Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Ерөнхийлөгч Ц.Эл­бэг­дор­жийн
БНАСАУ-д хийж буй тө­рийн айлч­лал хийж байгаа. Айлч­лалын та­лаар Онц бө­гөөд бүрэн
эрхт Элчин сайд, Ний­гэм, улс тө­рийн шинж­лэх ухаа­ны доктор Ж.Ломбо­той ярилцлаа.

-Манай улсын Ерөн­хийлөгч БНАСАУ-д
айл­чиллаа. Манай хоёр ул­сын харилцааны түү­хэн замнал хэрхэн үр­гэлжилж ирсэн
тухай сонирхуулахгүй юу?

-Монгол Улс болон БНАСАУ эртний уламж­лалт харилцаатай орон.
Манай улс ЗХУ-ын да­раа­­гаар 1948 онд Умард Солонгостой дипломат харилцаа тогтоосон
түүх­тэй. Хоёр орон харилцан тус­гаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрч, дипломат ха­рилцаа
тогтоож, 1951 онд хоёр талдаа Элчин сай­дын яамдаа нээсэн юм. Өнгөрсөн хуга­цаанд
хоёр орны харилцаа улс төр, соёл урлаг, эдийн засаг, худал­дааны гээд бүхий л салбарт
хөгжиж ирсэн. Янз бүрийн түүхийн нуга­чааг даван туулсан гэхэд болно. Умард Солонго­сын
Удирдагч Ким Ир Сен манай улсад 1956, 1988 онд айл­чилж бай­сан. Түүнээс хойш
2007 онд БНАСАУ-ын төрийн тэргүүн, Ардын дээд хур­лын тэргүүлэгчдийн дар­га Ким
Ён Нам айлчилж бай­лаа. Харин манай ул­саас 1956 онд Ю.Цэдэн­бал дарга, 1986 онд
Ж.Бат­­мөнх дарга, 2004 онд Ерөн­хийлөгч Н.Бага­банди, 2003 онд Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр
нар БНАСАУ-д айлчилсан юм. Энэ удаад Ерөн­хий­лөгч Ц.Элбэгдорж өндөр хэмжээний төрийн
айлч­лал хийж байна. Үүнчлэн хоёр орны төр засгийн тэргүүтнүүд, Гадаад хэр­гийн
сайд нар тогтмол айлчилж байсан. Дээр дурдсан айлчлалуу­дын үеэр хоёр орны эрх зүйн
үнд­сийг бататгасан, олон арван гэрээ хэлэлцээр байгуулсан байдаг. 1990-ээд онд
социалист систем задрахад хоёр орны эрх зүйн үндсийг өнөөгийн олон улсын харилцааны
нөхцөл байдалтай уял­дуу­лан шинэчлэх, өөрч­лөх, засварлах шаард­лага гарсан юм.
Үүний үндсэн дээр мөн Засгийн газар хоорондын гэрээ хэлэлцээ­рийг шинэчлэн байгуулсан.

-Ерөнхийлөгчийн хувьд төрийн тэргүүнээр
хоёр дахь удаагаа сонгогдоод гадаад оронд хийж буй анхны төрийн айлчлал БНАСАУ.
Айлч­лалын зорилго, ач холбогдол нь юу байв?

-Тийм ээ, Ерөнхийлөгчийн гадаад улсад
хийж буй анхны айлчлал нь энэ юм. Умард Солон­госын хувьд ч шинэ удирдагчтай болсноор
тус улс гадаадын төрийн тэргүүнийг анх удаа хүлээн авч байгаагаараа онцлогтой.  Энэ үйл явдал бол манай хоёр улсын уламжлалт харилцаа
сайн байж ирсний нэг илрэл билээ. Энэ удаагийн айлчлалд  талууд ихээхэн  ач холбогдол өгч байгаа.

Манай Ерөнхийлөгч айлч­ла­лын­хаа
хүрээнд хоёр орны худал­даа эдийн засаг, соёл, зам тээв­рийн салбарт хамтран ажиллах
баримт бичигт гарын үсэг зурлаа. Энэ мэтчилэнгээр хоёр орны харил­цаа дээр үеэс
уламжлагдаж ирсэн бөгөөд өндөр дээд хэмжээ­ний яриа хэлэлцээ  тасралтгүй 
явж ирсэн түүхтэй.

Айлчлалын гол зорилго хоёр талын харилцааг,
өнөөгийн шинэ нөхцөл байдалтай уялдуулан боди­тоор өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд чиглэгдсэн
гэж үзнэ. Энэ нь бүс нутгийн энх тайван тогтвортой байдалд ч эерэг нөлөө үзүүлнэ.
Манай улс Зүүн хойд Азийн энх тайван, аюулгүй, тогтвортой байд­лыг бэхжүүлэх талаар
санал са­наа­­чилга гаргаж байгаа юм. Тий­мээс цөмийн зэвсэггүй статус, бүс нутгийнхаа
аюулгүй байдалтай холбоотой манай зүгээс юу хийж болох талаар тайлбарлаж, Умард
Солонгосын цөмийн асууд­лаар зургаан талын гэрээ хэлэлцээг сэргээх энэ чиглэлээр
ямар хэл­бэрээр хамтран ажиллах талаар санал солилцох байх аа.

-Умард Солонгосын удирдагч нар
гаднаас ирсэн зочид, тө­лөөлөгчид хийгээд төрийн тэр­гүүнүүдийг тэр бүр биечлэн
хүлээж авч уулзаж байгаагүй. Энэ удаад манай Ерөнхий­лөг­чийг хүлээж авч уулзах
болов уу?

-Тус улсын үндсэн хуулинд Ардын дээд
хур­лын тэргүүлэгчдийн дарга нь төрийн тэргүүний үүрэг гүйцэтгэнэ гэсэн байдаг.
Тиймээс төр засгийн дээд хэмжээний төлөөлөгчдийг  Ким Ён Нам дарга хүлээн авч уулздаг. Харин Ерөнхийлөгч
Ким Ир Сенээс хойш Ким Жөн Ир, Ким Жөн Ын нар Солонгосын хөдөл­мөрийн намын дарга,
Солонгосын ардын армийн дээд командлагчаар ажиллаж ард түмний дунд удир­дагч гэж  нэрлэгддэг. 
Ким Жөн Ын дарга сонгогдоод удаагүй байна. Энэ хугацаанд гаднаас манай Ерөнхийлөгчийн
хэмжээний өндөр хэмжээний төлөөлөгчид очсонгүй. Манайх анхных нь болж байна.

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хоёр Солонгосын
хилийн зурва­саар явлаа. Манай Ерөнхийлөг­чийг цэрэггүй бүсэд аваачсан явдалд та
ямар ач холбогдол өгч байна вэ?

-Умард,Өмнөд Солонгосын хилийн зурвас
болох Панмүнжомд  манай Ерөнхийлөгч очиж танилц­сан
байна лээ.  Хоёр улсын хилийн зааг болох цэрэггүй
бүсээр урьд өмнө нь гадаад орны төрийн тэр­гүүн тэр бүр тус улсад айлчлахдаа очиж
байгаагүй. Энэ нь Солон­госын хойгийн болон бүс нутгийн байдалтай бодитой танилцахад
тус­тай төдийгүй, маргаантай асууд­­лыг эв зүйгээр зохицуулахад зохих нэмэр болно
гэдэгт итгэж байна. Мөн Ерөнхийлөгч маань Панмүн­жомын ойролцоо байдаг Монгол хатны
булшинд очиж хүн­дэт­гэл үзүүлсэн байна лээ. Энэ  нь Монгол, Солонгосын эртний түүх­тэй холбоотой
чухал газар юм.

-Тэр хатны тухай түүхэнд юу гэж
тэмдэглэсэн байдаг юм бол?

-Солонгосын Гонмин хааны хатан нь
монгол эмэгтэй байжээ. Хатан 30 гаруй насандаа төрөхийн хүндрэлээс болж өөд болсон
аж. Хаан, хатандаа маш их хайртай байсан гэдэг. Тиймээс хатныхаа бунхны нь зургийг
өөрөө зурж, байгуулсан бөгөөд насан эцэс­лэхдээ хатныхаа бунхны хажууд ор­шуулаарай
хэ­мээн гэрээсэлсний да­гуу хүсэлтээр нь болгосон тухай түүх байдаг. Хаан, хатан
хоёрын бун­хан нэг дор байдаг бөгөөд доо­гуураа холбоо­той гэдэг. Монгол хат­­ныг
амьд сэрүүн байхад Солон­гос улс дайн дажингүй, амар амга­лан байсан тухай  тэмдэглэсэн байдаг.

-Дээр дурьдсанчлан социа­лист систем
задрахаас өмнө манай хоёр улсын харилцаа өргөн байжээ. Айлчлалын үр дүнд  уламжлалт харилцаа маань хэрхэн сэргэж, өргөжинө
гэж та харж байна вэ?

-1990 он хүртэл социалист систем задрахаас
өмнө хоёр орон улс төр, эдийн засаг, соёл, хүмүүн­лэгийн салбарт өргөн харилцаа­тай,
хамтран ажиллаж ирсэн. Түү­нээс хойш нэг хэсэг харилцаа маань зогсонги байдалд орсон
ч  сүүлийн жилүүдэд сэргэн хөгжих алхам хийгдэж
байна. Ер нь хоёр орон түүхэн уламжлалт харил­цаатай сацуу, газар нутгийн хувьд
ойр оршдог, Орос, Хятад гэсэн их гүрэнтэй хиллэдэг, хөгжиж байгаа орнууд зэрэг адил
төстэй зүйлүүд нэлээд бий. Иймэрхүү адил төстэй зүйлүүд их учраас хамтын ажил­лагааг
хөгжүүлэх боломж ирээдүй байдаг. Энэ бүх­нийг бататгах үүд­нээс бүс нутгийн харилцааны
нөхцөл байдалтай уялдуулж, хоёр талын харилцааг шинэ агуулга хэлбэрээр баяжуулан
хөгжүүлэх боломж байна. Тиймээс Солон­госын шинэ удирдлагатай яриа хэлэлцээ явуулж,
харилцааны эрх зүйн үндсийг бататгасан баримт бичиг байгуулах зэргээр хамтран ажиллаж
байна. Тухайл­бал, нэлээд олон бизнесийн төлөө­лөл Ерөнхийлөгчийн айлчлалд багт­лаа.
Өнгөрсөн есдүгээр сард Пхеньян хотноо хоёр орны Засгийн газар хооронд эдийн засаг,
шинж­лэх ухаан техникийн салбарт хамт­ран ажиллах Зөвлөлдөх комиссын ээлжит хуралдаан
Пхеньян хотноо боллоо. Манай талаас Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн сайд Х.Баттулга тэргүүтэй
албаныхан оролцож,  эдийн засгийн хамтын ажилла­гааны
асуудлаар санал солилц­сон.

-Хоёр орны улс төрийн харил­цаа
өндөр түвшинд тасралтгүй явж байна. Хамгийн гол нь эдийн засаг худалдааны харилцаагаа
яаж бататгах вэ?

-Энэ бол тун чухал асуудал болоод
байгаа. Улс төрийн яриа хэлэлцээнээс гадна бодитой хам­тын ажиллагаа хэрэгтэй. Ер
нь хоёр тал эдийн засаг худалдааны  хамтын
ажиллагааг харилцан ашигтай агуулгаар баяжуулан хөг­жүүлэх боломжтой тийм, хэрэгцээ
ирээдүй бий. Уламжлалт харил­цаа­гаар манайх Солонгосоос ца­гаан будаанаас өгсүүлээд
хүнсний бүтээгдэхүүн гээд нэлээд их бараа импортолдог байсан. Харин Солон­гос руу
ноос, ноолуур, арьс, шир түүхий эд экспортолдог байлаа. Гэтэл системийн задрал болж,
Умард Солонгост эдийн засгийн хүндрэл бий болсон нь  гадаад худалдаа, эдийн засгийн харилцаанд ч нөлөөлсөн.
Одоо улс төрийн харилцааг эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаар бэхжүүлэн сэргээж хөгжүүлэх
боломж бүрэн байна. Хоёр тал энэ чиглэлээр хамтарч ажиллах тухай яригдаж байгаа.
Хэн хэнийх нь ч ашиг сонирхол байна.

Манай улс далайд гарцтай болох хамгийн
дөт зам бол Солон­госын хойг байгаа юм. Солонгосын хойгоор дамжиж  Түмэн голын сав газар, Расоны чөлөөт эдийн зас­гийн
бүсээр дамжин далайд гарц­тай болох боломж бий. Мөн  Умард Солонгосын усан боомтуудыг хөнгө­лөлттэй
нөхцөлөөр ашиглах бо­ломж ч нээгдэх юм. Харин Умард  Солонгосын талаас манайхаас уул уурхайн түүхий
эдээ импорт­лох, мал аж ахуй, газар тариа­лангийн салбарт хамтран ажиллах боломж
байгаа. Солонгост ямааны аж ахуйг хөгжүүлэх санал санаа­чилга байдаг. Энэ мэтчилэн
хоёр талын хамтын ажиллагааг хөгжүү­лэх боломжууд байна л даа. Үүнээс гадна Умард
Солонгос ажиллах хүчний нөөцөөр баялаг. Манайд зам тээвэр, барилга, хөнгөн үйлдвэрийн
салбарт тэдний хүмүүс ажиллаж байна. Солон­госчууд мэдлэг боловсрол, ур чадвар,
зохион байгуулалттай байдлаараа манай хувийн хэвш­лийнхний сонирх­лыг татаж, тэдэн­тэй
хамт­ран ажиллах боломж байдаг юм. Энэ асуудлаар ч хоёр улсын хоо­ронд нэлээд зүйлүүд
яригдаж байгаа.

-Боловсролын салбарт хоёр орон
хэрхэн хамтран ажиллах боломж байна вэ?

-Дээхнэ үед оюутан, мэргэжилт­нүүд
солилцдог байсан. Дайны үед Хойд Солонгосын 200 хүүхдийг манайх авчирч, долоон жил
сургаж, хүмүүжүүлсэн түүхтэй. Мөн 30 оюутныг хөдөө аж ахуйн салбарт сургасан. Одоо
ч гэсэн хоёр улсад харилцан суралцдаг цөөхөн оюу­тан бий. Мөн хэл соёлоо судлахад
хамтарсан судалгаа хийх, Монгол хатны домгоор кино хийх асуудал хүртэл яригдаж байсан
л даа. Ер нь соёлын салбарт өргөн харил­цаатай. Жил болгоны дөрөвдүгээр сард Ким
Ир Сений төрсөн өдөрт зориулж “Нарны баяр” гэж болдог. Манай урлагийнхан дандаа
орол­цож тэргүүн байруудыг нь авч байсан.

-Хоёр улсын зээл туслам­жийн асуудал
ямархуу түвшинд явж байна?

-Хоёр улс эдийн засгийн харил­цаатай
явж байхдаа зээл тусламжийн талаар хамтран 
ажил­лаж байсан. Жишээлбэл, дайны үед манайх Солонгост нэлээд хэмжээний тусламж,
үзүүлж, 220 гаруй мянган  толгой мал, дулаан
хувцас, хоол хүнс явуулж байсан. Солонгосын тал ч манайд цаг агаарын хүндрэл бэрхшээл
гарвал тусламж үзүүлдэг байлаа. Мөн Төв аймгийн Алтанбулаг сумын сургуу­лийг иж
бүрнээр нь байгуулж өгсөн. Одоо болтол сургуулийн урсгал засварыг хийж, кабинетыг
нь  тохижуулдаг. Боломжийн хэрээр тусламж
дэмжлэг үзүүлдэг.

-Хойд Солонгос шинэ удир­дагчтай
болсноор тус улсын хөгжил дэвшил хэрхэн өөрчлөг­дөж байна вэ. Та БНАСАУ-д Элчин
сайдаар ажиллаж байсан хүний хувьд илүү сайн дүгнэх байх?

-БНАСАУ 1950-1953 оны дайнд үнсэн
товрого болтлоо сүйрсэн. Тэрнээс хойш хэтийн төлөвлөгөө­тэй хөгжсөн. Солонгосын
ард түмэн бол дайн үзсэн, колоний дарлалд орж байсан их хатуу­жилтай, хөдөлмөрч
хичээнгүй ард түмэн учраас богино хугацаанд сэргэн босч, идэвхтэй хөгжиж бай­гаа.
Энэ онд  улс тунхагласных нь болон дайны ялалтын
60 жилийн ой боллоо. Тэрнийг дагасан бүтээн байгуулалтууд хөгжиж, том том үйлдвэр,
байгуулагдсан. Хөдөө аж ахуй, газар тариалан хөгжүүлэхэд анхаарч байна. Пхеньян
хот орчин үеийн өнгө төрхөөр хөгжиж байгаа. Солонгос биеэ дааж хөгжинө гэсэн үндсэн
бодлого дээр тулгуурлан хадааснаас өгсүүлээд уул уурхайн тоног төхөөрөмж, машин
техник, усан онгоцоо өөрсдөө үйлдвэр­лэдэг.

БНАСАУ манай коксжих нүүр­сийг хамтран
ашиглах, шөрмөсөн чулуунаас хөвөн гаргаж, монгол хонины ноостой хольж, сайн чанарын
даавуу хийх асуудлыг Ким Ир Сен дарга манай улсад айлчлах үед ажил хэрэг болгохоор
ярилцан тохирч  байлаа. Шөрмөсөн чулуу­наас
хөвөн гаргаж авах технологи нь зөвхөн Хойд Солонгост байдаг. Манай 20 оюутныг Солонгосын
химийн үйлдвэрийн дээд сургуульд сургасан. Тухайн үед системийн задрал болж энэ
асуудал ажил хэрэг болж чадаагүй. Харин одоо сэргээх талаар ярьж байгаа юм билээ.
Ер нь хоёр улс уламжлалт харилцаагаа хөгжүүлэх сонирхол аль аль талд байгаа. Хамгийн
гол нь  улс төрийн өндөр түвшний харилцааг
эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаар бэхжүүлэх нь чухал гэдгийг дахин  тэмдэглэмээр байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Засгийн газрын тэр­гүүн Н.Алтанхуяг
БНХАУ руу өнгөрсөн долоо хоногт албан ёсны айлчлал хийгээд ирсэн билээ. Айлчла­лын
үр дүнгийн талаар ШУА-ийн Олон улс суд­лалын хүрээлэнгийн захи­рал, хятад судлаач
Д.Шүрхүүтэй ярилц­лаа.

-Ерөнхий сайдын урд хөршид хийсэн
айлч­лал ямар онцлог, ач холбогдолтой болов. Айлчлалын багт багт­сан судлаачийн
хувьд та юу гэж дүгнэх вэ?

-Ерөнхий сайдын энэ удаагийн айлчлал
хэд хэдэн онцлогтой. Нэгдү­гээрт, Монгол, Хятад хоёр орон стратегийн түнш­лэлийн
харилцааны ши­нэ үе шат руу орж байгаа өнөө үед уг айлчлал бол­сон. Хоёрдугаарт,
хоёр улсад шинэ удирдлага гарч ирсэн нөхцөлд айлч­лал боллоо. Монгол, Хятад хоёр
орон хөгж­лийн шинэ шатанд шил­жиж байна. Хөгжлийн заг­вар, шинэ арга зам, шинэ
нөхцөл, шинэ зорилт дэв­шүүлж буй үед айлчлал өрнөлөө. Мөн хоёр орон өндөр дээд
хэмжээний, уламжлалт давтамжтай айлчлалыг үргэлжлүүлэх цаг үе нь болсон байх. Ийм
онцлог нөхцөлд айлч­­лал болсноороо дэл­­хий нийтийн анхаар­лыг татаж байна л даа.
Манай улс өмнөд хөр­шөөс эдийн засгийн хувьд хараат байдалд орох чиг хандлага ажиглагдаж
бай­гаа. Нэг орон, нэг зах зээлээс хараат байдал Монголд нэлээд сорилт бэрхшээл
авчирч байна. Жишээлбэл, Хятадын худалдан авалт буурах үед Монголын эдийн засаг
хүндэрч байгааг харж байна.

-Айлчлалын үр дүнд хоёр улсын харилцаа
ямар шинэ шатанд  хүрэх вэ?

-Шинэчлэлийн Зас­гийн газрын нэг авууштай
тал болох  аливаа асууд­лыг шийдье, болж бүтэх
талаас нь хэрэгжүүлье гэсэн зарчим айлчлалын үеэр харагдлаа. Урьд нь бид Хятадаас
болгоом­жилж, цэрвэж байв. Мон­голын эдийн засгийн хөгж­лийн чухал боломж болсон
энэ том хөрш орноос тойрч зугтах биш, тулж ажиллах ёстой гэд­гийг ойлгож эхлэх шиг
байна. Тэглээ гээд харил­цааг хамаагүй явуулж, бүх салбараа дэлгээд өгнө гэсэн үг
биш. Юуг нь хэ­рэгжүүлж болмоор байна гэдгээс эхэлнэ гэсэн зар­чим чухал гэж бодож  байна. 

