлыг хийгээд байвал салбартаа танигдах юм. Чадварлаг гагнуурчин бол ажилгүй байна гэж байхгүй.

-Гагнуурчин аливаа бүтээн байгуулалтад ямар үүрэг хүлээдэг вэ?

-Барилгын сууриас эхлээд орой хүртэл төмөр ороогүй хэсэг байхгүй. Зүйрлэж хэлбэл, барилгын яс бол төмөр гэсэн үг. Барилгын суурь бол төмөр.

-Гагнуурыг төгс хийдэг болъё гэвэл хэр их хугацаа шаардах вэ?

-Гагнуур хийх сонирхолтой хүүхэд бол өөрийгөө хөгжүүлээд, ур чадвараа сайжруулдаг. Мэргэжилдээ сонирхолгүй хүн бол бахь байрандаа л байж байдаг. Ур чадвараа нэмэгдүүлэхгүй болохоор цалин нь ч нэмэгдэхгүй. Зах зээлд сайн гагнуурчин хүний эрэлт хэрэгцээ их байна. Өөрөө өөрийнхөө төлөө ур чадвараа сайжруулж байгаа гагнуурчин хүний амьдрал өсөөд, дэвшээд л яваад байдаг. Зам нь өөд.

-Санхүүгийн хувьд хэр таатай мэргэжил вэ?

-Цалингийн хувьд тухайн гагнуурчин ямар ур чадвар, ажлын туршлагатай байхаас шалтгаална. Шууд төгсөөд л том бүтээн байгуулалтын нарийн мэргэжлийн гагнуурчны ажлыг хийж чадахгүй шүү дээ. Бага багаар туршлагажих хэрэгтэй. Хүлээн зөвшөөрөгдөх хэрэгтэй. Одооны залуус гэнэт хурдан баяжих гэсэн хоосон хүсэл эрмэлзэлтэй байна. Хүн урдах ажлаа сайн хийгээд, хариуцлагатай байхад мөнгө бол хөдөлмөрч хүнийг дагаж байдаг эд. Саяхан манай сургуулийг төгссөн миний шавь нарын нэг С.Ганхуяг ирж уулзсан. Япон улсад гагнуурын жижигхэн бригад байгуулчихсан. Ажлын санал хүлээж аваад ажилладаг болсон гэсэн. Өөрөө их сэргэлэн хүүхэд төгсөөд шууд Япон явсан. Мэргэжилтэй байх ямар сайхан бэ гэдэг эндээс харагдаж байгаа юм. Мэргэжилгүй байсан бол очоод барилга дээр, эсвэл хар ажил л хийнэ. Харин гагнуурчин хүн мэргэжлийнхээ ажлыг хийгээд хөдөлмөрөө өндрөөр үнэлүүлж байгаа юм. Тэр шавь маань Монголд байгаа ангийнхаа хүүхдүүдээ татаад авчихаж байна.

-Ижил чадвартай гагнуурчин Монголд, гадны оронд үнэлэгдэх нь ялгаатай байна уу?

-Мэдээж хөдөлмөрийн дундаж хөлс ялгаатай хоёр орон. Гэхдээ Монголдоо гагнуурчин хийгээд сарын таван сая төгрөг авч байгаа хүмүүс байна. Сурагчид маань төгсөөд Оюу толгойд ажиллах хандлагатай байдаг. Яг мэргэжлээрээ дагнаад ажилласан хүүхдүүд хөдөлмөрийн зах зээлдээ үнэлэгдчихсэн, танигдчихсан. Монголд авьяастай хүмүүсийг үнэлдэг шүү дээ.

-Багш хүний хамгийн сайхан мэдрэмж юу вэ?

-Сурагчид амьдралд хөл тавиад, хэдэн жилийн дараа ирж уулзахдаа сайн сайхан явж байгааг нь харах бахархам шүү дээ. Манай коллежийг төгсөж байгаа хүүхэд бүр дөрвөн сая гаруй төгрөг бэлэн авдаг. Зарим нөхдүүд шууд тансаглаад үнэтэй гар утас авчихдаг. Би сургуулиа төгсөж байгаа хүүхдүүддээ заавал хэлдэг. “Та нар наад мөнгөөрөө нэг гагнуурын аппарат, төмөр тасдагч, гагнуурын баг бас ажлын бусад нарийн багаж хэрэгслүүдээ авчих аа. Амьдралын чинь турш хүнээс багаж гуйхгүй ажлаа олоод хийх боломж чинь шүү” гэж захидаг.

