Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Ардчилсан намын улс төрийн зөвлөлийн гишүүн М.Чимэддоржтой ярилцлаа.

---

-УИХ-аар Баялгийн сангийн тухай хуулийг яаралтай горимоор хэлэлцэж эхэллээ. Энэ хууль батлагдсанаар эдийн засагт ямар үр өгөөжтэй вэ. Иргэдийн амьжиргаанд ямар бодитой өөрчлөлт орох вэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр баялгийн сан байгуулах зохицуулалттай болсон. Энэ заалт өнгөрсөн таван жилийн хугацаанд ажил болоогүй. Тиймээс, өнгөрсөн намрын чуулганаар Ардчилсан нам Тусгаар тогтнол үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн төсөл боловсруулан УИХ-д өргөн барьсан. Эрх баригч нам Ардчилсан намын өргөн барьсан төслийг хэлэлцэхгүй, зөвшилцөж нэгтгэсэн хуулийн төсөл өргөн барьж хэлэлцэхээр парламентад суудалтай намуудын удирдлагууд гарын үсэг зурсан. Харамсалтай нь эрх баригчид социализм байгуулах, баялгийн сан биш авлигын сан байгуулах хуулийн төсөл яаралтай горимоор оруулж ирлээ. Энэ төсөл батлагдвал төр улам данхайж, авлигадаа живнэ.

-Энэ сангийн хөрөнгийг өсгөж, арвижуулахын тулд ямар хүн удирдах ёстой вэ. Яавал улс төрөөс ангид байх вэ?

-Баялгийн сангийн удирдлага улс төрөөс хараат бус, мэргэжлийн хүн байх шаардлагатай.

Баялгийн сантай улс орнуудын сайн туршлага ч, олон улсын байгууллагуудын зөвлөмж ч ийм. Өөрөөр хэлбэл, шавхагддаг байгалийн баялгийг улс төрийн популизм, халамжид зарцуулбал хойч үе нь хоосон үлддэг. Тийм ч учраас Ардчилсан намын төсөлд баялгийн сангийн удирдах зөвлөлийг УИХ-аас байгуулж, удирдах зөвлөл нь сангийн хөрөнгийг шууд удирдахгүй зөвхөн хөрөнгийн менежмэнтийн мэргэжлийн баг ажиллуулах замаар сангийн хөрөнгийг өсгөх зохицуулалт тусгасан байсан. Харамсалтай нь МАН-ын төсөлд сангийн удирдлагыг яамд хариуцахаар тусгасан байгаа нь баялгийн санг ЖДҮ, Тариалан эрхлэлтийг дэмжих, Хөдөө аж ахуйг дэмжих зэрэг засгийн газрын тусгай сангуудтай адилхан болгож байна. Өнөөдөр Засгийн газар 25 тусгай сантай, бүгд хулгай нүүрлэчихсэн байна. Гэтэл байгалийн баялгийн орлогыг төвлөрүүлдэг гурван санг нэмж байгуулна гэсэн үг. Ийм учраас баялгийн биш авлигын сантай болох нь гэж байгаа юм.

-Танай намын боловсруулсан төсөлд Баялгийн сангаас юу, юуг санхүүжүүлэхээр тусгасан бэ?

-Баялгийн сангийн үндсэн зорилго бол шавхагддаг баялгийг ирээдүй үедээ зориулан хуримтлуулах, эрдэс баялгийн үнийн мөчлөгөөс эдийн засгаа хамгаалах, нийгэм, эдийн засгийн хөгжилд зайлшгүй шаардлагатай. Гэхдээ хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт татах боломжгүй дэд бүтцэд хөрөнгө оруулахад зарцуулагдах ёстой. Ийм учраас АН ирээдүй үедээ хуримтлуулдаг Ирээдүйн өв сан, Эдийн засгийн тогтвортой байдлыг хамгаалдаг төсвийн тогтворжуулалтын сан, хөгжлийг хурдасгах зориулалттай Хүртээмжтэй хөгжлийн сан гэсэн бүрэлдэхүүн сангуудтай байхаар төсөлдөө тусгасан. Гэтэл эрх баригчдын төсөл нь улс төрийн популист амлалтыг санхүүжүүлэхэд чиглэгдсэн, хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яамны сайд нь удирддаг хуваарилалтын сан байгуулахаар тусгасан байх жишээтэй. Өөр нэг онцлог бол эрх баригч нам төрийн өмчийн компаниудыг нэгтгэсэн нэг аварга том компани энэ орлогыг бүрдүүлэхээр хуулийн төсөлд тусгаж. Өнөөдөр “Эрдэнэс Монгол” компани төсвийн гадуур төсөв зарцуулдаг, ард түмнээсээ эрх авч сонгогддог УИХ-ын бүрэн эрхийг хэрэгжүүлдэг газар болж хувирсан. “Эрдэнэс Монгол” нөгөө талдаа холбогдохгүй төмөр зам, нөөц нь тогтоогдоогүй газар руу газрын тос дамжуулах хоолой барих ажлыг санхүүжүүлж, цаасан дээрх төрийн өмчийн компаниудын хувьцаа эзэмшигч болж олон арван тэрбумаар хийсэн зураг, ТЭЗҮ эзэмшдэг газар болж хувирсан. Төрийн өмчийн компаниудын ашигтай ажилласных нь ашгийг ашиггүй ажилласных нь алдагдалд шилжүүлдэг газар болсон. Ардчилсан нам үүнийг засахын тулд төрийн өмчийн компаниудад бүтцийн өөрчлөлт хийж, олон нийтэд нээлттэй компани болгон зохион байгуулах реформын төсөл оруулж ирсэн. Гэтэл эрх баригчид төрийн өмчийн компаниудыг нэгтгэн томруулж, нэмж төрийн өмчийн компаниуд байгуулах төсөл оруулж ирлээ. Энэ бол уул уурхай, боловсруулах үйлдвэрлэлийн салбараас хувийн хэвшлийг шахах бодлого гэж харагдаж байна.

-Гадаад орнуудад ядуу иргэдийнхээ эрүүл мэнд, боловсролд туслах зорилготой сангууд байдаг. Тэр санд хандивлагчдын нэрсийг олон нийтэд зарлах нь ч бий. Яагаад манайд ийм сангууд байж болдоггүй юм бэ?

-Өндөр хөгжилтэй орнуудад олон нийтийн санаачилагаар байгуулагдсан ашгийн бус үйл ажиллагаа явуулдаг сангууд байдаг. Манай улсын хувьд ийм сангууд байгуулагдаж үйл ажиллагаагаа явуулж, бэхжиж эхэлж байсан үе саяхан. Харамсалтай нь улстөрчид буянтны дүрээр сонгогчид дээр очихын тулд элдэв сан байгуулсаар жинхэнэ нийгмийн сайн сайхны төлөө ажилладаг сангууд нь дарагдаад байх шиг байна. Нөгөө талаас Засгийн газар нийгмийн хөгжлийг дэмждэг төсвөөс санхүүждэг тусгай сангуудтай байж болно. Гэхдээ өнгөрсөн хугацааны түүхээ харвал сан байгуулахаар тоночихоод байна. Тиймээс сангийн хөрөнгийн зарцуулалтыг тодорхой хуульчилж, ил тод байдлыг хангахгүй бол хулгайн сав л болох нь тодорхой.

-Ардчилсан нам энэ удаагийн сонгуульд ямар мөрийн хөтөлбөртэй оролцож байгаа вэ?

-Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөрийг гурван гол зорилтод авч үзэж болно. Юуны өмнө ардчилсан тогтолцоог бэхжүүлэх, төрөө чадавхжуулах. Өнөөгийн төрийн чадамжгүй байдлыг өөрчлөхгүйгээр, томоохон шинэчлэл хийхгүйгээр, чөлөөт хэвлэлийг дэмжихгүйгээр, иргэний эрхийг хамгаалдаг болгохгүйгээр ардчилал оршихгүй. Хоёрдугаарт, чөлөөт эдийн засгийг дэмжих. Монгол Улс сүүлийн найман жилд чөлөөт эдийн засгийн тогтолцооноос ухарч төрийн капитализм байгууллаа. Үр дүнд нь клептократик (хулгайн засаглал) төртэй боллоо. Төрийн алба нь чадвартай хүн ажиллах боломжгүй бага цалинтай, цалингаас өөр орлого олдог хүн л очдог болсноос яамдыг компаниуд хувьчлаад авчихлаа. Төр нь бизнес эрхэлж, хувийн хэвшлээ шахдаг боллоо. Уул уурхайгаас бусад салбарт өсөлт алга, харин ч зарим салбарт уналт ажиглагдах боллоо. Тиймээс хувийн хэвшил дээрээ суурилсан, бүтээмжийг урамшуулдаг чөлөөт эдийн засгийн тогтолцоогоо хөгжүүлэхэд анхаарсан хөтөлбөр боловсруулсан. Гуравдугаарт, шударга ёсыг сэргээн тогтоох. Монгол Улс авлигын индексээр найман жилийн хугацаанд 50 байр ухарлаа. Дэлхийн хамгийн авлигажсан улс боллоо. Эрх зүйт ёс уланд гишгэгдэж, эрх баригчдыг шүүмжилсэн хүн шоронд суудаг боллоо. Тиймээс шударга ёсыг сэргээн тогтоох бол өнөөгийн хамгийн чухал асуудал, сорилт болоод байна. Ардчилсан нам иргэнийхээ эрхийг хамгаалдаг, хуулийн өмнө хүн бүр ижил байх зарчмыг сэргээн тогтоох бодлогыг хөтөлбөртөө тусгасан.

-Энэ парламентын бүрэн эрхийн хугацаа дуусах гэж байна. Гэтэл чуулганы төгсгөлд чухал хуулиуд хэлэлцэж байгаа нь Монгол Улсыг хорлосон явдал боллоо гэсэн шүүмж бий. Ер нь ийм эгзэгтэй үед ямар ямар хуулиуд хэлэлцэж болохгүй вэ?

-Хоёр төрлийн хуулийг сонгуулийн өмнө яаран сандран хэлэлцэж болохгүй. Эхнийх нь засаглалтай холбоотой хуулиуд. Харамсалтай нь одоо УИХ-ын тухай, УИХ-ын хуралдааны дэгийн тухай хууль, Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуулиудыг хэлэлцэж байна. Эдгээр хуулиуд урт хугацааны үр дагавартай хуулиуд. Ялангуяа Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хуульд Цэцийн гишүүнийг хариуцлагад татах боломжгүй болгох зохицуулалт оруулж ирж байгаа нь сонгуулийн өмнө Цэцэд томилгоо хийж, хожим нь улс төрийн зорилгоор ашиглах үүд хаалга нээж байна. Энэ хуулийг өөртөө зориулж санаачилсан байж ч магадгүй гэсэн хардлага ч бий. Хоёр дахь нь сонгуулийн амлалт, мөнгө тараах эрх зүйн орчин бүрдүүлэх эрсдэлтэй хуулиуд. Өнөөгийн эрх баригчид ямар ч аргаар хамаагүй ялах ёстой, эрх мэдэлдээ үлдэх ёстой гэдгээ ил цагаан хэлдэг болсон. Сонгууль болдгоороо болно, Монголын амьдрал үргэлжилнэ. Баялгийн сангийн хуулийг ч сонгуулийн өмнө мөнгө тараах эрх зүйн орчин бүрдүүлэхэд ашиглах вий гэсэн болгоомжлол байна.

-Цагдаагийн албан хаагчид 13 настай охиныг хүчирхийлсэн гэх асуудалд танай намын зүгээс мэдэгдэл гаргажээ. Энэ талаар дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Бага насны хүүхэд хүчирхийлсэн нь жигшүүрт хэрэг. Энэхүү жигшүүрт хэрэгт татвар төлөгчдийн мөнгөөр цалинжуулж ажиллуулдаг, иргэдийн амгалан тайван байдлыг хамгаалах, хууль сахиулах үүрэгтэй цагдаагийн албан хаагчид холбогдсон нь аймшигтай хэрэг. Энэ бол цэвэр өнөөгийн төрийн дампуурлын илрэл. Тиймээс, гэмт хэрэгт шалгагдаж буй хүмүүс хуулийн дагуу шалгуулаад зохих хариуцлагаа хүлээх нь нэг асуудал. Мөн хууль сахиулах үүрэгтэй албан хаагчид ийм хэрэгт холбогдсоны төлөө холбогдох албан тушаалтнууд захиргааны болон улс төрийн хариуцлага хүлээх ёстой. Ингэж байж төрд хариуцлага, нийгэмд шударга ёс тогтоно.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Ж.Чинбүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Эмийн үнийн өсөлтийн шалтгаан, нөхцөлийг хянан шалгах түр хороо хэзээ тайлангаа тавьж, сонсгол хийх вэ?

-Гуравдугаар сарын сүүлчээр сонсгол хийе гэж төлөвлөж байсан боловч нотлох баримтууд саатуулж, мэдээлэл удаашруулах явдлууд байна. Хамаарал бүхий этгээдүүдийг шалгах явцад тоо нэмэгдэж байна. Нотлох баримтуудыг цулуулахад нэлээд цаг хугацаа орохын зэрэгцээ, саад болж байгаа зүйлүүд ч байна. Мэдээллүүдээ даруй өгөхгүй бол саад болж байгаа албан тушаалтнуудын нэрсийг олон нийтэд зарлана. Эмийн чанаргүй байдалтай хавсран нийлж байгаа улсуудыг олон нийтэд ил болгоно.

-Эмийн чанарын асуудал үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд яригдана биз дээ. Чанаргүй эмийг зах зээлд нийлүүлж байгаа ард түмнийхээ эсрэг хорлох ажиллагаа юм биш үү?

-Тэгэлгүй яахав. 2020-2024 онд бүрэлдсэн парламент олон асуудлаар шүгэл үлээж байна. Ард түмний сонсох эрхийг хангасан чухал хууль баталсан. УИХ-ын Хянан шалгах тухай хуультай болсноор 2022 оноос эхлээд нийгмийг хамарсан олон асуудлыг хөндөж ярих боломж бүрдлээ шүү дээ. Тухайлбал, Хөгжлийн банкны нээлттэй сонсголыг хийлээ. Дараа нь нүүрсний сонсголыг явууллаа. Хөгжлийн банкны сонсголын үр дүнд 2.3 их наяд төгрөгийн өр төлөгдсөн. Нүүрсний сонсгол хийснээр эдийн засаг долоон хувь өслөө. Хэдхэн хүн хуйвалдаад Монголын баялгийг яасан их идэж байсан байна вэ. Гэтэл эмнэлэг барья гэхээр төсөв байхгүй гэдэг. Энэ жил “Эрдэнэс Тавантолгой” компани 2022 оны ногдол ашгаа тараалаа. Хулгайгаа больчихвол Монгол Улс баян байгаа биз дээ. Гэтэл гуравхан сая хүнд очдог, Үндэсний аюулгүй байдлын чухал хэсэг болсон эмийг яагаад хяналтгүй хаячихав. Яагаад төр үүнийгээ зохицуулж чадахгүй байгааг судлах шинжлэх ажиллагаа явагдаж байна.