-Ерөнхий сайдын айлч­­лалын үеэр  Хята­дын талтай 10 га­руй баримт бичигт га­рын
үсэг зурлаа. Ялан­гуяа хоёр улсын хоо­ронд стратегийн түнш­лэлийн харилцааг хөг­жүү­лэх
дунд, урт ху­гацааны хөтөлбөр ямар ач хол­бог­долтой вэ?

-Айлчлалын хүрээнд нийтдээ 12 баримт
бичигт гарын үсэг зурсан. Эдгээ­рээс хамгийн чухал нь Монгол-Хятадын хоо­ронд стратегийн
түнш­лэлийн харилцааг хөг­жүү­лэх  дунд, урт
хугацаа­ны хөтөлбөр юм. Энэ хө­төлбөрт хоёр орны ха­рил­цааны бүхий л сал­бар хүрээг
тодорхойлсон, нэлээд бодитой, чухал ажлуудыг тусгасан нь ач холбогдолтой. Энэ хөтөл­бөрийг
хэрэгжүүлэх чиг­лэлээр эдийн засаг, эрчим хүч, тээвэр, дэд бүтцийн талаар арав га­руй
чухал баримт бичгүү­дийг үзэглэлээ. Үүнээс үзвэл эдийн засаг, эрдэс баялаг, зам
тээвэр  болон боловсрол шинжлэх ухаа­ны салбарт
чухал тохиролцоо хийж чадлаа. Судлаачийн хувьд Мон­гол Хятадын цаашдын харилцаанд
шинэ үндэс суурь тавихаар ач хол­богдолтой айлчлал бол­лоо гэж дүгнэж байна. Гэхдээ
бичиг баримтууд байгуулснаар харилцаа сайжрах юм биш. Энэ тохироогоо яаж ажил хэрэг
болгох нь судалгаа шинжилгээ, хоёр талын асар их хүчин чармайлт шаардсан  амаргүй зүйл 
л дээ. Дээрх хөтөлбөр болон гарын үсэг зурсан бусад баримт бичгийн дотор
хамгийн анхаарал татсан хоёр зүйл байгаа юм. Нэг нь эрдэс баялаг, эрчим хүчний хамтын
ажиллагаа юм. Нөгөөх нь зам тээврийн хамтын ажил­лагаа. Эндээс Мон­гол-Хятадын харилцаа,
хамтын ажиллагааны хоёр үндсэн чиглэл, өнгө төрх тодорч байна. Нэг­дүгээрт, эрчим
хүчний түүхий эд, түүний дотор нүүрс, газрын тос, хий олборлох, боловсруулах, экспортлох
чиглэлтэй эр­чим хүчний холбогдолтой нэг том чиглэл гарч ирж байна. Үүний дотор
ца­хилгаан эрчим хүч им­портлох, экспортлох том бүлэг асуудал харагдаж байгаа юм.
Хоёр дахь том асуудал бол зам тээв­рийн хамтын ажиллагаа байна. Энэ хоёр хоо­рон­доо
уялдаа холбоотой. Эрдэс баялаг эрчим хүч­ний хамтын ажиллагааг үр ашигтай, харилцан
ашигтай болгохын тулд зам тээврийн дэд бүтцээ хөгжүүлэх шаардлага­тай.

Тухайлбал, хамтын ажиллагааны хөтөлбөрт
Монголын шинэ төмөр замын бүтээн байгуу­лал­тад хятадын аж ахуй нэг­жүүд зах зээлийн
зарч­маар оролцох, гүйцэтгэ­хэд хөрөнгө оруулах зэр­гийг ярьж тохирсон бай­на. Жишээлбэл,
УБТЗ-д шинэчлэл хийх, хос төмөр зам барихад Хятадын тал оролцох сонирхол­той бай­гаагаа
илэрхийл­сэн байна. Одоо бол ганц­хан Замын-Үүдээр төмөр зам орж гарч байна шүү
дээ. Тэгэхээр дөрвөн боомт дээр төмөр замын тээвэр нээх асуудал яригд­лаа.

-Хятадын талаас нарийн царигтай
төмөр замаа манайх руу оруул­бал хамаг нүүрс урагшаа урсч, үндэсний аюулгүй байдалд
нө­лөөлөх талтай гэж учир мэдэх хүмүүс ярьж бай­сан. Дөрвөн боомтод ямар байдлаар
төмөр зам нээх асуудал яриг­дав?

-Эхний ээлжинд Гашуун сухайтын боомт
дээр төмөр зам барих талаар тохирлоо. Хята­дын “Шенхуа” групптэй хамтран байгуулаад
Мон­голын талд хүлээл­гэж өгөх юм. Өөрөөр хэл­бэл, манай Цагаан хад хүртэл нарийн
царигийн төмөр хүрч тэнд ачиж, буулгах байгууламж ба­ригдах төлөвтэй бай­на. Нөгөө
талаас Хята­дын “Ганц мод”-ны боомт руу манай өргөн цариг ороод тэнд очиж ачиж,
буулгах байгууламж барих ч асуу­дал гарч ирж болох юм. 

Эхний ээлжинд шинээр дөрвөн боомтоор
төмөр замын тээврийг эхэлье гэж байгаа.  Заа­вал
өөр өөрсдийнхөө ца­ригийг оруулна гэж зүт­гэхгүй, тодорхой нөхцөл болзлын дор харилцан
тэнцүү байх, харилцан ашигтай байх зарчмаар асуудлаа шийдэх болов уу.

-Хөтөлбөрийг хэ­дий­нээс хэрэгжүүлэх
вэ?

-Ирэх хавраас эхлээд 5-10 жил үргэлжлэх
тухай яригдаж байна. Сайд дар­га нарын ярьж бай­гаа­гаар их л шуурхай хэрэгжих төлөвтэй.

-Энэ удаагийн айлч­лалын хүрээнд
манай улс жилд 50 сая тн нүүрс урд хөрш рүү гар­гах болж байх шиг бай­на. Энэ гэрээ
хэлэл­цээр хэр зэрэг зөв зүй­тэй юм бэ. Өмнөх “Чалко”-гийн гэрээ шиг болчих вий
гэсэн бол­гоомжлол бий?

-Эрчим хүч, түүхий эдийн худалдааг
яаж хий­хээс хамаараад Монгол Улсын хөгжлийн хувь заяа, манай хоёр орны харилцааны
цаашдын чиг хандлага ямар бай­хаас хамаарах гээд бай­гаа юм. Нөгөө талаас су­далгаатай,
дүн шинжил­гээ хийж, өмнөх туршлага сургамжуудаа бодолцох хэрэгтэй. Манай улсад
хоёр том сургамж бий. “Таван толгой”-н нүүр­сийг “Чалко”-д худалдах 350 сая ам.долларын
гэрээ байгуулсан. Энэ бол явцуу зорилгын хүрээнд хийгдсэн муу гэрээ. Үүнийг давтаж
болохгүй. Дараагийн сургамж нь манай улс нүүрсээс хэт хараат байна. Төсвийн орлого
зэс,  нүүрсээр болгоод явж байтал нэг л өдөр
Хятадын зах зээл дэлхийн зах зээлийн эрэлт, үнэ ханш  уначих­вал яах вэ гэдэг асуу­дал­тай тулгарч байна.
Энэ хоёр маш том сануулга.

-Нүүрсний салбарт амжилттай эхлэхийн
тулд судлаач хүний хувьд та юу хэлэх вэ?

-Эхлээд Монголын нүүрс­ний салбарын
да­вуу тал, сул талуудыг нь судлах хэрэгтэй. Хятад­тай холбоотой хоёр чу­хал давуу
тал байна. Нэг­дүгээрт, урд хөрш маань асар том хэрэглэгч, том импортлогч орон.
Мөн импортоор хямд нүүрс авах эрэлт хэрэгцээ нэ­мэгдэж байгаа. Хоёр­ду­гаарт, Хятадын
нүүрс­ний нөөц, олборлолт, хэрэг­лээ­ний хувьд тэнц­вэргүй байдаг. Нүүрс ол­борло­дог
хэсэг нь нутгийн хойд хэсэгт байхад хэрэг­лэгчид нь зүүн эрэг дагуу байдаг. Тиймээс
заавал хойд бүсээ­сээ авах ёстой юм уу, өөр орнуудаас авах уу гээд дотоодын өрсөл­дөөн
нэмэгдэж бай­гаа. Харин Монголын талтай холбоотой давуу тал бол байршил юм. Бид
ойр, мөн үнэ, чанарын хувьд өрсөлдөх боломж­той. Ма­найх гол төлөв ил уур­хайгаа
ашигладаг нь зар­дал хямд тусна. Гэх­дээ нүүрсний салбарт  нэлээд сөрөг тал байна.

-Тэр нь юу вэ?

-Хамгийн том нэг зүйл бол Хятадад
нүүрсээ ний­­лүүлэх гэсэн том өрсөл­дөгч орнууд бий. Тэгэхээр манай нүүрсийг авах
талаар өрсөлдөх биш, бид нүүрсээ нийлүү­лэх талаар өрсөлдөх болж байна. Хэдийгээр
бид Хятад руу экспорт­лоход газар зүйн байрш­лын хувьд ойр ч үндсэн шууд хэрэглэгч
нар нь хол зайтай. Биднээс нүүрс авдаг хүмүүс шууд хэрэг­лээ багатай, дамжуулан
худалдаа хийх сонир­холтой байдаг. Тиймээс монголын нүүрний үнийг өсгөхгүй байх
талтай. Гурав дахь асуудал бол манай техник технологи, хөрөнгө санхүү,  ажиллах хүчний хувьд асуудалтай. Дээрээс нь геополитикийн
болон экологийн шинж­тэй асуудлууд гарч ирдэг. Монгол Улс хэт хараат байдал орох
вий, дарамт шахалтад орох вий, бай­галь орчноо бохирдуулах вий гэдэг болгоомжлол
бий. Ер нь манайх давуу талуудаа ашиглаж, сул талуудаа цэгнэж чадвал саяны 50 сая
тн байтугай 100 сая тн нүүрсээ ашиг­тай  борлуулж,
Монголын хөгжилд дорвитой хө­рөн­гө оруулах боломжтой.

-Боловсролын сал­барт ямар гэрээ
хэлэл­цээ хийв?

-Энэ салбарт чухал тохиролцоо хийлээ.
Мон­гол Хятадын хооронд стра­тегийн түншлэлийг байгуулах дунд, урт хугацааны хөтөлбөрийг
хүн л хэрэгжүүлнэ. Тэр боловсон хүчнийг бэлт­гэхэд чухал түлхэц үзүү­лэх дэмжлэгийг
өмнөд хөрш амлав. Хятадын Засгийн газрын тэтгэл­гээр жилд 1000 оюутныг суралцуулахаар
тохи­ролц­лоо.   

 

 

Мөн Шинжлэх ухаан тех­но­логийн парк
байгуулахад хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсэг зурлаа. Дэлхий дахин шинжлэх
ухаан­даа тулгуурлан хөгжиж байна. Хятад бол ШУ-даа асар их мөнгө хаяж, ДНБ-ний
хоёр хувийг зарцуулдаг. Энэ үзүүлэлтээрээ АНУ-ын дараа ордог ШУ-ны их гүрэн. Тий­мээс
бид ШУ-ны салбараа шинэ шатанд гарах хэрэгтэй. ШУ-ны паркийг байгуулах нь маш чухал
үр дүнтэй. Шинж­лэх үйлдвэрлэл, гадаад хам­тын ажиллагаа өргөжин хөг­жиж, оюуны
хөдөлмөр үнэ­лэгдэх цаг ойртож байгаад  судлаачийн
хувьд маш баяр­тай байна.

-Ерөнхий сайдын айлч­лалын бас
нэг зорилго нь “Чалко”-гийн асуудлыг шийд­вэрлэнэ гэж байсан. Энэ юу болов?

-Ер нь тодорхой түвшинд жилд 50 сая
тн нүүрс гаргах, нүүрс хийжүүлэх том том төс­лийн эхлэлийг тавьж байхад 100 гаруй
сая ам.долларын өр аяндаа шийдэгдэх асуу­дал. “Эрдэнэс таван толгой”-н захирлын
ярьснаар нүүрс нь бэлэн байна, он дуустал тээвэрлэнэ гэсэн. Энэ гэрээ хэлэлцээг
дуусгаад ерөнхий гэрээ хийх асуудал яригдаж байна. 

-БНХАУ-д Монгол, ОХУ, Энэтхэгийн
Ерөнхий сайд зэрэг айлчиллаа. Төрийн айлчлалыг ингэж давх­цуул­сан нь ямар учиртай
юм бол?

-Хятадын шинэ удирдлага гадаад бодлогын
шинэлэг байдлыг илэрхийлж байна л даа. Нэг хэсэг нээлттэй, шинэт­гэлийн бодлого
удаашралтай байсан. нь Хятад дэлхийн том зах зээл болох АНУ, Европ, Япон руу хандаж
байсан. Гэтэл Хятад тэднээс хамаа­ралтай болж, эдийн засаг нь унахад дагаад савлаж
байна. Тиймээс БНХАУ хөрш орнууд, бүс нутгийн орнууд­тайгаа хамтын ажиллагааг хөгжүүлье
гэсэн бодлогыг эрчимжүүлж байна. Энэ бод­логын хүрээнд Монгол, Орос, Энэтхэгийн
Ерөнхий сайдын айлчлал давхцлаа. Хятадын хэвлэлүүд ч бас “Бид хөр­шүүд­тэйгээ харилцаагаа
гүнзгийрүүлж байна” гээд гурван улсын далбааг хамт   нийтэлж, сурталчилж байх жишээтэй. Энэ бол Монголын
жин нөлөө өсч байгаагийн шинж. Бид Хятадын чухал хөрш болж,  жаахан 
дөвийл­гөж хэлбэл Орос, Энэтхэгийн зиндаанд дөхөж байна гэх үү дээ.

-Саяын айлчлалын хү­рээнд урд хөрштэйгээ
бай­гуулсан гэрээ хэлэлцээ­рийн мөнгөн дүн ОХУ, Энэт­хэгтэй харьцуулахад ямар байв?

-Гэрээ хэлэлцээрийн хувьд ч манайх
70 гаруй тэр­бум ам.долларын гэрээ хэлэл­цээр хийж, Энэтхэгээс давсан. Орос гэхэд
80 тэрбум ам.долларын, манайхтай дүй­цэхүйц хэмжээний хэлэл­цээр хийсэн. Хятад Энэтхэг­тэй
хил орчмын хамтын ажил­лагааг илүү чухалчилж байна. Тиймээс хил хамгаалах талаар
хамтран ажиллах гэрээ байгууллаа. Оростой бол эрчим хүчний салбар илүүд чухлаар
тавигдсан. Энэ нь Монголд чухал ач холбог­долтой. Хятад Оросоос 10 сая тн газрын
тос нэмж авахаар боллоо. Үүний тээвэрлэлтийн асуудал гарч ирэхэд Мон­голын тал Орос
Хятадыг хол­бо­сон газар зүйн давуу талаа ашиглаж чадвал транзит тээврийг хөгжүүлж,
орлогын шинэ эх үүсвэрийг болох бо­ломж нээгдэж 
байна. Геоэдийн засаг, геостратеги, геополитикийн  талаасаа энэ давхцсан айлчлалууд үнэ­хээр анхаарал
татаж байна .

-Ерөнхий сайд ажлаа авсан даруйдаа
Хятад руу айлчлах санал тавихад хойш тавьсаар сая хүлээж авлаа гэх шиг хэвлэлүүд
мэдээлж байсан. Урд хөр­шийнхөн манай Ерөнхий сайдыг хэрхэн хүлээж авав. Уур амьсгал
ямар байсан бэ?

-Ерөнхий сайд анхны айлч­­лалаа Японд
хийсэн. Хятадын хувьд шинэ удирдагч гарах үйл явц 2012 оноос эхэлж, энэ оны гуравдугаар
сард дууслаа. Шинэ удирдагчийн цаг зав ч болоогүй байж мэднэ. Урд хөршийнхөн манай
Ерөнхий сайдыг хүлээж авна, авахгүй гэсэн мэдээллээс илүүтэйгээр саяын айлчлал чухал
тохи­рол­цоонд хүргэж, Монголын байр суурийг өргөсөн чухал айлчлал боллоо. БНХАУ
манай Ерөнхий сайдыг хам­гийн өндөр түвшинд хү­лээж авсан. Ёслолын бууд­лага буудаж,
хүндэт харуул жагсч, төрийн гурван өндөр­лөг маш хүндэтгэлтэйгээр хүлээж авлаа.
Ерөнхий сайд өөрөө энэ тухай мэдэгдэхдээ “Мон­голын хамгийн том хөрөнгө оруулагч,
худалдаа хийдэг, бүх салбарт өргөжиж байгаа энэ оронтой байнгын харил­цаатай байх
механизм дутаг­далтай байжээ. Тиймээс сайд нарын болон ерөнхий сайд нарын түвшинд
тогтмол уулздаг байх тохиролцоог хийлээ” гэсэн.   Нэгэнт л хоёр орон олон асуудлаар ярьж тохирох,
хэлэлцэх юм байгаа.   

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Зүүн гар талаас эхнийх нь Бахуур Шах Зафарын зээ хүү, гурав дахь нь Налим Мирза Чангези, хажуу талынх нь түүний эхнэр. Баруун гар талаас (сууж буй нь) судлаач О.Нямдаваа

Чингэс хааны
байгуулсан Их Монгол Улс дэлхийн талыг эзэл­сэн тухай түүхэнд тэмдэг­лэгдсэн нь
бий. Тиймээс хөх толбот Монгол гарал угсаат­нууд бөмбөрцгийн өнцөг булан бүрт одоо
ч амьдарсаар байгаа билээ. Чингэс хааны удмынхан, Их Монголын эзэнт гүрний үе залгамжлагчдын
үр хүүхдүүд Энэтхэг улсад амьдардаг аж. Тэдэнтэй Дэлхийн монгол гарал үүстэнгүүд
төвийн тэргүүн, Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд асан,  Энэтхэгтэй өөрийн­хөө амьд­ралыг  40 орчим жил холбосон, доктор О.Нямдаваа очиж
уул­заад сонирхолтой барим­­­тууд­тай иржээ. Түүнтэй ярилцлаа.

-Чингэс хааны удмын
хүний талаар хоёулаа яриагаа эхэлье. Та тэднийг яаж олж уулзсан юм бэ?

-Би Энэтхэгт суугаа
Монгол Улсын Элчин сайдын яаманд 15 орчим жил ажиллахдаа атташе­гаас эхлээд Элчин
сайдаар ажил­лаж байсан юм. Тиймээс Энэтхэ­гийн олон салбарын хүмүүстэй найз нөхөд.

Намайг Төрийн албаны
зөвлө­лөөс зохиосон  олон улсын хурлыг  зохион байгуулж байх үеэр Делид ирэхийг хүссэн.
Тэд “Таны сонир­хоод байсан хүнийг бид олчихлоо, хүрээд ирэх үү” гэсний дагуу  Энэт­хэгт очиж хоёр долоо хоног судал­гаа хийсэн.  Энэ удаагийн миний Делид очсон ажил их бүтэмжтэй
байж олон сонин хүнтэй уулз­сан. Танилтай бол талын чинээ гэдэг ардын маань сургаал
яасан үнэн юм бэ гэж би бодсон шүү. Чингэс хааны удмын хүнээс гадна Их Монголын
(Могулын) эзэнт улсын сүүлчийн хаан Бахадур Шах Зафарын зээтэй уулзсан шүү. Мөн
Акбар хааны үед Сангийн сайдаар ажиллаж байсан хүний үр удамтай бас танилцсан. Тэд
бие биеэ мэддэг холбоотой амьдардаг юм билээ.

Чингэс хааны удмын
хүнийг Насим Мирза Чангези гэдэг. Тэрээр 104 настай. Эхнэр нь 96 настай. Тэд зургаан
хүүхэдтэй юм билээ. Хоёр хүүтэй. Нэг хүү нь Пакистанд, нөгөө нь түүнтэй хамт амьдарч
байна.  Насим Мирза Чангезийн тухай Энэтхэгийн
томоохон хэвлэ­лүүд онцолж “Чингэс хааны удмын цорын ганц хүн”, “Чингэс хааны удмын
9000 ховор номтой хүн” зэрэг нийтлэлүүд хэвлэгдсэнийг тэд надад үзүүлж байсан. 

-Тэрээр Чингэс
хааны хэд дэх үеийн хүн гэнэ. Хэнээс гаралтай вэ?

-Чингэс хааны  23 дахь үеийн хүн. Чингэс хааны хүү Толуй хаан,
түүний хүү Хүлэгү хааны удам угсааны хүн гэсэн үг юм. Түүний хүү Сикандра Чангези
нь 24 дэх үе нь болж байгаа юм.

