Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Манай улс өнгөрсөн онд 65 сая толгой мал тоолуулав. Тэрний урьд жил түүхэн дээд хэмжээнд хүрч 70 сая давж байлаа. Малчид хэзээнээсээ малынхаа тоо толгойг дарж хэлж заншсан гэж үзвэл Монголын мал бараг 100 сая хүрсэн байх гэлцдэг. Таван эрдэнэ болсон мал сүрэг ингэж өсч үржиж байгаа нь зөвхөн ардчиллын л буян. Социализмын үед нэгдлийн системтэй байхад жил бүр улсын хэмжээнд есөн сая төл бойжуулж, мал сүргээ 24 саяд хүргэх зорилт тавьдаг байсан ч бүтээгүй гэдэг. Харин Ардчилсан хувьсгал эхлэхдээ малыг малчдад гэсэн уриалга гарч, нэгдлийн системийг тарааж мал малчдын хувийн өмч болон очиж байлаа шүү дээ. Мал эзэндээ очингуутаа яаж өсч болдгийг одоо бүгдээрээ харж байна. Гэтэл сүүлийн үед төрийн өндөрлөгүүд малыг нийгэмчилж, малчдын хоршоо байгуулах талаар ярьцаах боллоо. Энэ нь Ардчилсан хувьсгал дууссаны дохио юм уу. Эсвэл сонгууль ойртсоны солиорол уу.

Өнөө жилийн их цас зуданд малчид малтайгаа хамаг тамираа барж байна. Энэ цаг үед улстөрчид зовсон ардынхаа зовлонгоор ёстой наадах шиг болж байгаа. Намрын чуулган өндөрлөснөөс хойш бүтэн хоёр сар хөдөөгүүр тойрсон гишүүд малчдыг гоё сайхан үгээрээ төсөөлөлд автуулж, малыг нь нийгэмчлэх талаар ятгаж яваа сурагтай. Ялангуяа УиХын дарга Г.Занданшатар, Дархан аварга Б.БатЭрдэнэ нар тун ч идэвхтэй ярьцгааж харагдах юм. Тэд “Малчин өрхүүдийн нэгдсэн холбоо” байгуулах ёстой. Малчид минь одоо та нар хөдөлмөрөө хоршоорой. Ингэж чадвал мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн ашгаа өөрсдөө хүртэгч системд шилжүүлэх боломжтой шүү. Энэ салбарын нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээ 8.9 их наяд төгрөг байгаа. Та нар хоршоолоод нэгдэж чадвал үүнээс гурав дахин их ашиг хүртэнэ” гэх зэргээр хөөрхий хэдэн малчдыг сэнхрүүлэх юм. Энэ хүмүүсийн ярьж байгаагаар ард түмэн малаа нийгэмчлэх дуртай байгаа гэнэ үү. Ардын намыг завсаргүй найман жилд төрд залсны эцэст ардчилсан хувьсгал нь дуусахдаа “Малыг малчдаас нь хураая” гэсэн уриатай байх юм шиг байна. Малчид малаа хоршоолж нийлүүлээд яг яах гээд байгаа юм бол. Нэг нь маллаад нөгөөдүүл нь юу хийх гээд байгаа юм бэ. Амраад зай завсар гарвал өвс энэ тэр хайчилсан шиг байх уу. Ажил хийхгүй хэвтээд сайн малладаг нэгийгээ л зүтгүүлээд хэдүүлээ гар амар сууна гээд байгаа юм уу. Ажил хийхгүйгээр хөрөнгөжиж байсан түүх хүний нийгэмд одоохондоо гараагүй шиг санагдах юм. Зүгээр л ажилаас хойш суух юм бодоод дэмжээд байдаг юм байх даа. Хэрэв тэгвэл та хэдэн малгүй л болох байх даа, өөр яахав.

Хуучин нийгэмд нэгдэл анх үүсэхдээ энэ хэдэн дарга нар шиг сайхан зүйлүүд ярьж байгаад малчдыг шахаж, хоршоожуулсан түүхтэй. “Та нар дундаа малаа нийлүүлээд хөдөлмөрөөрөө хоршвол жаргалтай амьдарч чадна. Яагаад гэвэл бүх юм сайхан болно. Завтай болж соёлжиж өглөө нь малаа маллаж ирээд орой нь дуурийн шүүмж бичиж суух болно” гэх маягаар ятгаж байв. Ард түмний амины малыг нийгэмчлэх энэ ажил 19401960 оны хооронд явагдаж дууссан гэдэг. ийнхүү нэгдэл нэрийн дор хувийн өмч улсын мэдэлд бүрэн шилжсэний дараа тоглоомын дүрэм өөрчлөгджээ. Бодит амьдрал дээр өнөөх сайхан амлалтуудаас аль нь ч байхгүй. Хар дарсан зүүд мэт хувь тавилан угтсан тухай хуучцуул ярих юм билээ. Малчид дэмий амаа барьж, халаглахаас өөр юу ч хийж чадаагүй байна. Нэгэнт хамаг малыг нь нийгэмчилчихсэн юм чинь буцаах ямар ч боломжгүй, бандан тас болов. Өчигдөрхөн өөрийнхөө малын ашиг шимийг хүртээд тааваараа аж төрж байсан малчдын хувь заяа орвонгоороо эргэх нь тэр. Хувийнхаа малыг улсдаа тушаачихаад хөлсний ажилчин болно чинээ яаж ч бодох билээ. Социалист өмчийг дутаавал шууд яланд унана. Тухайн үед нэг малчин 6001000 мал хариулдаг байв. Бүгд нэгдэлд бүртгэлтэй нийтийн өмч болохоор ширхэг ч малын хорогдол гаргахгүйгээр өсгөх үүрэгтэй. Дээрээс нь сүү, цагаан идээ, мах, ноос, ноолуур, хөөвөр, арьс, шир, эвэр, туурай гээд малынхаа бүх ашиг шимийг тушаах ёстой. Нэгдэлд орсон малчин ганц ишиг ч дутаах эрхгүй. Хэрэв зүй бусаар юм уу зуданд мал хорогдвол заавал дүгнэлт гаргуулна. Малын эмч, бригадын дарга эсвэл намын гишүүдээс бүрдсэн комисс ажиллаж тухайн мал юунаас болж үхсэн шалтгааныг тогтооно. Малчны хариуцлагагүйгээс болж хорогджээ гэж үзвэл шоронд хийнэ. Малчид малаа онд оруулахын тулд жинхэнэ боол мэт зүтгэдэг байсан гэж бодохоор нэгдэл гээчийг хүсэх ч юм биш. Малчин жилийн дөрвөн улиралд борви бохисхийхгүй. Хашаа хороогоо янзална, өвс тэжээлээ бэлтгэнэ. Ганц хурга онд мэнд оруулчихын тулд шөнийн нойроо хасах нь энүүхэнд. Хүн бүл цөөтэй айл

шөлний төлөг идэх гэж бөөн шат дамжлага болно. Эхлээд нэгдлийн даргадаа өргөдөл бичнэ. Тэр нь цаашаа олон дамжлагаар явж, явж зөвшөөрүүлсний эцэст шинэ шөл уух боломж олдоно. Тэрийгээ зүгээр ч нэг өгчихгүй бас. Заавал цалингаас нь суутгах нь зовлонтой. Нэгдлийн хамгийн том луйвар нь гишүүдийнхээ нийгэмчилсэн хөрөнгийг нэр дээр нь бүртгэж ашиг хүртээж байгаагүй гэх юм билээ. Хэрэв нэгдлээс гарвал хөрөнгийг нь өгдөггүй. Тэр ч байтугай өв залгамжлуулдаггүй байсан гэдэг. Нэгдэл сумын захиргаа, нам, эвлэлийн үүр, эмэгтэйчүүдийн байгууллагуудын бүх зардлыг хариуцдаг гэж бодохоор малчид улсын төсөв бүрдүүлэгч байсан байгаа биз.