-Та монгол хүний эрүүл мэндийн томоохон баталгаа болсон эмийн асуудал дээр шүгэл үлээсэн. Импортоор орж ирж буй эмийн үнэ, чанарын талаар ямар ноцтой баримтууд цуглуулав?

-Манай зах зээл дээр яагаад чанартай эм байхгүй байгааг бид хянаж, шалгаж чадахгүй байна. Зах зээлд худалдаанд гарсан бүтээгдэхүүнүүдийг санамсаргүй түүвэрээр татаж аваад л үзэж байх хэрэгтэй. Гадаадад очоод ганц ханиадны эм уухад шинж тэмдгүүд нь хурдан дарагддаг. Монголдоо ирээд хэд хэдээр нь уусан ч нөлөөлөхгүй байна гээд хүн болгон яриад байна. Тиймээс манай зах зээл дээр байгаа эмнүүд чанартай юу гэдэгт ард түмэн эргэлздэг болжээ. Эм зүйч нар чанарын талаар ярихдаа “Эмийн дотор байгаа найрлага нь бүрэн байх. Гаж нөлөө үзүүлэхгүй байх ёстой” гэдэг. Эмч миний хувьд хэлэхэд энэ хоёр дээр нэмэх нь үр дүн чухал. Хүнээ эмчилж байна уу гэдэг нэг номерын асуудал. Эдгээр гурван үзүүлэлт байснаар эм чанартай байна. Тухайн эм үйлчлэх нөлөөлөл нь хэр сайн бэ гэдэг арга аргачлал нь ерөөсөө байхгүй. Үүнийгээ ч шийдээгүй. Тийм тогтолцоо технологи ч байхгүй. Орц найрлага, гаж нөлөөг нь шалгая гэхээр үндэсний гол гурван лабораторийн хоёр нь эвдэрхий. Дандаа гадны санхүүжилтээр авсан. Байгаа байшин нь түрээсийнх. Эзэн нь талбайгаа чөлөөл гээд шахчихсан. Доторх тоног төхөөрөмж нь хуучраад музей шиг болчихсон байна шүү дээ. Дөрвөн эгнээ тавиурын гурвынх нь дээр ажиллагаагүй гэсэн бичиг наачихсан байх жишээтэй. Үүнийг шинэчлэхгүй энэ олон жил юу хийж байгаа юм бэ.

-Эрүүл мэндийн салбарын төсөв нэмэгдсэн биз дээ?

-Өнөөдөр эрүүл мэндийн салбарын төсөв хоёр их наяд төгрөг болсон. Үүнээс 1.2 тэрбум төгрөг гаргаад тоног төхөөрөмжийг нь шинэчлээд янзлаад яваад байж болно доо.

Эндээс ямар дүгнэлт хийж болох вэ гэхээр эс үйлдэл. Эмийн чанарыг шалгадаггүй лабораторитой байх. Лаборатори нэртэй юм байж л байг гэсэн хандлага. Тэр дотор ажиллаж байгаа хэдэн сайхан залуус “Төсөв өгөөч, тоног төхөөрөмжөө шинэчилье” гээд л сууж байгаа нь үнэхэр хөөрхийлөлтэй. Цалин бага болохоор тогтвортой ажилладаггүй. Тогтолцоо нь өөрөө эмийн чанарыг шалгахгүй байя гэж байна.

-Импортоор авч байгаа эмийг орж ирэхэд нь шалгадаггүй юм уу?

-Мэдээж орж ирэхэд нь шалгаж байгаа. Гэхдээ зах зээл дээр байхад нь шалгая л даа.

-Манай импортлогчид 100 төгрөгийн үнэтэй эмийг 10 мянган төгрөгөөр зардаг гэсэн яриа байдаг. Танай түр хороо саяхан гаалийн боомтуудад ажилласан. Энэ үеэр эмийн үнэтэй холбоотой ямар зөрчил илэрсэн бэ?

-Нийтийн сонсгол дээр дэлгэрэнгүй ярина. Нэг жишээ дурдъя л даа. Сүүлийн үед Зүүн өмнөд Азийн эдийн засаг тэлж байгаа. Тухайлбал, Вьетнам улс байна. Эднийх эдийн засгийн чөлөөт бүстэй. Үйлдвэржилт ихтэй. Үүний зэрэгцээ эмийн үйлдвэрлэл асар хөгжиж байна. Тэндээс манайхан хямд үнэтэй эм их авчирч байгаа мэдээлэл байна л даа. Бид хөнгөлөлттэй эм гэдэгт оруулаад эмийн таац тавиад хөнгөлөөд байгаа. Энд 10 мянган төгрөгийн үнэтэй эмийг Вьетнамаас 300 төгрөгөөр авчирч байгаа. Энэ эмийг зах зээлд арав дахин нэмээд гурван мянган төгрөг болгоод зарахад хэн ч тоохгүй байгаа биз дээ. Тогтолцоо маань өөрөө ийм нөхцөлийг бүрдүүлээд байна. Хямдхан эм орж ирлээ гэхэд шударга өрсөлдөөнийхөө зарчмаар өртөг, зардлаа шингээгээд импортлогчид 30-40 хувийнхаа ашгийг тооцоолоод зарж болно доо. Гэтэл бүр хэд дахин нугалж зарна гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Ийм цоорхойнууд манай хууль эрх зүйн орчинд байгаад байна. Дээрээс нь тухайн үйлдвэрлэгч компаниас эксклюзив гэрээ аваад үнэ дээр өрсөлдөх боломжгүй болгоод байна. Ховор эм үйлдвэрлэгч компанитай эксклюзив гэрээ байгуулчихдаг. Тухайн компани энэ зах зээлд ганцаараа учраас үнийг жил болгон өсгөх боломжтой. 100 ам.доллар хүрэхгүй эм Монголын зах зээлд 500 ам.долларын үнэтэй болчихсон байх жишээтэй. Энэ бол хулгай биз дээ. Яавч шударга өрсөлдөөн биш. Хууль журам тогтоолыг ашиглан ганцаараа монопол тогтолцоог бий болгож байгаа нэг жишээ юм.