-Чингэс хааны цэргүүд
дэл­хийн талыг дайлаар мордож байхдаа Төв Азид голдуу суурьш­­­сан гэдэг. Харин Насим Мирза Чангезийн дээд үеүд яаж
яваад Энэтхэгт нутаглах болсон юм бол?

-Хүлэгү хааны удам
угсааныхан Монголоос гараад Төв Азиар дам­жин Афганистан, Иранд очиж хаан­­­­чил­­­сан
түүхтэй. Энэтхэг,  Пакис­­тан нэгэн улс байхад
Акбар хааны үед Энэтхэгийн Агра хотод түүний албанд өндөр алба хашиж байсан бөгөөд
хожим нь Оарангзэб хааны үед  Делид ирж суурьшсан.
Өнөөг хүртэл тэр л байшиндаа амьдарч байгаа.

-Түүнийг Чингэс
хааны удмын хүн гэх ямар нотолгоо баримт байв?

-Би Насим Мирза Чангезитэй
уулзахдаа “Та надад өөрийгөө Чин­гэс хааны удам гэдгээ батлан үзүүлэх  зүйл байгаа бол түүнийгээ үзүүлнэ үү” гэхэд жаахан
тулгамдаж бодсоноо эхлээд ургийнхаа бич­гийг үзүүлсэн.

Тэр ургийн бичиг нь
хүн төрөлх­төн үүсэн бий болсноос хойш хөтлөгдсөн байгаа юм. Уг ургийн бичиг Перс
хэлээр бичигдсэн бөгөөд баталгаажуулсан байсан. Түүнийг латинаар галиглан үзүүлэ­хийг
хүсэхэд Чингэс хааны дараахь 24 үеийг харж байгаад орчуулан бичиж өгсөн юм. Би жаахан
дав­раад Чингэс хаанаас өмнөх 24 үеийг бичээд өгөхийг хүсээд бичүүлж авсан. Надад
дүрс бичлэг нь байгаа.  Мөн гэртээ олон зураг
байрлуулж удмаа танилцуулсан л даа.

Чингэс хааны удам
угсааны хүн Энэтхэг, Төв Азийн оронд байгаа. Тэд ургийн бичгээ устгаагүй хад­галж
байгаа гэдэг бодол миний сэтгэлд үргэлж байсан. Ганцхан цаг хугацаа боломжийг хүлээж
байсан. Өнөөдөр  түүнийг сонирхох, чөлөө­тэй
тавих цаг нь ирлээ. Тэгээд хүсэлтээ гаргасан маань тэр л дээ.

-Тэр тухайгаа сонирхуу­лах­гүй
юу?

-Намайг эхлээд Могулын
эзэнт гүрний хааны удмын хүнтэй танил­цуул­сан. Тэр хүн Энэтхэгийн Уттар Прадеш
мужид амьдардаг. Түүгээр дамжуулан Чингэс хааны удмын ургийн хүн, Акбар хааны үед
Сан­гийн сайд байсан хүний удамтай танилцуулсан. Түүнийг Навааб Шах Мохаммад Шуайб
Хаан гэдэг өрдийн нэгэн Энэтхэг улсын иргэ­ний амьдралаар амьдардаг хүн юм билээ.
Ирээдүйдээ их итгэлтэй байж Бахадур Шах Зафарын нэрэм­­жит дээд сургууль байгуулан
ажиллана гэсэн.

-Ургийн бичиг таны
судалсан түүхтэй хэр зэрэг таарч байна вэ. Тухайлбал, Чингэс хааны удам угсааг тэмдэглэсэн
Нууц товчоо­той харьцуулж үзвэл…

-Чингэс хаанаас эхлээд
Абагу хаан хүртэл таарч байгаа юм. Чингэс хааны удмын тухай Казахс­таны нэгэн түүхчийн
бичсэн ном байдаг. Тэрээр Чингэс, Толуй, Хүлэгү, Абагу хааны тухай бичсэн нь энэ
ургийн бичигтэй яв цав таарч байсан боловч түүнээс хойших хүмүүсийг тэр хүн бичээгүй
байсан. Тэр ургийн бичгийн  номыг Нууц товчоотой
харьцуулахад түүхэн он цагууд болон хаадын нэлээд нэр таарч байсан. Монголын түүхчид
үүнийг судалж үзэх хэрэг­тэй болов уу.

-Насим Мирза Чангезид эрт дээр үеэс өв уламжилж ирсэн Монголын
гээд тодотгочих зүйл байсан уу?

-Тэр талаар сонирхож
асуусан л даа. Гэтэл хашир тулгамдаад юугаа үзүүлэх вэ гэдгээ бодоогүй байсан. Дараа
тухтай ярилцахад юм гарах байх гэж бодож байгаа.  Авдраа нэлээд ухаж, ухаж байгаад бүр ёроолоос
нь эртний эдлэл гээд хоёр гуравхан  зүйл гаргаж
ирсэн. Надад хэт хутга чинжаал үзүүлсэн л дээ. Хэт хутгыг эрт дээр үеэс монгол эрчүүд
бүсэн­дээ зүүсээр ирсэн. Тэр хэт хутга дээр монгол маягийн хээ хуар сийлсэн байсан. Мөн эртний ваар савнууд бас үзүүлсэн. Бурханы ном, кораны ховор судрууд ч түүнд
байна лээ. 

-Шашин шүтлэг,
зан заншлын хувьд ямархуу хүмүүс байна вэ. Тэднээс Монгол угсаатан гэх таних тэмдэг
байна уу?

-Монголоос гараад
олон зуун жил болсон болохоор гаднах төрх, хэл иргэншил, шашин шүтлэг, зан заншлаас
нь монгол гэх юу ч үнэртэхгүй байсан. Харин түүний зүрх сэтгэлд Чингэс хаан байсан.
Миний биеэр монгол цус гүйж байгаа. Цусаа шалгуулахаар Англи явуулсан гэсэн шүү.
Одоо бол ерөнхийдөө лалын шашинтай болсон юм билээ.

-Чингэс хааны удмын
хүн гэдгээрээ хэр зэрэг бахархаж байх юм?

-Маш их бахархаж байсан.
Нэлээд буйд газарт амьдардаг болохоор “Би Чингэс хааны удам угсааны хүн” гээд цээжээ
дэлдээд байдаггүй. Тэгээд ч нас дээр гарсан хүмүүс шүү дээ.

-Тэд Монгол орны
тухай хэр­хэн төсөөлдөг гэнэ. Манайд ирэх хүсэл эрмэлзэл байдаг юм уу?

-Тэд Монголыг Могулстан
гэдэг. Монголд ирэх маш их хүсэлтэй,  сонин
хэвлэлд гарсан зүйлүүдийг амтархан уншдаг талаараа ярьсан.

-Та Энэтхэгт очоод
Могулын эзэнт гүрний өв залгамж­лагч Бахадур Шах Зафарын удмын хүнтэй уулзсан гэж
түрүүнд хэллээ. Одоо түүний тухай  ярилцъя.

 -Их Монголын эзэнт улсын хаадын тухай дэлхий дахинд
андах­­­гүй. Бабур хаан, Хумаюн хаан, Акбар хаан, Жахангир хаан, Шахжахан хаан,
Оурангзеб хаан гээд түүхэнд нэрээ мөнхөлсөн хаад бий. Оурангзеб хаанаас хойших хаадын
хүч суларсан. Бүх Энэт­хэ­гийн хэмжээний том хаан байсан нь задраад муж болгонд
хаадтай болсон. Тэр үед хаан ширээнд суусан 17 хааны 14 дэх нь Бахадур шах Зафар
хаан. Тэрээр англи­чууд­тай байлдсан. Англичууд 1857 онд Энэтхэгийг эзлэхээр ороод
ирэхэд нь мань хүн бүх хаадыг цуглуулаад Энэтхэгийн эрх чөлөө­ний төлөө тэмцсэн
Их Монголын эзэнт гүрний сүүлчийн хаан. Тэгтэл дайснууддаа ялагдаж, Бирми улс руу
цөлөгдсөн байгаа юм. Тэрээр 31 охин 16 хүүтэй байсан гэдэг. Тэднээс ганц хүү нь
л үлдсэн. Бахадур Шах Зафар хаан Бирми рүү цөлөгдөхөөсөө өмнө ганц хүүдээ өөрийнхөө
хаан ширээг залгамжлуулчихсан байсан юм. Тэд хамтдаа цөлөгдсөн ч хожим хүүгээ зугтаалгаж
чадсан. Харин өөрөө 85 насандаа өөд болсон. Одоо Энэт­хэгт Бахадур Шах Зафарын нэртэй
гудамж талбай бий. Түүний хаан ширээг залгамжилж байсан хүү­гийнх нь хатдаас нь
дандаа охин төрсөн гэдэг. Тэр охиных нь хүүтэй би сая Энэтхэгт уулзсан юм. Навааб
Шах Мохаммад Шуайб монгол хүнтэй төстэй зүйлгүй. Мөн түүнээс гадна Их Монголын эзэнт
гүрний үед сайд, дарга хийж бай­сан хүмүүсийн хүүхэдтэй ч уулзсан дээр дурдсан.
Тэд Монгол гарал угсаатай гэдгээрээ тун их бахарх­даг бөгөөд манай улсад айлчлан
ирэх хүсэлтэй юм билээ.

-Бахадур Шах Зафар
хаан маш олон хатантай байж. Тэгэ­хээр Навааб Шах Мохаммад Шуайбыг түүний удам угсааных
гэж яаж батлах юм бэ?

-Бахадур Шах Зафар
хааны өв залгамжлагч хүү нь түүнийг өөрийн­­хөө зээ болохыг нотолсон гэрээслэл нь
байдаг. Навааб Шах Мохаммад Шуайб энэ тухайгаа ном болгосон байна лээ. Түүний Монго­лын
эзэнт гүрний удмын хүн гэдэг нэртэй номд удам угсааных нь талаар дэлгэрэнгүй бичсэн
байсан л даа. Мөн алдарт Таж Махалыг миний аав улсын мөнгөөр бариа­гүй, өөрийнхөө
хөрөнгөөр босго­сон. Тэгэхээр энэ миний өмч байх ёстой гэсэн нь анхаарал татсан.
Тэгээд Исламын хуулиар Таж Махалыг өөрийнхөө өмч болгуул­чихсан байгаа юм. Лалын
хуульд бол Оросын Туркменстанаас Энэт­хэг хооронд байгуулсан бүх юм чиний хөрөнгө
гэсэн байдаг. Тэр утгаараа Таж Махалыг өөрийн болгосон юм билээ. Гэхдээ Энэтхэ­гийн
хуулиар энэ асуудал нь шүүх дээр байгаа гэсэн. Одоо Бахадур Шах Заферын нэрээр дээд
сур­гууль байгуулах гээд Боловсролын яаманд хүсэлт тавьсан байна лээ.

-Монголчууд эрт
дээр үеэс буддын шашин шүтэж ирсэн. Гэтэл дээрх хүмүүс яагаад энэ шашнаа уламжлан
хадгалж чадаа­­­гүй юм бол?

-Цагаадай хааны удам
Төв Азид очоод лалын шашинтнуудтай холилдсон байдаг. Тэгээд Зарим нь лалын шашин
хүлээгээд авчихсан байгаа юм. Тухайн үед 
лалын шашинтай монгол хаад ч байсан. Иранд Өлзийт хаан исламын шашинд орсон
түүхтэй.

-Та өнгөрсөн баасан
гаригт “Балбын монголчууд” гэдэг номын­­­хоо нээлтийг хийлээ. Бал­ба улсад монгол
угсааны хич­нээн хүн амьдарч байна вэ?

-Балба улс 25 сая
хүн амтай. Монгол угсаатнууд тэдний 40 гаруй хувийг эзэлдэг. 61 ястан үндэс­тэнтэй.
Үүний 50-иад үндэстэн нь Монгол гаралтай хүмүүс юм. Тэр дунд Магарчууд, Таручууд
гэсэн хоёр үндэстэн байгаа. Магар­чуудын хувьд Хүннүгээс гарал үүсэлтэй. Тэд манай
тооллын 450-иад оны үед Ази тивд тэр дундаа Энэтхэг рүү орсон байгаа юм. Энэтхэгийг
эзэлж аваад Балба руу орсон. Түүнээс 3000 жилийн өмнө Монголын Хэрэйд аймгийнхан
Балбад ирсэн. Тэд Балбын эзэн хаанаар 500 гаруй жил хаан­чил­сан. Хоёрдугаарт нь
Таручууд гэж байгаа. Таручуудаас бурхан баг­шийн гарал үүсэл бий болдог талаар эрдэмтэд
бичсэн байдаг.  Монголын Таручуудаас бурхан
багш гаралтай гэснээрээ онцлог­той. 

-Ингэхэд та яагаад
Балбын монголчууд гэж онцлоод байдаг юм бэ?

-Балбын монгол гарал
угсаат­нууд өөрсдийгөө монгол гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг. Тэд “Монголын дуу хоолой”
гэдэг сэтгүүлтэй. “Мон­го­лын зүрх сэтгэл” гэсэн хамтлаг бий. Мөн жил болгон “Мисс
монгол” гэдэг тэмцээн зохион байгуулдаг. Тийм хүмүүсийг чи цаашаа бай гэж хөөж болохгүй
биз дээ.

-Зан заншил, хоол
хүнсний хувьд монголчуудтай хэр ойр вэ?

-Тэр тал дээр яг л
бидэнтэй адилхан. Хурдан морь уралдаж, бөх барилдаж, сур харван эрийн гурван наадмаа
хийдэг. Тэнгэр бурханаа шүтэж, уул овоогоо тахи­на. Цайныхаа дээжийг хүртэл өргө­дөг
гээч. Балбын монголчууд нүүд­лийн соёл иргэншилтэй, хөдөө аж ахуй эрхэлдэг. Сарлагийн
сүүгээрээ бяслаг шахаж, шимийн архи нэрж, идэшнийхээ махыг борцолдог нь хүртэл адилхан.
Гэрийн эд хогшил нь цоохорлосон хээтэй. Хөгжмийн зэмсэг нь ч ижил. Хүмүүсийнх нь
нүүр царайны хувьд ч монгол хүн гэсэн үг. Тэд Монгол болж төрсөн­дөө бахархдаг.
Би “Балбын мон­гол­чууд” номондоо банхар нохой­ны тухай онцолсон байгаа. Учир нь
Балбын монголчууд банхар  тэжээ­дэг. Банхар
бол монголчуудад маш их үүрэг гүйцэтгэсэн. VII зууны үед манай лам нар Энэтхэгийн
Гима­лай руу шавилан суралцахаар зорихдоо банхраа дагуулж явсан гэдэг. Агуйд хоноглохдоо
нохойгоо­роо үүдэндээ мануулахад  ямар ч араатан
ойртож чаддаггүй байсан гэдэг.

-Балбын монголчуудын
ний­гэмд эзлэх байр суурь нь ямар вэ?

-Тус улсын сайд дарга
нар гээд удирдах албан тушаалтнууд нь энэтхэг гаралтай хүмүүс байдаг. Монгол угсаатнууд
хүн амын 40 гаруй хувийг эзэлж байгаа боло­хоор өөрсдөө удирдах албан тушаа­­лыг
тэнцүү барих бодлоготой байгаа. 

-Тэдний ярианд
монгол хэл­тэй ойролцоо дуудлагатай үг бий юу?

-Энэ хүмүүс өвөр монголчууд
биш, халимаг, буриадууд биш. Тэд маш олон жилийн өмнө Монголоос гарсан болохоор
хэлээ март­чих­сан. Харин ёс заншил нь байж байна. Ер нь тэд монгол гэдгээрээ гарч
ирэх тун сонирхолтой.

-Амьдралын түвшин
нь ямар­хуу вэ?

-Тийм ч сайн биш.
Тааруухан амьдралтай. Тэдэн дунд ухаантай, боловсролтой хүмүүс олон бий. Зарим нь
АНУ. Англид байгаа.

-Балбын монгол
угсаат­нуу­дын нэрийн хувьд?

-Бурханы шашин шүтдэг
боло­хоор нэрнүүдийн хувьд яг ижилхэн. Лхам, Дорж, Даваа, Сүрэн гээд л манайхантай
адил. Мөн хөх толбо­той, судсаар нь монгол цус гүйж байгаа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Монголд ардчилсан хувьсгал
ялахад онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн гавьяа­тай хүмүүсийн нэг бол Санжаасүрэн­гийн
Зориг агсан билээ. Тэрээр бусдын гарт харамсалтайгаар амиа алдсан тэр өд­рөөс
хойш 15 жил өн­гөрчээ. Талийгаа­чийн дотнын нөхөр Ш.Мяг­мар­сам­буутай ярилц­лаа.

-Та С.Зориг агсантай анх яаж
танилцаж бай­сан бэ?

-Биднийг талийгаа­чийн ах
танилцуулж бай­сан юм. Тухайн үед би “Новести Монголия” со­нинд ажиллаж байлаа.
Анх 1989 оны шинэ жи­лээр С.Зоригоос ярилц­ла­га авч танилцаж билээ. Ингээд
1990 оноос хойш холбоотой байж дээ. Тэр жил ардчиллын хөдөл­гөөн Монголд өрнөж,
би хэвлэлд ажиллаж байсан хүний хувьд С.Зориг агсанд тус болох үүднээс сонин
энэ тэр хийгээд хамтрах болсон юм.

-С.Зориг агсан ард­чиллын
төлөө зүтгэж байхдаа ямар албан ту­шаал хашиж байв?

-МУИС-ийн Нийгмийн шинжлэх ухааны сур­гуульд аспирантурт
сурч байсан юм байна. Тэр­нээс өмнө хотын эвлэ­лийн хороонд зааварлагч байсан.
Анд нөхөр маань хорвоогоос одоод 15 жил боллоо. Энэ бол тийм ч богино хугацаа
биш. Шинэ үеийнхэн өснө, түүх шинээр бичигдэх магад­лал өндөр. Одоо арван
жилийн хүүхдүүд С.Зориг гэж  хүний
тухай,  энэ хүн юугаараа гавьяатай юм бэ
гэдгийг  төдийлөн мэ­дэх­гүй. С.Зориг бол
Мон­голын нийгмийн инфор­ма­цийг өөрчилсөн хүн. Коммунист дэглэмийг ха­ла­хад
гол үүрэгтэй бай­сан. Ардчилсан хувьсга­лыг удирдаж байсан хү­мүү­сийн нэг.
Тэрбээр ард­чилсан хувьсгалаас хойш улс төрд идэвхтэй орол­цож байлаа. УИХ-д
сон­гогдож, улс орны амьд­ралд чухал нөлөөтэй, асуудлыг шийдэхэд гар бие
оролцсон юм. С.Зори­гийн хамгийн гол гавьяа зүтгэл нь мон­гол­чуудыг ардчилсан
нийгэм рүү удирдаж оруулсан явдал.

Тиймээс энэ хүн мон­гол­чуудын
хувьд мартаг­дах ёсгүй. Ардын хувьс­га­лыг үндэслэгч Д.Сүхбаа­тар жанжны талаар
хүн бүр мэддэг шиг С.Зориг тийм л байх ёстой.

-Түүнийг олон хүн­тэй нөхөрлөж
байгаагүй гэлцдэг юм билээ. Харин та дотнын найз нь байсны хувьд дурсам­жаасаа
хуваал­цахгүй юу?

-С.Зориг Орост сур­гууль төгссөн
хүн. Тэр утгаараа оросоор онигоо ярьдаг найз нар нь бус­даас арай дээр байсан
юм байлгүй (инээв). Түү­нийг тойрон хүрээлэгчид нь гэвэл, унш­сан ном
зохиолуудынх нь зах зу­хаас мэддэг хүмүүс бай­сан гэх үү дээ.  Мань эр байнга өдрийн тэмдэг­лэл хөтөлдөг
байлаа. Тун цэгц­­тэй хөтөлнө. Хүнийг маш сайн сонсдог,  яриа­наас нь санаа гаргаж чад­даг хүн байсан
юм. Хүнд буруу санадаг­гүй тийм л аядуу хүн байж билээ.

-Тэгвэл тойрон хү­рээ­лэг­чид
гэвэл танаас өөр хэн хэн байсан бэ?

-Их сургуулийн багш нар, шатрын
ахмад мас­те­рууд гээд олон хүнтэй танил нөхөд байсан. Бас ардчилсан хувьсгал
яла­хад хамт зүтгэсэн хүмүүс байна. Харин ойр дот­нын тэр нь тийм гээд явсан
хүн байхгүй. Азаар бид ха­жууд нь байсан болохоор одоо дотнын хүмүүсийнх нь
тоонд орж байгаа юм.