Өнөөдөр малчдын амьдрал дэндүү сайхан болсон. Хэнээс ч хараат бус. Эрх чөлөөтэй бас эрх мэдэлтэй. Яг л нэгдлийн үеийн намын дарга шиг амьдарч байна шүү дээ. Тэр үеийн намын дарга хүн дуртай үедээ төлөг гаргуулж иднэ. Дуртай үедээ машинаа асаагаад хүссэн газар руугаа зугаалаад давхина. Ер нь социализмын үед хамгийн шилдэг ажилтан л жилд хоёр удаа зугаалах эрхтэй байсан тухай өвөө, эмээ нар их ярьдаг. Гэхдээ зугаалганд явахыг зөвхөн намын дарга шийддэг байсан гэх. Тэр үед шилдэг ажилтан сайндаа л Хархорин очиж үздэг байжээ. Мэдээж намын даргатай жигтэйхэн ходий хүнд л ийм боломж олдоно. Энэ бол хэн хүнд олдоод байх зол завшаан биш. Тийм болохоор зугаалганд явах шагнал авбал тэнгэрийн умдаг атгасан юм шиг л хөөрөх нь ойлгомжтой. Тэгвэл одоо захын малчин хүн малынхаа буянд энэ бүх боломжуудыг эдэлж байна. Хувьдаа унах унаатай, байр савтай байна. Хүүхдүүд нь гадаад, дотоодод сурч байна. Дуртай үедээ Улаанцутгалан давхиж очоод үзчихнэ. Дургүйгээ хүрвэл гэртээ байж л байна. Өөрийн мэдлийн хэдэн малаа хэнд ч зарцуулах бүрэн эрхтэй.

Гэтэл энэ сайхан боломжуудаас татгалзаад нэгдэл байгуулна гээд хошуураад байх юм, энэ хэдэн дарга нар. Үнэхээр малчид үүнийг уухайлан дэмжээд байгаа хэрэг үү. Сонгуулийн хийрхэл юм уу. Эсвэл оросуудын заавраар социализмыг санагалзаад байна уу. Байсхийгээд сошиалаар социализмын үед ийм ч сайхан, тийм ч гоё байсан гэх зураг дүрслэлийг зориуд явуулдаг даа. Арай тэр үүднээс нэгдлийн мал аж ахуйг өнөөгийн нийгэмд авчиръя гээгүй байлгүй дээ. Яг үнэндээ социализм гуриа нийгэм байсан гэдгийг улсууд гадарлаж байгаа. Тэр дундаа 50-иас дээш насныхан бүр ч сайн мэднэ. Тэд нар эргээд яасан ч социализмд оръё гэхгүй. Тэгэхээр зуугийн талыг насалсан малчид нэгдэлд орно гэж дэвхцэх нь юу л бол. Магадгүй, малыг нийгэмчлэх асуудал хөндөөд хөдөөгүүр нисэхээр малчид баярласандаа та нарт саналаа өгнө гэж бодоод байгаа юм уу. Харин ч эсрэгээрээ уурлаж, саналаа татах юм биш үү. Ардчилсан чөлөөт нийгэмд хэн л малаа хураалгаад бусадтай нийлж, ялтай мал маллаад явахыг бодох вэ дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Монгол Улсын зөвлөх мал зүйч, биологийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Б.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа.

-Орон даяар зудын эрсдэл нүүрлэж, малын хорогдол өдөр бүр нэмэгдсээр байгаа. Цагийн байдлыг та хэрхэн тоймлож байна вэ?

-Бүх нутаг дэвсгэрийг бараг нэлэнхүйд нь хамарсан зудын улмаас бий болоод байгаа нөхцөл байдлын тухайд энэ гамшигт эрсдэлд өртөөгүй малчин бараг байхгүй гэж хэлэхэд хэтрүүлэг болохгүй биз. Манай улс 330 сумтайгаас 260 шахам нь цагаан, мөсөн, сүүлийн үеийн хэллэгээр шилэн зудын байдалтай боллоо. Дунджаар нэг сум 200 орчим мянган малтай гэвэл 50 гаруй сая толгой мал зудтай бүс нутагт өвөлжсөн, хаваржихаар байна. Онцгой байдлын ерөнхий газраас энэ сарын 20-дын эхээр өгсөн мэдээгээр малын хорогдол 2.9 сая толгойд хүрсэн, өдөр хоногоор огцом нэмэгдэж, зарим мэдээллээр хоногт 100 мянгад хүрч байгаа ажээ. Энэ тун ноцтой хандлага, мал цагийн хатууд ядарч муудсан, аргагүй туйлдаж байгаа гэсэн үг л дээ. Цаг наашлах яагаа ч үгүй байна. Өнөөдөр л гэхэд цаг уярч нал шал болно хэмээдэг найман ес аль хэдийнэ эхэлчихээд байхад цас орох, шуурах, эрс хүйтрэх цаг уурын хүнд үзэгдэл тохиолдоно гэж урьдчилан сэргийлэх мэдээ цацагдсаар л байна.

Зудын эрсдэлийг хэрхэн багасгаж хохирлыг бууруулах тухай бодох нь тэргүүлэх зорилт байх нь мэдээж. Эрсдэлийн менежмэнтийн сонгодог онолоор эрсдэлийг даван туулах бодлого, үйл ажиллагааг чиглэлийн хувьд, хариу үйлдэл, бэлтгэл, бэлэн байдал, чадавхаа бэхжүүлэх гэж ерөнхийд нь заагладаг. Тэгвэл өнөөдөр яригдаад байгаа өвс тэжээл хямдруулж тараах, малчдад туслах сэтгэлийн хандив цуглуулах аян, өөр бусад арга хэмжээ бол хариу үйлдлийн нэг жишээ. Харин малчдын хувьд маргаашийг харсан, байгаль цаг уурын эрсдэлийг хохиролгүй даван туулах нэг боломж бол малын даатгал мөн гэж би хэлэх гээд байна л даа.

-Малчид зээлийн дарамтад орлоо. Монгол Улсын хэмжээнд 140 мянга гаруй малчин 1.2 их наяд төгрөгийн зээлтэй гэсэн дүн бий. Ядуурал улам нэмэгдэнэ гэж эдийн засагчид ярьж эхэллээ. Уг нь банкууд малчдад зээл олгохдоо малын даатгалд хамрагдахыг зээлийн хөнгөлөлт үзүүлэх болзол болгон шаарддаг байх аа?

-Малчдад цаг агаарын хэцүү нөхцөл байдал тулгарч буй үед банкны зээл, малын даатгалын тухай ярих нь зарим хүнд цагаа олоогүй мэт санагдаж болох. Гэвч сургамжаасаа шийдэл олох тун чухал асуудлыг хөндөж байгаа талаас нь харах хэрэгтэй байх. Монголбанкны мэдээллийн санд байгаа мэдээллээр 140 мянга гаруй малчдын Төрийн банк, ХААН банкнаас авсан зээл 1.2 их наяд төгрөг болжээ. Зээл малчдад зохих хүндрэл учруулж болзошгүй нөхцөлийг харгалзан Засгийн газраас арилжааны банкуудтай зөвшилцөөд эргэн төлөлтийг энэ оны зургадугаар сар гартал хойшлуулсан байна. Гэхдээ зээлийг тэглэх, хүүг бууруулах, чөлөөлөх тухай яригдаагүй. Мал хорогдоход малчдын амьжиргааны эх үүсвэрт сөргөөр нөлөөлж, хөдөөгийн ядуурлыг нэмэгдүүлэх нь мэдээж, байдлаас үзвэл нэлээд хүнд тусах төлөв харагдаж байна.

