Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

  Баяр баярын дундаас цагаан
сар хамгийн гоё нь. Бага балчир байхдаа энэ баярыг ойртох тусам нь догдолж,
хуруу даран хоног тоолдог сон. Айл хэсч бэлэг цулуулах нь хамгийн гоё “ажил”
бай­сан болохоор тэр биз. Харин одоо бодох нь ээ цагаан сар бол монгол ахуй,
уламжлалт ёс жая­гийг хүүхэд ахуй цагаас мэдрүүлсэн том арга хэм­жээ байж.
Хөдөө­гийнхөн сар шинийн баярт илүү ач холбогдол өгч, эртнээс бэлддэг байлаа.

Манайх Архангай айм­­гийн
төвийн айл. Бага байхад гэр маань Баруун дэнжид суурьшдаг бай­лаа. Ма­най
гудамж өөд өөдөөсөө харсан арав гаруй айл­тай. Дийлэнх нь аавын талын хамаат­нууд.
Дээд талын ха­шаанд аавын том ахынх, доод талын хашаанд авга эгчийнх, эсрэг
талын ха­шаанд өвөө­гийнх байдаг байж билээ. Өвөөгийнх­тэй зал­гаад авга ах,
эгч нарынх хөршилнө. Нэг айл доод тал нь гурван хүүхэдтэй. Өвөө, эмээ­гийн ач
зээ нар болох бидний 20-иод хүүхэд тэнд ёстой нэг бужигнана даа. Дийлэнх нь хөв­гүүд
болохоор дүрсгүйтнэ гэж жигтэйхэн. Харин цагаан сарын нүсэр ажил эхлэ­хээр бүгд
номондоо орно доо. Гэр гэртээ дор бүрнийхээ өөрт ногдсон ажлыг хийцгээнэ,
тоглох ч зав гарахгүй.

Хөв­гүүдтэй айлын эзэгтэй
нар ус, түлээний ажилд санаа зовохгүй нь сайхан. Ах нар түлээгээ хөрөө­днө.
Харин мань мэтийн багачуул нь тү­лээн дээр сууцгааж хөдөл­гөөнгүй байлгах
үүрэгтэй. Хөрөө­ний нааш цааш холхихыг нүд салгалгүй харж, хур­дан дуусахыг нь
тэсэн ядан хүлээдэг сэн. Ах нар тү­лээгээ хөрөөдөж дуусса­ны дараа шажиг­на­тал
банзалж, хашаа дагуу­лан тэвхийтэл нь өрчих­нө. Цагаан сарын хэдэн өдөр түлээ
модны ажлаас түр амсхийж бай­гаа нь энэ. Бас баярын өдрүү­дээр худаг амардаг
боло­хоор ундны усаа арвин нөөцлөх хэрэгтэй болдог. Манай тэрүүгээр урсдаг
“Бааст” голын эхээс тэр хавийн айлууд мөс хагалан амбаартаа хураана. Зарим
айлууд аймгийн төвийн урдуур урсдаг Тамирын голоос арвин мөс бэлтгэнэ. Ца­гаан
сараар айл болгоны зочдоо дайлдаг нэг ундаа бол хад, нэрс, алим, үзэм зэрэг
жимсээр исгэж дар­даг бараашиг. Сархад шиг л согтооно. Гэхдээ айл айлын
бараашиг олон янз. Жимсээ эртнээс дарж, сайн исгэж чадвал уруул ам
чимчигнүүлсэн сайхан амттай болдог. Манайх бараашгаа 40-ийн бедонд нэрдэг бай­лаа.
Аав жимсний бараашгийг хачин сайхан исгэнэ. Бедонтой бараашгаа галын ойр
тавиад, гадуур нь ду­лаан юмаар ороож мань мэтийгээ бөөцийлөхөөс илүү анхаардаг
байж билээ.

Энэ мэт цагаан сарын бэлтгэл
ажил гэж дэндүү нүсэр. Хамгийн чухал нь бууз, банш, хэвийн боов, самнай хийх.
“За өнөө орой буузаа хийе байз” гэж аав ээжийн ярил­цахыг сонсоод ихэд түвэг­шээдэг
байж билээ. Учир нь өчнөөн буузыг өрж, тоолох ажил бидэнд ногд­дог байв.
Эхэндээ их идэвх­тэй тоолно оо. Сүүл­дээ залхуу хүрч, нойрмог­лодог байсан нь
санаанд тодхон бууна. Долоо, най­ман хүн тойрч суугаад зогсоо зайгүй бууз чим­хээд
байгаа хэрнээ 20-ийн цагаан түмпэн дүүрэн мах нь яасан ч дуусдаггүй юм бэ дээ
гэж бодогддог байв. Урьд нь хоол хийж харагддаггүй аав маань өчнөөн буузыг ням­бай
гэгч нь чимхэнэ. Аавын чимхэлтийн хажууд ээжийнх гологдоно.

Бууз ч гайгүй, хэвийн боов
хийх ажил үнэн зал­хуутай. Манай хамаат­нуу­дын зарим нь самнай хийнэ. Хэвийн
боов шиг элдэв маяггүй, сүүлд идэхэд шарчигнаад сай­хан амттай. Харин манайх
жилийн жилд хэвийн боов л хийнэ. Биднийг унтаж байхад ээж өглөө эртлэн босч
зуурмагаа бэлдэнэ. Гуриландаа шар тос хийгээд багсрахад со­дон үнэртдэг байж
билээ. Аав маань хэвийн боов хийх цаг товоо харин ч нэг яв цав тодорхойлно доо.
Цаг тооны хуанли эр­гүүлж, сайн цагийг сон­годог байв.

Аав маань авдраасаа тос
даасан шаргал даа­вуунд нандигнан боосон хэв гаргаж ирээд л тосолж гарддаг
байв. Тэгээд бид­ний нухсан гурилыг хэвэн­дээ тааруулан татаж сун­гана. Хэвийн
боовоо чанаж эхлэхэд үнэрээр нь айлын хүүхдүүд шавчих­даг байв. Хэнийх хэвийн
боов хийж байгаа нь ер андашгүй. Гудамжаар явж байхад хачин сайхан үнэр ханхалж
байгаа зүгийг олчихвол гүйцээ. Хөдөөнийхний хийдэг боов үйлдвэрийнхийг бод­вол
хачин сайхан. Гаднах өнгө нь тос дааж шаргалтаад л. Одоогийн үйлдвэрийн боов
хаана нь ч хүрэхгүй.

Битүүний өглөө ра­дио­гоор
уртын дуу эгшиг­лэхэд год хийн босдог байлаа. Аав зурагтныхаа өмнө аль хэдийнэ
шом­бойгоод суучихна. Бөхийн барилдаан харж суугаа нь тэр. Ээж наа­гуур цаагуур
нь гэрийнхээ ажлыг хийнгээ аавыг зүгээр суулгуулахгүй байх санаатай. “Алив
ууцаа чанаач ээ, хивсээ гол руу аваачиж гөвөөдөх л дөө” гэж байн байн үглээд
амар заяаг нь үзүүлэхгүй.

Айлууд ихэвчлэн би­түү­ний
өдөр гэр орныхоо тоос шороог арилгадаг. Гэрийнхээ булан тохой, тавилга бүрийг
харин ч нэг сайн угааж цэвэрлэнэ. Айл болгон шахуу ганц цоохор хивс­тэй.
Тэрийгээ хуйлж аваад л зайдуу газар аваачаад цас юм уу мөсөн дээр гөвцгөөнө.
Энэ өдөр айлууд ховор нандин бүх­­нээ жоорноосоо гар­гаж, өөрийгөө бас гэрээ
гоёдог. Тэр үед айлууд найман тахил болон 12 жилийн амьтан, хос хунтай хатгамал
бүхий хөшгөөр гангардаг байсан юм. Нөгөө гоё хөшгөө орныхоо урдуур болон,
унинаасаа татдаг байв.

Хөдөөний зарим айл битүүний
өдөр хиншүү гаргадаг байв. Уг нь эрт дээрээс битүүний өдрөө хэвийн боовоо хийж,
хиншүү гаргадаг уламжлалтай байсан. Ха­рин сүүлийн үед хүмүүс хэвийн боовоо хэд
хоно­гийн өмнөөс хийх ч юм уу, бэлэн худалдаад авчих­даг болсон нь энэ уламж­лалыг
бүдгэрэхэд нөлөөл­сөн биз ээ. Гэхдээ битүүнд заавал хиншүү тавьдаг айлууд мэр
сэр бий. Ингэхдээ хуушуур хайрч, эсвэл хонины тол­гой хуйхална. Битүүний орой
нар жаргахаас өмнө тавгаа засдаг. Өнгө өн­гийн чихэр, цагаан идээ­гээр тавгаа
чимж, ланжгар сүүлтэй хонины ууцаа зэрэгцүүлнэ. Хажуугаар  нь бараашиг, шимийн архи гээд элдэв амттан
өрнө. Гоё ганган гүц гаргаж тэрэндээ нэрмэлээ халааж шар тос хөвүүл­нэ. Ингээд
орой болон­гуут битүүлэг эхэлнэ дээ. Ах дүү хамаатан саднаараа хамгийн залуу
гэр бүлийндээ цуглаад, битүүрнэ. Томчуул даалуугаар, хүүхдүүд шагайгаар наадна.
Битүүрэлт шөнө дөл бол­тол үргэлжилнэ. Нэгнийдээ орж битүүрч явсаар байгаад
харьц­гаана. Цагаан сараар айл хэсэхэд зарим айл би­түүлгийнхээ оронд гахай­ны
толгой тавьчихсан байдаг байж билээ.

Сар шинийн өмнөх хэдэн
өдрүүд ийм л дүр зураглалтай өнгөрнө.

Шинийн нэгний өглөө хаврын
урь орчихсон, байгаль дэлхий ч намуу­хан болчихсон байдаг сан. Юм болгон
өнгөтэй харагдаж, цаанаа л нэг сайхан. Шинийн нэгэнд хамгийн түрүүнд зүг чигээ
гаргана. Тарнийг нь 21 удаа унших ёстой бай­даг бол нэг бүрчлэн ху­руугаа даран
тоолж бай­гаад гүйцээдэг байлаа. Тэгэхгүй л бол болохгүй юм шиг санагдаад. Аав
авдраасаа нандигнаж баадагнасан үстэй дээл, үнэгэн лоовуузан малгай гаргаж
ирээд сэгсэрч бай­гаад л өмсөнө. Хуучин, дарагдмал үнэр нь хэсэг­тээ л
ханхална. Ноднин хүрэн өнгөтэй байсан энэ үстэй дээл цэнхэр болсон байх
жишээтэй, жил бол­гон гадар нь солигд­чих­сон байдаг байж билээ. Харин ээж
маань зоолт­той шинэ дээл өмсөнө. Бидэнд ч ялгаагүй шинэ дээл хийж өгдөг сөн.

Шинийн нэгний өглөө хамгийн
түрүүнд ахмад настныдаа орж золгод­гийн жишгээр өвөөгийн­дөө цуглана. Ах дүү
хамаатан садангууд гээд олон айл ирнэ ээ. За тэгээд хойморт тухлах өвөө эмээ
хоёртоо бид насныхаа эрэмбээр очиж золгоно доо. Өвөө­гийн гарт нэлээд хуучирч
гандсан саарал өнгийн самбай хадаг харагдана. Жил болгон энэ хадгаа бариад суух
өвөөгөө хараад “Өвөөдөө том болж байгаад гоё шинэ хадаг авч өгнө өө” гэж боддог
байсан сан. Жил жилийн цагаан сараар манай өвөөгийнд нэг хөгтэй явдал болдог
байв. Аавын маань хамгийн бага эмэгтэй дүү нь ах эгч нараасаа олон хүүхэд­тэй.
Уг нь ах эгч нартаа очиж үнсүүлэх ёстой бай­тал зөрүүлээд л үнэрлэ­чихдэг сэн.

Харин үеэлүүд маань бие
биеэсээ ах болох гээд л төрсөн он сараа тоолоод л үзнэ шүү дээ. Хөвгүүд нь
охидтой золгох болохоороо би ах гэж насаа нэмж, хацар дээр нь үнсэх гээд дайр­чихна.
Мандах нартай зэрэгцэж эхэлсэн золгуу­тын дараагаар эмээ маань цалин мөнгөн
аяга дүүрэн сүүг өвөөд барина. Өвөө тэрнээс амсаад бусдад дамжуул­даг байв.
Бүгд сүүнээс амссаныхаа дараа цай ууж, цагаалгаа иднэ. Эмээ жил болгоны цагаан
сараар цагаалга гэж үзэмтэй аарц өгнө.

Цагаан сараар өвөө­гийнх
маань огт өөр айл болчихсон байдаг байж билээ. Аяга тавагнаас өгсүүлээд бүгд
шинэ. Ширээн дээр нь хуучны домбо, гүц зэрэг хараг­дана. Гүцэнд шар тостой
хутгаж халаасан монгол архи хийнэ. Бас болоогүй ээ, томчуудыг барааш­гаар
дайлна. Айраг ца­гаан идээ гээд бүгд элбэг дэлбэг. Бурхан тахилдаа цай,
хоолныхоо дээжийг өрж, арц, хүж баагиулна. Үстэй дээл, лоовуузан малгай өмссөн
ах нараас дарагдмал үнэр ханхийх ч арц хүж хоол ундны үнэртэй холилдон аажим­даа
дасна. Өвөө маань гартаа том хөөрөг барьж, бүсэндээ хэт хутга зүүнэ. Эмээ
болохоор гэзгээ сувдан даруулгаар гоёж, чихэндээ алтан ээмэг гялтгануулна. 