-Монголчуудын хувьд С.Зориг агсан
“Шулуун шударга зан­тай хүн байсан” гэж үнэ­лэгддэг. Түүнтэй ойр байснаараа та
илүү дүгнэх байх…

-Тийм шүү. Монгол­чууд түүнийг
тэгж үнэлдэг. Найз нөхөдтэйгөө 100 грамм хөнтөрчихдөг, бүгд­тэй нөхөрсөг
харилцдаг бай­лаа. Жишээлбэл, О.Даш­­балбар агсантай хамт хөөрөлдөж сууж бай­­сан
нь санаанд тод­хон бууж байна. Хүнд муу юм хийе гэж огт боддоггүй байсан.
Өөрийнхөө дот­нын хүмүүст тун тусархуу хүн байж билээ.

-С.Зориг агсны хэл­сэн “Би
монгол хүний саруул ухаанд итгэдэг” гэсэн үг нь бараг афо­ризм болж дээ?

-Энэ үгийг дүү С.Оюу­ны­­­гаа
Чехэд сурч байхад нь бичсэн захи­дал­даа дурдсан байдаг. Тэгэхэд ардчилсан
хувьс­гал эхлээ­гүй байсан юм. Ер нь дүүдээ ахын сур­гаал хайрлаж, ирээдүйн үйл
хэргийг нь зөвлөж сурга­даг байсан юм уу даа. С.Зориг гэдэг хүнийг монголчууд
мартахгүй байхын утга учир нь  “Би монгол
хүний саруул ухаанд итгэдэг” гэсэн үг гэж боддог. Монгол­чууд бидний
саруул ухаанд итгэж байсан түү­нийг мар­тахын аргагүй юм. Яахав он цагийн явцад
мартаг­нана гэвэл ардчилсан хувьсга­лаа мартаж бай­гаа­тай адил болно доо.

-Та талийгаач нөх­рийн­хөө
хөшөөнд жил болгон хүндэтгэл үзүүл­­дэг. Жирийн өд­рүү­дэд зорьж очдог уу.
Хажуугаар нь өнгө­рөхөд ямар сэтгэгдэл төрдөг бол?

-Хааяа замын хажуу­гаар явж
байхдаа хөшөөг нь харж, хамт байсан сайхан үеүдээ дурсдаг даа.

-С.Зориг агсан Мон­го­лын улс
төрийг юу гэж дүгнэж, ирээдүйгээ хэр­хэн хардаг байв. Хэрэв тэр хүн өнөөдөр
амьд сэрүүн байсан бол  манай улсын
өнөөгийн нөхцөл байдал ямар байх байсан гэж та боддог вэ?

-Одоогийн сууж бай­гаа хүмүүсээс
хамаагүй туршлагатай, шилдэг улс­төрч байх бай­сан. Миний санахад, банк­ны
асууд­лаар УИХ-ын гишүүд шөнөжин хурал­даж байж билээ. С.Зориг “Бид ямар банк­ны
мэргэжилтнүүд биш, ингэж хамаагүй ярьцгааж байхаа больё” гэж хэлсэн юм. Тэгтэл
дараагийнх нь хүмүүс “Уучлаарай” гэсэн үгээр яриагаа эхэлсэн нь санаг­даж
байна. С.Зори­гийн хувьд иймэрхүү нөлөө байсан л даа. Харин одоо тэр лидер
хүний зай Мон­голын улс төрд дутаг­даж байна. Удир­даад, зохион бай­гуу­лаад
явах хүн гэвэл, гадаадад нэр хүндтэй Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­дорж л байх шив.
Гэхдээ мань эр байсан бол Н.Алтанхуяг энэ тэр­тэй зүйрлэхгүй л хүн бай­сан гэж
боддог. С.Зори­гийн сэтгэх хүрээ, асуу­далд хандах хандлага нь өөр юм даа.
Тиймээс түү­ний улс төрийн орон зай өнөө­гийн нийгэмд дутаг­даж байна.
С.Зоригийн хэлсэн үгэнд “Нийгмийн зэрэг дэвийн давхаргуу­дын ашиг сонирхол нэн
түрүүнд тавигдана. Харин хувь хүний ашиг сонир­х­лыг хамгийн сүүлд тавих ёстой”
гэсэн байдаг. Тийм зарчмаар явж байж улс орон хөгжих ёстой.

-Их сургуульд хи­чээл зааж
байсан боло­хоор шавь олонтой биз. С.Зориг гэдэг хүний үйл хэргийг
үргэлжлүүлээд аваад явах бэлтгэсэн гарын шавь гэж бий юу?

-Өө, шавь олон. Үйл хэргийг нь
үргэлж­лүү­лээд аваад явах хүн гэвэл дүү С.Оюун л байна даа. С.Оюун гишүүний
хувьд мэдлэгтэй, чадвартай, биеэ даасан бодолтой хүн. Улстөрчид биеэ даа­сан
бодолтой байх хэрэг­тэй. Гэхдээ тэр нь нийгэм­дээ харшлахгүй байх ёстой.

-Та С.Зориг агсантай хамгийн
сүүлд ямар яриа өрнүүлж байв?

-Санахгүй байна. Түүний ойр
байсан хүмүүс бие бие­дээ саад болох­гүй, өөр өөрсдийнхөө ажлыг хий­гээд явдаг
бай­сан. Бие биенийхээ дэмж­лэгийг авдаггүй байсан гэх үү дээ. Намайг “Зас­гийн
газ­рын мэдээ” сони­ны эрх­лэгч болоход ту­хайн үед хүмүүс С.Зо­ригийн дэмж­лэг­тэй
тэр албан тушаалд очсон гэж харддаг байсан байх. Үнэн хэрэгтээ М.Энх­сай­хан
Ерөнхий сайд болс­ны­хоо дараа намайг томилсон юм. Учир нь сонгуулийн үеэр сайн
ажилласан болохоор энэ хүн ажиллаж чадна гэсэн­дээ тэр. Тухай үед би
дургүйлхэж, С.Зоригт хэлж байсан юм. 
“Намайг яах гэж ийм ажилд тавь­чи­хав” гэтэл “Хүн өөрт чинь ажил санал болгоод
найдаж байгаа бол ажил­ла” гэлээ. Тэгээд л би ажиллахаар шийдсэн юм.  Хэрэв ажиллаж чадах­­­гүй бол сольчихно
биз  гэсэн бодолтой байв. Ингээд С.Зориг
маань 1999 онд Япон руу явах­даа нэг ярилцлага өгсөн байдаг. Тэр ярилцлага­даа
“Зас­гийн газрын мэдээ сони­ныг өөрчилж чадсан хүн” гээд л намайг магтсан байна
лээ. Мань эр хэн нэгнийг дээш нь зүтгүүлнэ гэсэн бодолгүй хүн бай­сан. Тийм
санаа С.Зоригт огтхон ч төрөхгүй. Хэрэв одоогийн сайд дарга нар шиг бай­сан бол
бид аль нэг яаманд нэг, нэг дарга хийгээд л, чадна, чадна гээд явж  байх байсан биз.

-Түүнийг бусдын гарт амиа
алдахаас өм­нөх арван жилийн хуга­цаанд нэг ч өдөр дэргэ­дээс нь холдож байгаа­гүй
хүн бол таныг гэх юм билээ. Хурлаас тараад гарч ирэхэд нь хүртэл хамт явдаг бай­сан
гэдэг. Харам­сал­тай хэрэг гардаг тэр өдөр та яагаад түүний дэргэд байсангүй
вэ?

-Ерөнхий сайд болох гэж байсан
түүний хажууд  хөтлөлцөж гүйгээд яахав
гэж бодоод бид хамт бай­гаагүй юм. Түүнд бодож сэтгэж, суух юм байдаг байх гэж
бодоод тэр өдөр бид хол байсан юм.

-С.Зоригийг Ерөнхий сайд
болохын нэг хоно­гийн өмнө хороосон тухай мэдээлэл байдаг. Та үүнд ямар хариулт
өгөх вэ?

-Тухайн үед Ерөнхий сайдын
суудлаас Да.Ган­болдыг Ерөнхий­лөгч до­лоон удаа буцааж бай­сан шүү дээ. Тэгээд
зөв­шил­цөл хийгээд С.Зо­ригийг Ерөнхий сайд бол­гох гэж байсан юм шиг байна
лээ. Маргааш нь энэ асуудал орж ирнэ гэж байтал харамсалтай хэрэг гарсан. Харин
хэрэг гардаг орой бид ажил дээрээ байсан юм. Со­нин­­оо хийгээд байж байтал
түүнийг хороосон тухай сонсоод итгээгүй. Маш хүндээр хүлээж ав­сан. Түүнийг
мартъя, мар­таг­нуулъя гэсэн бодол­той хүмүүс байж болно л доо. Гэхдээ
монголчууд С.Зо­ри­­гийг хороосон хэрэг илрээсэй гэж хүс­дэг. Гэтэл яагаад,
ямар шалтгаа­наар хэн хөнөө­сөн нь тодорхойгүй, нууц чигээ­рээ үлдэж байна.
Түүнийг хөнөө­сөн нь цаагуураа өөр зорилготой байсан. Эрүү­гийн гэмт хэрэгтний
гарт азгүй тохиолдлоор үрэг­дээгүй байх.

-Тийм шүү. Монго­лын ард түмэн
ч, ар гэрийнхэн нь ч тийм л бодолтой байгаа болов уу?

-Тийм учраас хэрэг илэрдэггүй
байх.

-С.Зориг агсан бус­дын гарт
амь үрэгддэг тэр өдөр ямар ажилтай явж байсан бэ?

-Тэрээр талийгаач Пү­рэв­дорж
гуайнхаар орно гэж байсан юм. Мар­гааш нь талийгаачийг нутаг­луулах байлаа.
С.Зориг тэр комиссынх нь дарга байсан. Тэгээд орой 22.00 цагийн үед ар гэ­рээр
нь ороод гарсан байдаг юм. Тэдний хоё­рын гэр зэргэлдээ шахам. Тэгээд талийгаач
Пүрэв­дорж гуайнхаас гараад гэртээ ороод бусдын гарт амиа алдсан даа.

-Тухайн үед С.Зори­гийн үхэлд
олон хүнийг хардаж сэрдэж байлаа. Э.Бат-Үүлийн малгайг гэрт нь байсан ч гэх
шиг. М.Энх­сай­хан алсан гэж хэлэх хүн ч байлаа. АН төрд байгаа цагт энэ хэрэг
илрэхгүй гэж ярих нэгэн ч байсан. Гэвч МАН-ынхан эрх барих үед ч энэ хэрэг илэр­сэн­гүй.
Та энэ хэр­гийг юунаас болсон гэж хард­даг вэ. Илрэх бо­лов уу?

-Үүнийг хэлэхэд их хэцүү юм аа.
Энэ талаар таавар алга. Хэрэг гарсны дараахан “Монголын нэг өдөр” сонинг эрхлэн
гар­гаж байсан Даваадорж олон таавар, таамаг­лал­тай дугаар гар­гаж билээ. Анд
нөхөр маань өөд бо­лоод 15 жил болж байгаа учраас олон хүн хэргийг ил болоосой
гэж хүсч байгаа байх. Улс тө­рийн утга агуулгатай бай­сан бол илрэхгүй биз дээ.
Хэрэгт холбогдож байсан хүмүүсийн хувьд батал­гаа­гүй мэдээлэл. Хэрэв
баталгаатай байсан бол нэлээд том асуудал бо­лоод явах байсан биз. Талийгаачийн
гэрээс Э.Бат-Үүлийн малгай гарч ирсэн гэдэг мэдээлэл хэргийн анхаарлыг өөр тийш
нь хандуулах бай­сан байх.

-С.Зориг агсан Ерөн­хий сайд
болох тухай­гаа танд ярьж байв уу?

-Үгүй ээ. Тэр тухай огт ярьдаггүй
байсан. Бид “Да.Ганболдыг Ерөнхий­лөгч буцаагаад байна, дараагийн хүн чи юм шүү
дээ” гэж С.Зоригт тоглоом шоглоомоор хэл­дэг бай­лаа. Тэгтэл огт тоодоггүй
байсан. Ерөн­хий сайдын алба бол хүн бүр шүүрч аваад хийчих­дэг ажил биш шүү
дээ.

-Та С.Зориг агсны ар
гэрийнхэнтэй уулзалд­даг биз дээ?

-Ах дүү хоёртой нь л холбоотой
байдаг. Та­лий­гаачийн ээж Ерөн­хий­лөгч Н.Багабандитай уул­заж, хэргийг
илрүүлж өгөхийг хүсч байсан даа. Гэвч хүүгийнхээ үхлийн буруутныг мэдэж чадал­гүй
хорвоогоос явсан даа хөөрхий минь.

-Эхнэртэй нь хол­боо­той
байдаг уу?

-Тааралдахаараа мэнд­­лээд
өнгөрдөг дөө.

-Тэрээр хэргийн та­лаар яагаад
одоо бол­тол дуугардаггүй юм бол. Тэд хэзээ танил­цаж байсан бэ?

-Талийгаач эхнэр Булгантайгаа
1991 онд танилцаад гэр бүл болж билээ. Хэргийн дараа гэрээр нь орж гарахаас
хэцүү байсан учраас тэгс­гээд холдсон. Булганы хувьд хэргийн газарт бай­сан
болохоор ярихад хэцүү байх нь мэдээж. “Хэрэгтэн ямар царайтай байсан” гэхээс
өгсүүлээд асуусан асуултад нь яаж хариу­лахав дээ.

-Хэргийн явцын та­лаар танд
ямар мэдээ­лэл байдаг вэ?

-Одоо шалгаж л бай­гаа байх. Он
жил өнгөрөх тусам улам бүдгэрэх байх. Гүйцэтгэгчид нь байхгүй болно, гэрч
байхгүй болно.

-С.Зориг агсантай хамт
өнгөрүүлсэн ар­ван жилийн хуга­цаанд таны сэтгэлд үлд­сэн дурсамжаар яриагаа
өндөрлөе.

-Шатар тоглох дуртайг нь  хэн хүнгүй мэднэ. Би хааяа түүнийг хожчихно
оо. Мань эр шатар тоглох­доо сайн. Тоглодог хүмүү­сээ ихэнхийг нь хожно шүү.
Бас гитар тоглож дуулдаг байсан. Урд талынх нь шүд хугарсан нь Орост оюутан
байхдаа регби тоглож байгаад хугалсан юм гэсэн. Ээж, ах дүү нартаа тун халамж­тай,
ахмад хүмүүстээ хүн­дэт­гэлтэй ханддаг байсан даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Монгол Улсын хүний эрхийн
үндэсний комис­сын дарга Ж.Бямба­доржтой ярилцлаа.

-Танай байгууллагад он
гарснаас хойш хич­нээн өргөдөл гомдол ирэв. Хэрхэн шийдвэр­лэж байна?

-Ер нь өргөдөл гомд­лын  тоо эрс нэмэгдэж байгаа. Хүмүүс өөрс­дийн­­хөө
эрх, эрх чөлөөг мэдэрдэг болж. Жаахан ч гэсэн эрх нь зөрчигдсөн тохиолдолд
холбогдох байгууллагад хандвал сэргэдэг гэдгийг мэддэг болжээ.

-Ямар төрлийн өргө­дөл гомдол
ирж байна вэ?

-Нийт гомдлын 70-80 хувийг ял шийтгүүлээд
хоригдож байгаа болон цагдан хоригдож байгаа 
хүмүүсээс ирүүлсэн бай­даг. Хэрэг нь шалгагдаж дуусаад шүүхээр шийд­вэр­лүүлж
байгаа хүмүү­сийн өргөдөл гомдол ч байна. Мөн хөдөлмөрлөх эрхийг зөрчсөн гэх
гом­дол нэлээд ирдэг боллоо. “Ажлаас халагдлаа, хө­дөл­мөрийн гэрээ бай­гуул­даггүй,
ажил дээр дарамт үзүүлж байна” гэх мэт гомдол ирж байгаа. Өнгөрсөн жил уул уур­хайн
асуудлаар нэлээд том хэмжээний хурал зо­хион байгуулсан. Тэр үеэр иргэд,
ялангуяа хө­дөө­гийн малчид их ирсэн. Уул уурхайн олборлол­тын үр нөлөөнөөс бо­лоод
эрх нь зөрчигдөж байгаа хүмүүс өргөдөл 
гомдол мэдүүлдэг.

-Хэрэг бүртгэл, мөр­дөн
байцаалтын явцад эрүүдэн шүүх аргыг хэ­рэглэж, хүний эрх ноц­той зөрчигдөж
байгаа талаар та өнгөрсөн до­лоо хоногт хэвлэ­лийн­хэнд мэдээлсэн. Хэрэг нь
цагаадсан хүмүүс эрхээ сэргээлгэхээр танайд ханддаг уу?

-Хэрэг бүртгэл, мөр­дөн байцаалт,
шүүхийн буруутай үйл ажиллагаа­наас болоод хохироод цагаадсан хүмүүс эрхээ
сэргээлгэхээр манайд ханд­даг. Ингэснээр тэд­ний зарим нь улсаас нө­хөн олговор
авсан то­хиолд­лууд бий. Жишээл­бэл, танай сонин дээр гарч байсан Орхон айм­гийн
иргэн Ням-Очир гэдэг залуугийн хэрэг байна. Хилс хэрэгт гүтгэгдсэн тэрээр
мөрдөн байцаал­тын үед зодуулан хөгж­лийн бэрхшээлтэй бол­сон. Түүний хэрэг
шүүхээр ороод 42 сая төгрөгийн нөхөн олговор авсан. Сэт­гэцийн өвчтэй болсон
Ням-Очир насаараа ээжийн­хээ асаргаанд явах­гүй. Тэр 42 сая төг­рөгийг ямар
насаараа идэх юм биш. Түүн шиг хэлмэгдсэнээ мэдээд сал­сан нь их юм гээд явж
байгаа хүмүүс олон бий. Харин хэлмэгдсэнээ 
мэ­дэх­гүй хүмүүс байгаа нь харамсалтай. Тэдгээр хо­хир­сон иргэд болон
төрийн үйл ажиллагааг буруу явуулж байгаа албан хаагчдад сургамж болоосой
гэсэндээ зарим хэргийн талаар мэдээл­дэг. Хэрэв ингэж хохирсон иргэн байгаа бол
Мон­голын төр танаас уучлал хүсч, зохих хэмжээнийхээ нөхөн олговрыг олгодог.
Харин бид зуучилдаг юм.

-Тэгвэл хэрэг бүрт­гэгч,
мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгчийн бу­руутай ажиллагаанаас  иргэн хохирсон бол эд­гээр хүмүүст арга хэм­жээ
авдаг хууль байна уу?

-Эдгээр  албан ту­шаалт­ны буруутай үйл ажиллагаанаас
хохирсон иргэнд нөхөн төлбөр ол­го­дог хууль байдаг. Нөхөн олговрыг төсвөөс
өгдөг. Би үүнийг хоёр талтай гэж үздэг. Буруутай албан тушаалтнуудад хариуц­лага
тооцох нь зөв л дөө. Гэхдээ буруутайгаа нот­луу­лахгүй, яаж ийгээд хүнийг
буруутан болгох гэсэн хандлага гарах гээд байдаг. Иймд иргэн бу­руугүй гэдгээ
тогтоол­гоход бэрхшээл учирч болзошгүй. Хэрэв буруу­тай албан тушаалтанд
хариуцлага тооцох бол­бол нэг ч иргэн хохирс­ноо тогтоолгож чадахгүй байж мэднэ
шүү дээ.

-Ийм тохиолдолд ту­хайн иргэнийг
хамгаа­лахын тулд ХЭҮК ажил­лах ёстой биз дээ?

-ХЭҮК аль аль талыг нь харж,
мэдрэмжтэй хан­дахгүй бол хэцүү.

-Яагаад?

-Тухайлбал, “Ажил дээр намайг
дарамталж байна, цалин хөлс бага өгч байна, үндэслэл­гүй­гээр ажлаас халчихлаа”
гэх гомдлоор жишээ татъя. Үүнийг бид шал­гаад тогтоогоод үзэхээр эргээд нөгөө
ажилтанд сайнаар биш муугаар нө­лөө­лөх талтай. Хохирогч эргээд удирдла­гуудын­хаа
хараанд өртдөг. Ин­гэс­нээрээ бид тэр хүнд тус болж байна уу, ус болж байна уу.
Тухайн үедээ тус болдог. “Хохирогчийн эрх нь зөрчигдсөн байна, хөдөлмөрийн
гэрээ бай­гуул, цалинг нь өг” гэж албан тушаалтнаас шаар­­дана. Харин мар­гааш
нь өө хайж дахиад л дарамталдаг. Манайд ирсэн өргөдөл гомдлууд дунд ийм
тохиолдол олон. Хүний эрхийн мэд­рэмжтэй байх гэдэг на­рийн. Тэр мэдрэмжээрээ
эрх нь зөрчигдсөн иргэ­ний асуудалд хандах хэ­рэгтэй. Тэгэхгүй бол дан хууль
яриад л явах юм бол нөгөө хохирогчоо хавчлагад оруулчих тал­тай.