Зээл олголтыг индексжүүлсэн даатгалд малаа даатгуулахтай чухам ямар шижмээр холбох вэ гэдэг дээр тайлбар хэрэгтэй. Зээл олгоход мал, малын тоог барьцаалдаг практик олон жилийн өмнөөс хэрэгжиж ирсэн. Малчид үүнд дассан гэхэд болно. Малаар барьцаалсан зээл авалтыг малчдыг байгалийн эрсдэлээс хамгаалах хэрэглүүр болгон ашиглах үүднээс малаа даатгуулсан малчинд зээлийн хүүгийн хөнгөлөлт үзүүлэх замаар индексжүүлсэн даатгалыг өргөжүүлэх санаачилга гэж үзэж болно. “Та даатгуулах уу, эсхүл эрсдэлээ өөрөө даах уу” гэдэг сонголтыг санал болгож, малын индексжүүлсэн даатгалд банкууд дэмжигчээр ажиллаж ирсэн.

-Манай улс Малын индексжүүлсэн даатгалын хуультай. Аливаа эрсдэлийн үед нөхөн төлбөрийг хэрхэн барагдуулах талаар энэ хуульд юу гэж заасан байдаг юм бол?

-Хуулийн нэр маань малын гэсэн тодотголтой. Тухайлан заасан тул аливаа эрсдэл гэж ярих, ойлгох нь ташаа юм. Түүнээс гадна эрсдэлийн үед нөхөн төлбөр авдаг юм уу олгодог хэмээх яриа мөн л учир дутагдалтай. Сумын малын том хорогдол Засгийн газраас тогтоосон нэгдүгээр босго үзүүлэлтээс давсан бол даатгалын тохиолдол үүссэн гэж үзнэ. Малын хорогдлын босго гэх үзүүлэлт байдаг, үүнийг Засгийн газраас сум бүрт малын төрлөөр ялгавартай тогтоосон том малын хорогдлын хувь гэж ойлгоно. Заримдаа малчид өөрийн сумынхаа босгыг мэдэхгүй, бусад сумынхаар ойлгож өндөр байна гэх мэтээр ташаарах нь бий. Ер нь даатгуулах малын төрөл, үнэлгээгээ сонгох, даатгалын хураамжийг даатгалын гэрээнд заасан хугацаанд бүрэн төлөх зэрэг үүрэгтэйг малчид сайн ойлгох шаардлагатай. Сумын хэмжээнд гарсан төрөл бүрийн малын хорогдлын нийт хувиас Засгийн газраас тогтоосон босго үзүүлэлтийг хасаж, үлдэх хувьд ногдуулж даатгуулагчид олгох нөхөн төлбөрийн хэмжээг тогтоодог журамтайг даатгуулагчид нэн сайн ойлгож мэдсэн байвал зохино. Гэтэл босго үзүүлэлтээс давсан бол нөхөн төлбөрийг босго үзүүлэлтээр тооцдог мэтээр төсөөлөх явдал байдаг нь ташаа гэдгийг тодруулах нь зүйтэй.

-Ингэхэд малчдын хэдэн хувь нь малын индексжүүлсэн даатгалд хамрагдсан байдаг вэ?.

-Туршилтын үе шатыг оруулан тооцвол индексжүүлсэн даатгал хэрэгжиж эхлээд 20 шахам жил өнгөрсөн хэдий ч хамрагдалтын хувь тогтвортой мэдэгдэхүйц ахихгүй явж иржээ. Тухайлбал, сүүлийн таван жилд, 2019 онд 32.3 мянга, 2020 онд 28.5 мянга, 2021 онд 34.7 мянга, 2022 онд 35.7 мянган малчин өрх малаа даатгуулжээ. 2022 онд дээр дурдсан 35.7 мянган малчин өрх долоон сая орчим толгой малаа 149 тэрбум төгрөгөөр үнэлэн даатгуулсан нь нийт малчин өрхийн 18.7 хувьтай тэнцэж ийнхүү малаа даатгуулсан малчин өрхийн тоо өмнөх оныхоос 4.1 хувь өссөн дүн гарчээ. Нийт дүнгээрээ даатгагчид 4.96 тэрбум төгрөгийн даатгалын хураамж төвлөрүүлж 13930 малчин өрхөд дөрвөн тэрбум 177 сая төгрөгийн нөхөн төлбөр олгосон дүн бий.

-Ер нь энэ төрлийн даатгалыг явуулахад учирч болох ямар хүндрэл бэрхшээл байдаг бол?

-Малын индексжүүлсэн даатгал нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, гамшгаас хамгаалах эрсдэлийн удирдлагын нэгэн хэлбэр юм. Малын индексжүүлсэн даатгалын талаарх ойлголт, тайлал, тайлбар бага сага зөрүүтэй байгаа нь цаагуураа асуудал үүсгээд байгаа юм. Жишээлбэл, хохирол багатайгаар даван туулах бодит боломжоор хангадаг үйлчилгээ гэдэг санаагаар яригдах нь бий. Мөн чанартаа даатгуулагч болон даатгалын байгууллага харилцан тохиролцож зуд, гоц халдварт өвчин, хулгай, араатанд бариулах зэрэг том малын хорогдлоос учрах эрсдэлээс даатгуулах, даатгалын хураамж төлөх, даатгалын тохиолдол үүссэн нөхцөлд нөхөн төлбөр олгох болон холбогдох бусад асуудлыг тусгасан даатгуулагч ба даатгагч харилцан тохиролцсон хэлцлийг даатгалын гэрээгээр зохицуулахаар хуульчилсан болно. Нэмж тодруулахад, 2024-2026 онд мөрдөх малын индексжүүлсэн даатгалын босго үзүүлэлтийг Засгийн газрын 2023 оны 473 дугаар хуралдаанаар шинэчлэн Увс, Баянхонгор, Дархан-Уул, Хэнтий, Говьсүмбэр, Дорнод аймагт 6 хувь байхаар хэвээр үлдээж, бусад аймгийнхыг 5 хувь болгон бууруулсан. Малчдын дунд байдаг “харзнах”, “гайгүй өнгөрөх болов уу хэмээн хий тайвшрах” явуургүй хандлага нэлээд хойш татдаг, түүнчлэн “олон хаврын нэгэнд“ гэдэг хэлцийг “хавар хаварт” гэж солихоос аргагүйд хүрч байхад хохирол гаргадаггүй юм аа гэхэд хохирол гарвал тодорхой хэмжээгээр нөхөх арга сүвэгчилдэггүй тайвшрал ихээхэн саад болж байгаа юм. Индекжүүлсэн даатгал хэрэгжиж эхэлсэн үед даатгалын хураамж төлөх мөнгө байхгүй гэж шалтагладаг байсан нь малчид өөрсдөө тооцож шийдэх өргөн боломжтой учраас энэ мэт асуудал одоо “бэрхшээл” байхаа нэгэнт больжээ. Энэ жилийн хувьд хүндхэн өнгөрлөө гэхэд хотонд үлдсэн малаа хамгаалах, ирэх жилд юу ч тохиолдож болзошгүй гэдэг болгоомжлолоор даатгал зэрэг эрсдэлээс хамгаалах хэрэгслийг сонгохоо одоогоос тооцож эхлэхийг зөвлөж байна.