Шинэ сараар ах дүү хамаатан
садангууд нэг дор цугласан энэ мөчийг ашиглаж өвөө хуучны гэрэл зургийн
аппаратаа гаргаж ирээд бидний зургийг авдаг нь одоо ч санаанд тодхон
бууна.  Өвөө маань зурагчин хүн байсан
юм. Тэр үед хальс­ны аппарат байсан болохоор нэг, нэг удаа л дарна. Харин сүүлд
зур­гаа үзэхээр өвөө маань өөрөө байдаггүй 
сэн.

Томчууд өвөөгийнд бууз, банш
болж байх хойгуур хүүхдүүд айл хэсч бэлэг цуглуулахын түүс. Бидэнд хоол унд
сонин биш. Гудамжныхаа бүх айлыг дуусгана даа. Таньдаг ч бай, таньдаггүй ч бай
хамаагүй нохойг нь хуцуулаад л пижигнэлдэн гүйлдээд орно. Ихэнх айл зочинтой
байдаг байж билээ. Бүх хүнтэй золгочихоод үүдэнд нь зогсоно. Гэрийн эзэгтэй
бидний зорилгыг аль хэдийн мэдэж байгаа болохоор бэлэг өгнө. Бүгд бэлгээ
авчихаад гүйл­дээд гарна даа. Ихэвчлэн айлууд нэг төгрөг атга чихэртэй
бэлэглэдэг байв. Эсвэл еэвэн хэдэн чихэр­тэй ч юм уу. Зарим айл таван төгрөг
өгвөл бөөн баяр болно. Харин ахлах ангид сурдаг ах нар маань найзууд­тайгаа
нийлж аваад бараг шуудай өвөртлөх нь холгүй айл хэсдэг байв. Аавын хуучирсан
лоовуузан малгайг да­лийдуухан тавьж, дээ­лийн­хээ хормойг оодой­тол нь шууж
өргөн бүсээр даруулаад л, орос ба­калаа гялалзтал нь то­солж аваад гараад жийнэ
дээ.

Шинийн нэгэнд аав ээжийгээ
дагаад голдуу ахмад настнуудын­хаа­раа золгуут хийж байгаа нь гээд айл хэссээр
бай­гаад таардаг байв. Өглөөнөөс авахуулаад үдэш болтол явна. Нэг удаа дүү
маань балчир байсан болоод ч тэр үү ядарсандаа уйлж “Одоо бэлэг авахгүй ээ,
гэртээ харья” гэж байж билээ. Орой гэртээ ирэ­хэд аавын өвөр түнтийж, ээж
гартаа тор дүүрэн бэлэгтэй ирнэ. Ши­нийн юм шингүүр сайтай гэдэг нь үнэн юм шүү.
Өөр бусад үед өдөрт 2-3 удаа л хоол иддэг. Харин шинийн өдрүүдэд айл болгонд
ороод таван бууз идээд байхад ороод л байдаг юм даа.

Манай аймгийн төв­тэй ойр
хоёр гурван сум бий. Хөдөөний харчууд тэр хавийнхаа айлуудыг дуусгачихаад
аймгийн төвд таньдаг айл бол­гоныхоороо орно. Мөн­гөн тоногтой эмээл, ха­заартай,
дэлийг нь тэг­шилж зассан бүдүүн морьд унасан залуус ур­тын дуу хангинуулцгаан
гудамжаар холхилдоно. Тэд гэрт орж ирэхээрээ аав, ээжтэй золгочихоод шуудхан
“Нормын гурваа ууя” гэнэ. Дараа нь “Ажаа бэлгээ авъя” гээд л халам­цуугаа
далимдуулан шулуухан хэлчихнэ.

За ингээд шинийн хоёрон,
гуравнаас манайх гэдэг айл хүний хөлд дарагдана. Ээж маань ирэх айл болгоны
хүний тоогоор бэлэг бэлдэж, хуваари­лан тавьдаг байв. Тээр жилийн цагаан сараар
юм даг. Би ээжтэй хамт бэлэг хуваарилж байгаад Ажаагийн өгсөн бэлгийг өөрт нь
өгтөл тэдний адтай шар охин анзаар­чихаж. Энэ манай өгсөн бэлэг яг мөн байна
гэж чанга гэгч нь орилоод гэрт цугласан олон хүнийг инээлгэж билээ. Ээж ч
сандарсандаа бэлгийг нь буцааж аваад нэг хайр­цагтай зүйл өгчихлөө. Тэгтэл
өнөөх дэггүй шар охин эрэгтэй хүний цамц байна ш дээ гэх нь тэр. Ээж аав нь ч
хүүхдээсээ санаа нь зовсон болол­той нударч байгаа нь одоо ч нүдэнд харагддаг.
Цагаан сараар бэлэг со­лилцоно гэдэг том асуу­дал. Ингээд нэгнийхээ өгсөн
бэлгийг нөгөөгийнд нь зөрүүлэн өгнө. Харин нэг нэгэндээ болсон болоогүй бэлэг
өгдөг энэ жишгийг манайхан эвд­сэн юм. Хамаатан садан­гуудаараа нийлж бай­гаад
нэгнийдээ хэрэгтэй юмыг нь авч өгдөг болж билээ.

 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

Монголын иргэний агаа­рын тээвэр (МИАТ) хувь­цаат компанийн
гүйцэтгэх захирал Г.Жаргалсайхан­тай ярилцлаа.

 

-Өмнөх жилүүдэд олон тэрбумын алдагдалтай ажил­лаж байсан
МИАТ ком­пани 2013 онд шинэ онгоц худалдан авлаа. Өнгөрсөн онд 2.3 тэрбум
төгрөгийн ашигтай ажиллалаа гэж бай­на. Танай компанийг хүнд байдлаасаа гарсан
гэж хэлж болох уу?

-Сүүлийн хэдэн жил МИАТ компани 3-5 тэрбум төгрөгийн
алдагдалтай ажил­лаж байсан юм. Өнгөрсөн жил бид энэ байдалдаа дүг­нэлт хийсэн.
Ингээд орлогоо нэмэгдүүлж, зардлаа буу­руу­лах бодлого баримталж 2.3 тэрбум
төгрөгийн ашигтай ажиллалаа. Агаарын тээв­рийн салбар бол эрсдэлтэй. Тиймээс
хүнд байдлаасаа гарсан гэж хэлэхэд дэндүү эрт байна. Одоо ч хүнд байдалд
байгаа.

-Орлогоо нэмэгдүүлэх тал дээр ямар ажлуудыг хийсэн бэ?

-Бид орлого нэмэгдүүлэх олон ажил хийсэн л дээ. Тухайлбал,
“2020 он хүртэл Иргэний агаарын тээврийг хөгжүүлэх бодлогын баримт бичиг”-т хил
орчмын бүсүүдэд нислэг үйлдэнэ гэж тусгасан байгаа. Энэ дагуу Эрээн хот руу
шууд нислэг хийлээ. Хятадын Иргэний нисэхийн газар Эрээн хотын нисэх буудалд
олон улсын статусыг түр хугацаанд өгсөн л дөө. Ингээд өнгөрсөн наймдугаар сарын
7-ноос арваннэгдүгээр сарыг дуустал нислэг үйлд­сэн. Бас түүхэндээ анх удаа
өөрийн онгоцоо бусдад “ной­тон” түрээсээр түрээслүүлсэн. Бангладешийн “Biman
Bang­la­desh Airlines” компанитай гэрээ хийсний үндсэн дээр тендерт ялж, Боинг
767-300 хуучин онгоцоо давхар түрээс­лүүлсэн юм. Манай техник үйлчилгээ, газрын
үйлчилгээ болон агаарын худалдаанаас олох орлого хэдийгээр багахан ч гэсэн бид
аль болох нэмэгдүүлэх тал дээр ажилласан. Үүнд ЕХУ-ын Иргэний нисэхийн бай­гуул­лагаас
хийсэн аудитаар амжилттай дүн үзүүлж EASA-аас Part-145 эрхийн хүрээнд
гүйцэтгэдэг зөвшөөрөгдсөн техник үйлчилгээний ажлын цар хүрээгээ өргөжүүлж чад­лаа.
Үүний үр дүнд хилийн чинадад 300 мянгаас нэг сая ам.долларын өртөгтэй гүй­цэт­­гэдэг
онгоцны техник үйл­чил­гээний ажлыг өөрсдөө хийж зардлаа бууруулах боломж
бүрдсэн. Түүнчлэн Их Британи, Умард Ирландын Нэгдсэн Вант улсын далайн чанад
дахь бүс болох Бер­мудын арлын Иргэний нисэ­хийн газрын Part-145 гэдэг
гэрчилгээ авсан. ОХУ-ын ихэнх онгоц Бермудын арлуу­дад бүртгэлтэй байдаг. Тий­мээс
дээрх эрхийн хүрээнд ОХУ-ын 18 агаарын тээвэр­лэгчийн 89 онгоцонд техник үйлчилгээ
хийх шинэ зах зээл нээгдэж байгаа юм. Бид БНСУ-ын авиа компанийн агаарын
хөлгийн дугуйн зас­вар үйлчилгээг хийгээд эхэл­чихлээ. 500 мянгаас нэг сая
гаруй ам.долларын хүнд хэл­бэ­рийн засварын ажлын гэрээ хийгээд явж байна. Мөн
агаарын худалдааг Хонкон­гийн нэг компанитай хамтран хийж эхэлснээр 120-130 сая
ам.долларын орлого оллоо. Дээрээс нь бид газрын үйл­чил­гээгээ улам сайжруулах
үндсэн дээр 2-3 тэрбум төг­рө­гийн орлоготой ажиллалаа.

-МИАТ компани зардлаа хэмнэхийн тулд олон хүнийг цомхотголоо
гэх мэдээлэл гарч байсан. Ер нь яг ямар хэлбэрээр зардлаа бууруулав?

-Бүтцийн өөрчлөлт хэрэг­жүүлс­нээр 2,3 тэрбум төгрөг
хэмнэсэн, давхардсан орон тоогоо арилгасан. Ялангуяа гадаадын төлөөлөгчийн газ­рын
орон тоог зоригтой буу­руул­сан. Гадаад улс оронд манай төлөөлөгчөөр 33 хүн
ажилладаг байсныг 23 бол­гож гуравны нэгээр цөөрүүл­сэн. Мөн бусад орон тоогоо
нэгтгэж, нийтдээ 30 гаруй хүнийг цомхотголоо. Өнгөр­сөн онд шинэчилсэн цалин­гийн
сүлжээтэй болгосон. Манай компанийн нийт зард­лын 33 хувийг түлш эзэлдэг. Бид
түлшээ ганц эх үүсвэрээс буюу ОХУ-аас авдаг байсан. Харин 2013 онд өөр эх үүс­вэр­тэй
болж, хил дээрээс түлшээ авч байна. Ингэснээр нэг тн тутам дахь үнийг 200
ам.доллараар бууруулж, 3-4 тэрбум төгрөг хэмнэж чадлаа.  Энэ онд багтаад Засгийн газар болон Зам
тээврийн яамнаас онгоцны түлшийг онцгой албан татвараас чөлөө­лүүлэх тал дээр
бодло­го шийдвэр гаргахаар ажил­лаж байна. Зардлаа хэмнэ­сэн бас нэг том ажил
бол түрээсэлж байсан 737-800 онгоцоо хугацаанаас нь дөр­вөн сарын өмнө буцааж
чад­лаа. Ингэснээр нэг сая ам.доллар хэмнэсэн.

-МИАТ компани өнөөдөр 100 хувь төрийн өмчид бай­гаа. МИАТ-ийг
хувьчлах асуудал өнгөрсөн онд нэлээд яригдаж байгаад тэгсгээд намжсан. Тэгтэл
танайхыг Хятадын зах зээлд хувьцаагаа бор­луулж эхэллээ гэх мэдээ­лэл тархлаа.
Энэ үнэн үү?

-МИАТ компанийн 51 хувийг төр мэдэлдээ байлгаж, үлдсэн 49
хувийг өмчилж болно гэсэн шийдвэр УИХ-аас гаргасан. Гэхдээ 49 хувийг нь хувьцаа
хэлбэрээр борлуулах, зарах тухай ямар нэгэн шийдвэр гараагүй. МИАТ 100 хувь
төрийн өмчид хэвээр байгаа. Тэрхүү 49 хувийг хувьчилж болно гэсэн шийдвэртэй
уялдуулж, МИАТ-ийн хувьцааг Хятадын зах зээлд борлуулж байгаа гэх мэдээлэл
зарим хэвлэлээр гарсан байсан л даа. Энэ тухай гадаадын хэвлэлүүд ч биднээс
асууж тодруулж бай­сан. Өнөөдрийн байдлаар МИАТ компанийн хувьцаа гаргах ямар
нэгэн шийдвэр гаргаагүй, тэр бол ташаа мэдээлэл. Харин бид 2014 оны эдийн
засгийн үндсэн үзүүлэлт зорилтод түвшиндээ тулгуурлан компанийнхаа үнэлгээг
хийлгэх зорилт тавин ажиллаж байна. Энэ нь цаашид зээл авах болон компанийн
хувьцаа гаргахад хэрэгтэй л дээ.