-Цагдаа хүчний бай­гууллага
эрүүдэн шүүх ажиллагааг явуулж бай­на гэсэн таны мэдээл­лийн хариуд Цагдаа­гийн
ерөнхий газраас мэдэгдэл ирүүлсэн гэсэн үү?

-ЦЕГ-ын Хэвлэл мэ­дээллийн төвийн
дарга Т.Сайнжаргал хурандаа надад мэдэгдэл өгсөн тухай мэдээллийг би сай­таас
олж харсан. Одоо­гоор надад албан ёсоор мэдэгдэл ирсэн зүйл алга. ЦЕГ-аас
“Манайд нэг ч иргэний гомдол ирээгүй” гэсэнд би маш их гайхаж байна.

Өргөдөл гомдлуудыг нягтлан
бүлэглэж байгаа. Бидэнд тодорхой барим­тууд байна. Тэр дунд за­рим нь
прокурорын мөр­дөнд очоод эрүү үүсчих­сэн хэргүүд ч бий.  Тийм байтал яахаараа бид­нийг ЦЕГ-ыг гүтгэж
байна, манайд нэг ч өргөдөл гомдол ирээгүй гэж мэ­дээлсэн байгаа юм бол.
Магадгүй сайт ташаа мэ­дээлсэн байхыг үгүйсгэх­гүй. Хэрэв ЦЕГ-аас надад
мэдэгдэл ирвэл мэдэгд­лийн хариуг хэвлэл мэ­дээллийн хэрэгслээр өгнө. Гэхдээ
тухайн албан тушаалтан, хохирсон ир­гэ­­ний тухай дурдагдахгүй. Тийм хэрэг
дахин бүү давтагдаасай гэдэг үүд­нээс мэдээлэх болно.

Хамгийн сүүлийн ганц жишээг танд
дуулгах уу. Өчигдөрхөн ХЭҮК Төв аймагт Хүний эрхийн өдөр­лөг арга хэмжээг зо­хион
байгуулсан юм. Энэ үеэр тус аймгийн Цаг­даагийн газрын үйл ажил­лагаатай
танилца­хад 2013 оны байдлаар 18 албан хаагчид холбог­дуулан хүний эрхийг зөрч­сөн,
эрүү шүүлт тул­гасан талаар Улсын Ерөн­хий прокурорын дэр­­гэдэх Мөрдөн бай­цаах
албанд гомдол гар­гасан байна. Тэдгээрээс дөрвөн албан хаагчид холбогдуулан
эрүүгийн дөрвөн хэрэг үүсгэн шал­гаж байгаа ба нэг хэргийг прокуророос яллах
дүг­нэлт үйлдэж шүүх рүү шилжүүлээд байна.

Цагдан хорих бай­ранд хийсэн
шалгалтаар нэг хүн хоригдох үедээ цагдаагийн албан хааг­чид резинэн болон ца­хил­гаан
бороохойгоор зодуулсан гэх мэдээлэл өгсөн ба түүний биед учир­сан гэмтлийн
гэрэл зургийг авч бэхжүүллээ.

-Эрүүдэн байцаах ажиллагааг
таслан зог­соохын тулд ХЭҮК ямар ажил хийж байна?

-ХЭҮК-оос УИХ-ын Хүний эрхийн дэд
хороо­ны дарга Д.Ганбаттай ярьж тохирсон юм байгаа. Энэ асуудлаар хэлэлцүү­лэг
зохион байгуулдаг ч юм уу. Тэгэхгүй бол бай­дал эвгүй болсон байна.

-Хэрэг бүртгэл, мөр­дөн
байцаалтын явцад эрүүдэн шүүх ажилла­гаа­ны ямар хэлбэр зон­хилдог юм бол. Иргэ­дийн
ирүүлсэн өргөд­лөөс нэр дурдахгүйгээр хэлэхгүй юу?

-“Намайг бичиг үсэг мэдэхгүйг
далимдуулж бичиг цаасан дээр гарын үсэг зуруулдаг”, “Чамайг шоронд хатаана”,
“Эхнэ­тэй чинь шоронд хийнэ.” Хэргээ хүлээхгүй бол ча­майг цонхоор шидчихээд
өөрөө үсэрсэн гэж хэлнэ”, “Өвчтэй ээжийг чинь шо­ронд хийнэ шүү гэж тул­гадаг”
гэх зэрэг мэдээл­лүүд ирээд байна. Цаг­даа­гийн ажил хүндийн хувьд хүнд. Гарсан
хэргийг ил­рүүлэх үүрэг нь тэдэнд ногдож байгаа. Цагдаа нар нэг юмны сэжүүр ба­риад
авдаг. Тэрийгээ ба­талгаажуулахын тулд ил­рүүлдэг арга бий. Харин манайхны олон
арван жил хэрэгжүүлсэн хэлбэр бол өөрөөр нь хэрэг хү­лээлгэж, нотлохыг оролд­дог.
Эсвэл ах, дүү төрөл, төрөгсдөөс нь мэдүүлэг авдаг. Энэ бол Монгол Улсын Үндсэн
хуулийг зөрчсөн явдал юм. “… өөрийн болон гэр бүлийн ги­шүүд, эцэг, эх, үр
хүүх­дийнхээ эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх, …Өөрөө өөрийнхөө эсрэг мэдүү­лэг
өгөхийг шаардах, мэ­дүүлэг гаргуулахаар ша­халт үзүүлэх, хүч хэрэг­лэхийг
хориглоно. Гэм буруутны ял зэмлэлийг түүний гэр бүлийн гишүүд, төрөл саданд нь
халдаан хэрэглэхийг хориглоно” гэсэн асар том заалт Үнд­сэн хуулинд бий. Олон
арван жил манайд ор­шин тогтнож байсан эрүү­дэн шүүх ажиллагааг халахын тулд
орсон заалт юм шүү дээ.

Га­даа­дынхан бол хэрэг ил­рүү­лэхийн
тулд уг хэргийн эргэн тойр­ныг нь судалж, хөдөлшгүй нот­лох баримтыг үндэслэн
буруу­тныг олж тог­тоодог. Харин манайх­ны шил­­дэг арга бол хамгийн тү­рүүнд
өөрийг нь барьж аваад өөрөөр нь яриулах. Эсвэл бусдаар яриулдаг. Тиймээс эрүү
шүүлтээс ангид байх, эрүү шүүл­тийн эсрэг байхыг олон улсын хүний эрхийн бай­гууллагууд
нэхээд, шаар­даад байгаа нь цаанаа учир холбог­дол­той. Энэ тал дээр их хатуу
байр суурьтай байж, хүн гэдэг талаас нь хандах ёстой. Гэтэл энд нэг мөрдөн бай­цаагч,
хэрэг бүртгэгчийн нэр гарахгүй. Харин Мон­гол Улсын Засгийн газар ийм үйл
ажиллагаа явуул­даг гээд олон улсад хардагд­даг. Эд­гээр нь үнэн гэж хүлээн зөв­шөө­рөх,
эсхүл худлаа гэж батлах зорилго алга. 
Ямар ч гэсэн ийм дохио энэ хүмүүс өгөөд байна.  Энэ үйл ажил­лагааг эрхэл­дэг төрийн албан
хаагчид дүгнэлт хийгээсэй л гэдэг үүднээс энэ мэдээллийг өгч байгаа юм.

-Эрүү шүүлт хэрэг­лэсэн албан
тушаал­танд хүлээл­гэдэг ха­риуц­лага байна биз?

-Хамгийн хориотой зүйл. Гэмт
хэрэг.

-Мөрдөн байцаал­тын үед сэжигт­нийг
зо­дож, дарамталдаг юм байна уу?

-Хааяа тийм зүйл гар­даг юм шиг
байна лээ. 2011 оны дөрөвдүгээр сард би Дор­ноговь, Говь­сүмбэр аймгуу­дын
хорих ангид шал­гал­таар яв­сан. Тэгэхэд нэг хориг­дол гомдол мэдүүлсэн юм. “На­майг
барьж ширээн дороо гав­ласан” гэж байсан. Бид түү­ний гомдлын дагуу проку­рорын
мөрдөнд өгсөн. Үүн дээр эрүүгийн хэрэг үүссэн сураг байна лээ. Энэ мэт хэргүүд
гар­даг.

-Сэжигтнийг эрүү­дэн шүүх,
хэрэг хү­лээл­гэхийн тулд зодож нүдэх байдал хаана гол­дуу гарч байна?

-Орон нутагт зонхилж бай­гаа.
Малын хулгайч нар их сүлжээтэй болчих­сон. Эрүү шүүлтэд өртсөн хүмүүс хул­гай,
дээрмийн хэрэгт холбогд­сон байдаг. Тэд 
чинь олуу­лаа ч бай­даг юм байна. Хэрэг хий­сэн хүн мөн үү гэвэл мөн
байдаг. Тэгээд л мөрдөн бай­цаагч нар хуучин ар­гаа хэрэг­лээд буруудаад байдаг
юм уу гэдэг ойл­голт төрөөд байгаа юм. Энэ бол хүн хэлмэг­дүүлж байгаа юм биш.
Хэрэг хийсэн хүнд буруу арга хэрэглээд байгаа юм. Бу­руу юмтай бу­руу аргаар
битгий тэмцээч ээ. Буруу юмтай хуулийн дагуу зөв аргаар тэмцвэл ялна.
Тухайлбал, саяхан согтуу жолоочид зодуулсан цаг­даагийн албан хаагчийн хэ­рэг
байна. Нөгөө согтуу жо­лоо­чийг ардаа суулга­чихаад машиныг нь цаг­даа жолоо­доод
явсан бай­на лээ. Гэтэл согтуу жолооч цагдаагийн хоо­лойг нь боосон байсан. Тэр
цагдаа магад­гүй амиа алдсан бол яах вэ. Өөрий­гөө аюулд оруулаад ин­гэж ява­хын
оронд тэр дор нь нэмэлт хүч дуу­дах ёстой. Би бол цагдаагийн албан хаагчийг
өмөөрдөг. Гэхдээ хуулийн дагуу ажил­лах ёстой. Энэ мэт хуулийн дагуу ажиллах­гүй
байгаагаас алдаа гарч байна.

-Орон нутгийн цаг­даа хүчний
байгуулла­гуу­дад 400 ширхэг эрүү­дэн шүүх сандал тараа­сан байсныг танай бай­гууллага
ил­рүүлс­ний дараахан эргүү­лэн та­тах асуудал яригд­сан. Энэ та­лаар танай бай­гууллагад
ха­риу өгсөн үү. Ер нь тэр сандал дээр хүн эрүүд­сэн зүйл байгаа болов уу?

-Манай ХЭҮК-ийн ги­шүүн П.Оюун­чимэг
орон нутагт шал­­­гал­таар явж байгаад илрүүлсэн юм билээ. Тэгээд гишүүний­хээ
бүрэн эрхийн хү­рээнд шаардлага тавь­сан. Хууль зүйн яаман дээр ажлын хэсэг
байгуу­лагдаж, эрүүдэн шүүх санд­лыг эргүүлэн татах ажиллагаа явагдсан байх аа.

-Гадаадад эрх нь зөр­чигдсөн
иргэдийн­хээ та­лаар ХЭҮК хэр­хэн ажиллаж байна вэ. Эр­хүүд манай нэг иргэн
амиа алдсан байсан. Мөн Т.Аятунгаа бүсгүй хамт­ран амьдрагчдаа охи­ноо алдаад
одоо сураггүй байна?

-Эрхүүд амиа алдсан иргэ­ний
талаар манайд ямар нэгэн өргөдөл гом­дол ирээ­гүй. Одоогоор ажил­лаа­гүй байна.
Т.Аятун­гаагийн охины хувьд нөгөө Чарльз гэдэг нөхөр олдохоо байсан. Бид Филип­пиний
ХЭҮК-т албан бичиг явуул­сан. Тэгээд тэн­дээс Канадад суугаа ЭСЯ-нд явуулсан
албан бичгийн­хээ хуул­барыг ирүүлсэн байна лээ. “Энэ хүн манайд алга. Танайд
байгаа сураг­тай” гэ­сэн тийм бичиг өгсөн байсан.

ХЭҮК гадаадад бай­гаа иргэ­дийн­хээ
эрхийг хам­гаа­лахад ан­хаар­лаа хандуул­даг. Гэвч гадаад оронд ажил­лаж
амьдарч байгаа иргэ­дийн­хээ араас мянга хашги­раад амжилтад хүрэхгүй. Ма­лайзад
амиа алдсан Ш.Ал­тан­­туяагийн хэрэг гэхэд хэрэг­сэхгүй болчих­лоо. Бид энд
дуугараад байдаг. Бичиг цаас ши­дэл­цэхээс өөр ямар ч ам­жилт олсонгүй. Бус­дын
до­тоод хэрэгт орол­цож болдог­гүйн жишээ энэ. Бид тэнд очоод мөр­дөн байцаалт
явуулж, шүүх боломжгүй. Тийм учраас манай иргэд га­даад оронд явахдаа үүнийг
бодолцох ёстой.

-Танай байгууллага хур­дан
морины унаач хүүхдүү­дийн асуу­­далд анхаарлаа хандуул­даг. Үүнтэй хол­бог­дуулан
УИХ-аас баталсан тог­тоол бий. Тог­тоолын хэ­рэгжилт ямаршуу байна вэ?

-“Монгол Улс дахь Хү­ний эрх, эрх
чөлөөний байдлын талаарх 12 дахь илтгэл”-ийн дагуу авсан олон арга хэмжээ
байгаа. Өнгөрсөн жилийн дуулиантай Уул уурхай, шавилин суудаг хүүхдүүд, хөгж­лийн
бэрхшээлтэй хүү­хэд сурдаг сургуу­лиу­дын асуу­дал орсон бай­гаа. Олон улсын
байгуул­лагуудаас Мон­гол Улсын Засгийн газарт өгсөн зөв­лөмжийн биелэл­тийн
явцын асуудал байгаа. Маш олон асуудлаар УИХ-ын Хууль зүйн байн­гын хороо
нэлээд томхон тогтоол гарга­сан. Энэ тогтоолд нэг чухал заалт орсон. ХЭҮК-оос
гар­га­сан зөвлөмж шаардлагыг бие­лүү­лээгүй албан ту­шаал­тан, бай­гуул­лагын
талаарх мэдээллийг ээл­жит илтгэлд оруулахдаа УИХ-д танил­цуулж бай гэж. Энэ
бол тун чухал заалт. Тиймээс бид зөв­лөмжийнхөө биелэлтийг зо­хих хэмжээгээр
бай­гуул­ла­гуу­даас шаар­даж байна. Ма­найд иргэдийн гомдлоос гад­на мэдээлэл
ирдэг. Энэ жи­лийн наад­муудад олон хүү­хэд бэр­тэж гэмтсэн байна. Мөн хоёр
хүүхэд нас барсан. НҮБ-ын хүүхдийн бай­гуул­лагаас хүний эрхийн байгуул­лагуудад
хүргүүл­сэн санамж, зөвлөмжийн дагуу холбогдох байгуул­лагуудад хүр­гүүлж ажил­ла­сан.
Гэтэл маш олон хүүхэд мориноос унасан ту­хай мэдээлэл байгаа. Зарим нь насаа­раа
хөгжлийн бэрх­шээл­­тэй болсон мэдээлэл ч ирсэн. Энэ талаарх нарийн мэдээлэл
цагдаагийн бо­лон эмнэлгийн бай­гуул­лагад ч алга. Бид уг нь Хүүхдийн төлөө
газар энэ ажлыг хийдэг байх гэж бодоод албан бичиг хүргүүлээд байгаа юм. Тог­тоол
маань наад­маас өмнө гарсан. Тэгэхээр холбог­дох албан бай­гууллагууд чиглэ­лийн­хээ
дагуу ажилласан байх. Шаардлагатай бол хүнд бэртэж гэмтсэн хүүхдүү­дийн эцэг
эхтэй уулзъя гэж байгаа. Тийм эцэг эх­чүүд байвал ирээ­­рэй гэж танай со­ниноор
дам­жуулж хэлмээр байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Хамтран амьдрагчдаа хүүхдээ алдаж,
өөрөө интерполын хар дансанд бүртгэгдсэн Т.Аятунгаа бүсгүйн ярилцлагыг ма­най сонин
нийтэлж бай­сан билээ. Түүний охин Ч.Тэргэлсар бол Монгол Улсын иргэн. Бяцхан охи­ныг
ээжээс нь салгасан хүн бол Чарльз Эргэн гэгч гадаад залуу. Т.Аятун­гаагийн хувьд
түүнтэй гэр бүл болохоор шийдэн охиноо Монголд төрүүл­чихээд ээжийгээ аван Филиппинд
амьдрахаар очсон гэдэг. Төд удалгүй Чарльз Эргэний үнэн дүр төрх танигдаж, Т.Аятун­гааг
ээж Б.Солонгынх нь хамт гэрээсээ хөөж, тэд­нийг гэмт хэрэгтэн бол­гоод Ч.Тэргэлсар
охиныг хулгайлан зугтсан тухай ярьж байсныг уншигч та санаж байгаа биз ээ. Интерпол
Т.Аятунгаа бо­лон түүний ээж Б.Солонго нарыг хар тамхи, хүний наймаа, хүүхдийн эсрэг
өдүүлсэн гэмт хэрэгт хол­бон эрэн сурвалжилж буй юм. Гэтэл тэд Филиппинд байхдаа
нялх хүүхдэдээ мах идүүлж, архи уулгаж байсан нь хүүхдийн эр­хийг ноцтой зөрчсөн
гэх мэдээлэл хэдхэн хоно­гийн өмнөөс цацагдах боллоо.

Энэ талаар Б.Со­лон­готой ярилцлаа.

-Зээ охиноос нь сураг байна уу?

-Охиноос маань сураг алгаa.

-Чарльз Эргэн охи­ныг өөрөө асран
ха­ламж­лах гэрээг батал­гаажуулахаар Швей­царь дахь манай ЭСЯ-нд очсон тухай мэдээ­лэл
байсан?

-Чарльз Эргэн зээ охи­ныг маань асран
хам­гаа­лах хуурамч гэрээ хийж, тэрийгээ Филип­пинд наториатаар бат­луулсан байгаа
юм. Хуу­рамч гэрээгээ Т.Аятун­гаа­тай харилцан тохиролц­соны үндсэн дээр бай­гуулсан
мэтээр үйлдсэн байсан. Тэрээр энэ хуу­рамч гэрээгээ Швей­царь дахь манай ЭСЯ-нд
очиж баталгаажуулахыг оролд­сон тухай мэ­дээл­лийг бид ГХЯ-наас авсан. Швейцарь
дахь манай ЭСЯ-ныхан түүнээс хүүх­дийн ээжийг хаана бай­гааг асууж, улмаар ма­най
ГХЯ руу нот бичиг ирүүл­сэн. ГХЯ-наас Чарльзийн тэр үйлдлийг хууль бус гэсэн хариу
өгсөн. Харин Швейцарь дахь манай ЭСЯ-ныхан Чарльзаас зээ охиныг харyyлна уу гэсэн
хүсэлт тавьсан. Гэтэл тэрээр Швейцариас охиныг аваад зугтсан байгаа юм. Дараа нь Саint Невiс хотын шүү­хийн өмнөөс өөрөө мэдэгдэл
үйл­дээд охиныг гарын үсэг зурахыг шаардсан бичиг ирүүл­сэн байгаа. Чарльзийн хүс­лээр
тулгалт мая­гийн юм ирсэн. Тэрэн дээр Т.Аятун­гаа охиныг минь гарын үсэг зурахыг
шаардсан байсан нь үнэхээр инээд­тэй санагдсан.

-Шүүхийн нэрийн өмнөөс ирсэн гээд
байгаа бичиг нь ямар учиртай зүйл байсан юм бол?

-Чарльзад байгаа мэдээлэл нь үнэн
зөв гэдгийг баталж байна гэсэн байгаа юм. Тухайлбал, “Тэр­гэл­сар охиныг нялх байхад
Филип­пинд эрүүл мэндийн шинжилгээ хийлгэсэн” гэсэн байсан. Охин маань цоо эрүүл
саруул хүүхэд төрүүлсэн. Бид ямар ч эрүүл мэндийн шинжилгээ хийлгээгүй. Мөн “Заал­дагч
ганцаараа Тэргэлсар охиныг хүмүүжүүлэхийг эсэргүүцэхгүйгээр шийдсэн”, “Тухайн шийдвэр
миний эрх чөлөө, хүслийн дагуу гарсан,би өөрийнхөө шийдвэрт хууль ёсны зөвлөгөө
авсан гэдгийг баталж байна” гэх зэрэгт Т.Аятунгааг гарын үсэг зурахыг шаардсан бичиг
ирсэн.