-Энэ жилийн зудын байдал малчдад том сургамж боллоо. Тэгэхээр малын индексжүүлсэн даатгалд хамрагдсанаар малчдад ямар боломжууд бий болох вэ?

-Даатгал бол хувийн гэхээсээ аль болох олон малчид буюу даатгуулагчдыг хамруулах нь илүү зохистой гэж үздэг. Яагаад гэвэл эд хөрөнгөтэй холбоотой аливаа даатгалыг хувийн компани хариуцдаг, даатгалын хураамжаар даатгалын сангаа бүрдүүлдэг. Манай орны хувьд индексжүүлсэн хэмээх босготой даатгалыг тусгай хуулийн дагуу хэрэгжүүлж байгаа. Боломж гэвэл ганцханыг, тодруулбал мал хорогдож хохирол гарвал нөхөн олговор авах тухай ярих нь түгээмэл байгаа нь арай учир дутагдалтай. Индексжүүлсэн даатгалын давуу бас өгөөжтэй байж болох тал бол сумын хэмжээнд тухайн төрлийн малын хорогдол хуульд заасан босгоос давсан тохиолдолд малаа даатгуулсан бүх малчид нөхөн төлбөр авна. Мал хорогдуулаагүй ч сумын хэмжээнд нөхөн төлбөр авах нөхцөл бүрдсэн л бол тухайн даатгуулагч нөхөн төлбөрөө тооцуулж авах ёстой.

-Та олон улсын туршлагаас жишээ дурдахгүй юу?

-Газар зүйн тухайн бүсийн ургацаар индексжүүлсэн даатгалын хувилбарыг Энэтхэг, Мексик, Испанид, цаг агаарын үзэгдлээр индексжүүлсэн даатгалыг Канад, Энэтхэг улсад нэвтрүүлсэн мэдээ бий. Уругвай улсын Мал аж ахуй, газар тариалан, загасны аж ахуйн яамны хүсэлтээр Дэлхийн банкнаас бэлчээрийн ургацын төлөв байдлыг харгалзсан даатгал хэрэгжүүлэх боломжийг турших төсөл хэрэгжүүлсэн бөгөөд энэ арга нь тухайн бүс нутагт тохиромжтой гэж дүгнэсэн байна. Цаг агаарын болон ургацаар индексжүүлсэн даатгалын бүтээгдэхүүнийг хөгжиж буй орнуудад жишээ нь, Перу, Вьетнамд цөөн тооны аж ахуй эрхлэгчдийг хамруулан туршсан, боломжийн үр дүнд хүрсэн тохиолдол бий. Хамгийн гол нь иймэрхүү туршилтын үр дүнг цаашид хэрхэн түгээх, дэлгэрүүлэхэд асуудал гардаг ажээ. Манай улсад гэхэд Баянхонгор, Увс, Хэнтий аймгийн сумдыг хамруулан эхний үе шатыг туршиж бүх малчин өрхийн 10 шахам хувь нь хамрагдсан сайн үр дүнд хүрсэн бөгөөд гэтэл одоогоор 20 хувиас даваагүй, төдийлөн хангалттай бус байгаа нь даатгалын хамтын санг зузаатгах, олон даатгуулагчид хамрагдаж эрсдэлийн хохирлыг нөхөх боломжоор хангагдах, даатгал тогтвортой арга хэмжээ болж чадсаныг тоон ба чанарын үзүүлэлтээр нотлох зэрэг асуудлыг нухацтай авч үзэхийн чухлыг харуулж байна. Иймэрхүү байдал бусад оронд байдаг нийтлэг асуудлыг амжилттай шийдвэрлэж буй жишээ цөөнгүй.

-Дотоодын даатгалын компаниуд олон улсын даатгалын компанид давхар даатгуулах ёстойг мэргэжилтнүүд онцолдог. Байгалийн гамшиг, гэнэтийн ослын үед олон улсын даатгалын компаниас нөхөн төлбөр авах боломжтой. Малын индексжүүлсэн даатгалыг явуулдаг компаниуд олон улсын даатгалд хэрхэн хамрагдсан байдаг юм бол?

-Даатгагч өөрийн эрсдэлийг удирдах зорилгоор бусдын өмнөөс хүлээж буй хариуцлагыг бүхэлд нь болон тодорхой хэсгийг өөр даатгагчид шилжүүлэх ажиллагааг давхар даатгал хэмээн тодорхойлдог. Даатгалын компаниуд нь их хэмжээний эрсдэлээс болж өөрсдийгөө их даатгалын нөхөн төлбөр төлөх, эдийн засгийн хувьд хүнд байдалд орохоос хамгаалж давхар даатгалын компаниудад давхар даатгуулдаг. 2021 оны мэдээгээр мал, амьтдын даатгалын хураамжид 68.7 сая төгрөг төлжээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Шинжлэх ухааны доктор, профессор Б.Минжигдоржтой ярилцлаа.

–Орон даяар зудын эрсдэл нүүрлээд байна. Энэ нь Монголын эдийн засагт ямар хохирол учруулах вэ?

-Mал аж ахуйг хүмүүс буруу ойлгож яриад байх юм. Зөвхөн малчдын хувийн өмч, хувиа хичээсэн асуудлыг нь л хөндөөд байдаг. том зургаар нь харвал, монголын мал сүрэг бол ард түмнийг тэжээж байгаа. Mалын мах, сүү амсдаггүй хүн гэж байхгүй. Xотынхон цөм малын мах, махан бүтээгдэхүүн, цагаа идээгээр хооллож байна.

Гэтэл зуданд нэрвэгдсэн малчдад зориулж улсаас авч буй арга хэмжээг буруу тийш нь гуйвуулах нь их болж. Үндсэн хуульд “Мал сүрэг төрийн хамгаалалтад байна. Үндэсний баялаг” гээд заачихсан байгаа. Малаа хамгаалахгүй юм бол Монгол Улс юугаар тэжээгдэх юм бэ. Гадаадаас мах, сүүгээ авах юм болж байна уу. Эдийн засгийн агуулгаас нь яривал мал сүрэг олон мянгаараа хорогдохоор дотоодын үйлдвэрлэлийн түүхий эдийн нөөц хомсдоно. Түүнээс гадна экспортод гаргах үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний хэмжээ буурна. Хөдөө аж ахуйн экспортод гаргах мах, ноос, ноолуурын хэмжээ багасана. Ингэснээр Монгол Улсад орох орлогын хэмжээ дагаад буурна. Тэгэхээр зуд Монголын эдийн засагт асар их хохиролтой.

–Өнөө жил орсон энэ их цас 1975 оноос хойш 49 жилийн дараа тохиож байгааг цаг уурчид онцолж байна. Хөдөө аж ахуйн салбарт үзүүлэх хор уршгийг та хэрхэн ажиж байна вэ?

-Зуд турхан бол асар их хор хохирол учруулдаг. Тухайлбал, 2009-2010 оны зуднаар нийт малын 23.4 хувь буюу 10.3 сая мал хорогдож 570 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан. Өнөөдрийн байдлаар 600 мянган мал хорогдсон мэдээтэй байна. Малын хорогдлыг бууруулах эрсдэл багатай даван туулахад төр засаг, ард иргэд, аж ахуйн нэгж ихээхэн анхаарч дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байна. Мал их хэмжээгээр хорогдож болох талаар янз бүрийн таамаглал их ярьж байгаа. Мал их хэмжээгээр хорогдвол олон малчин өрх айл амьжиргааны эх үүсвэрээс салж, ядуурал ихэснэ.