Ер нь эмийн үнийн өсөлтийг мэдэх их амархан. Ялангуяа өнөөдөр манайх “цахим Монгол” болно гээд том хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж байна. Инноваци, цахим бодлогын байнгын хороо 2020-2024 онд анх удаагаа байгуулагдсан. Үүнтэй холбоотойгоор Цахим хөгжлийн яамтай боллоо. Тэгэхэд манай Эрүүл мэндийн яам нэг ч цахим шилжилт байхгүй. Дэлхийн банкнаас 19 сая ам.доллараар цахим шилжилт хийе гэсэн боловч тендерээ зарлаж чадаагүй. Баахан хулгай луйвар хийсээр байгаад мөнгө нь буцаагдсан. Эмнэлгийн ажилчид нь гараараа компьютер дээр шивээд сууж байдаг. Нөгөө цахим хөтөлбөрийн давуу тал, үр өгөөж байхгүй. Засгийн газрын тогтоолоор 2020 оны наймдугаар сарын 29-нд Эм, эмнэлгийн хэрэгслийг хянан зохицуулах газар буюу эмийн агентлаг байгуулагдсан. 2021 оноос өдийг хүртэл таван дарга солигдсон. Яагаад тогтвортой ажиллаж болдоггүй юм бэ. Яагаад энэ газар гаалийн газартайгаа хамтраад тухайн эмийн компанийн мэдүүлж байгаа эм иргэдийн гар дээр хэдэн төгрөгөөр очиж буйг харуулж чадахгүй байна вэ. Хэнтэй сүлбэлдсэн хулгай яваад байгаа юм бэ. Цахимд тавьчихъя л даа. Хэн нь хэдэн төгрөг нэмж зардаг юм байна гэдгийг мэдэх боломжтой шүү дээ.

Эм ханган нийлүүлэх байгууллагууд гаалийн систем бүртгэл дээр мэдүүлэхдээ кг, тонн, литрээр нь тавьчихдаг. Тэгэхээр нэг ширхэг эм хэдэн төгрөгийн үнэтэйг ойлгохын эцэсгүй. Гаалийн мэргэжилтэй улсууд бүр ч ойлгохгүй. Тэгэхээр тэр системээс тухайн компанийн оруулж ирж байгаа эм ийм үнэтэй гэдгийг ард иргэдэд харуулах боломжгүй.

-Даатгалаар өгдөг эм, химийн эмчилгээний эмнүүдийн үр дүнд иргэд ам муутай байдаг юм билээ?

-Нөгөө л эмийн чанар шалгаж чадахгүй байгаатай холбоотой. Тиймээс Монголын зах зээл дээрх эм чанартай шүү гээд 100 хувь итгэлтэй хэлж чадахгүй. 2023 онд УИХ-аас тендерийн тухай хууль баталсан. Энэ хуульд эмийн чанар нэг номерт. Үнэ дараагийн асуудал гэсэн заалтыг оруулж өгсөн. Нэг ёсондоо үнэлгээ хийхдээ чанар нь 70 хувь, үнэ 30 хувь байх ёстой. Хуучин бол хямд үнэтэй эм байвал болно гэдэг байсан. Энэ бол өнгөрсөн 30 жилийн тогтолцооны алдаа. Лангуун дээр давснаас өөр хүнс байхгүй үед эмнэлгүүдийг юун эм дуслаар хангах манатай байв. Ганзгаар дуслын шингэнүүдээ хүртэл зөөж байсан үе. Тухайн үеийн тогтолцоог хувийн хэвшилд өгье. Эмийн хүртээмж хангалттай байж байг гэж үзсэн. Дээр нь хувийн хэвшилд өгчихөөр эмийн үнэ буурна гэсэн бодлого гаргаж байсан. Ингээд хувийн хэвшлийнхнийг 30 жилийн хугацаанд хямд үнэтэй эм олж ир гэдэг марафонд явуулсан. Хөгжлөөрөө биднээс ч дор байгаа орноос эм авчирч ард түмэндээ өгч байна шүү дээ. Тэгэхээр одоо энэ болохгүй байгаа тогтолцоогоо ширээн дээр ил гаргаж тавья. Нийтийн сонсголын давуу тал ердөө л энэ. Үүний дараа хаврын чуулганаар хэлэлцэх Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийн төсөл сонсгол дээр яригдсан зүйлүүд тусгагдаж ажиллах ёстой.

-Эмийн үнэд төр оролцох боломжтой юу. Тухайн импортлогч компани тэдэн хувийн ашиг харах ёстой гэдэг ч юм уу. Бусад оронд ямар туршлага хэрэгждэг юм бол?

-Гадаадын орнуудад бөөний худалдааны нэмэгдэл 20-30 хувь байна. Жижиглэнгийн худалдаа 30 хувиас илүү ашиг харж болохгүй гэсэн зохицуулалт байдаг. Харин үүнийг манай эмийн холбоод, ТББ-ууд эсэргүүцээд байгаа юм.

–Уламжлалтын эм, тангуудыг хянаж шалгах боломжтой юу. Хятадаас орж ирдэг эм тангууд Монгол Улсын эмийн бүртгэлд байдаг уу?

-Яг үнэнийг хэлэхэд, Монголд бүртгэлгүй эмийг гаалиар хянаж шалгаж чадахгүй байгаа. Иргэд гар цүнхэндээ, тээшиндээ эмнүүдээ барьж орж ирээд зараад байдаг. Тэрнээс Монгол Улс бас ч гэж эмээ бүртгэдэг орон. Уг нь иргэддээ ээлтэй байх гээд хүн болгоныг гааль дээр шалгаад байдаггүй. Гааль дотроо энэ эрсдэлтэй байж болзошгүй гэсэн хүнийг л санамсаргүй түүвэрлэж сонгож шалгадаг. Шалгахдаа эмчийн жортой байх юм бол гурван сарын хэрэглээний эм авч орохыг зөвшөөрч байгаа. Гэтэл тэр дунд будлиан их бий. Олон дахин хил нэвтрэх. Түүгээрээ дамжуулаад эмийн жортой гэж орох ч юм уу. Үүнийг хянадаг тогтолцоо байхгүй. Гааль, хил хамгаалах нь тусдаа болохоор тэр хүн хэдэн удаа, ямар хугацаанд хил нэвтрээд байгааг хянах боломж алга. Уг нь нэг систем дээрээ энэ хүн хэдэн удаа орж байгааг хардаг болох хэрэгтэй. Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа гадаадын эмнэлэг, эмч нар хаанаас эм оруулж ирж байгааг, эм нь Монгол Улсад бүртгэлтэй юу гэдгийг шалгах хэрэгтэй. Тэр байгууллагууд эм оруулж ирэхээсээ өмнө Монгол Улсын бүртгүүлж байх ёстой. Уламжлалт эмийн түүхий эдийн чанарыг шалгахдаа ургамлын, амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн доторх бохир зүйл, хүнд метал, антибиотикийн үлдэгдэл хэр байна, яг найрлага нь байна уу гэдгийг үздэг. Ийм үйл ажиллагаа хангалттай хийгдэж байгаа гэдэг нь нотлох баримтаар гарч ирэхгүй л байна. Тиймээс бид эмийн түүхий эдийн чанарыг сайн шалгах ёстой. Тендерийн хуулиндаа дотоодын үйлдвэрлэгчдэдээ давуу эрх олгоод байгаа. Тэгэхээр тэд маань бас хариуцлагатай байх нь чухал. Дэлхий нийтээр БНХАУ-аас эмийн түүхий эдээ авч байна. Тэр түүхий эдийн цэвэршилт дөрвөн зэрэгтэй. Нэг төвшин ахихад үнэ нь арван хувиар өсдөг. Тэгэхээр цэвэр бүтээгдэхүүн үнэтэй. Эм үйлддвэрлэгч компаниуд ийм сайн чанартай түүхий эд авч үйлдвэрлэдэг гэдгээ хэлмээр байгаа юм. Энэ тал дээр ДЭМБ-аас тавьдаг шаардлагыг хангахын тулд дотоодын үйлдвэрлэгч нар нэлээд хөрөнгө оруулалт хийх ёстой. Энэ шаардлагыг хангасан үйлдвэр манайд дөрөв, тавхан байна. Уг нь 27 үйлдвэрлэгч байдаг. Бусад нь хөрөнгө оруулалт хийх хүсэл байхгүй байна. Тэдний хийсэн эмийг нь аваад байна гэсэн үг. Аваад байгаа болохоор толгойг нь илээд байна гэсэн үг. Илээд байна гэдэг чинь тааруу эмийг ард түмэнд өгөөд байгаа хэрэг. Тэгэхээр төрийн бодлого асар чухал байна.