-Тэргэлсар охиныг эцэг нь Саинт
Невис хотын иргэн болго­сон тухай ГХЯ-наас өнгөрсөн хавар хариулсан. Хүүхдийг эхийнх
нь зөвшөөрөлгүй ингэж өөр улсын иргэн болгох нь хууль бус шүү дээ. Чарльз Эргэн
гэгч Т.Аятунгаатай ярьж тохирсон юм байгаа юу?

-Чарльз охинтой минь ярьж тохирох
нь битгий хэл одоо болтол ямар ч холбоогүй байна. Миний нялх охиныг Саинт Невис
хотын иргэн болгосныг бид ГХЯ-наас дуулсан. Охины минь нэрээр тухайн улсын хуурамч
паспорт гаргуулсан байгаа юм. Тэр паспорт өнгөрсөн 2012 оны аравдугаар сарын
31-нд буюу биднийг охиноо алдахаас зургаа хоногийн өмнө гарсан байна лээ. Паспорт
дээрх зургийг харахад миний охин биш байсан. Бас энэ мөчид бид бүгд Филиппинд байсан.
Тийм тохиол­долд яагаад гадаад паспорт бий болчихов. Монголд төрсөн Монго­лын иргэн
өөрийн орондоо байгаа хэрнээ аль нэг улсын иргэн болох боломжтой болж таарах нь
ээ. Гэтэл Монгол Улсын хуулинд наа­на­даж ээжийнх нь зөвшөөрөл, цаанадаж Ерөнхийлөгчийн
зөв­шөө­рөл байх ёстой юм билээ.

-Ч.Тэргэлсар охин Монгол Улсын
иргэн биз дээ?

-Тиймээ. Охин маань Монголд төрсөн,
Монгол Улсын иргэн.

-Таны зээ охин ойндоо хүрсэн үү.
Ээжийнх нь сэтгэл санаа сайнгүй л байгаа байх даа?

-Өдөр бүр охиноо ярьж уйлдаг. Би ч
бас зээдээ маш их санаа зовж, одоо ямар байгаа бол доо гэж өрөвдөх юм. Охин маань
удахгүй ой гурван сар хүрнэ. Энэ асууд­лаар бид бүтэн есөн сар хөөцөл­дөж байна.
Ямар ч үр дүн алга.

-Хүний эрхийн үндэсний комисс хэрхэн
ажиллаж байна?

-Би Хүний эрхийн үндэсний комисст
өргөдөл өгсөн. Одоо бол­тол албан ёсоор хариу нь ирээгүй байна. Хүнийхээ төлөө ажиллаж
чадахгүй ийм байгууллага Монголд байхын хэрэг байна уу даа гэж бодох юм.

-Гадаад харилцааны яамтай холбоотой
байгаа биз дээ?

-Хүүхдийн минь асуудалд ГХЯ нэлээд
хөдөлсөн шүү. Маш их баярлаж байгаа. Гэхдээ явц муутай байна. Филиппинийг хараад
таг болчихдог юм. Учир нь Филиппи­ний өргөмжит консулыг Монголоос сонгодог. Түүнийг
одоо судалж байгаа гэсэн. Тэгээд Филиппинд ямар нэг үйл ажиллагаа явуулахад хэцүү
байна. Сингапураар дамж­даг.

-Таныг нялх хүүхдэд мах, архи өгч,
хүүхдийн эрхийг ноцтой зөрчсөн гэж Чарльз шүүхэд гом­дол гаргасан гээд сүүлийн үед
зарим хэвлэл мэдээлж байна. Та энэ талаар ямар тайлбар өгөх вэ?

-Хэрэв хүмүүс санаж байгаа бол Чарльзийн
дэлгэсэн баримт бай­гаа. Тэрийг харсан ямар ч хүнд худлаа гэдэг нь ойлгомжтой. Энэ
байдал эхлээд тодорхой нэр бүхий сайтуудаар хэдэн минутын зайтай гарсан. Эхэндээ
хар, тамхи, хүний наймааны хэрэгтэн болж, интерпо­лоор эрэн сурвалжлагдаж байгаа
мэт цацагдсан. Дараа хүүхдээ алах шахсан болсон. Одоо бөө болж, хүүхдэд мах идүүлж,
архи уулгасан болж байх шиг байна. Энэ гурван өөр мэдээллийг харахад худлаа гэдэг
нь ойлгомжтой. Үнэн хаана нь байна вэ. Үнэн нь төлөвлөсөн зохион байгуулалттай хүүхдийн
хулгайг нуух гэж оролдож, биднийг буруутгаж буйд байгаа юм. Сингапурт суугаа манай
Элчин сайд Дэлгэрмаа Филиппиний талаас авсан мэдээллээр охинд минь архи уулгаж,
мах идүүлсэн гэх мэдээллийг авсан бололтой. Тэрээр баттай бус худал мэдээл­лийг
олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр цацсанд харамсаж байна. Тэрээр өөрийн бодлоор
ард түмнийг юунд төөрөгдүүлнэ вэ. Монгол түмнийхээ төлөө гэсэн сэтгэлтэй бол дамжуулж
байгаа баримтуудаа харж  судлах хэрэг­тэй.
Тэр баримтуудыг харахад бүх зүйл тодорхой байсан шүү дээ.

-Чарльзийг МАН-ын залуу­чууд­тай
дотно харилцаатай, тэдний улстөрийн санхүүжил­тийг хийсэн гэх зэрэг мэдээлэл цацагдаж
байсан санагдаж бай­на. Та болон таны охины тухай мэдээллийг Чарль­­­зийн гар хөл
болсон хүмүүс цацсан гэх гээд байна уу?

-Тиймээ. Монголын тодорхой хэдэн хүн
Чарльзийн гар хөл болон энэ хэргийг бидний буруу болгон харуулах гэж байдгаараа
бархи­ран ард түмнийг хэсэг төөрөгдүү­лээд авсан. Одоо монгол түмнээрээ барахгүй
хүмүүн төрөлх­төн төөрөлдөхөөсөө өнгөр­сөн. Мөн­гө­ний төлөө нүдээ ухаад өгөхөөс
буцахгүй болсон эдгээр хүмүүс өнчирсөн хоёр охины минь нулим­сан дээр амиа зогоох
гэж оролдох­доо ичих булчирхай, энэрэх сэтгэл­гүй нь танигдлаа. Энд миний хоёр охины
хагацлын тухай яригдаж байгаа боловч цаанаа нийгмийн ухамсрын түвшин, хүний сэтгэхүй
ямар байгааг харуулж байгаа юм.

-Чарльз Эргэний гар хөл бол­сон
гээд байгаа хүмүүсийг та нэрлээч?

-Энэ удаад би тэдний нэрийг зарламааргүй
байна.

-Т.Аятунгааг манай сонинд ярилцлага
өгч, хэвлэлийнхэн Чарльз Эргэнд охиноо алдсан талаар мэдээлсний дараа таны зээ Ч.Тэргэлсард
тархины бич­лэг хийж байгаа зураг цахим хуудсаар тархсан. Охины тэр зургийг харсан
хүмүүс Т.Аятун­гааг хүүхдээ ийм болтол нь зодчихож гэсэн ойлголт авсан?

-Чарльз өөрийнхөө фэйсбүүк хуудсанд
тийм зураг тавьсан бай­сан. Тэнд хүүхдийн царай тод харагдахгүй байсан. Энэ бол
нөгөөх Чарльзийн гар хөл болсон хүмүүсийн хийж байгаа ажил шүү дээ. Хүүхдээ алдсан
хүнд гудам­жаар явж байгаа хүүхэд болгон өөрийнх нь үртэй адилхан харагддаг. Тэрэн
шиг энэ зургийг манай цахим сайтууд нийтлэхэд нь Т.Аятунгаа бид хоёр анх хараад
маш их айсан. Учир нь эрүүл саруул байсан охиныг маань Чарьлз бэртээчихлээ гэж бодсон
юм. Мэргэжлийн хүнээс асуухад тархины шинжилгээ, бичлэг хийхэд ингэж хийгддэг, санаа
зоволтгүй гэж тайвшруулсан. Ямартай ч тэр зурган дээрх хүүхэд миний зээ байлаа гэхэд
эмчийн хэлснээр заавал бэртэж гэмтсэн хүнд хийдэг шинжилгээ биш гэдгийг сонсоод
тайвширсан. Тэгээд ч тэр хүүхэд  миний охин
мөн эсэх нь эргэлзээ­тэй. Т.Аятунгаа охиныг маань өөрөө ч мэдээгүй байхад нь нэрийг
нь ашиглан хуурамч цахим хаяг нээж чадсан хүмүүс тийм зураг эвлүүлээд тавихад юухан
байхав дээ. Мөнгөний төлөө монгол хүний­хээ эсрэг ажиллаж байгаа хүмүүст үнэхээр
харамсаж байна.

-Одоо Ч.Тэргэлсар охиныг авчирахын
тулд хаана хандъя гэж бодож байна?

-Бүх зүйлд ГХЯ-ыг харж байна. Бид
гадаадад гарах эрхгүй. Филип­пиний хууль засаглал хахуульд өртөхдөө амархан гэж
тэнд хуучин ажиллаж байсан консул ярьж бай­сан. Тэгэхээр хахуульд өртсөн гэж бодож
байгаа. Миний нялх охиныг өнчин өсөхөд нь дэм болж, Чарль­зийн хээль хахуульд хууртагдан
толгой нь эргэж, гар хөл нь болоод яваа хэдэн тооны хүн тэднээр дамжин оролцсон
сайтууд, уулга алдан худал үнэнийг мэдэхгүй хуулбарлан тараасан зарим хэв­лэл мэдээллийн
байгууллагуудаас алдаагаа засаж, нялх охиныг минь Монголдоо ирж, ээжийнхээ хай­ранд
өсөхөд нь хүн болж төрсөний­хөө хувьд тус болоосой гэж хүсч байна.

-Хэрэв Чарльз охиныг аваад ирвэл
та уучлах уу?

-Чарльзаа өөрийгөө ямар бай­далд орчихсон
явааг ойлгох ухаан байна уу гэж асуумаар байна. Түүнд энэ бие удам судар нь хамаагүй
бол харин бид энэ бүх­ний­гээ хамгийн ихээр хайрлаж хамгаалдаг. Миний нялх охиныг
мөнгө гэж бүү бод, мөнгөнөөс эрхэм зүйл энэ хорвоод байдаг юм гэж хэлмээр байна.
Чарльзаас худал хуурмагаа зогсоож муу муухай бод­лоо орхиочээ гэж хүсэх байна. Бүгдийг
ярилцаж зөвөөр шийдэж болно. Охиноо болон зээг минь аваад ирвэл түүнийг сайхан сэтгэ­лээр
уучлахад бэлэн байна. Харин бидний эсрэг худал хуурмаг мэдээ­лэл цацагдсан хэвлэлүүдийг
бид худалдагдсан гэж ойлгож байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

МАН-ын гишүүн, Улс төр судлаач
Б.Батсай­хантай ярилцлаа.

-Та МАН-ыг МАХН байхад намын ши­нэч­лэлийн
жигүүрт байсан. Одоо энэ чиг­лэлээрээ ажил­лаж байна уу?

-“Уламжлал, Шинэч­лэл-Ардчилал, Шударга
ёс” жигүүр гэж байхад хамгийн сүүлд дэд зохи­цуулагчаар ажиллаж бай­сан. Одоо ажиллаагүй.

-Тухайн үеийн жи­гүүрийн тэмцэл
үр дүнд хүрсэн үү?

-Эцсийн үр дүндээ хүрч чадаагүй. Үүнд
нө­лөөлсөн обьектив, субьек­тив олон хүчин зүйл бай­сан.

Юуны өмнө жигүү­рийг толгойлж байсан
хүмүүсийн улс төрийн эр зориг илт дутмаг, мохоо мөлгөр, үхээнц дорой байдал, хувийн
хэт өндөр ашиг сонирхол зэрэг шалт­гаанууд жигүүр зо­рилгоо биелүүлэхэд гол саад
болсон. Тууштай хэрэгжүүлж чадсан бол намаа шинэчилж өнөө­гийн нийгэмд тохирсон
үйл ажиллагаа явуулж чадах нам болгох олон сайхан санаа шийдлүүд байсан. Харамсалтай
нь энэ бүгд цаасан дээр л үлдэж дээ. Намын одоо­гийн дарга Ө.Энхтүвшин анх хэлсэн
ярьсандаа тууштай зогсож чадсан­сан бол тэр үед намын дарга болж шинэчлэл хэрэгжих
гол үүд хаалга нээгдэх байлаа. Ө.Энх­түв­шин энэ боломжоо УИХ-ын гишүүн, Боловс­ролын
сайдаар солиод жигүүрээ хаяад алга бол­сон. Шинэчлэх байр суу­ринаасаа урвасан.
Эн­дээс л жигүүр мордохын хазгай гэгч болж эхэлсэн дээ. Ер нь жигүүр байгуу­лахад
анх оролцсон 14 хүнээс М.Далайхүү гуай бо­лон бусад ганц нэг хү­нээс бусад нь шинэчлэл
гэдэг уриа лоозонгийн ард ал­бан тушаал авах хувийн эрх ашгаа нуусан хүмүүс байсныг
шууд хэ­лэх хэ­рэгтэй. Хөрөнгийн бирж муу ажиллаж бай­на, Р.Сод­хүүг солино гэсэн
яриаг сонсмогцоо “За жи­гүү­рийнхээн. Сү.Бат­бол­дын эсрэг тэм­цэлд босъё” гэж орилдог
Р.Содхүү, Оюу толгойн гэрээ буруу байна, жигүүр байр суу­риа илэрхийлэх ёстой гэхлээр
нүүр нь минчийж улайчихаад эсэр­гүүцээд байдаг Ши­вээ-Овоогийн нүүрсний дарга Балсан­дорж,
Орост явах консул нь удаад эх­лэхээр жигүүр хатуу мэ­дэгдэл гаргах хэрэгтэй гэж
чангараад л, чи хүлээж бай одоо удах­гүй гэхээр нь мэдэгдэл хэрэггүй юм шиг байна
гэж хэлдэг  Базархүү мэ­тийн хүмүүс шинэчлэ­лийн
гол саад тээгүүдийн нэг  байлаа. Ц.Нямдор­жийн
“Дорбинк­доно” буюу “Буудна” гэдэг үг энэ л хүмүүст зориу­­лагд­сан юм. Бид л жигүүрийн
нийт хүмүүст хамааруулж эсэр­гүүцээд байсан бо­ло­хоос биш Ц.Нямдор­жийн хэлсэн
үг үнэн бө­гөөд байгаа оносон бай­сан.

-Одоо МАН-ын ши­нэч­лэл хүчтэй
яриг­даж байгаа. Та МАН-ыг ши­нэчлэх энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Би өөрөө шинэчлэл гэдэг үгийг цөөнгүй
хэлсэн болоод ч тэр үү нэг их шинэ содон зүйл мэт сон­согдохгүй байгаа. Миний хувьд
энэ үгийг хэлээд байгаа бүрэлдэхүүнийг нь л хардаг. Эндээс л бүх асуудал тодорхой
шүү дээ.

-Шинэчлэл ярьж бай­­­гаа залуусыг
шүүмж­­лэх хүн олон бий. Намаа шинэ­чил­нэ гэж ярьж байгаа энэ нөх­дийн цаана өөр
хүмүүс байна уу. Тухайл­бал, У.Хүрэл­сүх бай­гаа гэх ч мэ­дээлэл бий…

-Шинэчлэл ярьсан бол­гон шинэчлэгч
бол­доггүй гэдэг нь бидний сургамжаас тодорхой ха­рагдах болов уу. Дан за­луучууд
өөрчилнө гэвэл хэт өрөөсгөл болно. Энд гурван цагийн хэлхээ ал­га. МАН бол гурав
дөрөв­хөн хүн суулгаад сэ­лүүр­дэж байгаа модон завь биш. Ийм завинд гарсан ганц
нэг цоорхойг бол залуучууд яаж ийж бай­гаад бөглөж чадах байх л даа. МАН бол ийм
зави­ны дэргэд “Титаник” хөлөг шүү дээ. Ийм хөл­гийг дуу аялж, салхи  та­туулсан хэдэн залуус засчихна гэвэл өнөө нар
баруунаас гарна гэдэгтэй л адил болох байх. Тэгээд ч эд­гээр залуусын зарим нь биднийг
ид шинэчлэл ярьж байх үед эсрэг бай­сан дарга нараа дагаад гүйдэг байсан хүүх­­дүүд
байна лээ. У.Хүрэлсүхийн хувьд улс төрөөс гарсан нарийн шалтгааныг нь би мэдэхгүй.
Гэхдээ улс тө­рөөс явсныг нь зөв гэж үзэж байгаа. Түүнд нам хангалттай ачааг үүрүүл­сэн.
Харин тэр ачаагаа эцсийн цэгт нь хүргэж чадаагүй. Даагаагүй ачаа­гаа дахин өргөх
гэж зүтгэхгүй байлгүй дээ. МАН-ын  шинэчлэлд
хэн нэгэн хувь хүн биш ши­нэчлэлийн үзэл санааг тууштай тээж чадах хү­чирхэг баг,
алсыг харсан концепци хэрэгтэй байна.

-Таван удаагийн сон­гуульд дараалан
ялагд­сан одоогийн МАН та­тан буугдаж, цус сэл­бэлт хийх хэ­рэгтэй гэж үзэж байна
уу?

-Миний хувьд зарим­даа хатуухан хэлчихдэг
л дээ. Татан буугдана аа гэх нь капитализмын дээд шат бол империализм гэдэг шиг
бүх юм шавхаг­даж дуусаад л хийгдэх ажил болов уу. МАН-ын өнөө­гийн байдал энэ ша­танд
тун ойрхон байна. Бай­дал тун баргар бай­гаа. Миний харж байгаа­гаар намаа аврах
цөөхөн гарц үлдэж.

-Таныхаар намаа аврах ямар гаргалгаа
байна гэж?

-Нийт намын дотор намынхаа хувь заяаны
талаар нээлттэй хэлэл­цүүлэг хийх явдал юм. Гишүүдийнхээ үгийг янз бүрийн нэмэр
хачиргүй­гээр сонсож намын нэр сольдог шигээ мушгин гуйвуулахгүй бол эндээс ямар
нэгэн гарц гарч ирэх ёстой. Тэгэхдээ ийм арга хэмжээ явуулах эсэх нь одоогийн удирдлагаас
хамаарах  учир бас л эргэлзээтэй. Түүнээс
биш их, бага хурал хурал­даад өөрчилнө гэж байх­гүй. Бид ч цагтаа ингэж л шаардаж
байсан.

-Шинэчлэл ярьж бай­­гаа залуусыг
удир­дах албан ту­шаал го­рилж байгаа гэх юм би­лээ. Улс­төрчийн хувьд та үүнийг
яаж харж бай­гаа вэ?

-Би түрүүн дан залуу­чууд шинэчлэл
хийнэ гэвэл бүтэхгүй гэж хэлсэн. Тэдэнд оргилуун сэтгэл, мөрөөдөл байж болно. Зөвхөн
үүгээр хол явах­гүй. Дунд, ахмад үе нь хаана байна. Улс төрд орж л байгаа бол шинэч­лэл
гэж ярихын зэрэгцээ хажууд суугаа нөхрөө таних нь хамгийн чухал. Би эдгээр залуусын
ганц нэгтэй ярилцаж байхдаа энэ үгийг хэлэхэд нээрээ тийм байна шүү, зарим нэг хүн
тодорхойгүй бай­гаа гэж хэлж байгаа юм .

-МАН-ын удирд­ла­гыг сольсноор
“сэ­хээ­ний тасгаас”  гарч чадах болов уу?

-Одоо байгаа Ө.Энх­түв­шинг өөр нэг
Энхтүв­шингээр солиод чанарын ялгаа гарахгүй. Манай намынхан хэн нэгэн ли­дер л
ирж аврах юм шиг, тэр ид шидтэн нь хэзээ хаанаас ирэх юм бол гэ­сэн л хүлээлттэй
хү­мүүс байна. Намыг яагаад ганц дарга биш шинэч­лэлийн төлөө үнэнхүү зөв сэтгэл­тэй
баг удирдаж болохгүй гэж. Ийм цоо шинэ хэл­бэрийг зоригтой гаргаж ирье л дээ. Чингэс
хааны үед нэг армийг нэгэн зэрэг хэд хэдэн жан­жин удирдан ялалт бай­гуулж байсан
практик бий шүү дээ. Гэхдээ одоогийн Удирдах зөв­лө­лийн хэл­бэ­рээр биш л дээ.

-МАН шинэчлэл хий­вэл удирдлагуудаа
со­лих нь гарцаагүй. МАН-ын шинэ дар­гын суу­далд М.Энх­болдын нэр явж бай­гаа.
Тэр хүн на­мын дарга болбол МАН-ын шинэчлэл болж чадах уу?