–Таны хувьд зуд турхан болсон үед хөдөөгүүр их л явж байсан байх. Хуучин цагт ийм эрсдэлийг хэрхэн даван туулдаг байв?

-Энэ жилийн хувьд цаг уурын өөрчлөлтөд хүмүүс нэлээд гэнэдсэн тал бий байх. Цагаан сар гарангуут цас хайлаад, уул тал цоохортоод дулаараад явчихдаг. Гэтэл өнөө жил эрс өөр боллоо. Гурван есөд бараг тэг градус руу орсон. Харин таван есөд талын жавар арилах байтугай гурван есийн үеийн идэр хүйтэн тохиосон. Ерөнхийдөө 1975 оноос хойш хамгийн их орсон цас болж байна. Тэр үеийн зуднаар зүүн бүсэд ялангуяа Хэнтий аймагт маш их цас орж, адуунууд шонгийн мод дагаад зогсоогоороо үхчихэж байсан юм. Тэгвэл энэ удаа тэрнээс ч айхавтар цас орлоо гэж үзэж болно. Одоо үүнээс сургамж авах хэрэгтэй. Манай улсад тэжээлийн аж ахуй, тэжээлийн үйлдвэр, өвс хадлан бэлтгэдэг механикжсан баригад олон байсан. Харамсалтай нь бүгдийг нь устгачихсан болохоор одоо өвс тэжээлийн нөөцгүй байна. Ер нь бол тэжээлийн аж ахуйгаа сэргээх хэрэгтэй байгаа юм. Яагаад гэвэл өнөөдөр Улаанбаатараас баруун, зүүн аймгууд руу өвс, тэжээл зөөнө гэдэг үнэхээр хүнд байна шүү дээ. Хуучин шиг баруун, зүүн, төвийн бүсүүдэд тэжээлийн аж ахуй байгуулах хэрэгтэй. Ингэснээр бүс бүсдээ тэжээлийн нөөцтэй болно. Тайван цагт аливаа ажлыг санаачлахаар дэмждэггүй. Тэгсэн хэрнээ асуудал хүндрэхээр баахан хөрөнгө хаядаг. Энэ чинь эдийн засгийн ашиггүй байна. Тайван цагт гаргаж байгаа санаачилгуудыг дэмжиж хөгжүүлж баймаар байна. Хуучин баруун аймагт өвөлжилт хүндэрсэн үед өвс тэжээлийг зүүн бүсээс галт тэргээр ачаад Оросын нутгаар дамжуулаад баруун аймгуудад хүргэж байлаа шүү дээ. Яваандаа үүнийгээ болиод баруун бүсэд тэжээлийн үйлдвэр байгуулахаар шийдвэрлэсэн. Ингээд Тэс, Улаангом, Эрдэнэбүрэнд бүсчилсэн тэжээлийн аж ахуй байгуулж байсан. Ер нь ашиггүй зардал гаргаж байхын оронд орон нутагт нь тэжээлийн үйлдвэр байгуулах ёстой. Бид алдаагаа анхаарч засвал хөгжлийг авчирна. Тэгэхээр өвс, тэжээл бэлтгэдэг хувийн болон төрийн агентлаг байгуулах хэрэгтэй.

–Энэ цаг үед малчид хамгийн их шүүмжлэл хүртэж байгаа улс. Өвс тэжээлээ бэлдэх нь өөрсдийнх нь үүрэг гэх зэргээр бишгүй л зүхүүлж байгаа харагдах юм…

-Малаа хамгаалах нь малчны үүрэг мөн. Гэхдээ төрийн дэмжлэг зайлшгүй хэрэгтэй. Ер нь малчид мал аж ахуйдаа хөрөнгө оруулж сурах хэрэгтэй. Аливаа эрсдэлийг тооцохдоо цаг сайханд анхаарч авах арга хэмжээг төлөвлөх ёстой. Дээхнэ үед зудын үеэр бид хөдөөгүүр явж байхад отор нэрээр эзгүй тал газар гэрээ барьчихсан, хашаа байхгүй, өвс тэжээл ч үгүй хэцүү айл олон таарч байв. Тэр үед нэг айл 300-гаад хонь, ямаагаа үхүүлээд жалганд овоолчихсон байсан. “Ядаж та нар хонь, ямааныхаа 50-ийг нь худалдаад өвс, тэжээл авчихад яасан юм” гээд асуухад “Би мотоциколь авдаг л буруу болж” гэж байсан. Нөгөө айл нь 100гаад үхрээ үхүүлчихсэн байгаа юм. “Та нар 20, 30ийг нь зараад өвс тэжээл авсан бол өнөөдөр бүгд онд мэнд орчих байсан даа” гэхэд “Малаа хайрлаад” гэж ярьж байгаа юм. Яахав, малчин хүний сэтгэл тийм байдаг юм билээ. Гэхдээ малаасаа нарийлаад ийм эрсдэлтэй учирч байна гэдэг бол үнэхээр эмгэнэлтэй. Малаасаа харамлаад байгаа хэрнээ бусдаас юм авах гээд гараа тосоод сууж байгаа нь буруу. Тиймээс малдаа хөрөнгө оруулж сурах хэрэгтэй. Дээрээс нь хөдөө хүн бүл муутай байдаг. Нөхөр нь адуугаа хайгаад явчихсан. Гэртээ нялх хүүхдээ тэвэрч үлдсэн эхнэр нь үхэр, хониндоо явъя гээд ч чаддаггүй. Ийм л хэцүү юм билээ. Ер нь олон төрлийн мал маллах буруу юм байна. Зудын үеэр ам бүл цөөтэй айл үнэхээр хэцүү. Түлш байхгүй. Малчдад туслахдаа түлшний асуудлыг анхаармаар юм байна лээ. Тал хээрийн айлуудад аргал, хомоол ч олддоггүй. Малчид өөрсдөө санаачилгатай ажиллах хэрэгтэй. Мал аж ахуйн өвөлжилтийн бэлтгэлийг хангах стандарт гэж баймаар байна. “Нэг өрх хичнээн хэмжээний малтай байх юм. Хэдий хэмжээний өвс тэжээл зориулж бэлдсэн байх юм. Хашаа байр нь ямар байх юм” зэрэг бүс, бүсийн онцлогт тохирсон стандартыг баталж өгмөөр байна.

–Өнөө жилийн цас зуданд хорогдсон малын тоо 10 саяд хүрч болзошгүй гэж байна. Цаашид энэ тоо улам өсөх байх даа?

-Одоо урин цаг ирж цас ханзартал малаа ногоолуулах асуудал зайлшгүй хэрэгтэй. Тэр хүртэл улсаас дэмжлэг үзүүлж, ард олон ч хандив өгч байгаа юм байна. Одоо малч ажиллагаа хэрэгтэй. Залуу малчид олон болсон. Хашир туршлагатай ахмадууд цөөрсөн. Өнөөдөр манайд малчдын сургалт гэж алга. Сум болгонд малчны түр сургуультай болох хэрэгтэй. Улиралдаа нэг удаа баг, баг дээрээ сургалт явуулчихдаг. Номоо заахаас гадна малчдын арга ажиллагааг залуу малчдад эзэмшүүлэх нь чухал. Мөн мал аж ахуйн түүхий эдийн бэлтгэлийг боловсронгуй болгох шаардлагатай. Өнөөдөр ямааныхаа ноолуурыг авчихаад аймгийн төв дээр авчирч дуудлага худалдаанд орж байх нь зөв үү. Эсвэл суман дээрээ худалдах нь зөв үү гэдэг асуудал бий. Хуучин сум болгонд худалдаа бэлтгэлийн анги гээд агентууд байсан. Одоо байхгүй. Бодит үнэн гэвэл малчид хонио төхөөрчихөөд махыг нь аймаг оруулж худалддаг, ноосоо хаана өгөхөө мэдэхгүй ийм болчихоод байна. Иймд мал аж ахуйн түүхий эд бэлтгэлийн асуудлыг сумын түвшинд зохион байгуулах ёстой. Тэгж байж малчид чирэгдэлгүй болно. Одоо цаг дулаарна. Ямаагаа самнаж эхэлнэ. Малчид ноолуураа худалдах зорилготой, мал аж ахуйгаасаа хөндийрөөд байна шүү дээ.