-Төрийн өмчит компани хэрхэн хяналт, замбараа­гүй байдгийг
МИАТ-ийн өм­нөх удирдлагуудын хэрэг бэлээхэн харуулсан. Тэгэ­хээр МИАТ-ийг
хувьч­лах нь зүйтэй юм биш үү. Та болон танай байгууллагын ажилт­нууд энэ
асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Аливаа зүйл хоёр талтай шүү дээ. МИАТ-ийг хувьчлах нь сайн
гэж үзэх хүн олон байгаа байх. Гэхдээ хувьчил­сан ч сайн муу гэсэн хоёр талтай.
Хувьчлаагүй байсан ч ялгаагүй. Манай улс далайд гарцгүй, хоёр том гүрний дунд
оршдог болохоор агаарын тээвэр төрдөө байх нь зүйтэй гэсэн стратегийн бодлого
бий. Тиймээс 51 хувь нь төрд байж, үлдсэнийг нь хувьчилж болох шийдвэр гарсан
байх. Тэгтэл тэр 49 хувийг хувьч­лах­гүй бол төрийн компани муу ажиллаж, идэж
уудаг гэх яриа байдаг. МИАТ төрийн мэдэлд байгаад сайн ажиллах бо­ломж бий.
Гагцхүү компанийн үйл ажиллагаанд улс төр л орох хэрэггүй. Хамгийн гол нь
хоноцын сэтгэлээр хандахгүй байх ёстой. Ер нь МИАТ-ийг хувьчлах тухайд,
тодорхой хувийг нь компанийн ажилт­нуу­дад нь өгөөсэй гэсэн бодол тээж явдаг.
Олон улсын бусад авиа компаниудад ийм жишиг бий. Ажилчдад тодор­хой хувийг нь
өгчихвөл тэд өөрсдийнхөө хөрөнгөнд чин сэтгэлээсээ хандаж, хоноцын авир
гаргахгүй шүү дээ. Агаа­рын тээвэр бол эрсдэлтэй салбар. Тиймээс 100 хувь
хувьчлаад амжилтад хүрээ­гүй жишээ олон бий. Социа­лиз­мын үеийн Болгарын “Бал­­кан”
гэдэг компани хувьч­лагдаж Израилийн нэг хүнд очоод дампуурсан түүхтэй. 

-МИАТ орон нутгийн нис­лэгийг голоод олон улсын монополь
эрхтэй байна гэж бусад авиа компаниуд шүүм­жилдэг л дээ. Олон улсын хоёр гол чиглэл
болох Сөүл, Бээжингийн нислэгт дотоодынхоо ком­па­нийг оруулж болдоггүй юм уу?

-Хувийн авиа компаниас илүү эрх дарх эдэлсэн юм бидэнд огт
байхгүй. Бид өнөөдөр төрөөс нэг ч төгрөг авдаггүй. Эндүү ташаа ойл­голт яваад
байдаг. Өнөөдөр үндэсний агаарын тээвэрлэг­чид нэг нэгэнтэйгээ нягтарч ажиллах
ёстой. МИАТ яагаад  олон улсын хоёр гол
нислэ­гийг авч байна вэ. Яагаад тийшээ хувийн хэвшлийнх­нийг оруулахгүй байна
вэ гэхээр цэвэр өрсөлдөөний асуудал байгаа юм. Өрсөл­дөөнд зах зээлийн дэвсгэр
суурь байх ёстой. Жишээл­бэл, Сөүлийн чиглэлд МИАТ-ийн гол өрсөлдөгч “КАЛ” бай­на.
Өнөөдөр энэ чиглэл рүү манайхаас “Хүннү эйр”, “Аэро монголиа” ч юм уу нэг авиа
компанийг тавихад цаанаас “АSIANA” гээд том компани орж ирнэ. “КАЛ”, “АSIANA”
хоёр өнөөдөр дэл­хийд данстай. МИАТ бол олон улсын тавцанд нэрээ дуурс­гах гэж
ядаж байгаа компани. Энэ зах зээлд гарвал эхний хоёр жилд хэн нь тэсч үлдэх үү
гэдгийг хувийн авиа ком­па­нийнхан сайн мэдэж байгаа. Тэгсэн хэрнээ МИАТ-тэй
өрсөл­дөнө гэдэг. Энэ бол бидэнтэй өрсөлдөх биш “КАЛ”, “АSIANA”-тай яаж өрсөл­дөх
тухайд тунгааж, бойжиж байх ёстой. МИАТ арайхийн бойжиж ядаж бай­хад дахиад нэг
компани ороод ирвэл нөгөө хоёр том акул тарифийнхаа үнийг хямд­руул­на.
Тэгэхээр манайх ч ялгаагүй хямдруулах болно. Ингэхээр ганц ашигтай чиглэл маань
алдагдалтай ажил­лаад ирнэ шүү дээ. Тэгэхээр төрөөс татаас авч байж тор­гоо­но.
Энэ тохиолдолд бол­гоомж­той хандах ёстой л доо. Үүнээс сэргийлж УИХ-аас
стратегийн бодлого гарсан юм. Шинэ чигэлэл бүрт тухайн компани ашиг олно гэвэл
худлаа. Нэг талаас олон компани гарч ирвэл тариф нь багасч, үйлчлүүлэгчдийн сон­голт
нэмэгдэх ч алдагдалтай. Төр дэмжлэг үзүүлэх тал дээ­рээ бодлогоор дэмждэгийг
олон улсын бусад авиа ком­па­ниудаас харж болно. Тэр­нээс МИАТ-ийг монополь­доод
дэмжээд байгаа юм биш. Жишээлбэл, Туркийн “Туркиш Эйрлайн”, Энэтхэгийн “Эйр
Индия” компаниудыг Засгийн газар нь дэмжиж байна. “Кал”-ын ерөнхийлөгч надтай
уулзахдаа “Манайх Дели рүү нисдэггүй. Бусад хот руу нь нисдэг” гэж байсан.
Өрсөл­дөгч­дөө боломж гаргахгүй байгаа нь тэр. Харин манай МИАТ-ийг Дели рүү
нисэхийг зөвшөөрдөг. Учир нь манайх “Кал” шиг “Айр Индия”-тай өрсөлдөхүйц том
компани биш болохоор.

-Танайх одоо хичнээн чиглэлд шууд нислэгтэй байгаа билээ.
Шинэ чиглэл нээх үү?

-Өнөөдрийн байдлаар дөрвөн онгоцоор найман чиглэлд шууд
нислэг хийж байна. Энэ онд Германы Франкфурт руу шинэ чиглэл­тэй болохоор
төлөвлөж бай­гаа. Бидний өөр нэг том зорил­­го болох үйлчилгээгээ олон улсын
хэмжээнд хүргэ­хээр анхаарлаа хандуулан ажиллаж байна. МИАТ 2013 онд
үйлчилгээний гурван од авлаа. Бид одоо үүнийгээ улам ахиулах хэрэгтэй. Манай
компанийн аюулгүй байдлын ажиллагаа олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн.

-МИАТ компани аюулгүй байдлаа хэрхэн хангаж ажиллаж байна.
Сүүлийн үед ослын буулт хийлээ гэх мэдээллүүд дуулдах боллоо?

-Манай компани нислэ­гийн аюулгүй байдалд бүх анхаарлаа
хандуулан ажил­ла­даг.  Иргэний агаарын
тээв­рийн байгууллагуудын хол­боо­ноос хоёр жил тутамд олон улсад нислэг үйлдэж
байгаа авиа компаниудыг шалгадаг л даа. Өнгөрсөн есдүгээр сард МИАТ ХК ээл­жит
шалгалтдаа орсон. Бүтэц, нислэг, техник бүхээ­гийн үйл ажиллагаа, газрын үйл
ажиллагаа, аюулгүй ажил­лагаа гээд стандартын нийтдээ 953 асуулга байдаг. Бид
100 хувийн үнэлгээ авсан. Мөн Иргэний нисэхийн ерөнхий газрын НААХЗГ-гаас бас
шалгадаг. Энэ шалгал­таар ч бас ямар нэгэн зөрчил доголдол гараагүй, үйл ажил­лагаа
маань хэвийн үргэл­жилж байна.

-Энэ сарын 5-нд Хонкон­гоос буусан онгоцны дугуй­ны хаймар
мултарч, аюул­гүй ажиллагааны зөрчил гарсан тухай мэдээлэл байсан л даа…

-Нэгдүгээр сарын 5-нд Хонконгоос ирсэн онгоц маань Буянт-Ухаад
буусан. Нислэгийн дараахь үзлэгээр дотор талын дугуйны эхний үеийн хаймар
тасарсан байс­ныг илрүүлсэн. Энэ тухай НАХЗА болон аудитынхан­даа мэдэгдсэн.
Тэд дугуйны гэмтлийг үйлдвэрлэлийн дута­г­дал байна гэсэн дүгнэл­тэд хүрсэн.
Дугуй бол хагар­даг, гэмтдэг, пакришикнууд нь гэмтдэг тохиолдол гардаг л даа.
Эйрдром болон нисэх бүрэлдэхүүнээс шалтгаалаад 
тоормозоо хүчтэй гишгэснээс дугуй зүсэгдэх гэх мэт элэгдэл гардаг. Энэ
бүгд нислэгийн дараахь үзлэгээр илэрч 
арга хэмжээ авдаг.

-Дугуйны энэ гэмтэл онгоц буухад зорчигч болон нисэх
бүрэлдэхүүнд мэдэгд­сэн юм уу?

-Ямар нэгэн зүйл мэдэг­дээ­гүй. Онгоц хуваарийнхаа дагуу
буудгаараа буусан. Хонконгоос нисэхэд манай нисэх бүрэлдэхүүн болон Хонконгийн
техник үйлчил­гээний газар тогтмол үзлэг хийдэг. Тухайн үед дугуйнд ямар нэгэн
асуудал байгаа­гүй. Харин хөөрөхөд үүссэн ч байж болзошгүй гэсэн таамаг байгаа.

-Урьд нь ийм явдал тохиолдож байв уу?

-Одоогоос хэдэн жилийн өмнө А310 гэдэг онгоцон дээр тохиолдож
байсан юм. Тэр үед мөн л үйлдвэрийн дутаг­дал байсан. Ийм зүйл бусад авиа
компаниудад тохиолд­дог л доо.

-Танайх онгоцныхоо дугуйг хаанаас авдаг юм бэ?

Бид онгоцны дугуй үйлд­вэр­лэгч “Bridgestone”, “Dunlop”,
“Goodyear” компа­ниас дугуй авдаг. Дэлхийн хэмжээнд онгоцны дугуй үйлд­вэрлэдэг
дөрөв, тавхан газар бий. А310-ийн дугуйг өөр компаниас авч байгаад больсон юм.
Тэгээд энэ гур­ван газраас авдаг болсон. Саяын дугуй тавдугаар сард
үйлдвэрээсээ гарч, бид арав­дугаар сард худалдаж авсан. 

-Тэгэхээр удаагүй дугуй байсан байх нь ээ. Ер нь онгоцны
дугуй үйлдвэрлэг­чид ямар баталгаа өгдөг юм бэ?

-Шинэ дугуй маань гурав дахь нислэг дээрээ эхний резин нь
тасарсан л даа. Үйлдвэртэй нь холбоо тогтоо­сон байгаа. Бид Европын холбоонд
мэдэгдээд, шин­жил­гээнд орсон дүгнэлттэй нь буцаасан Онгоцны дугуйг дунджаар
300 суулт хийгээд сольдог юм. Харин энэ дугуй маань зургаа дахь буулт дээрээ
резин нь тасарсан. 

-МИАТ компанийг онго­цоо зогсоол дээрээс нь асаа­г­аад
хөдөлдөг гэх шүүмж байдаг юм билээ. Энэ нь аюулгүй ажиллагаа­ны дүрэм зөрчсөн
үйлдэл юм биш үү?