-Та ойролцоогоор хэдэн шавьтай вэ?

-Шавь нарынхаа тоог алджээ. Одоо бүр анхны шавь нарын маань нэг одоо надтай мөр зэрэгцээд багшлаад байж байна шүү дээ. Тэр хүүхэд байхдаа их хөдөлгөөнтэй, сахилгагүй хүүхэд байсан юм. Намайг их уурлуулна. Одоо өөрөө багш болчихсон “таны уурладаг байсан аргагүй юм байна аа, багш аа” гэдэг юм. Цаг хугацаа их хурдан өнгөрчээ.

-Гагнуурчин болох гэж байгаа хүүхдүүд өөрсдөө сонирхож байна уу, эцэг эхийн шахалт байна уу?

-Шинэ элсэгчид янз бүрийн л шалтгаантай манай сургуульд орж ирдэг. Үнэ төлбөргүй болохоор бас сонгох шалтгаан болох үе ч байна. Нийт 30 хүүхэд шинээр элсэн суралцаж байвал тэдний арав нь л яг өөрийн хүсэл сонирхлоор орж ирдэг. Эцэг эхийн шахалтаар орж ирсэн хүүхдүүд байна. Мөнгө их олдог гээд орж ирсэн хүүхдүүд ч байдаг. Энэ нь үнэн ч хүүхдүүд мэргэжлээ зөв сонгох хэрэгтэй. Мөнгө их олдог гэдэг сохор хүсэл хүнийг хол хөтлөхгүй. Тэгээд сургуулиа замаас нь орхих болдог. Зөвхөн мөнгө бодох биш хүн хүч хөдөлмөр, цаг хугацаа, зүрх сэтгэлээ ажилдаа шингээж байдаг юм шүү.

-Монголчууд хүүхдээ цагаан захтан болгох гэсэн хандлагатай байдаг. Энэ тухай та юу гэж боддог вэ?

-Манай сургууль үнэгүй болохоор хүний хандлага ямар байгаа нь илт харагддаг. Цагаа хэр барьж байна, үүрэг даалгавар биелүүлж байгаа байдал, ажлын байраа хэр цэвэр цэмцгэр байлгаж байгаа байдлаас илт харагддаг.

-Өнөөгийн залууст биеэ нөөсөн, хойшоо суусан байдал танд ажиглагдаж байна уу?

-Хүн өөрийнхөө сурсан зүйлдээ ханах бус зогсохгүйгээр өөрийгөө хөгжүүлсээр байх хэрэгтэй. Гагнуурчин хүн англи хэл сурч яагаад болохгүй гэж. Шавь нар маань Америк, Франц, Японоос ярих юм. Хэн ч тэдний аманд хоолыг нь хийж өгөөгүй. Өөрсдөө тэнд очиж ажиллаж, хөдөлмөрлөж байгаа юм. Хүн зогсохгүй суралцаад байвал тэр хүнийг үнэлэх нийгмийн үнэлэмж нэмэгдэнэ шүү дээ. Мөн зогсолтгүй эдийн засаг, физик, химийн шинжлэх ухааны мэдлэгээс суралцсаар байх хэрэгтэй. Гагнуурынхаа зургийг гаргаж чаддаг, хийх ажлаа өөрөө үнэлчихдэг байх. Залуучууд маань урдаа зорилго тавих хэрэгтэй байна. Зорилгогүй болохоор унтаад л, гар утсаараа тоглоод байна шүү дээ. Гагнуур хийж чаддаг ч ямар нэгэн зорилго тавахгүй болохоор чадвар нь ашиглагдахгүй байна.

-Залгамж халаа үе тань ямар залуус гарч ирж байна вэ?

-Гагнуурын дадлагын байранд 380 вольтын тог гүйж байдаг. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг чанд баримтлах хэрэгтэй. Гэтэл хөдөлгөөнтэй хүүхдүүд хэцүү шүү дээ. Үдийн цайныхаа цагаар дадлагын байрны гадаа гар бөмбөг тоглоод сургуулийн цонх зүгээр байлгахгүй шүү дээ. Гэхдээ ирээдүй хойч үе маань бэлтгэгдэж байгааг харах сайхан. Энэхүү хөдөлмөрт гар бие оролцож байгаадаа багш хүний хувьд баяртай байдаг даа.