-Монгол Улс 2022 онд түүхэндээ хамгийн олон мал тоолуулсан. Албан бус тоогоор 100 сая давсан гэж яригдаж байлаа. Гэтэл өнгөрсөн жилийн дүнгээр 60 сая гаруй мал тоолуулсан. Бүхэл бүтэн ийм их хэмжээний мал гэв гэнэт алга болчихсон. Тэр зөрүүг яагаад хэн нь ч ярихгүй байна вэ?

-Ер нь малын хорогдол, малын тооллого чинь үнэн гарахгүй байгаа юм шүү. Хөдөөгүүр айлуудаар яваад “Малаа тоолуулсан уу, мал чинь хээл хаясан уу” гэхээр тийм юм ер явдаггүй шүү дээ гэдэг байв. Мал тооллогын асуудлыг цэгцэлмээр байгаа юм. Малын хорогдол бодитой биш харагдаад байдаг юм билээ.Цаашид малын чанар бүтээмжийг нэмэгдүүлэхэд онцгой анхаарах хэрэгтэй.

Хэд хоногийн өмнө арга хэмжээнээс гарч ирэнгүүтээ цүнхээ уудлаад утсаа хартал арваад дуудлага ирсэн байв. Орохын өмнө хонхыг нь хаачихсан байсан болохоор тэр олон дуудлагыг мэдсэнгүй. Зарим нь бүр гурав, дөрвөн удаа залгажээ.
Ээж, дүү, ажлын хамтрагч, дэлгүүрийн худалдагч, сүлжээний бизнес эрхэлдэг хажуу айлын эмэгтэй, хөдөөнөөс ангийн хүүхэд хүртэл залгасан байлаа. Эхнээс нь бүгд рүү нь утас цохив. Олон залгасан байхыг бодоход их л яаралтай хэрэг гарч дээ гээд ангийнхаа хүүхдийн дугаарыг хийтэл дүүд, дүүд гээд ярьж байгаа дохио өгч байна.
Дараа нь ажил хэргийн шугамаар холбогдсон хүмүүс рүү залгатал утсаа Ээж авсангүй. Шинэ бараа ирэх тоолондоо ярьдаг сүлжээчин хөрш рүүгээ залгалаа. Өөдөөс тасалж байна. Орох тоолонд янз бүрийн юм асуугаад байдаг дэлгүүрийн худалдагч эгч рүүгээ залгалаа. “Өглөө ороход хүүхдийнх нь 1072 хувьцаан дансанд нь орж ирэхгүй байна. Мэддэг хүнээс асуугаад өгөөч гээд байсан. Тэгээд асуух гээд залгаж дээ. Тодруулчихсан хэлье байз” гээд залгатал бас л авсангүй. Аминд нь тулсан юм шиг л ар араасаа залгачихсан байсан тэр олон дуудлагатай буцаад холбогдох гэхэд бүгд л харилцуураа авсангүй. Харин хамгийн сүүлд залгасан дугаар маань нэг дуудуулаад л авч байна шүү. Энэ бол ээж. “Ээж нь охиноо ажилтай байхад нь залгачихсан уу” гэх дууг нь сонсоод хоолой зангираад явчихав. Ээжтэй өдөр бүр ярьдаг хэрнээ хачин их сэтгэл эмзэглэсэн мэдрэмж төрж билээ. Амьдралын жамаар найз нөхөд, ажил алба, харилцаа холбоо үргэлж өөрчлөгдөж байдаг. Харин ээж бол хүнд цор ганц. Тэд үр хүүхдээ залгах хүртэл утсаа ширтсээр сууж чадах тэвчээрийн эзэд. Тийм болохоор буцаагаад залгахад бушуухан шүүрэн авдаг билээ. Даанч хүмүүний богино амьдралд хэзээ ч ээжийнхээ дуудлагыг тасалж боломгүй гэдгийг хүмүүс хожим нь ухаардаг. Тиймээс ямар ч ажилтай байсан ээж, аавынхаа дуудлагад заавал хариу өгч байгаарай.
М.МӨНХ ЦЭЦЭГ

Нийтийг хамарсан гал түймэр, гамшгийн үед нисэх буудлын тусгай зориулалтын техникүүдийг дайчлан ашиглах бүрэн боломжтой ажээ. Энэ талаар нисэхийн доктор (Ph) Т.Батжаргалтай ярилцлаа.

-Саяхан газ тээвэрлэж явсан автомашин осол гаргаснаас болж урьд өмнө нийслэлд гарч байгаагүй аймшигтай явдал боллоо. Үүний улмаас олон хүний эрдэнэт амь үрэгдсэн.  Энэ үеэр бүхэл бүтэн ОБЕГ орон сууцны барилгын есөн давхараас дээш ассан галыг унтраах техникийн боломжгүй гэдгийг харлаа. Олон давхар орон сууц галд авалцахад зүгээр харж байгаад л шатаачихав. Гэтэл  Олон улсын нисэх буудлын өндөр хүчин чадалтай  гал унтраах машинууд байдаг гэв үү. Эдгээрийг нийслэл хот дотор нийтийг хамарсан ахуйн болон объектын гал түймрийг унтраахад ашиглаж болдог уу?

-Ер нь нийгэмд учирч байгаа нийтийг хамарсан гамшиг, гал түймэр, хорт хийн дэгдэлт, онц их хэмжээний агаарын бохирдол, олныг хамарсан гэнэтийн осол, байгалийн гамшиг үер ус, цас зудтай орон нутгийн ард иргэд, онцгой байдлын тангараг өргөсөн албан хаагчид бүхий л боломжоо шавхан тэмцээд ч хүч мөхөстөх тохиолдол гарч байна. Ийм аюул гамшгийг давж гарахад улс нийтээрээ нэгдэн тэмцэх хэрэгтэй. Ялангуяа төрийн байгууллагууд идэвх санаачилга гаргаж дотоод нөөц бололцоо, хүн хүчээ гарган зохион байгуулалтад орж хамтын хүчээр тэмцэх хэрэгтэй. Дараа нь иргэдэд учирсан хор хохирлыг барагдуулахад ч гэсэн нийгэм олон нийт хандив тусламж, сэтгэл санааны дэмжлэг үзүүлж ард түмнээрээ нэгдэн нягтрах хэрэгтэй л байгаа юм. Саяын гарсан шиг их хэмжээний объектын болон ахуйн гал түймэр нийслэлд тэр дундаа орон сууцны хороолол дунд гарахад Буянт-Ухаа нисэх буудлын галын машинуудыг нэмэлтээр гарган унтраалгаж байсан туршлага байдаг.