-Бид ганц өдөр ч биш арав гаруй хоног зогсоол дээрээ­сээ
асаагаад явж  байсан. Онгоцыг асаах,
агааржуулах үүрэгтэй цахилгаан өгдөг туслах хөдөлгүүр гэж бий. Тэр туслах
хөдөлгүүр нь техни­кийн гэмтэл гараад, засуулах хооронд зогсоол дээрээс асаа­­даг
юм. Дутагдалтай онго­­цоор нислэг үйлдэж бол­дог. Тэрийг бид мэйлээрээ нисэх
гэдэг. Үүнийг иргэний нисэх болон олон улсын үйлд­­вэрийнхэн баталгаа­жуул­сан
байдаг юм. Тэгэхээр онгоцыг застлаа 24 цагаас нэг сар хүртэл зогсоол дээрээс
асаагаад нисч болно гэсэн заалт байдаг. Хоолойн дээрээс ч асаадаг. Ийм маягаар
эндээс болон Бээ­жин­гээс асаагаад ирж бай­гаа. Энд дүрэм журам зөрч­сөн юм
байхгүй. Гэтэл зарим хэвлэлийнхэн эндүү ташаа мэдээлэл өгч, иргэдийн итгэ­лийг
алдагдуулж байна. Бид гарсан зөрчил дутагдлаа нуух гэсэн юм биш. Харин зөв
мэдээлэл өгөх хэрэгтэй. Харин ч ИНЕГ-ынхан асууд­лыг түргэн шуурхай шийдэж
өгдөг. Энэ ч аль аль талдаа нийцтэй л дээ.

 

М.МӨНХЦЭЦЭГ

 

 

БХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга,
хошууч генерал     З.Болдбаатартай цаг
үеийн зэвсэгт хүчний асуудлаар ярилцлаа.

-Сүүлийн үеийн хамгийн сай­хан мэдээ гэвэл
Афганистанд энхийг сахиулж байгаа орон орны цэргүүдээс монголчууд авхаалж
самбаа, хурд хүч, тэс­вэр тэвчээрээрээ онцгой ялгар­сан бай­на. Бүр олон улсын
цэргүүд “Монголчууд цусандаа дайчин, шантаршгүй хүмүүс юм. Биширч байна” гэсэн
байна лээ. Та сонс­сон биз?

-Тиймээ, энэ талаар сонсож цэрэг
дайчдаараа үнэхээр бахарх­сан. Манай Зэвсэгт хүчний цэргүүд Афганистан Улсад
АНУ-ын тэр­гүүл­сэн “Тогтвортой эрх чөлөө ажиллагаа”-нд цэргийн нэг рот, Кабул
хотын эвслийн цэргийн “Эггерс” баазын аюулгүй байдлыг хангах, НАТО-гийн цэргийн
“Аюул­гүй байдлыг дэмжих” олон улсын хүчний ажиллагаанд нэг рот, “Мазари-е
Шариф” хотод байрлах “Мармал” цэргийн баазын аюулгүй байдлыг хангах үүргүүдийг
амжилт­тай гүйцэтгэж байна. Мөн Кабул хотын олон улсын нисэх буудал дахь “Каяа”
баазын нисэх зурвас, нислэ­гийн аюулгүй байдлыг ханга­хаар 1 салаа үүрэг
гүйцэтгэж байна даа. Афганистан Улсад эвслийн цэр­гийн хүчний нийт 8000 цэргийн
алба хаагч байрлаж байгаа юм. “Эггерс” баазын олон улсын цэр­гийн багуудын дунд
хурд хүч, авхаалж самбаа сорьсон тэмцээн болж манай цэрэг дайчид маань
амжилттай оролцож эхний байруу­дыг нь эзэлсэн юм. Энэ нь манай дайчдын маань
сургалт бэлтгэл сайн, сэтгэлзүй тогтвортой байгаа­гийн нэг том үзүүлэлт юм.
Үүнийг бусад улс орны цэргийнхэн өнд­рөөр үнэлсэн байсан.

-Шинэчлэлийн Засгийн газ­рын зүгээс
батлан хамгаалах салбарт нэлээд их өөрчлөлт шинэчлэлийг явуулж байх шиг байна.
Та салбарын Төрийн нарийн бичгийн даргаар 
ирээд багагүй хугацаа өнгөрч. Өөрч­лөлт шинэчлэлт хэр өрнөж байна даа.
Өөрчлөлт шинэчлэл хий­хэд армийнхны хүлээж авах сэтгэл зүй хэр байх юм. Мэдээж
шүүмжлэл дагуулж таарна?

-Шинэчлэлийн Засгийн газрын мөрийн
хөтөлбөрт батлан хамгаа­лах салбарт шинэчлэлт өөрчлөлт хийх талаар 7 том зорилт
дэвшүүл­сэн байгаа. Бид эдгээрийг хэрэг­жүү­лэх ажлаа салбарын эрх зүйн орчныг
төгөлдөржүүлэхээс эхэл­сэн. Үндсэндээ “Монгол Улсын төрийн батлан хамгаалах
бодло­гын үзэл баримтлал”, Батлан хам­гаа­лах тухай болон Зэвсэгт хүчний тухай
хуулиуд, Иргэний цэргийн үүргийн тухай болон Цэргийн албан хаагчдын эрх зүйн
байдлын тухай хуулиудаа төсөл хэлбэрээр бэлэн болгож, сайдын зөвлөлөөр
хэлэлцээд дараагийн шатны хэлэл­цүүлэгт оруулахаар бэлтгээд байна.

Батлан хамгаалах гадаад хам­тын
ажиллагаанд ахиц дэвшил гарч, цэрэг-техникийн талаар хам­тарч ажилладаг улс
орнуудын тоо нэмэгдэж, БНХАУ, Беларусь, Польш гэсэн улсуудтай батлан хамгаалах
чиглэлээр нэлээд өргөн хүрээтэй ажиллах боломж бүрд­лээ.

Цэргийн алба хаагчдын нийг­мийн
хамгаалалд онцгой анхаарч “Цэргийн орон сууц”, хөдөөгийн анги, салбаруудад
“Албан тушаа­лын орон сууц” гэсэн хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж эхлээд явж байна.
Цэргийн алба хаагчдын цолны цалинг нэмэгдүүлэх талаар судал­гаа гарган ажиллаж
Засгийн газ­раар хэлэлцүүлэхээр бэлэн болго­чи­хоод байна.

Иргэний байгууллагуудын нийг­­­­мийн
хамгаалал, хөдөлмө­рийн хуулиудад цэргийн анги, байгууллагуудад ажиллаж байгаа
энгийн иргэдийн нийгмийн хамгаа­лал, эрх зүйн байдал нөхөн төлбө­рийн
асуудлуудыг тусгайлан нэмэл­­­тээр тусгахаар санал боловс­­­руулж ажиллалаа.

Одоо бид цэргийн алба хаагч­дын
хөдөлмөрийн үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх талаар судалгаа, тооцоо хийн, санал
боловсруулан ажиллаж, ирэх онд шийдвэр­лүүлэ­хээр төлөвлөж байна.

-Монгол Улс зэвсэгт хүчний­хээ
техникийн шинэчлэлд ингэ­хэд хэр анхаарал хандуулдаг юм бол? 

-Зэвсэгт хүчний зэвсэглэл техни­кийг
үе шаттайгаар сэргээн сайж­руу­лах, шинэчлэх талаар урт хуга­цааны 15 жилийн
хөтөлбөр боловс­­­руулж бэлэн болгосон. Удах­­­гүй энэ асуудлыг Үндэсний
аюулгүй байдлын зөвлөл дээр ярилцаж шийднэ.

Манай цэргийнхэн өөрчлөлт,
шинэчлэлтийг хүлээж авах сэтгэл­зүй маш сайн, ихэнх хувь нь дэмж­дэг. Харин
зарим нэг шат дамжлага удирдах албан тушаалтан удаан хойрго, байгууллагын амбиц
талаа­­­саа хуучинсаг хандлагатай байна. Харин бидний хийх шинэч­лэ­лийн
бодлогод Ерөнхийлөгчийн санаачлан хийсэн “Том төрөөс ухаалаг төр лүү” гэсэн үндэсний
чуулганы бодлого шийдвэр урам зориг өгч, боломж олголоо.

Бид энэ салбарт батлан хам­гаа­лах
нэгдмэл бодлого явуулах, цэргийн хүчний нэгдсэн удирдлага, үйл ажиллагааны
төлөвлөлтүүдийг бүрдүүлэх, захиргааны нүсэр бүт­цийг халж, цэргийн мэргэжлийн
үндсэн анги салбар, бэлэн байдал руу хандсан тогтолцоог зөв бүрдүү­лэх, эдийн
засгийн үрэлгэн байдлыг таслан зогсоох, улс орны аюулгүй байдлын тулгамдсан
асуудлуудыг нэгдмэл зөв тогтолцоогоор шийд­дэг арга барилд шилжих, байгуул­ла­га
албан тушаалтнуудын амбиц, эрх дархыг улс орны аюулгүй байдлын эрх ашгаар солих
зэрэг олон ажлууд хүлээгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл эдийн засгийн тогтолцоонд
үндэслэсэн зөв менеж­мент хэрэгтэй болжээ гэсэн үг. Үүнийг бид хийх болно.

-Хамгийн гол нь цэргүүд бүтээн
байгуулалтад оролцдог боллоо. Саяхан “Асгат” чиглэлд бетон гүүр, хайрган
хучилттай авто замыг цэрэг дайчид барь­сан байх аа?

-Тиймээ. Засгийн газраас “Мон­гол
цэрэг-бүтээн байгуулалт” хөтөл­бөр батлан гаргаж хэрэг­жүүлж эхлээд байна. Энэ
хөтөлбө­рийн маань үндсэн агуулга, зорилго нь залуучуудыг цэргийн алба хаах
хугацаанд амьдралд нь хэрэгтэй мэргэжилд сургах, ажил хийж сур­гах, стратегийн
бүтээн байгуулал­танд Монголчуудыг оролцуулах, үүгээр дамжуулан зөв хүмүүжил,
төлөвшил олгох явдал юм. Энэ онд “Асгат”-ын чиглэлд бүтээн байгуу­лалт, “Орон
сууц” хөтөлбөрүүдэд оролцлоо. 300 гаруй цэргийн алба хаагчдад алба хаах
хугацаанд нь мэргэжил эзэмшүүллээ. Энэ ажил маань үр дүнгээ өгч эхэлж байна,
ирэх жил улам эрчимжүүлнэ. Энэ нэг жилийн хугацаанд эрх зүйн зохицуулалт хийх
олон талын асуудал байгааг олж харж, сургамж авлаа. Удахгүй бид Ерөнхийлөг­чийн
санаачилсан “Оюутан цэрэг” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлнэ. Энэ бол зайлшгүй хийх ёстой
өргөн хүрээ­тэй том ажил болно гэж үзэж байна. 

-Манай улс энхийг сахиулах ажиллагаанд
оролцоод багагүй хугацаа өнгөрлөө. Өнөөдрийн байдлаар ямар улсуудад хэч­нээн
залуус энхийг сахиулах ажилла­гаанд оролцсон байна. Энэ ажил­ла­гаа цаашид
үргэлж­лэх үү. Одоо бол зөвхөн Судан, Афганистан хоёрт л үүрэг гүй­цэт­гэж
байна уу?

-Манай Зэвсэгт хүчний цэргийн алба хаагчид
олон улсын энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцоод 11 жил болж байна. Нийтдээ 10
мянга орчим цэргийн алба хаагч оролцсон байна. Урьд өмнө нь Сьерра Леон, Бүгд
Найрамдах Ардчилсан Конго, Косово, Чад, Гүрж, Ирак, Баруун Сахар, Афга­нис­тан,
Судан, Өмнөд Судан улсад НҮБ-ын мандаттай үүрэг гүйцэтгэ­сэн. Одоо Судан, Өмнөд
Судан, Афганистан, Бүгд Найрам­дах Ардчилсан Конго, Баруун Сахар гэсэн улсуудад
1300 орчим цэргийн алба хаагч үүрэг гүйцэт­гэж байна. Олон улсын цэргийн
ажиллагаа НҮБ-аас их хамаарал­тай байдаг. Манайхан цаашдаа Өмнөд Суданд үүрэг
гүйцэтгэх асуудал нилээд үргэлжлэх төлөвтэй байна. Монголчууд цэргийн эмнэлэг,
цэр­гийн инженер, цэргийн сургалт, барилга инженерийн чиглэлээр сэргээн босгох
тогтворжуулах ажил­ла­­гаануудад оролцох чиглэл­тэй байна. Гэхдээ энэ нь тухайн
улс орны нөхцөл байдал, аюулын эрсдэл, цаг агаарын байдлаас ихээхэн хамаардаг.

-Миний сонссоноор энхийг сахиулах
ажиллагаанд энгийн албан хаагч гэхээс мэргэшсэн албан хаагчийг явуулах болсон
шүү дээ. Бүр “Элит”-ийн 150, Дарханы 330 дугаар анги гэхчи­лэн гурван ангийн
мэргэшсэн албан хаагчдыг явуулах гэсэн үү. Энэ нь аюулгүй байдал, мэр­гэш­сэн
байдлаа бодвол сайн ч бусад албан хаагчдад жаахан гомдолтой юм биш үү. Армийн
залуус бүгд энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцохыг хүсдэг шүү дээ?