-Зах зээл дээрх хуурамч эмийг хянах боломжгүй байх нь ээ?

-Гаалийн мэдээллээр эмийн зах зээл дээр 630 тэрбум төгрөгийн эм эргэлдэж байна. Монгол Улсад хууль бусаар эм орж ирэхээр энэ зах зээл нэг их наяд төгрөг эргэлдээд байна шүү дээ. 350 тэрбум төгрөгийн бүртгэлгүй эм худалдаалагдаад байна гэсэн үг. Хэн дуртай нь сошиалаар эм зараад байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор Д.Амгалантай ярилцлаа.

---

-Дөрөвдүгээр сарын 1-нээс цалин, тэтгэвэр нэмэгдэнэ. Эдийн засагчийн хувьд та ямар суурьтай байна вэ?

-Энэ тэтгэврийн нэмэгдэл гэдэг бол Нийгмийн даатгалын сангаас олгож байгаа мөнгө. Энэ сан нь татвар төлөгчид, баялаг бүтээгчийн мөнгөөр бүрддэг сан л даа. Гэхдээ байнгын дутагдалтай явдаг, урт хугацаандаа тэтгэвэр, тэтгэмжийн ирээдүйн эх үүсвэр болох эсэх нь эргэлзээтэй байгаа сан. Энэ сангийн мөнгийг төсвийн мөнгө шиг замбараагүй улс төрийн популист амлалтаар зарцуулж, хуваарилж болдоггүй. Ирээдүйн хүн амын өсөлт, тэтгэвэр тэтгэмж авах иргэдийн тоо, насжилт, чөлөөт эх үүсвэрийг өсгөх, менежмэнт хийх орон зай зэргийг тооцоолж, төлөвлөж байж шийдэх ёстой байдаг. Харин манайх энэ тал дээр эсрэгээрээ хандах юм даа. Засгийн газрын сайд нарын мэдээлж байгаагаас харахад цэргийн алба хаасны тэтгэвэр авагчийн тэтгэврийн хэмжээг 100 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх, хувь тэнцүүлсэн тэтгэврийн доод хэмжээ 100 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх, халамжийн тэтгэвэр, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тэтгэмжийг 50 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх шийдвэр гарч байх шиг байна.

Тухайлбал, нийтээр нь 100 мянган төгрөг болгож нэмэгдүүлэхтэй холбоотойгоор төсөв дээр 130 гаруй тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр шаардлагатай. Энэ мөнгөний эх үүсвэрийг хэрхэхээс эхлээд асуудал шүү. Мөн нөгөө талдаа манай улсад нийт 1.1 сая хүн ажил хийдгийн 225 мянган төрийн албан хаагч байдаг. Тодруулбал, ажил хийж буй таван хүн тутмын дөрвийнх нь хувь заяа, ахуй амьдралыг юунд даатгаж байна вэ. Эдгээр хүмүүсийг цалинжуулагч хувийн хэвшлийнхэнд цалин нэмэх боломж байхгүй бол хоёр хүнийхээ нэгийг явуулахад хүрнэ. Энэ тохиолдлыг бодох л хэрэгтэй.

-Хүчний байгууллагуудын цалин хамгийн өндөр байна. Прокурорын цалин гэхэд бараг сарын 10 сая руу дөхөж байна, гэтэл багш, эмч нарын цалин бага хэвээр байгаад нийгэм бухимдалтай байдаг шүү дээ?

-Уг нь багш, эмч нарын цалин өндөр байвал бид, бидний үр хүүхэд чанартай боловсрол, хүртээмжтэй эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах юм даа. Харамсалтай нь үгүй юм. Өнөөдөр ажиллах хүчний урсгал Үндсэн хуулийн Цэц, Улсын дээд шүүх, Улсын ерөнхий прокурорын газар, салбар яамдууд Шүүхийн ерөнхий зөвлөл болон тэдгээртэй адилтгах төрийн байгууллагын ажлын албанд орох гэж зүтгэхээс илүүтэй сургууль, эмнэлэгт ажилд орох гэж зорьдог болсон энэ цагт, тэр нөхцөл хангагдсан үед бидний хөгжил зөв замд, дэлхийн жишигт нийцэх болов уу даа.

-Цалин тэтгэвэр нэмэх тоолонд татвар төлөгчдийн халаас нимгэрдэг. Энэ нь эдийн засгийн агуулгаараа иргэд болон хувийн хэвшлийнхэнд яаж тусдаг вэ?

-Товчхондоо тогтолцооны гажуудал. Өөрөөр хэлбэл цалин, тэтгэвэр нэмэх шалтгаан нь улстөрчдийн популист амлалтад бус эдийн засгийн үндэслэл, агуулгатай болсон цагт энэ олон нийгэм эдийн засгийн сөрөг үр дагаврууд нүүрлэхгүй болно. Зарим үр дагавраас дурдъя л даа. Төсөвт ирэх дарамт нэмэгдэнэ. Хаанаас энэ мөнгийг санхүүжүүлэх вэ гэдэг нь чухал асуудал. Төсөв нэгэнт өргөн баригдсаны дараа ийм асуудал оруулж нийгэмд маргаан дагуулж, сонгууль угтсан ажил хийж болохгүй. Өдрөөс өдөрт өсөж байгаа өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ ханшийн өсөлтийг улам өдөөх болно. Нэг талаас харахад тэтгэвэр, цалинг нэмэгдүүлсэн мэт боловч нөгөө талаасаа үүний нөлөөгөөр инфляци өсдөг зовлонг бид хэдий болтол амсах вэ. Ийм маягаар Нийгмийн даатгалын санд хариуцлагагүй хандаж ирсэн учир энэ сан хоосроход хүрсэн. Хэрэв ингэж хариуцлагагүй хандаагүй байсан бол сан нь тэтгэврээ тэтгээд, өсөөд явах боломж бүрэн байсан.

-Цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл үнийн өсөлтөд бас их нөлөөлөх юм?

-Иргэдийн бодит худалдан авах чадвар муудсаар, өмнөхөөсөө улам дордсоор байна. Энэ байдал нь монгол төгрөгийн ханш үнэгүйдэж цаас болоход хүргэлээ. Жишээлбэл, 2016 оны хоёрдугаар хагаст дундаж цалин тэр үеийн үндэсний статистикийн мэдээлснээр 888 мянган төгрөг байв. Энэ нь тухайн үеийн ханшаар тооцвол 445 ам.доллар гэсэн үг. Харин 2023 оны эцэст дундаж цалин 1.7 сая төгрөг гэж байсан. Энэ нь 480 ам.доллар орчим болж байна. Эндээс дундаж цалин тоон дүнгээр өссөн ч чанарын хувьд ямар ч өсөлтгүй нь харагдаж байна. Мөн 2016 оноос хойших энэ хугацаанд өргөн хэрэглээний гол нэрийн бараа бүтээгдэхүүний үнэ 98-200 хувь өслөө. Тухайлбал, талх 145 хувь, мах 130 хувь, гурил 140 хувь, элсэн чихэр 200 хувь гэх мэт өссөн нь бидний цалингийн чанар, төгрөгийн ханш ямар байгааг харуулж байна. Хамгийн гол асуудал төгрөгийн ханшаа хамгаалж чадахгүй бол хэчнээн цалин нэмээд үр дүнгээ өгөхгүйг ойлгох хэрэгтэй. Иймд төсөв мөнгөний бодлогоо уялдуулдаг, эдийн засгийн тооцоо, судалгаатай ажилладаг, санхүүгийн сахилга баттай болох хэрэгтэй.