Би тодорхой баримт хэлье. 2008 оны долдугаар сарын 1-нд болсон үймээний үеэр жагсагчид Тусгаар тогтнолын ордон руу дайрч галдан шатаасан балмад хэрэг гарсан даа. Энэ галыг унтраахаар очсон  хотын гал командын автомашин техник хэрэгсэл үнэндээ хүчин мөхөстсөн. Тухайн үе бид ажил дээрээсээ энэ бүхнийг зурагтаар үзэж байв. Тэр өдрийн нислэгүүд ч явагдаад дууссан байсан л даа. Тэгэхэд миний санал болгосны дагуу манай ИНЕГ-ын С.Батмөнх дарга их зоримог шийдвэр гаргаж байлаа. Буянт-Ухаа Олон улсын нисэх буудлын Гал унтраах албаны “OSHKOSH” T-1500 маркийн АНУ-д үйлдвэрлэсэн гал унтраах хоёр автомашиныг нисэх буудлын хамгаалалтын бүсээс гадагш гаргаж МАХН-ын байр руу хөдөлгөсөн. Тэр өдрийн ээлжийн ахлагч Б.Мөнгөнжигүүр гал сөнөөгчдийг ахалж очсон юм. Манай техник хэрэгслүүдийг очиход гал хэдийнээ МАХН-ын байрны дээд давхарт авалцаж байв. Ингээд галыг 100 метрийн зайнаас шүршин  унтраасан юм шүү дээ. Энэ хоёр машин бол аюулд орсон агаарын хөлгийн галыг унтраах зориулалттай. Ус, хөөс, химийн хуурай нунтгаар цэнэглэгдсэн маш оновчтой хүчтэй шүршдэг өндөр хүчин чадалтай машинууд. Саяын шатсан цестирийг галын хөөсөөр л хучаад унтрааж чадна. Одоогоор БуянтУхаа нисэх буудал тогтмол нислэггүй, гал унтраах авран туслах албаны гал сөнөөгчид нь зөвхөн өдрөөр ажилладаг. Тэр хоёр “OSHKOSH” T-1500 машин бэлэн байдалд байдаг юм. Тэгэхээр, цаашид нийслэлд баригдсан өндөр барилгуудын ахуйн болон объектын томоохон хэмжээний болзошгүй гал түймрийг унтраахад одоо Иргэний нисэхэд ашиглаж байгаа гал унтраах хүчирхэг автомашинууд шиг галын техник хэрэгслүүдийг хотын гал командад авах хэрэгтэй гэж зөвлөмөөр байна. Эдгээр нь олон улсын нисэх буудлын стандарт, категор хангасан, Австри улсад үйлдвэрлэсэн машинууд юм.

-Хойшид нийслэлд баригдсан 20, 30 давхар өндөр барилга, объектод гал гарлаа гэхэд ийм машинууд гарсан галыг унтрааж хүчрэх үү, ер нь ямар техник төхөөрөмж нэвтрүүлэх хэрэгтэй вэ?

-Манай нөхцөлд тийм өндөр 20, 30 давхар барилгад гарсан галыг унтраахад газрын техникээр тэмцэж чадахгүй нь мэдээж хэрэг. Шаардлагатай шинэ техник технологийг нэн дариу нэвтрүүлж хүн хүчээ сургаж бэлтгэх хэрэгтэй. Орчин үед өндөр барилга, байгууламжид гарсан гал түймэрийг унтраахад нисдэг тэрэг ашигладаг. Нэн даруйдаа гэвэл энэ зориулалтаар ОХУ-д зохион бүтээгдсэн олон талын зориулалттай “Кa-32А11ВС” гэдэг давхар сэнстэй, таван тонн дүүжин ачаа даах чадвартай, дотроо усны банктай,  өндөр даралтын усан буутай нэмэлт цахилгаан мотортой нисдэг тэргийг ОБЕГ-т авч ашиглах хэрэгтэй. Эсвэл одоо манайд байгаа “Ми-8”, “Ми-171” маягийн 5-6 тонн ачаа тээвэрлэх даац сайтай нисдэг тэргэнд гал унтраах тусгай тоног төхөөрөмж нэмэлтээр суурилуулж байнгын бэлэн байдалд байлгаж энэ мэт болзошгүй гал түймрийг бага дээр нь газар авахуулалгүй агаараас шуурхай унтраах боломжтой. Буянт-Ухаа нисэх буудлаас хөөрсөн гал унтраах нисдэг тэрэг 8-15 минутын дотор л нийслэлийн аль ч өнцөгт хүрч чадна.

Ер нь ОБЕГ-т ой, хээрийн түймэртэй тэмцэхэд 10-25 гал сөнөөгчдийг багаж хэрэгсэл, хоол хүнстэй нь тээвэрлэх даац, багтаамжтай, олон талын зориулалттай нисдэг тэргээр хангаж өгөх хэрэгтэй. Энэ жил Франц Улсын засгийн газрын зээлээр ОБЕГ-т 24 сая еврогийн хөнгөлөлттэй зээл авах болсон гэж сонссон. Сангийн сайд болохоор 38.9 сая еврогийн зээлийг ОБЕГын тоног төхөөрөмж авахад зориулна гэж ярьж байна лээ. Тэгэхээр эдгээр зээлийг үр ашигтай зарцуулах хэрэгтэй. Франц улсад үйлдвэрлэдэг “АirBus Helicopter 332” маркийн даац сайтай том нисдэг тэргийг тэр зээлийн хөрөнгөөр авсан ч болно. Хамгийн гол нь өндөр ур чадвартай нисэх баг, инженер техникийн бүрэлдэхүүнийг сургаж бэлтгэх, дадлагын нислэг сургуулилалтыг сайн хийлгэж бэлэн байдалд байлгах хэрэгтэй. Өмнө Онцгой байдлын газарт “ЕС145С2” маркийн гурван нэгж, сургалтын зориулалттай “Cabri-2” нисдэг тэрэг нэг нэгж авсан байдаг. Эдгээр “ЕС-145С2” маркийн жижиг нисдэг тэргүүд нь ашиглалтын зардал бага. Бас багахан хэмжээний ослын газарт тусламж үзүүлэхэд  ач тустай. Олныг хамарсан томоохон хэмжээний аюул гамшигт авран хамгаалах ажиллагаа явуулахад учир дутагдалтай.

-Одоо осол болсон газар орчны агаарт хий тархаж агаарын чанарыг ихээр муутгасан гээд тэр орчмын сургууль, цэцэрлэг ажиллахгүй байгаа. Ингэхэд агаарын бохирдлыг бууруулах боломж, тоног төхөөрөмж техник манайд байдаг уу?