-Таны ярьсан Зэвсэгт хүчний 150, 330
дугаар ангиуд нь мэргэж­лийн мото буудлагын тусгай батальонууд бөгөөд энхийг
дэмжих ажиллагаанд оролцох бие бүрэл­дэ­хүү­нийг энэ бааз дээр тулгуур­лан
бэлтгэж явуулдаг. Энэ нь заа­вал энэ ангиас явна  гэсэн үг биш юм шүү. 40 хүртэлх насны цэргийн
алба хаагчид энхийг дэмжих ажил­ла­гаанд оролцох нь нээлттэй, бүгд сайн дурын
үндсэн дээр явдаг. Харин эрүүл мэнд, мэргэжлийн ур чадвар, сэтгэл зүйн
төлөвшил, багаар ажиллах чадвар зэргийг тогтоосон шалгуурууд байдаг. Ер нь
цэргийн болсон хүн бүр энхийг дэмжих ажиллагаанд оролцох, бодит цагийн байдалд
мэргэжлийн ур чадвараа дээшлүүлэх, гадаад хэлний мэдлэгээ сайжруулах сонир­­хол­той
байдаг. Энэ нь хувь хүний цэргийн мэргэжлийн чадвар дээшлэхээс гадна Зэвсэгт
хүчний бэлэн байдал бэлтгэлжилт давхар байнга дээшилж байна гэсэн үг.

-Харин анги, нэгтгэлийн чадам­­­жийг
сайжруулах, орчин, нөхцөл бололцоо, техник хангам­жаар сайжруулахад хэрхэн
анхаарч байна?

-Өнөөдөр “Тогтвортой төрөөс ухаалаг
төр рүү” гэсэн ажлыг хэрэг­жүүлэх хүрээнд Зэвсэгт хүчний удирдах
байгууллагуудын бүтэц зохион байгуулалтыг эргэн харж үзэх, Зэвсэгт хүчний анги,
нэгтгэлүү­дийн бүтэц, байлдах чадамж, гүй­цэт­гэх үүрэг, хариуцлагын бүсүү­дийг
дахин авч үзэх, ангиудын орон тоонд байгаа захиргааны болон туслах чанарын орон
тоонуудыг багасгах, гүйцэтгэх үндсэн үүрэг, байлдааны чадамжийг нэмэгдүү­лэх,
зэвсэглэл техникийг нь гүйцэт­гэх үүрэгтэй нь уялдуулан шинэч­лэх, сайжруулах,
зайлшгүй хэрэг­цээ шаардлага бий болоод байна. Зэвсэгт хүчний анги,
байгууллагуу­дын орчин нөхцөл амьдрах болом­жийг сайжруулах зорилгоор “Цэр­гийн
хотхон” төсөл хэрэгжүүлэх болно. Зэвсэгт хүчний ангиудын байршлыг бүсчилсэн
хотхон хэлбэ­рээр тохижуулж, бүсийн сургалтын төвүүдийг байгуулж, тэнд цэргийн­хэн,
онцгойгийнхон, дотоодын цэргийнхэн, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах чиг
үүрэгтэй байгуул­лагуудын сургалт, дадлагыг хийдэг нэгдсэн тогтолцоог бий
болгож төсөв зардал хэмнэх хэрэг­тэй байна.

Анги нэгтгэлүүдийн түргэн байр­лах
чадвар, хөдөлгөөнт чадавхийг үе шаттайгаар нэмэгдүүлэх бодло­го цаашдаа
баримтлах нь зүйтэй юм.

Манайх шиг жижиг орны хувьд тусгай
хүчин, тагнуулын байгуулла­гуудыг бэхжүүлж, мэргэжлийн чад­ва­рыг нь
нэмэгдүүлэхэд онцгой анхаарч ажиллана.

-Хоёулаа сэдвээсээ жаахан хазайя.  Та армид байлдагчаас генерал болтлоо дэвшин ажил­ла­жээ.
Та армийнхны дунд амжил­­тад хүрч болдгийн амьд жишээ байх. Өнгөрсөн үеийг  эргээд харахад ажлын төлөөх цаг хугацаа байна
биз. Байлдагч явсан үеэ дурсаач. Цэргийн цолны нэр хүндийн талаар юу гэж бодож
байна?

-Би 1978 оны цэрэг, 028 дугаар ангид
хугацаат цэргийн албаа хааж эхэлсэн. Дараагаар нь 033 дугаар анги, 029 дүгээр
ангид цэргийн алба хааж өнгөрүүлсэн. Байлдагч байхдаа дээд сургуулиас ирсэн
боловсролтой цэрэг байлаа. Тэгээд оросоор бага зэрэг ярьчихдаг болохоор 028
дугаар ангид алба хаалгасан. Тэнд Зөвлөлтийн мэргэ­жилт­нүүд цөөнгүй ажилладаг
бай­лаа. Жил бүр Оросын Чита хот руу явж пуужин­гийн буудлага хийдэг байсантай
холбоотой байсан байхаа.

Байлдагч байхдаа салааны орлогч, дэд
түрүүч, ахлах түрүүч гэсэн цолтой байсан. Цэргийн цол бол нэр хүнд, хариуцлага,
турш­лага, дадлага чадварыг илэрхийл­сэн том шалгуур үзүүлэлт юм шүү дээ.
Цэргийн дунд офицерийн цолны хувьд дараагийн цолоо автал 3 жил, ахлах офицерийн
хувьд 4 жил байдаг нь одоогийн­хоор бол кол­леж, их дээд сургууль дүүргэх
хугацаатай дүйж байгаа юм. Хүн их, дээд сургуульд сурал­цах­даа ямар их зүйл
мэдэж, дадла­га чадвар олж авдаг билээ түүнтэй яг адил юм. Ийм учраас бид цэр­гийн
цолондоо хүндэтгэлтэй хан­даж түүнийгээ ний­гэмд бүхий л талаараа зөвөөр
илэрхийлж, ман­лайлж байх ёстой гэж үздэг.

Цэргийнхэн та бүхэндээ ирж буй шинэ
оны мэнд дэвшүүлж, аз жар­гал, сайн сайхныг хүсэн ерөөе. Дэлхийд Монголчууд,
Монгол үндэст­нийг цэргийнхэн л гаргаж таниулсан. Би үргэлж та бүхнээрээ
бахархдаг юм шүү цэрэг дайчид минь!

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Монголын Энх тайван най­рамдлын байгууллага
(МЭНБ)-ын Ерөнхийлөгч Д.Загджав тэргүүтэй төлөө­лөг­чид өнгөрсөн долоо хо­ногт ОХУ-д
албан ёсны айлч­лал хийлээ. Энэхүү айлч­лалын гол зорилго нь хоёр улсын уламжлалт
найрсаг харилцаа холбоог сэргээж, шинэ шатанд хөгжүүлэн бэхжүү­лэхэд оршиж байв.

Монгол Оросын найрам­далт харилцаа
эртнээс ул­баа­тай бөгөөд 1990-ээд оныг хүртэл сэв суугаагүй үргэл­жилсэн билээ.
Харин 20-иод жилийн өмнөөс хоёр улсад сис­темийн задрал бий болж, улс төрийн нөхцөл
байдал өөрчлөгд­сөнөөр энэхүү най­рамдалт харил­цаа саарсан гэхэд болно. Хэдий­гээр
Мон­гол Оросын хоорондох төр засгийн түвшний харилцаа хэвийн үргэлжилж ирсэн ч олон
нийт, иргэний байгуул­лагын хамтын ажиллагаа орхигдсон нь гарцаагүй үнэн. Тиймээс
МЭНБ уг  харилцааг сэргээж, бэхжүүлэхээр ОХУ-ыг
зорьсон юм.

Айлчлалын бүрэлдэхүүнд МЭНБ-ын Ерөнхийлөгч
Д.Загд­жаваас гадна ОХУ-ын ТУХН-ийн гишүүн орнууд хариуцсан нарийн бичгийн дарга
Ё.Максим, Монгол Японы найрамдлын нийгэм­лэгийн тэргүүн, Онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин
Л.Дашпүрэв нарын албаны хүмүүс багт­сан байлаа. Ийнхүү хөрш хоёр орны уламжлалт
харил­цааг олон жилийн дараа дахин сэргээх алхмыг эх­лүүлж буй уг үйл явдалд хоёр
тал өндөр ач холбогдол өгч байсан юм. Тиймдээ ч айлчлал амжилттай болов.

Айлчлалын эхний өдөр манай МЭНБ ОХУ-ын
Хам­тын ажилла­гааны хол­боо­той хэлэлцээрт гарын үсэг зурлаа. Ийнхүү уг хамтын
ажиллагааны гэрээ хэлэл­цээрийг шинэчлэн байгуулж, байгууллагууд хэлхээ холбоогоо
сэргээснээр сүү­лийн 20-иод жил саармаг­жаад байсан хоёр орны энх­тайван най­рамд­лын
харил­цааг өргөжүүлж, бэхжүүлэхэд том түлхэц боллоо. Энэ үеэр ОХУ-ын Холбоотны Россот­рудничеств
агентлагийн дар­га К.Косачевын сэтгэгдлийг хуваалцахад “Сүүлийн 20-иод жил, ялангуяа
10-аад жилд нь хоёр орны улс төрийн өөрч­лөлтөөс болж ард түмний дипломат харил­цаа
алдагд­сан. Нэг үгээр хэлбэл, төр засгийн хэмжээний харилцаа хадгалагдсан ч ард
түмний холбоо тасарсан гэж хэлж болно. Тиймээс энэ харил­цааг сэргээхээр хоёр орны
олон нийтийн байгууллагууд хэлэлцээрийг үзэглэлээ. Одоохон­доо заалт төдий байгаа
энэ хэлэлцээр тун удахгүй ажил хэрэг болно гэдэгт итгэлтэй байна” гэлээ.

Хоёр улсын хооронд байгуул­сан уг
хэлэлцээрт чухам ямар заалтууд орсныг МЭНБ-ын Ерөн­хий­лөгч Д.Загджаваас тодруулсан
юм. Тэрбээр “ОХУ-д суралцах оюутны асуудалд тодорхой ахиц гаргана. Монголд ажиллаж,
амьдарч байгаа ОХУ-ын иргэдийн нийгэм­лэгтэй хамтарч ажиллах зэрэг заалтууд орсон
байгаа. Мөн ОХУ-д спортын их наадам, соёлын урлагийн чиглэлээр хоёр орон харилцан
арга хэмжээг зохион байгуулна. Тодруулбал, орос киноны өдрүүдийг Монголд зохион
байгуулна. Эсрэгээрээ мон­гол киноны өдрүүд ОХУ-д болно” гэв.

Уг айлчлалын үр дүнд 2014 онд Монгол,
Орос, Хятад гурван улсын найрам­далт харилцааг бэхжүүлэх зорилготой гурван талт
форумыг манай улсад зохион байгуулах ажлыг нааштай­гаар шийдвэрлэсэн юм. Энэ арга
хэмжээ нь хөрш орнуудын ард түмэнд зөв мэдээлэл өгч, иргэдийг илүү ойртуулах зо­рил­готой.
Хоёр орны найрамдалт харилцаа ард иргэдийн оролцоо­той­гоор хөгжихөд ихээхэн ач
холбогдолтой форум болно гэж талууд онцолж байв. Ийнхүү шинээр байгуулсан хэлэлцээрийг
хоёр тал бодит ажил хэрэг болгохоор тохи­ролц­лоо. Хоёр орны харил­цааг бэхжүүлэх
өргөжүүлэх чухал ач холбогдолтой энэ гурван талт форумаар асууд­луудыг нарийвчлан
шийдвэр­лэх ажээ. Энэ тухай ОХУ-ын хамтын ажиллагааны холбоо­ны тэргүүлэгчдийн дарга
Г.Л.Муратов ярихдаа “Улс хоорондын харилцаа бол ард иргэдийн санал бо­дол сэтгэл
зүйтэй холбоотой. Танайх ч, манайх ч улс төрийн бодлого, зорилгоо иргэдэд зөв ойлголт
өгч байх ёстой. Нэг нэгнийгээ ойлгуулж, сайн мэдэрдэг байх нь чухал. Хүмүүнлэг спортын
салбаруу­даас гадна ажил хэрэгч уулзалтуудыг орхигдуулж болохгүй. Эрдэнэт, Улаан­баа­тар
төмөр зам гэх мэт хамтарсан нийгэмлэгүүдээ дэмжиж үйл ажиллагааг нь өргөжүүлэхэд
санаа тавих хэрэгтэй” гэсэн юм.

Айлчлалын хоёр дахь өдөр ОХУ-ын төрийн
думын гишүүн Монголтой найрам­дах бүлгийн дарга, Шударга орос намын тэргүүн С.М.Ми­ронов
МЭНБ-ын Ерөнхий­лөгч Д.Загджавыг хүлээн авч уулзлаа. Уулзалтын үеэр тэд хоёр улсын
хамтын ажиллагааг шинэ түвшинд гаргах дээрх хэлэлцээрийг хөндсөн юм. Мөн Монгол,
Орос, Хятад улсын гурван талт форумыг зохион байгуулах тухай, хоёр орны ард иргэдийн
харилцааг тэгш хөгжүүлэхээр хэлэлцсэн юм.