-Дарга солигдох бүрт нам шинэчлэгдэн
өөрч­лөгд­дөг бол бид өнөөдөр ийм зүйл яриад суухгүй нь ойлгомжтой. М.Энх­бол­дын
хувьд шулуухан хэлье. Улс төрийн цаг нь дуусчихсан хүн. Намаас холхон бай гэж хэлмээр
байна. Намын дарга байж үзсэн. Энэ хүний үед намын нэр хүнд ша­лаар нэг хөглөрч
байсныг бид мартаагүй байна. Намын дарга хүнд байх гол шинж чанаруудын нэг бол шуурхай,
улс төрийн мэдрэмжтэй байх явдал. М.Энхболдод ийм чанар огт байдаггүй. Дээр нь хотын
дарга байхдаа Улаанбаатар хотын хот төлөвлөлтийн бодлогыг үндсээр нь устгаж сөнөө­сөн
хүн. Бид орой болгон хүүхэд, хөгшдийн газрыг булаалаа гэсэн хэрүүл маргааныг мэдээ
болго­ноор үздэг байсан. Үүний уршгаар Нийслэл хот маань өнөөдөр төөрдөг байшин
шиг холион бан­тан болсон. М.Энхболд бол намын болоод аж ахуйн ажил хийж чадах­гүй
хүн. Одоо байгаа ху­гацаагаа дуусгаад улс төр рүү дахин бүү зүглэ гэж хэлмээр байна.
Морь мал уяхаас өгсүүлээд түүнд ажил мундахгүй дээ.

-Намынхаа бага ху­рал, их хуралд
на­мын гишүүд дэм­жигч­дийн саналыг оруулахаар Тус­гаар тогтнолын орд­ны өмнө “Шинэчлэлийн
өргөө” нэртэй санал авах гэр ажиллуулж байгаа. Гишүүдийн са­нал намын шинэч­лэлд
нөлөөлөх бо­лов уу?

-Бид ч цагтаа 407, 417 гээд л олон
өрөө дамжин конторлож байсан. Кон­тор­лох, гэр барих нэг хэ­рэг. Харин хөдлөхгүй
бай­гаа юмыг яаж хөдөлгөөнд оруулах вэ гэдэг л одоо гол асуудал болчихоод байна.
Намын нэрийг солихгүй гэж нийт ги­шүү­дийн 90 гаруй хувь нь хэлээд байхад энэ тоог
соль гэсэн хүмүүсийн тоо болгон улаан цайм муш­гин танилцуулж намын нэр сольсон.
Үүнийхээ горыг одоо ид амсаж бай­на даа.

-МАН таван удаагийн сонгуульд дараалан
ялагдлаа. Намын удирд­­лагуудын ар­чаа­гүй байдалтай холбон тайлбарлаж байна. Та­ныхаар
Ерөн­хийлөг­чийн сон­гуу­лийг хэрхэн дүгнэх вэ. Намын ли­дерүүд дуу­гар­сан­­гүй
гэх шүүмж­лэл бий?

-Намын ажлын гол хэмжүүр бол сонгууль.
Сонгуульд ялагдана гэж орохгүй нь тодорхой. Тав дараалан ялагдана гэдэг бол хэтрэхийн
дээдээр хэтэрсэн гэсэн үг. “Шаварт унасан шарын эзэн” гэдэг шиг намын удирдлага
бүх бурууг шууд хүлээх ёстой. Энэ бол аль ч намын амьдралд байдаг практик. Намаа
тав да­раа­луулан шалны тоос арчигч болгочихсон на­мын удирдлага айраг ца­гаа эргүүлсэн
шиг өдийд яаж амарч чадаж байна аа. Ө.Энхтүвшин худлаа үнэн ч гэсэн цагтаа ши­нэчлэл
гэж ярьж явсан хүний хувьд ичих хэрэг­тэй. Түүнд одоо намын тусын тулд хийх ганц
л буянтай ажил үлдсэн бай­на. Намын удирд­лагыг шахаж шаардсанд нь бус зөв хүмүүст
нь үлдээх. Ажил цэгцэртэл Б.Даш-Ёндон гуайд өгөө­сэй гэж хүсэж байна. Тэрбээр энэ
том намыг цаашид аваад явчих ба­гийг бүрдүүлчих болов уу. Энэ хүнд тийм чадал ч
бий, сэтгэл ч бий.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Их бүтээн байгуулалтын ажлын явцыг
долоо хоног тутамд мэдээл­дэг Засгийн газрын “Бүтээн байгуу­лалтын цаг” 14 хоног
завсарлаад өчигдөр хуралдлаа. Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд амарсан болохоор
Шадар сайд Д.Тэрбиш­дагва салбар хариуцсан яам­дын дэд сайд нартай уулзаж, аж­лын
явцтай нь танилцсан юм. Өнгөрсөн хоёр долоо хоногийн хугацаанд хийсэн ажлуудынхаа
ахиц дэвш­лийн талаар Зам тээв­рийн яам, Эрчим хүчний яам, Хө­дөө аж ахуйн яам,
Барилга, хот байгуулалтын яам, Эдийн засаг, хөгжлийн яам, нийслэлийн удирд­лагууд
дараах мэдээллийг өгөв.

“Шинэ төмөр зам” төслийн хүрээнд
хэрэгжиж буй “Ухаа худаг-Гашуун сухайт” чиглэлийн төмөр зам тавихад 691 хүн,
296 машин механизм ажиллаж байгаа гэнэ. Дээрх чиглэлд 225 км төмөр зам тавихаас
энэ жил газар шорооны ажлыг гүйцэтгэнэ гэж байгаа. Өнөөд­рийн байдлаар ажлын гүйцэтгэл
нь 29.93 хувьтай яваа аж.   Мөн зургаан аймгийн
төвийг Улаанбаатар хоттой хатуу хучилттай замаар холбох ажил хэвийн явагдаж байгаа
юм байна. Дорнод аймгийн төвийг нийслэлтэй холбох ажил 33.3 хувьтай яваа гэнэ. Өнгөрсөн
долоо хоногт Ерөн­хий сайд Н.Алтанхуяг газар дээр нь очиж нөхцөл байдалтай танилц­сан.
Тус чиглэлийн замын ажлыг гүйцэтгэж байгаа компанийн хувьд санхүүгийн хүндрэлийг
нь Хөгж­лийн банкнаас шилжүүлэх асууд­лыг шийдвэрлэжээ. Гэтэл өнөөд­рийн байдлаар
ямар ч мөнгө шил­жээгүй байна. Гүйцэтгэгч компани 8.8 тэрбум төгрөгийн нэхэмжлэлээ
Хөгжлийн банкинд ирүүлжээ. Харин гүйцэтгэсэн ажлын өртөг болох 1.3 тэрбум төгрөг
нэн даруй шилжих ёстой аж. Гэтэл хийсэн ажлыг нь баталгаажуулах хянал­тын компани
удаашралтай байгаа­гаас мөнгө нь шилжээгүй аж. “Бороо усны цаг ирсэн энэ үед нэг
минут ч алдмааргүй байна. Нэг компаниас болж ажил цалгардах ёсгүй” гэж Шадар сайд
хариуцсан албан тушаалтнуудад санууллаа.

Бусад аймгуудын замын тухайд Хөвсгөл-Улаанбаатар
чиглэлийн замын ажил 15.7 хувьтай байгаа гэнэ. Дундговь, Өмнөговь аймгийг нийслэлтэй
холбох авто зам тавих ажил 24.9 хувьтай байгаа аж. Тэгвэл Замын-Үүдийг хоттой холбох
замын барилгын ажил 69.8 хувьтай байна. Харин Баянхонгор аймгийг нийслэлтэй холбох
замын ажил дуусах дөхжээ. Одоогоор 92.8 хувьтай байгаа энэ ажил арав хоногийн дараа
гэхэд ашиглалтад орох юм байна.  Мөн Налайх-Цонжинболдог
чиглэлийн замын ажил дуусч, ашиглалтад оруулжээ.

Барилга хот байгуулалтын яамнаас
их бүтээн байгуулалтай холбоотой цаг үеийн ажлуудынхаа мэдээллийг өгсөн юм. 80-аас
дээш метр квадрат байрыг орон сууцны найман хувийн хүүтэй зээлд хам­руулахгүй гэсэн
журам бий. Гэтэл иргэдээс энэ тал дээр нэлээд гомдол гаргаж байгаа аж.  Хариуц­сан салбараас “Журмаа мөрдөнө” гэсэн тайлбарыг
иргэдэд өгч бай­гаа гэнэ. Харин барилга орон сууц, нийтийн аж ахуйн байгууллагуу­дынхаа
өвлийн бэлтгэлийн ажлыг хангуулахаар ажиллаж буйг мэ­дэгд­лээ. Өвлийн бэлтгэл ерөнхий­дөө
29.6 хувийн биелэлттэй байгаа аж. Цэвэрлэх байгууламж болон дулааны шугам сүлжээний
засварын ажлуудад  8.7 тэрбум төгрөгийг зарцуулна
гэсэн. Зас­гийн газрын 2013 оны 118 дугаар тогтоолын дагуу “Шинэ бүтээн байгуулалт”
хөтөлбөрийн хүрээнд хийгдэж буй инженерийн дэд бүтцийн хангамжийн ажлуудын хувьд
200 гаруй тэрбум төгрөгийн ажлуудыг энэ онд хийж гүйцэтгэх ёстой. Нийтдээ он дамжин
73 ажил хийх ёстойгоос 56 ажлыг энэ онд хийх төлөвлөгөөтэй аж. Одоогоор 12 ажлын
гүйцэтгэгчийн төслийг шалгаруулж ажилд нь оруулжээ. Арваннэгдүгээр сарын 1-нд эхнээсээ
дуусах ёстой аж. Харин гэр хорооллын дахин төлөв­­лөлттэй холбоотой 86.3 тэрбумын
өртөгтэй 26 ажил байгаа бөгөөд графикийн дагуу явагдаж байна.

Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн яамнаас цаг
үеийн ажлууд нь хэвийн явж байгааг дуулгав. Их бүтээн байгуулалттай холбоотой Японы
Засгийн газрын хүнсний буцалтгүй тусламжийн хүрээнд 3.4 сая ам.долларын хөрөнгө
оруу­лал­таар Төв аймгийн Угтаал цай­дамд 36 мянган тоннын багтаамж­тай элеваторыг
барьж буй гэнэ. Үүнийг ирэх сарын эхээр ашиглал­тад хүлээж авах ажээ. Мөн тус яам
иргэдийг чанартай хүнсний ногоо­гоор хангах хүрээнд улсын төсвийн дэмжлэгтэй зоорь
байгуулах ажлын тендерийн материалуудыг хүлээж авч байгаа. Нийтдээ 10 аймаг
8500 орчим тонн орчин үеийн механикжсан зоорь барих боломжоор хангагдах гэнэ. Төс­вийн
хөрөнгөөр гурван тэрбум төгрөгийн өртөгтэй Ховдын Буянт гол, Баян-Өлгий, Баянхонгор,
Төв аймагт тус бүр услалтын системийг ашиглалтад өгөхөөр ажиллаж байгааг, салбарын
яамнаас дуул­галаа. Улсын төсвийн 6.5 тэрбум төгрөгөөр 18 аймгийн нутагт 407 шинэ
гүний худаг байгуулах тен­дер зарлаад одоогоор 120 худаг барьжээ.

“Чингэс” бондноос 170 гаруй сая ам.долларыг
Хөдөө аж ахуйн салбарт зарцуулахаар болсон. Энэ хөрөнгийг өвлийн хүлэмж барих, сүү
сүүн бүтээгдэхүүн, ноос, ноо­лууран бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч­дийн салбарт зарцуулахаар
батал­сан. Энэ дагуу тухайн салбарт шаардлагатай тоног төхөөрөмж өгөхөөр болсон
билээ. Гэтэл одоо­гоор ажил нь тодорхойгүй байгааг Шадар сайд шүүмжлэн ирэх долоо
хоногийн “Бүтээн байгуулалтын цаг” дээр мэдээлэлтэй ирэхийг даалгалаа. 

Нийслэлийн удирдлагуудын хувьд сүүлийн
14 хоногт хийсэн ажлаа тайлагнав. Нийт автозамын ажил 62.2 хувьтай байгаа гэлээ.
Одоогоор 21 авто замын ажил явагдаж байна. Гудамж төслийн 33 уулзвараас зургаан
ажлыг дуус­гасан гэнэ. Ирэх есдүгээр сарын 1-нд гэхэд нийслэлийн автозамын ажлыг
дуусгах төлөвлөгөөтэй шамдаж буй ажээ.

Эрчим хүчний яамнаас бүтээн байгуулалттай
холбоотой 2013 онд 10 ажлыг гүйцэтгэхээс одоогоор төслийн гүйцэтгэгчийг шалгаруу­лаад
гэрээ хийжээ. Есөн ажил нь энэ онд хийгдэж дуусах ёстой юм байна. Амгалангийн ДЦС-ын
хувьд айлуудтай тохиролцож, газрын асуудлыг шийдвэрлэжээ. Үүнд 5.1 тэрбум төгрөг
зарцуулсан байна. Нийслэлийн удирдлагуудаас “Амгалангийн ДЦС-ыг барих ажилд газар
чөлөөлөх ажил нөлөөлөөгүй. Харин зураг төсөл нь хийгдэхгүй байснаас өдий хүрсэн”
гэв. Харин хариуцсан салбарын яамнаас иргэд газраа чөлөөлж өгөхгүй байсантай холбоотой
гэж тайлбар­лалаа. Юутай ч өнгөрсөн дөрөвдү­гээр сарын 12-нд шийдвэр нь гарч эхэлсэн
ажил төлөвлөгөөнийхөө дагуу энэ ондоо багтаж дуусахгүй нь. Уг нь станцын эхний хэсгийг
ирэх арванхоёрдугаар сард хүлээл­гэж өгөх ёстой байж. “ТЭЦ-3” дээр хийгдэж байгаа
өргөтгөлийн ажил 51 хувьтай яваа бол “ТЭЦ-5”-ын барилгын ажлын хувьд байгаль орчны
үнэлгээ хийгдэж байгаа гэнэ.

Эдийн засаг, хөгжлийн яамнаас их
бүтээн байгуулалтай холбоотой санхүүжилтийн талаар мэдээлэв. Санхүүжилт нь улсын
төсөв болон “Чингэс” бондоос эх үүсвэртэй. Улсын төсвөөс их бүтээн байгуу­лалтад
1.5 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийхээс эхний хагас жилд 880 тэрбумыг хийх
ёстой аж.  Одоо 225 тэрбумын гүйцэтгэлтэй
байгаа юм байна. Бүтээн байгуулалтын ихэнх том төслүүдийг бондын хөрөнгөөс санхүүжүүлж
байгаа. Өнөөдрийн байдлаар гэрээний хувьд 1.9 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалт
хийх Засгийн газрын тогтоол гар­сан. Гэрээний дагуу 800 орчим тэрбум төгрөгтэй тэнцэх
гэрээ хийгд­сэн байна. Өнөөдрийн хувьд их бүтээн байгуулалтад оролцож буй компаниудаас
220 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт аваад явж байгаа гэнэ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

БНХАУ-ын Ардын чө­лөөлөх армийн цэргүүд хөрш зэргэлдээх
Бута­ны вант улс руу орсон тухай мэдээлэл олон нийтийн анхаарлын төвд байна. Олон
улс судлаач О.Нямдаваа­тай энэ сэдвээр ярилц­лаа.

-Манай урд хөрш болох Хятад улс хил залгаа оршдог
Бутаны вант улс руу цэргээ оруул­­сан гэх мэдээлэл бай­на. БНХАУ нь Энэт­хэг рүү
цэргээ оруулж бай­сан гэдэг. Мөн өн­гөрсөн долоо хоногт Хятадын ЭСЯ-ны гадаа жагссан
Монголын но­гоон на­мынхан “Хятад Та­жикс­тан руу ч бас цэр­­гээ оруулсан. БНХАУ
хөрш орнуудын­хаа аюул­гүй байдалд халд­лаа” гэж байсан. Суд­лаач хүний хувьд та
энэ үйл явд­лыг юу гэж харж байна вэ?

-Бутан улс руу Хятад
цэргээ оруулсан гэсэн мэдээг жинхэнэ эх сурвал­жаас  сайн шалгаж байж, үүнд хандах нь чухал гэж үзэж
байна.

Энд юуны өмнө Бутаны Зас­гийн газрын мэдээ, ханд­лага
их чухал юм. Яагаад Бутаны Засгийн газар чимээ­гүй байгаа нь хүмүүсийг гайхширалд
оруулаад байна. Хята­дын цэрэг орсон бол хичнээн хүмүүс хаагуур орсон бэ гэдэг асуудал
дагаж гарна. Тэгээд хоёр орны хилийн буд­лиан­тай хэсгээр орсон юм уу эсвэл бүтээн
байгуулалт явагдаж байсан газраар Хятадын цэрэг орсон уу гэдгийг Хята­дын тал, Бутаны
тал албан ёсоор хэн нь ч мэдээлээгүй байна. Нөгөөтэйгүүр юуны учраас хичнээн цэрэг
орсон нь бас мэдэгдэхгүй байна. Дэлхийн том том хэвлэл мэ­дээллийн албад бас мэдээ­лэхгүй
байгаад би гай­хаж бас эргэлзэж байгаа.

БНХАУ хөрш орнуудтай­гаа хилээ зохицуулж гэрээ
байгуулаа­гүй учраас  нэлээд олон оронтой
хилийн мар­гаан­тай байдаг. Түүний тоонд Энэтхэг, Бутан, Вьетнам зэрэг орнууд орж
байгаа байх.

Энэтхэгийн зүүн хойт рай­оноор Хятадын цэрэг
1962 онд маршлан орж ирээд тэр до­роо буцаад га­раад явсан.  БНХАУ бол социалист орон тул бидэн рүү дайрч довт­лохгүй
гэсэн байр суурийг тухайн үед Ерөнхий сайд агсан Ж.Неру гаргаж байсан тул Энэтхэг
ямар ч бэлтгэл, хамгаалалтгүй байсан та­лаар тус улсын судлаачид бичсэн байдаг.
Хятадын цэр­гүүд газар нутгийн будлиан­тай Аруначал Прадеш му­жаар дамжиж орж ир­сэн.
Энэ нутгаар Далай ламтан 1959 онд бас орж ирсэн байдаг.

Энэ хоёр орны мөргөл­дөөнд Монгол Улс төвийг сахин,
Монгол­той сайн ха­рил­цаатай Хятад, Энэт­хэг хоорондоо асуудлаа тайван замаар шийдэхийг
Монгол Улс аль аль талаас уриалсан байдаг. Тэр үед Монгол Улс БНХАУ-тай хилээ зохицуул­сан
гэрээгүй байсан. Ийм учраас хөрш орнуудтай Хи­лийн гэрээтэй байх ёстой юм байна
гэсэн бодлого явуулж, БНХАУ-тай хи­лийн гэрээ байгуулсан юм. Одоо хоёр орон хилийн
нарийн зурва­саа тогтоосон хэлэлцээртэй. Энэ­хүү хэлэлцээрийг байгуу­лах сонир­хол
ч БНХАУ-д тухайн үед байсан байх. Гадаад орны хэвлэлээр БНХАУ-ыг тухайн үед буруу­шаа­сан
мэдээ их гарч байсан. Түүнийг нь няцаахад манай­тай байгуулсан хилийн хэлэлцээр
тус болсон болов уу гэж үзнэ.

-Бутан руу хятад цэр­гүүд орсон нь дайны дохио ч гэх юм…

-Бутан руу Хятад улс цэр­гээ оруулсан гэдгийг
батла­хад эрт байна. Аяндаа мэ­дээлэл гараад ирнэ дээ. Одоо нууц юм гэж байхаа больсон
шүү дээ. Жаахан хүлээх хэ­рэгтэй. Зарим хэвлэл мэдээ­лэлд янз бүрээр бичиж бай­гааг
би иш татмааргүй байна. Яагаад вэ гэвэл БНХАУ нь манай өмнөд том хөрш юм. Бид тэдэнтэй
харилцаа хам­тын ажиллагаа явуулахад онцгой ач холбогдол өгдөг.

Бутанд ажиллаж байсан  Хятад хүмүүсийг хамгаала­хаар цэрэг орсон. Удахгүй
түүнийгээ Хятад гаргах гэнээ гэсэн мэдээ бас байсан санагдана. Ямар ч байсан цэргийн
том анги нэгтгэл Бутан руу ороогүй болол­той. Харин цөөн тооны салаа орсон байж
болох талтай.

Бутанд энэ сарын 13-нд бүх нийтийн хоёр дахь удаа­гийн
сон­гууль болно. Бутан сонгуулийн дүнгийн дараа асуудлаа ил гаргах гэж байж болох
юм. Иймд хэдэн хоног хүлээх шаардлага гарч байх шиг байна. Олон цэрэг орсон бол
сансраас хараад шуугих ёстой л доо. Гэтэл тэгэхгүй байна.