-Өвлийн улиралд төв Ази, Сибирь, Монгол орны агаар мандлын доод хэсэгт инверсийн үзэгдэл ажиглагддаг. Иймд салхигүй, агаарын хэвтээ чиглэлийн шилжилт хөдөлгөөн тогтдог. үүнийг дээр цагт “байнга”, “байнгатай байна” гэдэг байсан юм билээ. Иймд утаа хуримтлагдаж бохир агаар тогтоод байгаа юм. Биднийг хүүхэд байхад Улаанбаатарын агаар ийм ч бохир байгаагүй. Гэтэл одоо салхи гарахгүй л бол агаарын энэ бохирдол арилахгүй. Тэгэхлээр “газ” дэлбэрсэн гамшгийн орчинд нь зохиомлоор салхи үүсгэн бохирдсон агаарыг албадан хөдөлгөөнд оруулж  сарниулах хэрэгтэй. Саяын  хийн дэлбэрэлтийн улмаас хэдэн хоногийн турш энэ хэсэгт бохирдсон агаарыг сарниулахад ашиглаж болох техник төхөөрөмж Иргэний нисэхэд байна.  Тодруулбал, нисэх онгоц бууж хөөрөх нислэгийн зурвас, зам талбайн цас мөс цэвэрлэх зориулалттай “ТМС-65” хэмээх “Урал” машин дээр “МиГ-15” сөнөөгч онгоцны “ВКА1А” хөдөлгүүр суурилуулж тоноглосон тусгай зориулалтын автомашиныг ашиглаж болох юм. зөвлөлтийн зохион бүтээгчид нисэх онгоцны тийрэлтэд хөдөлгүүрээс гардаг асар хүчтэй халуун хийн урсгалын хүчийг ашиглан химийн зэвсэг хэрэглэсэн үед хорт утааг сарниулах, бохирдсон машин техникийн гадаргууг цэвэрлэж ариутгах зорилгоор энэ машиныг бүтээсэн байдаг. Мөн аэродром дээр их хэмжээгээр орсон цасыг цэвэрлэхэд, ялангуяа цас маш ихээр унадаг Сибирийн нисэх буудлууд, цэргийн аэродромуудад өргөнөөр ашиглаж ирсэн.

-Ийм машин манайд хичнээн байдаг юм бэ?

-ИНЕГ-ын мэдэлд гурван ширхэг байдаг. Буянт-Ухаа, Мөрөн, Дорнодын нисэх буудалд тус бүр нэг, нэг байгаа.

-Тэгвэл энэ их цас, зудтай үед зам харгуй гаргахад хамгийн  их хэрэгтэй эд байна шүү дээ. Яагаад ашигладаггүй юм бол?

-Ер нь бол цас, мөсийг халуун агаараар хуу үлээнэ. Тэр байтугай адуу зоогдсон өндөр цасыг  юу ч үгүй үлээх  хүчин чадалтай. Цас зуд нүүрлэж байгалийн гамшиг тохиосон газарт бэлчээрийн талбай хүртэл гаргаж болно. Цас их орохоор завханы загастайн даваа, Архангайн Цагаан даваа,  Эрдэнэтийн Хөшөөтийн даваа хаагдчихдаг шүү дээ. Хүний хөдөлгөөн ихтэй эдгээр даваануудад дээрх техникийг аваачиж зам гаргах бүрэн боломжтой. Гэвч ашиглалтын зардал нь их гээд ажиллуулахгүй хадгалсаар байгаа юм. “ТМС-65” машин дээр суурилуулсан “ВКА1А” тийрэлтэт хөдөлгүүрийг хөөрөлтийн их горим дээр нь ажиллуулахад нэг цагт 900 л “ТС” нисэх онгоцны шатахуун зарцуулдаг. Өндөр зардалтай гээд сул зогсоож байгаад ашиглалтгүй нэрийдлээр актлуулж хувьдаа авах гэж тодорхой хүмүүс завдаж байсныг нь миний бие таслан зогсоож байсан ч удаатай.

-Ямар учраас хувьчилж болохгүй гэж. агуулахад зэвэрч байхаар хувийн хэвшилд өгчихвөл илүү үр ашигтай юм биш үү. Энэ техникүүдийг өөр юунд ашиглаж болох вэ?

-Дээр хэлсэнчлэн эдгээр “ТМС-65” машинуудыг гэнэтийн их хэмжээний цас орж хөдөө орон нутгийн зам харгуй, уул даваа цас мөсөнд хаагдаж ердийн багаж техник, хүн хүч арилгаж дийлэхгүй хүчин мөхөстөх газарт ашиглаж болно. зөвлөлтийн “Урал” машин гэдэг бол их хэмжээний цас, мөс, намаг шавар устай бартаа саадтай газар туршигдсан, туулах чадвар асар өндөр. Гагцхүү тийрэлтэт хөдөлгүүрийг ажиллуулахад шаардагдах өчүүхэн хэмжээний шатахуун “ТС” (керосин)-ыг нь нийгмийн хариуцлагын хүрээнд нисэхийн компаниуд, нисэх онгоцны “ТС” шатахуун имфортлогч аж ахуйн нэгжүүд зохих хувиар хариуцах зэргээр шийдэж болно. Тэгэхээр “ТМС-65” автомашиныг ажиллуулдаг нарийн мэргэжлийн инженер, оператор, техникчдэд илүү цагийн ажлын хөлс, урамшуулал олгож, техник үйлчилгээг тогтмол хийлгэн асааж, ажиллуулж байнгын бэлэн байдалд төрийн өмчид байлгах шаардлагатай. Жишээлбэл, зүүн бүсийн автозам үе, үе цасанд хаагддаг. Тэр үед нь Дорнодын нисэх буудлаас, мөн баруун бүс болон Хангайн бүсийн зам даваа хаагдаж онц байдал тогтоосон үед Мөрөн нисэх буудлаас энэ “ТМС-65” машиныг дайчлан гаргуулдаг байж болно. Энд зөвхөн төрийн байгууллагууд хоорондын уялдаа холбоо, удирдлагуудын эх оронч сэтгэл зүтгэл байхад л шийдэж болох зохион байгуулалтын асуудал байгаа юм.

-Та энэ бүхнийг сайн мэддэг мэргэжлийн хүний нэг байж саяын газ дэлбэрсэн ослын үед яагаад дээрх техник хэрэгслүүдийг хэлээд гаргуулж болоогүй юм бэ?

-Надад тийм эрх мэдэл байхгүй л дээ. Тэгээд ч би шинэ он гарахын өмнөхөн орон тооны цомхотголоор ажлаас халагдсан. Ажилгүй яваа хүний үгийг хэн сонсох билээ. Би ажил албан тушаалтай байхдаа энэ мэт санал санаачилга гарган эрх бүхий хүмүүст хэлж зөвлөж л байлаа. Тухайлбал, би 2017 онд “ТМС-65” машинуудыг хөдөө орон нутгаас татан авч ирж техник үйлчилгээг нь хийлгээд өвөл хотын утаа агаарын бохирдол өндөр үед Баянхошуу, Дэнжийн 1000, зурагт, 100 айл, Долоон буудал гэх мэт тодорхой нэг байрлалд энэ машинуудаа нэгэн зэрэг ажиллуулж зохиомлоор салхи гарган бохирдсон агаарыг хөдөлгөөнд оруулж угаарын хийг саармагжуулах боломж байна гээд хотын ерөнхий менежер Т.Гантөмөр гуайтай уулзаж байсан юм. Миний саналыг Т.Гантөмөр дарга сонирхон дэмжиж Ус цаг уур, орчны шинжилгээний газарт очиж тэдний супер компьютерт “ТМС-65” машины техникийн үзүүлэлтүүдийг оруулж тооцоолол хийлгэж үзэхэд хоёр км.хавтгай дөрвөлжин талбай газрын тогтмолжсон агаарыг хөдөлгөөнд оруулна гэсэн урьдчилсан тооцоо гаргаж өгч байсан. үүнийг үндэслээд нийслэлийн утааны бохирдол хэт ихэссэн нэг газрыг сонгож туршилт явуулах ёстой болсон. Гэвч манай дарга нар шатахууны зардал их гарна гэх мэтээр шалтаглан дэмжээгүй. Хүнд суртал гарган аргацаасаар хаврын сар гарч утаа ч арилсан даа. Ингээд миний сэдэж хөөцөлдсөн ажил тэгсгээд орхигдсон. Энэ ажилд нэг их зардал хөрөнгө ороод байхгүй.