С.М.Миронов “Хэлэлцээ­рээ товлочихвол
эндээс төлөөлөгч очихоос гадна би өөрийн биеэр оролцохыг хичээнэ. Миний хувьд ирэх
зургадугаар сард Монголд зохион байгуулах социнтер­ний хуралд оролцох юм. Тэгэ­хээр
форумд оролцож амжих болов уу. Түүнээс гадна Ерөн­хий сайд, Ерөнхий­лөгчийн түвшинд
тэднийг ч бас оролцуулахаар санал дэвшүүлэх болно” гэлээ. Гурван талт хэлэлцээрээр
боловсрол, хүмүүнлэгийн салбарт одоо байгаа хэлэл­цээ­рээ бэхжүүлж, зам тээвэр,
төмөр зам барилгын чиглэлд харилцаагаа зузаатгахаар санаа тавих тухай талууд ярилцлаа.

МЭНБ-аас С.М.Ми­­роно­вын Монгол Оросын
найрам­далт харил­цаанд оруулсан зүтгэлийг үнэлж тус байгуул­лагын дээд шагнал
“Энхийн мөнгөн од” медалиар шагнав. Мөн ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинд хүн төрөлхтний
энх тайван найрамдал, тэр дун­даа Сири улсын үймээнийг шийдвэр­лэхэд оролцсон гавьяаг
нь үнэлж Энхийн алтан од медалиар шагнаж байгаагаа С.М.Миро­новоор дамжуулж уламжлуул­сан
юм.

 М.МӨНХЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Д.Оюунхоролтой
ярилцлаа.

-УИХ дахь МАН-ын бүлгийн дарга
Н.Энх­болд ажлаа өгчихлөө. Оронд нь  бүлгийн
дэд дарга С.Бямбацогт то­ми­­логдлоо. Бүлгийн дэд даргын суудалд хэн байх бол?

-Одоогоор тэр асуу­дал яригдаагүй
байна. МАН-ын боловсон хүчнээ сонгох,шалгаруулах жур­мын дагуу бүлгийн дэд даргыг
сонгоно. Энэ зарч­маар МАН-ын бүлгийн даргаар С.Бямбацогтыг сонголоо. Намын Удир­дах
зөвлөлөөр тодорхой өндөр албан тушаалд ажиллах хүнийг сонгон өрсөлдөөний зарчмаар
шалгаруулдаг байгаа. Энэ зарчмынхаа дагуу манай намын удирдах зөвлөл өглөө (өчигдөр)
хуралдсан. Ингээд үе тэнгийн гурван залууг нэр дэвшүүлээд тэднээс хам­гийн өндөр
оноо авсан хоёр залуугаа намын бүл­гийнхээ хурал руу оруулсан. Нууц санал хураалт
явуулахад олон­хийн саналыг С.Бям­ба­цогт авсан. Манай С.Бям­ба­цогт чадвартай,
ажил­саг, зарчимч, шаргуу, хө­дөлмөрч, аливаа ажилд сэтгэлээсээ ханддаг хүн. Тиймээс
сайн ажиллана гэдэгт итгэлтэй байгаа.

-Н.Энхболд ямар шалт­гаанаар бүлгийн
даргын ажлаа өгөв. Өөрөө юу гэж тайлбар­лаж байх юм?

-Тэрбээр бүлгийн ху­рал дээр “Ажлаа
өөрийн­хөө хүсэлтээр өгье” гэсэн. Түүний хүсэлтийн дагуу асуудлыг нь шийд­вэр­лэлээ.
Ямар нэг тодорхой шалтгаан тайлбарлаа­гүй.

-МАН-ын удирд­ла­гуу­даас түүнийг
өргөд­лөө өг гэсэн шахалт үзүүлсэн зэрэг мэдээ­лэл бий…

-Дарга нар болон хувь хүмүүсийн хооронд
ямар асуудал болсныг би тааж мэдэхгүй.

-Н.Энхболд Увсын хоёр гишүүний
асуу­далд өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлснээс ийм үйл явдал өрнөлөө гэх мэдээлэл
ч байна. Тэрбээр “МАН-ын нэр хүндэд халтай байна. Энэ хоёр гишүүнийг буцаачихъя”
гэсэн юм биш үү?

-Тийм асуудал огт болоогүй.

-Сонгуульд дараал­лан ялагдал хүлээсэн
МАН-ыг М.Энхболдын толгойлдог хотын фракц яаж шинэчлэх бол. Та М.Энхболд дар­гаа
дэмжиж байгаа юу?

-Би дэмжиж байгаа. МАН-ын XXVII хурлаас
97 хувийн саналаар гарч ирсэн лидерийг бид яа­гаад хүлээн зөвшөөрч ажил­лах­гүй
гэж. Лидерийг цаг үе нь төрүүлдэг. М.Энх­­болд дарга төрд ажиллаж болох бүхий л
албан ту­шаалыг хашиж, шат дамж­лагаар гарч ирсэн хүн.

-М.Энхболд дарга Их хурлынхаа үеэр
АН-тай хамтарсан Засгийн га­зар байгуулна гэж ам­ла­сан байсан. Үнэхээр тийм боломж
байгаа юу?

-Үнэндээ хамтарсан Засаг байгуулах
тухай яриагүй ээ. Ер нь эрх барьж байгаа улс төрийн том хүчинтэй хамтран ажиллана
гэж байгаа. Бид тахимаа өгчихөөд сөрөг хүчин болчихлоо гээд ард түмний 40 хувийн
саналыг авсан энэ том нам ард түмний төлөө хэнтэй ч зөвшилцөж, ойл­голцож, хийж
байгаа ажлыг нь дэмижих ёстой. Тэрнээс энэ нам голын нөгөө талд гарчихсан шүү  гээд эрхэлж, гэдийгээд хэвтэж болохгүй. Эрх биш
улс төрийн туршлага суу­сан зангаргаараа бид өнөөдөр улс төрийн соё­лыг Монголын
нийгэмд төлөвшүүлэхэд оролцох хэрэгтэй.

-МАН-ын бүлэг Зас­гийн газарт нэлээд
шүүмжлэлтэй ханддаг. Тэгэхээр 2016 он хүр­тэл МАН Засгийн газ­рыг унагах ажил хийх
болов уу?

-Өнөөдөр Засгийн газар чинь дүлий
байна. Эдийн засаг унаж байна. 2013 оны хөрөнгө оруу­лалтын төлөвлөгөөгөө 70 хувиар
тасалсан Засгийн газартайгаа олонхи ха­риуцлага тооцох ёстой байсан. Бид ч шаардлага
тавьсан. “Ажлаа муу хий­сэн сайд нартайгаа, эсвэл засагтайгаа бүхэлд нь хариуцлага
тооц. Бид та нарыг дэмжих болно” гэсэн. Өнөөдөр эдийн засаг унаснаас иргэд бу­химдаж
байна. Манай намынхан баруун таван аймгаар явж байхад ир­гэд “Тайван амьдармаар
байна, Та нар ам.долла­рын ханшийг чангаруу­лаад, төгрөгийн ханшийг унагааснаар
бидний амьд­ралаас хулгайлж байна. Та нарын бодло­гын алдаанаас болж бид­ний амьдрал
уруудаж бай­на, хариуцлагыг нь хэн тооцох юм бэ” гэж асууж байсан. Тэгэхээр Засгийн
газартайгаа ха­риуц­лага тооцох учиртай.

-Сэдвээсээ хазайя. Саяхан Ерөнхийлөгч
Ц.Элбэгдорж УИХ-ын гишүүдтэй уулзсан. Энэ үеэр Д.Арвин ги­шүүн өөрт тохиолдсон зовлонгоо
гомдолтой нь аргагүй Ерөнхий­лөг­чид хэлсэн. Түүнийг үнэ­хээр хэл амаар до­ромжилсон
юм уу. Та Д.Арвин гишүүнд юу гэж хэлсэн юм бэ?

-Тийм зүйл болоогүй ээ. Улстөрд сонгогдсон
хүмүүс тухайн намын дэм­­жигчдийн саналыг авчи­хаад ингэж урвалт хийж байгааг би
хувьдаа дэмждэггүй. Би  Д.Арвинд “Та МАН-д
гомдох эрх байхгүй. Энэ нам таныг хангалттай эрхлүүлсэн” гэсэн. Түүнийг дөрвөн удаа
тойрогт нэр дэвших боломжийг олгож бай­сан. Д.Арвин мундагтаа УИХ-ын гишүүн болчих­сон
юм биш. МАН-ын энэ том намын далбаан дор явж улстөрч болсон. Идсэн хоолныхоо тогоо
руу нулимна гэдэг байж боломгүй асуудал. Би хувьдаа урвалт гэдэг мөн­хийн хувиа
боддог хүмүү­сийн хийдэг ажил гэж бод­дог болохоор тэгж хэлж байгаа юм. Надад то­хиолдсон
шиг явдал Д.Арвин гишүүнд учирсан бол би хүлээж авах бай­сан. 2004 онд улс төрийн
намын лидер нь яаж хү­нийг шахаж болдгийг харж байхдаа би Д.Арвин шиг урвалт хийгээгүй.
Тэрээр АН руу урвас­ны­хаа дараа “Танай нам муухай, та нар шиг муухай хүмүүс байхгүй”
гэж яриад сууж байх нь Монгол хү­ний жудаг мөн үү. Түүнээс айгаад бэргээд байх зүйл
байхгүй.

 Хорхой хүртэл биед нь хүрэхээр арав­ганадаг
ш дээ. Зүгээр байхад өдөөд байвал хариултыг нь өгнө шүү дээ. Энэ бол улстөрчдөд
байдаг ердийн характер. Үүнд ердөө гайхаад байх хэрэггүй.

-Д.Арвин гишүүний хувьд нэг талаар
шахагд­сан байх. Гэхдээ түүний хувьд улстөрийн сонголт байсан юм биш үү?

-Түүний сонголтыг одоо бол хүндэтгэж
байна. Д.Арвин гишүүнийг шахсан буландуулсан юм ерөөсөө байхгүй. Би эмэгтэйчүүдийн
байгууллагын даргын хувьд   Д.Арвиныг МАН-ын
Удирдах зөвлөлийн гишүүнээр оруулж, батлуулж байсан. Шахагдсан хүн Удирдах зөв­лөлд
орох бил үү. Хуучнаар улс төрийн товчооны тийм хүнээ бид шахна гэж үү. Ха­рин сонгуулийн
хуулийн буд­лиантай, тойрогт нэр дэвш­сэн хоёр хүн хоорондоо өр­сөлдөж, зөрчил үүсдэг
тог­лоом тэр тойрогт нь байсан юм байлгүй дээ гэж харж байгаа. Хоорондоо маргалд­даг
тэр зовлон бүх хүмүүст ижил байсан шүү дээ. Нэг тойрогт нэг намаас нэр дэвш­сэн
хоёр хүн хоорондоо үзээд байсан явдал бүх той­рогт байсан л юм билээ. Ма­най аймагт
ч байсан. Гэхдээ тэрийг бид тэвчээд л даваад гарна. Тийм хэмжээний зүй­лийг тэвчээд
даваад гарч чадахгүй хүн яах гэж улс төрд өрсөлддөг юм.

-Та Төрийн ордны зоо­гийн газарт
Д.Арвин гишүүн рүү дайрч давшилсан гэх юм билээ?

-Д.Арвин өөрөө УИХ-ын чуулган дээр
эхлээд над руу дайрсан. Би өнөөдөр “От­гон тэнгэр” дээд сургуулийг байгуулаад
23 жил болж байна. ТҮЦ ажиллуулж үзээ­гүй байж байгаад тэрбумтан болчихон хүмүүсийн
дэргэд би Монгол Улсын залуусын оюуны хөрөнгө оруулалтад хангалттай хувь нэмрээ
оруул­сан гавьяатай гэж бод­дог. Тийм учраас Ерөнхий­лөгч Гавьяат багш гэдэг цол
өгсөн байх. Өнөөдөр хэдэн мянган оюутан залуусыг хоо­лонд хүргэсэн тэр эрдмийн уурхай
руу маань дайрч давш­лаад байгаа “ажаад” бас хариуг нь барина шүү дээ. Энэ бол хүн
ёсны асуудал байсан шүү. Би зүгээр байж байхад нь түүнд тийм хариулт өгөөгүй. УИХ-ын
чуулган дээр оюутны тэтгэлгийн асуудлыг яригдахад л Д.Арвин өөрөө олон юм ярьсан.
Д.Оюун­хорол өөрөө тэр 70 мянгыг авч идэх гээд, Отгонтэнгэр сургуульд санхүүжилт
хийл­гэх гээд л байгаа юм шиг зүйл ярьсан. Би тийм санхүүжил­тийн тухай яриагүй
ээ. Өөрөөр хэлбэл, Их, дээд сургуулиу­дын санхүүжилтийн тухай хуулийг анх Ерөнхийлөгч
өргөн барьсан. Би зургаан сар уг хуулийн ажлын хэсгийг ахалж байж батлуулсан. Ту­хайн
үед манай нам олонхи байсан. Тэгэхэд тэр хуулийг эсэргүүцэж байсан хүн нь Д.Арвин
байж. Тэрийгээ гар­гаж ирж ярихдаа замбараа­гүй байдлаар илэрхийлж, намайг хувьдаа
авах гэж бай­гаа юм шиг ярьсан. Оюутны 70 мянга гэдэг бол өнөөдрийн Монголын ирээдүй
хойч үеийн оюуны хөрөнгө оруу­лалт.