-Хятадын ЭСЯ-ны гадаа жагс­сан МНН-ынхан хөршүүд рүү­гээ цэргийн хүчээр
довтолж байгаа БНХАУ Монгол руу цэр­гээ оруулчих вий гэсэн болгоомжлол гаргаж бай­на
билээ. Ер нь Бу­танд Хятадын хичнээн компани, ажилчин бай­даг тухай мэдээлэл танд
байна уу?

-Бутан улс БНХАУ-тай харил­цаа хамтын ажиллагаа
бараг байх­гүй байсан. Сүү­лийн үед Хятадаас машин техник авах, ажиллах хү­чийг
оруулах зэрэг хамтын ажил­лагаа эхлэхийн зэрэгцээ хилийн худалдаа үргэлж явж ирсэн.
На­рийн тоо баримт надад байхгүй байна.

Бутаны асуудлыг Мон­голтой харьцуулан ярихад учир
дутаг­далтай. Бид хилээ зохицуулсан. Харин Бутан зохицуулаагүй.

Гэхдээ Хятад ажилчдыг оруу­лах­даа  Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалд заасан хэмжээ­гээр
оруулаад, хуулийн дагуу буцааж гар­гаад байх шаардлага байгаа. Үүнийгээ л бид баримтлан
ажиллах хэрэгтэй.

-Хэрэв Бутан руу хятад цэргүүд орсон бол вант улс яагаад өнөөдрийг
болтол дуугарахгүй байгааг  та юу гэж бодож
байна?

-Бутан улс 
700-гаад мян­ган хүн амтай жижиг буурай орон шүү дээ. Манайхтай их ижил төсөөтэй.
Тэд далайд гарцгүй. Бурханы шашин­тай. Цэрэг, цагдаа нь цөөн тоотой.

Монголчууд Бутаныг бас сонирхох, дэмжих үндэслэл­тэй.
Хүмүүс нь Түвд, Монгол гаралтай. Зан заншил нь бидэнтэй ижил. Балбын Монгол гарал
үүсэлтэй овог ястангууд бас Бутанд байдаг юм билээ. Энэ утгаар Бутанд Мон­гол гарал
үүсэлтэй хү­мүүс байгаа гэж үзэж болно. БНХАУ, Бутаны Засгийн газар хоорондоо уг
үйл явд­лыг зарлахгүй чимээгүй бай­хаар тохирсон байж болох. Түүний цаана ямар ашиг
сонирхол, амлалт байгааг тааж мэдэшгүй дээ. БНХАУ шиг дэлхийн том гүрэн өөрийн цэргийн
хүмүүсээ Бутан мэтийн жижиг оронд оруулах нь ичгэвэртэй юм. Хэрэв оруулсан бол шүү
дээ.

-Энэ хоёр улс хичнээн газ­раар хилийн мар­гаан­тай байгаа юм бэ?

-Бутан улс БНХАУ-ын Түвдийн хэсгээр хиллэдэг.
Эртнээс хил залган оршдог тул авч өгөх, маргах зүйл байдаг биз ээ. Тэд хоорондоо
470 км нутгаар хиллэж бай­гаа. Хилийн дөрвөн хэсгээр нутаг дэвс­гэрийн маргаантай.
Түүний нийт хэмжээ нь 270 квадрат километр шиг санаг­дана. Хилийнхээ маргаа­ныг
зохицуулсан гэрээнд хүрч тохиролцож чадахгүй байгаа. Харин хилийн тайван байд­лыг
сахиулах хэлэлцээртэй.

-Тэгээд уг хэлэлцээрээр шийдэлд хүрч чадаагүй юм байх даа?

-1998 онд Хилийн тайван байд­­лыг хангах хэлэлцээрийг
Хятад Бутаны хооронд бай­гуулсан. Энэ нь анхны алхам байсан байх.  Гэвч хэлэлцээр байгуулсан тэр жилдээ Хятад хилийн
будлиантай бүс нутагт зам гүүр байгуулж эхэл­сэн тул байдал зогсонги байдалд орсон
талаар өрнөдийн хэв­лэлд бичсэн байх юм билээ.

-Хэдхэн хоногийн дараа Бутаны вант улсын сон­гууль болох мэдээ бай­гаа.
Яагаад сонгуулийн өмнө ийм үйл явдал болсон юм бол?

-Бутаны вант улс НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн байн­гын
бус гишүүнд нэрээ дэв­шүүлж өрсөлдөх гэж байгаа. Түүнийг нь  Энэтхэгийн Зас­гийн газраас дэмжиж байгаа. Бутаны
энэхүү чимээгүй бай­дал нь НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын бус ги­шүүний сонгуульд
өрсөлдө­хөд муугаар нөлөөлчих вий дээ гэж санаа зовж байна. Ийнхүү хоёр гол сонгуулийн
өмнө уг асуудал гарсныг улстөрчид янз бүрээр дүгнэж бичиж эхэлнэ дээ.

-Бутан хаант засаглал­тай улс. Хичнээн орон­той дипло­мат харил­цаатай
вэ?

-Бутан улс 1950-иад онд Энэтхэг, Балба, БНХАУ-ын
Түвдтэй харилцаа холбоотой байсан. 1971 онд НҮБ-ын гишүүн болсон. Одоо бүс нутгийн
СААРК, ДЭХБ-ын гишүүн. Сүүлийн үед идэвх­тэй бодлого явуулж, түүнийг нь Энэтхэг
улс дэмжсэн уч­раас дипломат харилцаатай орны тоо 53-д хүрээд байна.

-Хятад Бутаны харил­цаа одоо ямаршуу бай­на вэ?

-Хэрэв Хятадын цэргийн хүмүүс Бутаны нутагт орсон
бол харилцаа одоо сайнгүй байгаа нь ойлгомж­той. Гэхдээ өнгөрсөн жил БНХАУ-ын Ерөн­хий
сайдтай Бутаны Ерөн­хий сайд уулзаж харил­цааг сайж­руулах, хамтран ажиллах зэргээр
тохиролц­сон байдаг юм билээ. Тэгэх­дээ БНЭУ-тай байгуулсан “Гадаад бодлогодоо Энэтхэг
Ул­сын зөвлөмжийг дагаж байна” гэснээ Бутаны Засгийн газар хэрэг­жүүлсэн эсэх, тэр­хүү
уулзалтанд нь Энэтхэгийн тал хэрхэн хандсан нь тодорхой бус байгаа.

БНХАУ, БНЭУ хоорондоо газар нутгийн будлиантай
газруудтай. Бутан-Хятадын асуудлыг Энэт­хэгийн Засгийн газар маш анхаа­ралтай ажиг­лаж
байгаа нь ойл­гомж­­той. Бутаныг НҮБ-ын гишүүн болохоос өмнө Энэтхэгийн Засгийн
газар Бутаны өмнөөс Хятадтай хилийн будлиантай нутаг дэвс­гэрийн талаар ярилцдаг
байсан түүхтэй.

-Энэтхэгээс хараат Бу­таны хувьд шууд Хя­тадтай харил­цахдаа Энэтхэгээс
зөвшөө­рөл авсан болов уу. Хятад, Бутаны харилцаанд Энэт­хэг ямар байр суурьтай
байдаг вэ?

 -Бутаны
Вант улс 1949 онд Энэтхэгтэй байгуулсан Гэрээгээ 2007 онд өөрчилж улмаар Энэтхэг
тэдний до­тоод хэрэгт оролцохгүй гэдгээ амласан. Хариуд нь Бутан­чууд гадаад
бодлогодоо Энэтхэ­гийн зөвлөгөөг дагаж байхаар тохирсон. Ийм учраас Бутан-Хята­дын
энэхүү асуудалд БНЭУ-ын ашиг сонирхол давхар хөндөгдөж байгаа. Энэтхэ­гийн хэвлэл
энэ талаар нэлээд шуугисан байх. Харин Засгийн газар өнөөг хүртэл албан ёсны мэдэгдэл
гаргаа­гүй байх аа.

-Бутан яагаад Энэтхэ­гээс бас эмээгээд байна вэ?

-Гэрээ ёсоор бол Бутан гадаад бодлогодоо Энэтхэ­гийн
зөвлөм­жийг дагана гээд заачихсан байгаа. Өнөөдөр Энэтхэгийн зөвлөгөө­гөөр Бутан
гадаад бодлогоо явуу­лаад ийм байдалд ороод байна уу эсвэл түүнийгээ хэрэгжүүлэхгүй
байгаад ийм асуудалтай тулгараад байна уу гэдэг 
асуудал урган гарч байгаа юм. Хэрэв Бутан Гэрээгээ да­ган мөрдөж байгаа бол
тэ­дэнд Энэтхэгээс эмээх зүйл­гүй. Тэд хоорондоо маш зу­заан сайн хөр­шийн харил­цаатай
шүү дээ.

-Бутан руу Хятад цэргээ оруул­сан тохиолдолд Энэт­хэг л өмөөрч дуугармаар
юм?

-Гэрээний дагуу Бутаны гадаад бодлогод зөвлөмж
өгч байх орны хувьд Энэтхэгийн Засгийн газар одоогоор чи­мээгүй байна. Удахгүй тайл­бар
хийх байлгүй дээ. Гэхдээ эхлээд Бутан дуу гарах ёстой л доо. Түүнийг нь үндэслээд
Энэтхэг  үгээ хэлж үйл ажил­лагаагаа явуулах
ёстой. Дэлхийн бусад орнууд энэ асуудлаар байр сууриа гар­гаа­гүй бас чимээгүй л
байна.

-Бутаны вант улс эдийн засгийн хувьд ямар вэ?

-Хөгжил дэвшлийн хувьд буу­рай орны нэг. Тэд далайд
гарцгүй орон. Энэтхэг, Банг­ладешийн нутгаар дамжин байж далайд гар­на. Төмөр зам
байхгүй. Уулын замтай тул тэр болгон машин явах­гүй. Бутаны  үндэсний агаа­рын хөлөг онгоц цөөхөн орнууд руу
ниснэ. Бутаныг түүний ван тол­гойлж ирсэн тул Вант улс байж ирсэн. 2008 онд  Хэмжээгүй эрхт Вангийн эрхийг хумиж хэмжээт бол­гоод
үндсэн хуультай орон болсон. Өөрөөр хэлбэл, Зас­гийн газар нь Ван, парламент хоёрын
өмнө ажлаа тай­лаг­нана, хариуцлага хүлээнэ гэсэн үг юм. Одоогийн Ван Жигме Гэсэр
Намжил Ванчиг 2008 онд хаан ширээнд 28 настайдаа суусан. Бутаны үндсэн хууль нь
Бутаныг ард­чилал руу чиглүүлж олон намын системийг тогтоосон гэж үздэг. Гадны зарим
хэвлэлд шинэ үндсэн хууль нь  Бутаныг ардчилал
руу биш Хятад руу чиглүүлж байна гэж бичсэн байхыг уншиж байсан юм байна.

-Одоогийн хааных нь эцэг дөрвөн эхнэртэй байсан гэ­дэг. Та энэ талаар
сонир­хуулахгүй юу?

-1974 онд өнөөгийн хаан Жигме Гэсар Намжил Ванчи­гийн
аав хаан ширээнд суу­сан. Тэр хүн  америк
боловс­ролтой байсан. Түүнд ямар эхнэр авч өгөх вэ гэдэг талаар олон янзын санал
бодол хэвлэлд гарч байсан.

Тэр ч бас аргагүй болов уу. Улс орны хувь заяа
хатан, тэднээс гарсан хүүхдийн үйл ажиллагаа­наас хамаарч шийдэгдэх тал бас гардаг.
Тэгээд Бутаны Засгийн газар дөрвөн охинтой айлыг су­далж байгаад эхлээд  айлын том охиныг  Ванд авч өгсөн. Дараа нь хоёр дахь, гурав дахь,
дөрөв дэх охиныг тус бүр хатан болгон авч өгсөн түүхтэй. Том хатны хүү одоо хаан
ширээнд залраад бай­гаа.

Эгч дүү дөрөвтэй суул­гаснаа Бутанчууд бага орны
аюулгүй байдалтай холбож тайлбарладаг. Хаан, Ван хүн хэмжээгүй эрхтэй учраас хэдэн
ч хатантай байж болох. Харин янз бүрийн гарал үүсэлтэй хатдын хүүхдүүд хоо­рондоо
маргалдвал Бутан орны аюулгүй байдалд халгаатай гэж тооцсон байна. Ингээд эгч дүү
нарын хүүхэд хоорондоо тэмцэл­дэж улс орны аюулгүй байдлыг эв­дэхгүй гэж үзээд эгч
дүү дөрвийг Вандаа авч өгсөн нэгэн түүх байдаг юм билээ. Энэ бол жижиг орны нэгэн
зовлон биз ээ. 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Эмнэлгүүдийн дарга нарыг томилох сонгон шалгаруулалт
өчигдөр болох ёстой байв. Төрийн албаны зөвлөлөөс ал­бан ёсоор  энэ өдөр сон­гон шалгаруулах хуга­цааг товлосон
байж.    Халд­варт өвчин суд­лалын үндэсний
төв, Гэм­тэл согог судлалын үн­дэс­ний төв, Хавдар суд­лалын үндэсний төв, Цус сэлбэлт
судлалын үнд­сэний төв, Эмгэг суд­ла­лын үндэсний төв, Хүүх­дийн төв сувилал гэсэн
үндэсний зургаан лав­ла­гааны төвийн дарга на­рын томилгоо бүтэлгүйт­сэн гэхэд болно.
Хуу­лийн­хаа дагуу дээрх эм­нэлгийн дарга нарын сон­­гон шалагуурлалт өн­гөрсөн
зургадугаар са­рын 13-ны өдөр зарлаг­даж, энэ сарын 5-нд шал­галт авна гэж тогтжээ.
Тэгтэл Төрийн албаны салбар зөвлөлийн уг ажилд Н.Удвал  сайд орол­цож, хүчээр болиул­сан байна. Харин
Төрийн албаны салбар зөвлөл хуулиа баримталж, сон­гон шалгаруулалтыг явуулна гэж
зүтгэжээ. “Эрүүл мэндийн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Хатанбаатар ингэж хуулийн
хугацаанд нь сонгон шалгаруулалт явуулах шийдвэр гарга­сан нь хууль зөрчсөн үйл­дэл”
хэмээн Монгол Улсын  хүний гавьяат  эмч Л.Жам­балжав өчигдөр сэтгүүлч­дэд мэдээлэл
хийлээ.   

Тэрбээр “Өнөөдөр  эрүүл  мэндийн  салбарт  
бэлтгэгдсэн мэргэжилт­нүүдээ сайн мэддэгийн  хувьд салбарын сайд  эм­нэл­гүүдээ хэнээр удир­дуу­лахаа сонгох,  тэдэнд 
сайдын зөвлөлөөрөө хэ­лэлцэж үүрэг даалгавар өгөх бүрэн боломжтой бөгөөд
эрхтэй  юм. Гэтэл  Төрийн албаны зөвлө­лөөс  журам  гаргаж  Төрийн албаны салбар   зөвлөлөөр 
сонгон  шалга­руулалт явуулах ажил
хийж байгаа боловч хууль зөрчих  явдал  гарч   байна.

Эрүүл  мэндийн  яамны  дэргэ­дэх  Төрийн албаны салбар зөв­лөл хууль зөрчиж байгаа
нь түүнийг толгойлж байгаа салбар  зөвлө­лийн
дарга Ж.Хатанбаатар­тай холбоотой. Саяхан Эрүүл 
мэндийн яамны харьяа хэдэн эмнэл­гийн дарга нарын сонгон  шалгаруу­лалтыг зарлаж, энэ сарын 4-ний орой шалгалт
авах  хугацаа  хойш­логд­сон тухай ажил  тарснаас хойш сонгонд оролцогч­дод  мэдэгдсэн. Маргааш өглөө нь 8.30  цагт энэ 
мэдэгдэгдлээ  албан  ёсоор  бич­гээр
ав гэсээр атал 5-ны өглөө шууд Төрийн албаны зөвлөлөөс орол­цогч­дыг  цуглуулж, 
шалгалт авахуу­ла­хаар тулгасан  байна.
Зүй нь салбар зөвлөл эрхийнхээ  хэм­жээнд
оролцогчдын материалд дүгнэлт хийж  шаард­лага  хангасан 
хүмүүсийг шалгал­танд оруулах болсноо албан  ёсоор  мэдэгдэж  шалгалтын ца­гийг тогтоож, салбар зөвлөл өөрсдөө
авах ёстой. Төрийн албаны зөвлөл сонгон шалгаруулалт явуулж  бай­гаад хяналт тавих зөвлөгөө  өгөх  үүрэг­тэй.
Гэтэл Төрийн албаны  зөвлөл ажлын байран дээрээ  дуудаж шууд өөрсдөө зохион  бай­гуулж шалгалт авах нь төрийн  албаны хууль болон холбогдох  журмыг зөрчиж 
байна. 

Болж буй үйл явдлын талаар уншигчдадаа тэнцвэрт
мэдээлэл хүргэх үүднээс холбогдох эрх бүхий байгууллагууд, эх сурвалжуудаас дараахь
мэдээллийг авлаа. Эрүүл мэндийн сайд Н.Удвал Төрийн албаны зөвлөлд Ж.Хатанбаатарыг
ЭМЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн даргын албан тушаалаас чөлөө­лөх асуудлыг Засгийн газарт
тавь­сан учир сонгон шалгаруулалтыг хойшлуулах хүсэлт гаргасан байна. Харин Төрийн
албаны зөвлөлөөс сонгон шалгаруулалтыг хойшлуу­лах боломжгүй гэж албан ёсоор мэдэгджээ.
Гэтэл энэ сарын 4-ний орой ажлын цаг дууссаны дараа Сонгон шалгаруулалтыг зохион
байгуулах комиссын дарга Д.Оюунцэ­цэг Төрийн албаны зөв­лөлд хандан “Эрүүл мэндийн
сайд Н.Удвал сонгон шалгаруулалтыг хойшлуул гэж мэдэгдсэн. Тиймээс сонгон шалгаруулалтыг
явуулах боломжгүй. Би комиссын даргын үүрэгт ажлаас чөлөөлөгдөх хүсэл­тээ гаргаж
байна” гэжээ. Ингээд энэ тухайгаа 22 цагийн орчим сонгон шалгаруулалтад орох хүмүүс
рүү утсаар хэлсэн гэнэ. Харин Төрийн албаны зөвлөлөөс Сонгон шалга­руулалтад орох
хүмүүс рүү утасдан 8.30 цагт ирж шалгалтаа өгөхийг мэдэгджээ. Өчигдөр өглөө Төрийн
албаны зөвлөлийн төв байранд сонгон шалгаруулалтад бүртгүүл­сэн нийт 15 хүн ирсэн
байна. Нөх­цөл байдал ийм болсон учраас Төрийн албаны салбар зөвлөлийн дарга Ж.Хатанбаатар
Төрийн ал­бан зөвлөлийн гишүүдтэй хамтран шуурхай хуралдаан зохион бай­гуулж тэдний
саналыг авчээ. Бүрт­гүүлсэн иргэд 100 хувийн саналаар шалгалтаа товлосон хугацаандаа
өгөх хүсэлтэйгээ илэрхийлжээ. Иймд сонгон шалгаруулалтыг товло­сон хугацаанд нь
явуулахаар комиссын бүрэлдэхүүнийг шинэч­лэн баталсан байна.

Хуулиараа бол тухайн салба­рын сайд хийгээд Төрийн
нарийн бичгийн дарга хэн байхаас үл хамаарч сонгон шалгаруулалтыг явуулж, лавлагаа
төвүүдийг эзэн­тэй болгох шаардлагатай гэнэ. Төрийн албаны үйл ажиллагааг явуулахад
улс төрийн албан тушаал­тан буюу салбарын сайд хориг тавих эрхгүй гэдгийг учир мэдэх
хүмүүс ярьж байна лээ. Нөгөөтэйгүүр Төрийн нарийн бич­гийн даргыг үүрэгт ажлаас
нь чөлөөлөх асуудлыг салбарын сайд нь Засгийн газарт хүсэлт гаргах эрх байдаггүй
аж. Төрийн албаны зөвлөлийн ажилд Н.Удвал сайд биечлэн оролцох нь хуулинд нийцэхгүй
үйлдэл бөгөөд цаана нь ашиг сонирхлын зөрчил харагдаж байгааг Эрүүл мэндийн яамныхан
онцолж байсан юм. Ямартай ч сонгон шалгаруулалтанд дураа­раа оролцох гэж зүтгээд
байгаа сайдыг хууль зөрчиж байна гэснээс болж Төрийн нарийн бичгийн даргатайгаа
хамтарч ажиллаж чадахгүй хэмээн Н.Удвал сайд Ерөнхий сайдад бичиг хүргүүлсэн гэнэ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