-Ер нь Монголд хувийн хэвшил томорч чадахгүй байгаа нэг шалтгаан төрийн албан хаагчдын цалингийн нэмэгдэл мөн үү. Яагаад гэвэл тэдний төлөх татварын хэмжээ нэмэгддэг болохоор хувийн хэвшил ажилтнуудынхаа цалинг нэмж чадахгүй байна шүү дээ?

-Яг үнэндээ хувийн секторын хөгжил, өсөлт ярих хэцүү. Яагаад гэвэл төрөөс хувийн хэвшил хэтэрхий хараат. Манай төр хөгжих боломжийг нь булаадаг. Төр өөрөө бизнес хийдэг гэх үү дээ. Ямар нэгэн байдлаар хамтрахгүй л бол нухчуулна гэхэд болно. Хар л даа. Хямд санхүүгийн эх үүсвэр олдох, олдохгүй нь төрөөс хамаарна. НДШ, татварын дарамт нь давшгүй. Дээрээс нь ажиллах хүчний хомсдол өдрөөс өдөрт хүнд байна. Чөлөөт өрсөлдөөнөөс, өөрөөс үл хамаарах өсөн нэмэгдэж байгаа зардлаа даагаад амьдарна гэдэг бол бизнесийн хувьд хүнд даваа. Том бизнесийн тухай бүр ч ярилтгүй.

-Нөгөө талд төрийн албан хаагчид, тамгын газрынхан, тэр дундаа хүчний байгууллагын цалин өндөр байдаг болохоор хүмүүс төрд орж ажиллахыг илүүд үздэг болжээ?

-Энэ дөрөвдүгээр сарын 1-нээс төрийн бүх албан хаагчдын цалинг 10 хувь нэмэх. Суманд ажиллаж байгаа төрийн захиргааны болон үйлчилгээний алан хаагчдын үндсэн цалингийн 40 хувийн нэмэгдэл олгох. Харин аймгийн төв болон нийслэлийн алслагдсан гурван дүүрэгт бол 20 хувийн нэмэгдэл олгохоор болж байх шиг байна. Энэ мэтчилэн нэмж байгаа учир төрд ажиллах дуртай байлгүй яах вэ. Гагцхүү төсөв маань энэ ачааллыг хэрхэн даах бол гэдэг л байна. Харин сонгууль болоод дуусна. Амьдрал үргэлжилнэ. Гадаад дотоод эдийн засгийн шок тийм ч таатай бус л байх шиг байна.

-Өнөөдөр иргэд яг хэдэн хувийн татвар төлж байгаа бол?

-Өнөөдөр иргэн, аж ахуйн нэгж нь үйл ажиллагаанаас хамаарч 11 албан татвар, 14 төлбөр, гурван хураамжийг төлдөг. Үйл ажиллагаанаас хамааран татварын төрөл, хувь хэмжээ өөр өөр.

Жишээлбэл, зээл аваад бизнес эхлүүлбэл, НӨАТ, ААНОАТ, ХХОАТ, Гаалийн татвар, НДШ, зээлийн хүү, түрээс гэх мэт 75- 80 хувийн татвар төлөх болж байна.

-Дансны орлогод нэг хувийн татвар ногдуулна гээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ. Энэ нь хувь хүний дансаар орсон гүйлгээ болгонд хамаатай гэсэн үг үү?

-Хувь хүний хувьд өмнө нь олсон орлогоосоо зардлаа хасаад үлдсэн дүнгийн 10 хувийг татварт төлж ирснийг өөрчилж заавал зарлагын баримт цуглуулахгүй. Нийт орлогоос хэмжээ хамаарахгүйгээр үйл ажиллагааны орлоготой иргэд нэг хувийг татварт төлөх боломжтой болж буй явдал юм. Иргэн нэг бол нийт борлуулалтын орлогоосоо нэг хувиар төлөх эсвэл нийт борлуулалтын орлогоос хууль тогтоомжид заасан нөхцөл шаардлагыг хангасан зардлаа хасаад ашгаасаа 10 хувиар татвар төлөх үү гэдгээ сонгож болно гэсэн үг.

-Ингэхээр дансны гүйлгээ багасч далд эдийн засаг улам ихсэх юм биш үү?

-Бэлэн бус төлбөр тооцооны хэлбэрээс татгалзах бэлнээр гүйлгээ хийх хандлага өсөхийг үгүйсгэхгүй. Хамгийн ноцтой зүйл нь энэ хуулийг хэрэгжүүлэгч нь хэн гэдгээс хамаарч зөрчил, үл ойлголцол үүсэх өндөр магадлалтай. Тухайлбал, дансны гүйлгээ бүрээс татвар ногдох эсэхийг ялгах, нотлох тал дээр, гүйлгээ давхардалтыг тогтоох тал дээр тун хянуур байх шаардлагатай. Дээр нь иргэд санхүүгийн баримт цуглуулах, нотлох тал дээр санхүүгийн мэдлэг тун тааруу. Тиймээс хугацааны эцэст баахан торгууль, чирэгдэл үүсэх вий гэдэгт байгаа юм.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“

 

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны Нийгмийн даатгалын бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Б.Батжаргалтай ярилцлаа.

---

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийн төслийг танай яамнаас боловсруулаад, улмаар Засгийн газраас УИХ-д өргөн барьсан. Энэ хуулийн онцлог, ач холбогдлын талаар эхлээд ярихгүй юу?

-Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар баримтлах бодлогод “Монгол Улс олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоо руу шилжинэ” гэсэн зорилт тавьсан. Мөн алсын хараа 2050, Монгол Улсыг хөгжүүлэх 2020-2024 оны хөтөлбөрт бас тэтгэврийн тогтолцоог олон давхаргат болгоё, улсын тэтгэврийн ачааллыг багасгая гэсэн зорилтуудыг тусгасан байгаа. Энэ хүрээнд манай яам нийгмийн даатгалын багц хуулийг батлуулах ажлын хүрээнд Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийн төслийг боловсруулж, Засгийн газраар хэлэлцүүлэн УИХ-д 2021 онд өргөн мэдүүлсэн.