-Их, дээд сургуулиудын эздийг дэмжиж
байна гэж үзсэн юм биш үү?

-Оюутны дансанд орж бай­гаа мөнгө
тэр сургуулийн захиралд ямар хамаа байна вэ. Тухайн оюутан тэр мөнгөө юундаа зарцуулах
өөрийнх нь мэдэл.

-Улс төрд гарсан эмэг­тэй гишүүд
маань ингэж хоо­рондоо хагаралдаад бай­хаар дараагийн улс төрд орох бүсгүйчүүдийн
хувьд хаалт болох талтай…

-Д.Арвин бид хоёр улс­төрд олон жил
хамт явлаа. Бидний хэн нь хэн бэ гэдгийг ард түмэн, намын нөхдүүд маань хараад ялгаж
салгах байлгүй дээ. Улс төрд явж байгаа эмэгтэйчүүд хувийн эрх ашиг, биеэ цэгцтэй
авч явах хэрэгтэй. Дараагийн үед эмэгтэй улстөрчдийн үүд хаал­гыг тэр загвараар
хааж болохгүй гэдэг байр суурьтай байдаг. Бид улс төрд орж ирж, шийдвэр гаргах эмэгтэйчүү­дийн
тоог нэмэгдүүлье л гэж байгаа юм бол эрх зүйн орч­ныг бий болгож, өөрсдөө загвар
болох ёстой. Тэрнээс урвалт шарвалт хийгээд эл­дэв хор найруулгад хутгал­даад байвал
бидний дараа­гийн улс төрд орох эмэгтэй­чүү­дэд маань гай болох вий гэж боддог доо.

-Өнөөдрийн УИХ-ын чуулганы эхний
асуудал нь Р.Амаржаргал гишүүн тухай байсан. Танай нам ямар байр суурьтай байна
вэ?

-Одоогоор ямар нэгэн байр суурь алга.
Би хувьдаа Р.Амаржаргалыг Монголын төрд байх ёстой, Монголын томоохон улстөрчдийн
нэг гэж боддог. Түүний оюуны потенциалыг монголын төр ашиглаасай. АН-д байгаа тод
өнгө мөн.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Түрүүч нь ¹292
(4620),  293 (4620) дугаарт

Ц.Түмэндэлгэр үнэ­хээр азтай залуу.
Бас дэн­дүү тэвчээртэй нэгэн. Хөл нь хугарчихсан хэрнээ өвлийн тэсгим хүйтэнд эзгүй
хээр хөдөө бүхэл бүтэн долоо хоног үхэл­тэй нүүр тулан сөрөх зо­риг­тон түүнээс
өөр хэн нэгний тухай лав дуулаа­гүй. Хүн туйлын зорил­годоо хүрэхийн тулд ямар ч
зовлон бэрхшээл, саад тотгор давдгийг энэ залууд тохиолдсон явдал харуулах шиг.
Тэрбээр ижийгээ бодож, зам руу хүрнэ гэсэн чин хүслээ биелүүлж, азаар замын хүмүүстэй
тааран үхлээс мултарч чадсан. Магад­гүй өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 25-ны оройн 20
цагийн үед тэр замаар машин явж таараагүй бол түүний зовлонт өд­рүүд цаашаа хэр
удаан үргэлжлэх байсныг бодо­хоос ч зүрх шимширмээр.

Номгон сумынхаа мал­­чин өрхийнд сэрсэн
Ц.Түмэндэлгэр амьд бай­гаадаа туйлын их баяр­тай байв. Хамаг бие нь янгинаж, хугарсан
хөл нь бүр ч их зовиурлаж байна гэнэ. Өмдөө шуугаад хар­тал бэртэлтэй хөл нь улаан
эрээн болчихсон байжээ. Гар хөлнийх нь хуруунууд өнгөцхөн хай­рагд­санаас өөрөөр
хөл­дөөгүй байсан нь гайхал­тай. “Амьд гарч чадсан юм чинь. Энэ зэргийн өвдөлт ч
яамай байна аа” гэж тэрбээр бодно. Айлын хүмүүс түүнийг сонирхон харж, “Яаж тэсэхээрээ
энэ олон өдөр хоногуудыг туулдаг байна” гэж ярил­цах нь тодхон сонсогдо­но. Түүнд
ярих өч төчнөөн зүйл байвч амнаас нь нэг ч авиа гарсангүй. Олон хоног цас идсэн
боло­хоор ам нь дарвигнаж хоолой нь өвдөж байгаа гэж тамтаггүй. Юм ярих гээд хүчилсэн ч хэл ам нь эвлэхгүй байж. Олон хоног
даарч бээрсэн түүнийг хашир хөгшчүүл яаж бөө­цийлөхөө андахгүй. Их халуун үзүүлэхгүй
гэж галаа бага зэрэг өрдөж, түүний өмнүүр дээлээр нь хал­хавчилжээ. Ходоод нь хоосон
энэ залууд гэнэт халуун хоол унд өгч болохгүй хэмээж, зэлгий хярам амсуулах төдий
бага багаар өгөв.

Ц.Түмэндэлгэрийг айлд буулгасан замын
унаа Ном­гон сумыг зорьсноос нэлээд хэдэн цагийн дараа машины чимээ дуулджээ. Тэдний
гад­на хоёр машин ирж зогслоо. Ц.Түмэн­дэлгэрийн ар гэрийн­хэн, Номгон сумын их
эмч Буянхишиг болон сум орон нутгийн иргэд, эрлийн багийн­хан, нийлсэн олон хүн
машинаас буув. Сураггүй болсон залууг нас барчихлаа хэмээн ажил явдалд нь бэлтгэж
байсан тэд чихэнд чимэгтэй мэдээ дуулангуутаа шуудхан хөдөлцгөөжээ. Ан­хан­даа амьд
сэрүүн олдсон гэдгийг сонсоод итгэж ядсан гэнэ. Мөн эсэхэд нь ч эргэлзжээ. Ингээд
Ц.Түмэн­дэлгэрийг таньж мэдэх ар гэрийнхэн, найз нөхөд нь гээд бүгд явна гэж. Ямартаа
ч эхний ээлжинд эмчээ аваад хоёр машиндаа хүмүүсийг багтах чинээгээр “чихэж” аваад
энэ айлд иржээ. Гэвч тэд Ц.Тү­мэндэлгэрийг таньж ядлаа. Мань эр олон хоног хоол
ундгүй байсан болохоор турж эцсэн ч гэж жигтэйхэн. Тиймээс нутаг усныхан нь танихад
тун бэрх болсон байв.

Ингээд сумын их эмч Буянхишиг түүнийг
үзээд шуудхан эмнэлэг рүү авч явжээ. Өдөр хоног өнгөрөх тусам түүний бие бага ч
болов  дээрдэж, ганц хоёр үг хэлж, өөрийгөө
илэрхийлэх­тэйгээ болжээ. Гэхдээ хоо­лойных нь сөөнгө тийм ч хурдан зүгээр болчихсонгүй.
Харин дулаан газарт даса­хад хэцүү байв. Хамаг бие халуу шатаж байгаа юм шиг болж,
байсхийгээд л эм­нэлгийн өрөөний цонхыг дэлгэж бусад өвчтөнүүдийг багагүй дааруулсан
байна.

Тэрбээр хамгийн түрүүнд мотоциклио
олсон эсэхийг асуухад эрлийн багийнхан барааг нь ч хараагүй гэжээ. Мань эр хаана
хэрхэн он­холдсоноо зааж өгснөөр тэд Шар нохойтод очсон байна. Тэгтэл мотоцикль
нь хоёр хуваагдаж, цасанд дарагдсан байжээ. Ц.Түмэн­дэлгэр ийм л  хүнд ослоос амьд үлдэж чадсан юм. Орон нутгийнхаа
эмнэлэгт гурав хоног хэвтээд арай тэнхрэх­тэйгээ болонгуут Улаанбаа­тар руу онгоцоор
хүргэгдэн иржээ. Ингээд Гэмтэл согог судлалын үндэс­ний төвд хэвтэн эмчлүүлж хугарсан
хөлөндөө мэс засал хийл­гэжээ. Залуу хүн боло­хоор амархан тэнхэрсэн байх. Одоо
түүний хөл хоёр ха­даастай гэнэ лээ. Тэгсэн атлаа мотоциклио унасаар л яваа.

Хүнд бэрх өдрүүдийг туулж өнгөрүүлсэн
Ц.Түмэн­дэлгэрийн баатарлаг үйлсийг  нутаг
усныхан нь магтан шагшдаг юм билээ. Тиймээс Өмнөговь аймгийн “Эгэл баатар”-аар өргөмжилжээ.

МУГЖ Н.Нэргүйбаатар гуай Ц.Түмэндэлгэрт
тохиолд­сон энэхүү бодит амьдралыг харуулсан “Үхэл амьдралын заагт” гэдэг нэртэй
киног найруулж, үзэгчдийн хүртээл болголоо. Кино зохиолыг Д.На­цагдоржийн болон
С.Буян­­нэмэ­хийн шагналт зохиолч До.Цэнджав бичжээ. Уг киног “PP” телевизийн захирал
Г.Бат-Эрдэнэ, Ном­гон сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Ц.Амгалан нар продюссерлэжээ.
Ерөнхий зураглаачаар Ж.Лхаг­вадорж гэдэг залуу ажилласан бол гол дүрүүдэд жүжигчин
Б.Эр­дэнэбилэг, Н.Аззаяа, Н.Бямбацогт нар тоглосон байна. Киноны нээлт энэ сарын
1-нд Өмнөговь айм­гийн Даланзадгад хотод болсон юм. Уг арга хэмжээнд киноны уран
бүтээлч­дээс гадна гол дүрийн баатар Ц.Тү­мэндэлгэр Хар­магтай багаас хүрэлцэн ирсэн
байлаа. Анх удаа орон нутагт нээлтээ хийж байгаа уг уран бүтээлд нутгийн удирдлагууд
өндөр ач холбогдол өгч байсан юм.

Тухайлбал, Өм­нөговь аймгийн удирдлагууд,
Ном­гон сумын Засаг дарга, нутгийн зөв­лөлийнхөн цөм ирнэ лээ.

Нээлтийн ажиллагааны үеэр киноны найруулагч
Н.Нэргүй­баатар ярихдаа “Энэ залууд тохиолдсон явдлыг би өнгөрсөн өвөл сонссон юм.
Ингээд До.Цэнд­жав зохиол­чид кино зохиол бичих санал тавьсан. Зохиол ч бэлэн болж
надад маш их таалагдсан. Ингээд бид жүжигчдээ сонгож, цаг алдалгүй зурагт авалтаа
эхлүүлсэн” гэлээ. Киноны зургийг Номгон суманд авчээ. Энэ кино говийн баатарлаг
хөвгүүн Ц.Тү­мэндэлгэрийн тэсвэр тэвчээрийг онцлохоос гадна монгол ахуйг харуу­лахыг
зорьжээ. Киноны гол баатар болох Ц.Түмэн­дэл­гэрийн дүрийг залуу жүжиг­чин Б.Эрдэнэ­билэг
бүтээсэн байна. Амьдрал дээр Ц.Тү­мэндэлгэр гэр бүлгүй ганц бие залуу. Харин кинонд
тэрбээр эхнэр хүүхэдтэй болдог. Түүний эхнэрт жүжигч­ин Н.Аззаяа тог­ложээ. Найз
нөхдийн урвалт, хайр сэтгэлийн нандин холбоог энэ кино тод томруунаар харуулна.
Кино тэр чигээрээ адал явдал. Хүний сэтгэлийг хөдөлгөсөн огшоосон, хү­лээлттэй.
Үзэгчид “Одоо юу болох бол” үйл явдал, өрнөл болгонд анхаарлаа хандуулж байлаа.
Мөн инээхдээ инээж, уйлахдаа уйлж байсан юм.

Өөрт тохиолдсон явдал нь дэлгэцийн
бүтээл болсонд Ц.Түмэндэлгэрийн сэтгэл нь нэлээд хөдөлсөн янзтай харагдаж байлаа.
Кинонд царцаа, цас идэж, шээсээ уудаг хэсгүүдийг гарахад нүдэндээ нулимс цийлэл­зүүлэн
байн байн өндөлзөн сууж байв.

“Үхэл амьдралын заагт” уран сайхны
кино олон хүний хүч хөдөлмөрөөр бүтжээ. Номгон сумын болон Хар­магтай багийн малчин
ард иргэд хүртэл оролцсон байна. Нутгийн иргэд киног маш сайхнаар хүлээн авч байлаа.
Сүүлийн үед бодит амьдралаас сэдэвлэсэн ийм төрлийн кино ховордсон. Дандаа залуусын
хайр дур­лал хөнгөн сэдэвтэй кино­нууд зонхилж байгаа өнөө үед “Үхэл амьдралын заагт”
кино жинхэнэ монгол ахуйг харуулж,  бодит
амьдралаас сэдэвлэснээрээ ялгарна. Энэ кино Улаанбаатар хотод шинэ оны дараа нээлтээ
хийнэ гэсэн.

Ц.Түмэндэлгэр уг киног үзээд ямар
сэтгэгдэл төрснийг нь хуваалцахад “Үнэхээр сайхан кино болжээ. Маш их таалагдлаа.
Тэр үеийг бодо­ход амаргүй байлаа” гэж намуухнаар хариулав.