Манай улсад хувийн нэмэлт тэтгэврийн тогтолцоо зайлшгүй хэрэгтэй. Яагаад гэвэл гадаад улс орнууд тэтгэврийн тогтолцоондоо хоёр төрлийн өөрчлөлтийг хийж байгаа. Одоо тэтгэвэрт гарч байгаа хүмүүс зөвхөн улсын тэтгэврийн сангаас тэтгэвэр авч байгаа. Яваандаа улсын сан ачаалал даахад хүнд болно гэж судлаачид үздэг. Тиймээс энэ зах зээл дээр хувийн хэвшлийг оруулж ирэх хандлага дэлхий нийтэд сүүлийн 20 жил маш идэвхтэй явж ирлээ. 2022 оны байдлаар 32 улс олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоог нэвтрүүлээд явж байна. Хамгийн сүүлд 2023 онд БНХАУ хувийн нэмэлт тэтгэврийн тогтолцоог нэвтрүүлсэн байгаа.Энэ үүднээс манай улс дэлхийн жишгийн араас дагаж явъя гээд уг хуулийн төслийг өргөн мэдүүлсэн. Дээр нь Дэлхийн банк, Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага зэрэг олон улсын байгууллагууд манай улсыг тэтгэврийн тогтолцооныхоо ачааллыг задлах хэрэгтэй гэж байнга зөвлөсөөр ирсэн. Ингээд Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийг өргөн мэдүүлсэн. Өнгөрсөн оны хаврын чуулганаар энэхүү хуулийн төслийг хэлэлцэхийг нь дэмжсэн. Мөн Нийгмийн бодлогын байнгын хороон дээр зарчмын зөрүүтэй саналуудаа хэлэлцээд дууссан. Оны өмнө Эдийн засгийн байнгын хороо хэлэлцээд зарчмын хувьд дэмжсэн байгаа.

-Энэ бол Монголд анхдагч хууль. Тэр утгаараа даатгуулагчдад ямар боломж байгаа вэ. Бас эрсдэлийг нь хэрхэн тооцсон бэ?

-Хэрэв энэ хууль батлагдвал даатгуулагчид хувийн тэтгэврийн сангуудад нэмэлтээр сайн дураараа хандаж, гэрээ байгуулах эрхтэй болно. Зарим улсын туршлагаас харахад “Улсынхаа тэтгэвэртээ даатгуулахгүй байж болно. Хувийн тэтгэврээ сонгож болно” гэж хуульчилснаас болж нэлээд алдаа гарсан юм билээ. Улсын тэтгэврийн сан, хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн хооронд өрсөлдөөн болж нэлээд асуудал гарсан байх жишээтэй. Тиймээс манайд зөвлөж байгаа олон улсын байгууллагууд “Сайн дураар улсын тэтгэврийн даатгалаас гадна нэмэлтээр даатгуулах нь зөв” гэж байгаа юм. Насны хувьд 18-аас тэтгэвэрт гарах хүртэлх насны хүмүүс даатгуулах эрх нь нээлттэй гэж хуульд тусгасан.

Хуулийн төслийг боловсруулахдаа хувийн хэвшлүүд, ажил олгогчид, Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо зэрэг олон талтай хамтарч ажилласан. “Энэ хуулийг батлуулахад ямар нэг саад тотгор байхгүй. Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн хуультай болъё. Хяналтад оруулъя” гэж нэгдсэн. Яагаад гэвэл одоо хувийн тэтгэврийн сангийн шинж тэмдэг хадгалсан үйл ажиллагааг зарим компаниуд явуулаад байгаа. Тэд Компанийн тухай хуулиар, ТББын зохицуулалтаар үйл ажиллагаа явуулаад хүмүүсээ аль хэзээнээс татаад эхэлчихсэн. Тэгэхээр хуультай болгоод хяналтыг нь сайжруулаад, нээлттэй болгох ёстой.

-Одоо хөдөлмөр эрхлэгч, ажил олгогчид нийлээд 17 хувийн тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлж байгаа. Тэгэхээр хувийн нэмэлт тэтгэврийн тогтолцоо хэрэгжээд эхэлбэл одоо төлж байгаагаасаа хуваалцах юм уу. Эсвэл нэмэлтээр төлөх үү?

-Нэмэлтээр сайн дурын даатгал учраас одоо улсад төлж байгаа 17 хувийн шимтгэл нь хэвээрээ байна. Дээр нь нэмээд хувийн тэтгэврийн сантай гэрээ хийхдээ тохиролцоно гэсэн үг. Ингэхдээ хоёр хувилбар санал болгоно. Эхнийх нь цалин хөлснийхөө дүнгээс хувьчилж нэмэлтээр шимтгэл төлж болно. Эсвэл тогтмол мөнгөн дүнтэй байж болно. Хуулийн төсөлд энэ талаар хатуу тэдэн хувь гэж заагаагүй. Гэрээний харилцаа учраас нээлттэй орхисон. Олон улсад хувийн тэтгэврийн сангийн хамгийн гол хөшүүрэг бол татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт байдаг юм билээ. Жишээлбэл, арван ажилтантай ажил олгогч байя гэж бодъё. Компанийн эзэн хоёр сайн ажилтнаа хувийн тэтгэврийн даатгалд хамруулъя гээд дэмжээд өөрсдөө тодорхой хэмжээний мөнгө төлөөд даатгууллаа гэхэд тухайн гарсан зардалд татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлэх боломжтой. Олон улсад бол тэр төлж байгаа зардлыг татвар ногдох орлогын бүрэлдэхүүнээс, нийгмийн даатгалын шимтгэлийн орлогод ногдох орлогын бүрэлдэхүүнээс хасдаг юм байна. Тэгж байж ажил олгогч хөнгөлөлт эдлээд хүмүүсээ дэмждэг. Манайх тэр зарчмын дагуу хуулиа боловсруулсан. Нэг ёсондоо таны төлж байгаа шимтгэл нийгмийн даатгалын төлөх шимтгэлтэй давхцахгүй, чөлөөлөгдөнө. Мөн ХХОАТ-аас, байгууллага бол ААНОАТаас чөлөөлөгдөөд явна. Тухайн байгууллага шинэ зах зээлийг дэмжсэн гэдэг агуулгаараа энэ хуулийн амин сүнс оршиж байгаа.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн санд үүссэн мөнгийг хэн удирдах вэ?

-Энэ мөнгө аюулгүй бас өсч байх ёстой. Үүнийг хэн удирдах вэ гэдэг дээр хуулийн төсөлд сонгодог хөрөнгө оруулалтын харилцааг тусгасан. Тэр нь юу вэ гэхээр тэтгэврийн сан хөрөнгө оруулалтын менежмэнтийн компани буюу мэргэжлийн хөрөнгө удирддаг компанитай гэрээ хийгээд хөрөнгөө итгэмжлэн удирдуулахаар хуулинд оруулсан. Энэ хоорондын харилцааг Санхүүгийн зохицуулах хороо байнга хянаж явна. Тэтгэврийн хөрөнгөтэй холбоотой өдөр тутмын гүйлгээг Кастодиан гэдэг байгуулага нэг бүрчлэн бүртгэх юм. Иргэн Дорж шимтгэлээ шилжүүллээ. Тэр шимтгэл нь хөрөнгө оруулалт руугаа гарлаа. Ямар өгөөж олсон гээд бүх гүйлгээг нь тухай бүр бүртгэж хянана.

Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн аюулгүй найдвартай байдлыг нэг номерт тавьж өгнө. Энэ мөнгийг даатгуулагч нэг, хоёр жилийн дараа авахгүй. Хорь, гучин жилийн дараа ашиглана. Тийм учраас нэгдүгээрт, сангийн хөрөнгө бүрэн бүтэн байх ёстой. Хоёрдугаарт, үнэ цэнээ алдаагүй байх. Гуравдугаарт, өгөөжөөр өссөн байх ёстой. Энэ дарааллаар хуулийн төслийг боловсруулсан. Хөрөнгө оруулалтын менежмэнтийн компани буюу мэргэжлийн байгууллага тэтгэврийн сантай гэрээ байгуулж ажиллана. Өдөр тутмын хөрөнгийг нь удирдана. Хийж байгаа бүх гүйлгээг нь дээр хэлсэнчлэн Кастодиан байгууллага тусад нь бүртгэж хөтөлнө. Хувийн тэтгэврийн сан, хөрөнгө оруулалтын менежмэнтийн компани, Кастодиан гурав тулгын чулуу шиг бие биенээ хооронд нь хянах юм.

-Даатгуулагчид хуримтлуулсан мөнгөнөөс ашиглах боломжтой юу?

-Даатгуулагч нэг удаа нийт цуглуулсан хөрөнгийнхөө 30 хүртэлх хувийг боловсрол, эрүүл мэнд, ипотект зарцуулж болно гээд хуулийн төсөлд заасан байгаа. Энэ бол таны ирээдүйд хүртэх тэтгэвэрт зориулсан мөнгө учраас бүгдийг нь зарцуулах боломжгүй. Нэг удаа 30 хүртэлх хувийг нь дээрх гурван чиглэлээр зарцуулах боломжтой байхаар хуулийн төсөлд тусгасан.

-Хувийн нэмэлт, тэтгэврийн сангаас тэтгэвэрт гарах насыг нь хэд байхаар тооцоолсон бэ?

-Улсынхаа тэтгэвэрт гардаг настай адилхан. Эмэгтэй 55, эрэгтэй 60 нас хүрээд тэтгэвэр гарахтай зэрэгцээд хувийн тэтгэвэрээс тэтгэвэр авах эрх нь үүснэ. Тэтгэврээ гурван янзаар авах сонголттой. Нэгдүгээрт, хуримтлуулсан тэтгэврээ бөөнд нь нэг удаа авч болно. Ингэхдээ заавал холбогдох татвар төлөх юм. Хоёрдугаарт, цуглуулсан мөнгөө 10 жилээр хувааж авч болно. Ингэж авбал татваргүй. Гуравдугаар ангилал нь насан туршдаа буюу бурхан болтлоо авах. Эсвэл хувийн тэтгэврийн санд нь 20 сая төгрөгийн үлдэгдэл байлаа гэхэд “Эхлээд таван саяыг нь бөөнд нь авчихъя. Үлдэгдэл 15 саяыг нь 10 жилдээ хуваагаад авъя” гэж болно.

-Иргэд насан туршдаа нэмэлт тэтгэвэр өгч, өгчихөөд яг тэтгэвэрт гарах үед хуримтлал үүсгэж байсан компани дампуурчихвал яах вэ. Хуучны хадгаламж зээлийн хоршоод шиг дампуурчихвал хохирлыг нь хэн хариуцах бол?

-Хуулийн төсөл энэ талаар маш нарийн зохицуулалтууд оруулж ирсэн байгаа. Жишээлбэл, сангийн үйл ажиллагаа эрхлэгч компанид “Та энэ хүний мөнгийг аваад удирдахдаа заавал баталгаат өгөөж өгнө шүү” гэж зааж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, жил бүр Монголбанкны бодлогын хүүтэй тэнцүү хэмжээний өгөөжийг даатгуулагчдадаа заавал өгөх ёстойг хуульчилсан.

Хэрэв өгч чадахгүй бол дүрмийн сангаасаа төлнө. Магадгүй дүрмийн сангаасаа төлж чадахгүй бол тухайн сан дээр тусгай комисс ажиллана. Шууд үйл ажиллагаанд нь хяналт тавиад, зогсоож тусгай зөвшөөрлийг нь түдгэлзүүлнэ. Том хэмжээний алдагдал болохоос өмнө барина гэсэн үг. Энэ бол нэг, хоёр сарын дотор шийдэгдэх ажил. Үүнийг Санхүүгийн зохицуулах хороо индикаторуудаараа байнга хянаад явна. Хэрэв зөрчлөө арилгачихвал үйл ажиллагааг нь хэвийн болгоно. Харин арилгахгүй бол татан буулгах арга хэмжээ авахаар хуулийн төсөлд тусгасан.

-Дүрмийн сангийн хөрөнгийг яаж тогтоож байгаа вэ?

-Одоогоор хуулийн төсөлд 20 тэрбум төгрөг байхаар тусгаад байгаа.

-Даатгуулагч тэтгэврээ авч чадалгүй нас барчихвал яах вэ?

-Мэдээж өвлөлийн харилцаа үүсч байгаа. Хуулинд хоёр төрлийн өвлөгч байна гэж зааж өгсөн. Нэгдүгээрт, эрх залгамжлагч. Гэрээгээ анх байгуулахдаа тэтгэврээ хэнд өвлүүлэхээ шууд зааж өгнө. Тэр хүн нь хэн ч байж болно. Үр хүүхэд, гэр бүл, хамаатан садан, найз нөхөд ч юм уу.

Эсвэл заасан эрх залгамжлагч нь нас барсан тохиолдолд шууд өвлөлийн харилцаа үүснэ. Иргэний хуулиар тухайн хүний тэтгэврийг хэнд өвлүүлэх вэ гэдгийг шийдэх юм. Энэ бол хуулийн бас нэг амин сүнс нь.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сан нь банкинд мөнгөө хадгалахаас ямар давуу талтай вэ?

-Банкны хүүгийн хадгаламжийн орлогоос татвар авдаг Тэгвэл хувийн нэмэлт тэтгэврийн сан бол татвараас бүрэн чөлөөлчихнө. Бас банкин дахь хадгаламж өөрөө тогтвортой биш. Иргэн хадгаламжинд хийсэн мөнгөө нэг аваад, нэг хийгээд явдаг. Эсвэл хадгаламжаа шууд цуцлаад мөнгөө зарцуулчихдаг. Таван жилийн дараа хадгаламжгүй байх ч тохиолдол өндөр шүү дээ.

-Тэтгэврийн зээл авах боломж бүрдэх үү?

-Энэ бол тэтгэврийн бүтээгдэхүүн учраас тийм боломж байхгүй.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн үйл ажиллагаа явуулах компанид ямар шалгуур тавьж тусгай зөвшөөрөл олгох вэ?

-Компанийн тухай хуулиар ХХК үүсгэн байгуулна. Үйл ажиллагаагаа явуулаад нэр хүнд бүхий байгууллагаар аудитын тайлангаа гаргуулж баталгаажуулсан байхыг шаардаж байгаа. Дүрмийн сангийн 20 тэрбум төгрөгийг зээлээр бүрдүүлээгүй байх, ямар нэг банкны хар дансанд орсон мөнгө биш байх зэрэг шалгуур тавьсан. Удирдах бүрэлдэхүүнд бас хатуу шаардлага тавина. ТУЗ болон Гүйцэтгэх удирдлагад ажиллах хүн ямар шалгууртай байхыг хүртэл хуульчилна. Урьд нь банк дампууруулж байгаагүй байх, хугацаа хэтэрсэн өр зээлгүй, ял шийтгэлгүй хүн санг удирдана. Дараа нь Санхүүгийн зохицуулах хорооноос тусгай зөвшөөрөл авсан байх зэрэг шалгууруудыг тавьж байгаа. Ийм хуулийн төсөл өргөн баригдаад хэлэлцэгдэхэд бэлэн болсон байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