Түү­нээс “Тэр явдлаас үүдэж, таны
биед ямар нэгэн сөрөг үр дагавар илэрч байна уу” гэж лавлатал “Олон хоног хүйтэн
цасан дээр мөлхөж байсан болохоор нуруугаар жаахан өвдөх гээд байдаг болсон.  Тухайн үед ч айхавтар хүйтэн байсан ч азаар миний
бие хөлдөөгүй” гэсэн юм.

Түүний дүрийг кинонд амьд­руулсан
жүжигчин Б.Эр­дэнэбилэг гэдэг залууд говь нутгийн хамгийн хүндтэй өргөмжлөл болох
“Ижий говь” медалийг Өмнөговийнхон гардуулсан юм. “Үхэл амьд­ралын заагт” долоо
“хоно­сон” түүнтэй цөөн хором ярилцлаа.

-Өөрийгөө манай ун­шигч­дад танилцуу­лахгүй
юу?

-Миний хувьд орчуулгын кинонд дуу
оруулдаг.  Анх ТВ-9 телевизийг үүсгэн бай­гуулагдахад
ажлын гараагаа эхлүүлсэн. 

-“Үхэн амьдралын заагт” кино таны
хэд дэх бүтээл вэ?

-Пробонд орж тэнцээд энэхүү кинонд
тоглохоор болсон юм. МУГЖ Н.Нэр­гүйбаатар, М.Гүрсэд, СТА Ц.Батзандан зэрэг уран
бүтээлчдийн зааж зөв­лөснөөр Ц.Түмэндэлгэрийн дүрд ажил­лалаа. Гол дүрд тоглосон
анх­ны маань уран бүтээл болохоор үзэгчид тунгаах байх аа.

-Ц.Түмэндэлгэрийн дүрийг бүтээхэд
юуг голч­лон анхаарч байсан бэ?

-Уран сайхны кинонд ажил­лахад гол
дүрийн баатар маань амьд сэрүүн байгаа нь надад дөхөмтэй байсан. Бид өнгөрсөн зургадугаар
сард зураг авалтаар Номгон су­манд очиход Ц.Тү­мэндэл­гэрийн хөл бүрэн эд­гэрээгүй
байсан. Таягтай явж байсан хэрнээ мотоцикль унаж бай­сан шүү. Түүнтэй хэсэг хуга­цаанд
хамт байж, зан ааш, байгаа төрхийг нь судалсан. Тэрээр өөрийнх нь тухай хийсэн киног
үзээд ямар сэтгэгдэл төрөх вэ гэх зэрэг олон зүйлийг тунгаан байж энэхүү дүрдээ
орсон.

-Кинонд тоглож байхдаа түүний оронд
өөрийгөө тавихад юу бодогдож байв?

-Хэр баргийн хүн гэтэлж чадахгүй бэрхшээлийг
Ц.Тү­мэн­дэлгэр давж чадсан. Хүн амьдралд хайртай. Тиймээс амьдрахын төлөө асар
их сэтгэлийн тэвчээр гаргаж чадсан энэ залуугийн зориг тэвчээр үнэхээр гайхам­шигтай.
Ц.Түмэндэлгэр эзгүй хээр гав ганцаараа үхлийг сөрсөн. Харин зургийн талбай дээр
намайг тойрсон олон хүн байсан. Тэр дунд “Хэрэв би Ц.Түмэндэлгэрийн оронд байсан
бол” гэж бо­доход үнэхээр хүнд са­нагдсан. 
Амаргүй байсан шүү.

Өнөө цагт хээр ша­тахуунгүй зогссон
ма­шиндаа хөлдөөд энд­чихсэн хүмүү­сийн талаарх мэдээллүүд бишгүйдээ л байдаг. Харин
тэрлэг дээлтэй, бакалтай, ноосон малгайтай явж бай­сан Ц.Түмэндэлгэр  мото­цикльтой онхолдож унасан. Өвлийн тэсгим хүйтэнд
хугарсан хөлтэй олон хоног мөлхөж явах, эрүүл саруул алхах хоорондоо ялгаатай. Кино
зураг авахуулж байхад хүйтэн байсан. Миний хувьд эрүүл саруул хэрнээ түүний оронд
өөрийгөө тавихад энэ хүн тэр олон шөнийг яаж тэсч гарсан юм бол гэж их бодож, түүнээр
бахархаж байлаа. 

-Та кинонд царцаа, цас, хулгана,
малын сэг зэм зэргийг идэж байгаа гарсан. Үнэхээр хатсан царцаа идсэн юм уу?

-Найруулагч маань кино­гоо бодит амьдралаас
сэ­дэвлэсэн болохоор үзэгчдийг хуурахгүй байх шаардлага тавьж байсан. Тиймээс бүх
зураг авалтыг бодитоор хий­сэн.

Ц.Түмэндэлгэр царцаа, өвс, цас зэргийг
идсэн. Би ч бас идсэн. Царцаа идэхэд тэмтрүүл нь хоолой зуран ордог юм билээ. Ер
нь жү­жигчин хүнээс шаардагдах бүхий л авьяас, тэвчээрийг гаргасан даа.

-Та орчуулгын киноны жүжигчин гэснээс
Оросын олон ангит Цэргийн сур­гууль киноны Перпечко гэдэг шулга хөвгүүнд дуу оруулсан
гэсэн байх аа. Кинонд тоглоход кинонд дуу оруулахаас ямар ялгаатай байв вэ?

-Тэр шулга сурагчийн дууг оруулахад
Нэргүйбаатар гавьяат маань надад зааж зөвлөсөн юм. “Иймэрхүү бөөрөнхий хэлтэй, эгдүүтэй
байдлаар дуу оруулбал зүгээр” гэсэн л дээ. Түүний зөвлөснөөр Перпечкогийн дууг оруулсан.
Гэхдээ би шулга биш байгаа биз дээ(инээв). Кинонд дуу оруулна гэдэг бол тухайн дүрийг
хүнд хүргэхийн тулд жүжигчнээс нэлээд ур чадвар, нарийн мэдрэмж шаарддаг. Харин
уран сайхны кинонд тоглохын хувьд камерын өмнө тухайн дүрийг өөрийн биеэр илэрхийлдгээрээ
онцлог. Ер нь бол амар ажил гэж байхгүй. Аль аль нь л жүжигчнээс уран чадвар шаарддаг.   

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Өмнөговь аймгийн Номгон сумын Хармагтай
багийн малчин Ц.Түмэн­дэлгэр өвлийн хүйтэнд, эзгүй хээр талд үхэлтэй тэмцэлдэн зургаан
шөнө, долоон өдрийг өн­гө­рүүл­сэн тухай сур­валж­лагыг үргэлжлүүлэн хүргэж байна.

Нэгдүгээр сарын 22-ны орой Ц.Түмэндэл­гэрээс
эрлийн багийнхан хэдхэн метрийн зайтай зөрлөө. Учир нь цасаар шуурч байсан болохоор
ойр орчмын зүйл тэдэнд харагдаагүй биз. Харин аврал эрсэн залууд бол машины, мотоциклийн
гэрэл ердөө өмнөхнүүр нь эргэсэн юм. Төд удал­гүй машин, мотоциклийн дуу гэнэтхэн
намжив. Эрлийн багийнхан явган хайж байгаа бололтой, гар чийдэнгийн голгоно­сон
гэрэл бүдэгхэн энд тэндээс гялтайна. “Түмэн­дэлгэр ээ”, “Дэлгэр ээ” гэж хүмүүсийн
орилолдох чи­хэнд нь сонсогдов. Ц.Тү­мэндэлгэр “Намайг хайж яваа л юм байна” хэмээн
баярлаж, “Би энд байна, би энд байна шүү дээ” гээд орилох гэсэн боловч ам нь эвлэсэн­гүй.
Дуу нь ч гарсан­гүй. Болдог сон бол босоод гүймээр са­наг­давч хугар­сан хөл нь
түүнийг чан­гаана. Нүүр нүдгүй цасаар шуурч бай­гааг ч үл ажран Ц.Түмэн­дэл­гэр
эрлийн багийнханд өөрийгөө мэ­дэгдэх гэж хичнээн орол­довч бүтсэн­гүй. Дэмий л гараа
савчуул­лаа.

Харин эрлийн багийнх­ны дуу улам бүр
холд­соор байв. Шуур­ганы жихүүн чимээ л тодрон үлд­жээ. Ц.Түмэн­дэлгэр “Би ямар
азгүй юм бэ. Дэргэд минь ирцгээ­чихээд буцаад явчих­лаа шүү дээ” хэмээн уйлах гэсэн
боловч дусал нулимс ч гарсангүй.

Нэгдүгээр сарын 23. Шөнө­жин цасаар шуурс­ны маргааш өглөө нар цэлмэг тэнгэрийг
цацруу­лах мэт манд­лаа. Ц.Түмэн­­дэлгэр бүхэл бүтэн дөрөв хоног хэлэн дээрээ цас
болон өөрийн­хөө уснаас өөр юу ч тавиагүй болохоор ихэд сульдаж ядарчээ. Ухаан санаа
нь балар­таж, уруул ам нь омгол­тож, холцруутсан байна.  Үүрийн жиндүү жихүүн жаврыг тэсэн байж өглөө­тэй
золгосон тэрбээр ямартаа ч зам руу дөхье гээд мөлхжээ. Гэвч олон хоног хоол, ундгүй
явсан түүний толгой нь эргэж, хугарсан хөл нь зовиур­лав. Өлсч туйлдахын эрхэнд
цасан дороос хатсан өвс тасдан иджээ. Хэдийгээр хоолой, ам нь өвдөж байсан ч цаснаас
өөр “бэлэн хоол”-ны сонголтгүй болохоор идсээр л байв. Тэрбээр өдөржин мөлхсөөр
25 метр газар л хороожээ. Нар хэвийхэд нөмөр газар хоргодож, тэндээ шөнийн жаврыг
өнгөрүү­лэ­хээр болов. Тэрбээр жижигхэн хадны өмнө очиж, өөрийнхөө суух газрын цасыг
гараараа малтжээ. Гэтэл хатсан царцаа түүний нүдэнд шуудхан өртөв. “Царцаа уушгинд
сайн гэж дуулсан болохоос хор­той гэж лав мэдэхгүй юм байна” хэмээн бодон хатсан
царцааг шуудхан аваад үмхчихэв. Өлсч цангасан түүнд ямар нэгэн амт, үнэр мэдрэгдэх
юм алга гэнэ. Сууж байгаа газрынхаа эргэн тойронд дахин царцаа байгаа эсэхийг хайж
гарлаа. Тэрбээр нэлээд олон хатсан царцаа олжээ. Эхэндээ тааралдсан болго­ныг амандаа
хийж, зажилж байснаа нэгмө­сөн бөөгнүүлж бай­гаад идэхээр шийджээ. Яг л чихэрт хорхойссон
хүүхэд шиг амтархан идсэн гэнэ. Тэндээ хоно­но гэж байсан тэрбээр хэсэг царцаа,
цас идсэний­хээ дараа тамир тэнхээ орох шиг болж, газар дөхөхөөр шийджээ. Гэвч гавьтай
явж чадалгүй цуцсан байна. Ердөө 20-иодхон метр газар мөл­хөөд л зогсчээ. Түүнийг
ийн зовж байх зуур эрлийн багийнхан өөр газраар түүнийг хайсаар л байв.

Эрлийн багийнхан нут­гийн нэгэн мэргэн
төлгөчид хандахад “Та нар яг хажуух­наар л яваад байна даа. Явсан газраараа дахиад
нэг эргэ” гэжээ. Ингээд шөнө дунд урьд өдрийнхөө явсан газраар дахин эргэж гэнэ.
Зүдэрсэн залууд хий юм сонсдож байна уу гэтэл яах аргагүй нэрийг нь дуудаж, гар
чийдэнгийн гэрэл энд тэнд тусч байна гэнэ. Орилж чадахгүй боло­хоор мань эр байдаг
чадлаараа мөлхжээ. Гэвч эрлийн багийн­хан түүнийг тойроод л яваад байж. Төд удалгүй
тэд ч холд­сон байна. Энэ үед Ц.Түмэн­дэл­гэр “Ядаж тамхи татдаг байсан бол биедээ
галтай явж байх байсан даа” хэмээн нэг уурласнаа “Ямар осолд ороод ингэж зовно чинээ
мэдсэн биш дээ” гэж өөрийгөө зөвтгөв. “Би зам руу гарах ёстой. Хоёр удаа хүмүүс
намайг хайж ирээд олсонгүй. Тэгэхээр заавал зам бараадъя” гээд шөнөжин мөлхжээ.
Хоёр алхам хэртэй мөлхөөд л амсхийж байв.

Нэгдүгээр сарын 24. Эзгүй хээр талд таван шөнийг өнгөрүүлж, дөрөв дэх өдөр­тэй­гээ
золгож байгаа Ц.Түмэн­дэлгэ­рийн тэвчээр мохоогүй байлаа. Гэгээ ороход эрлийн багийнх­ны
маши­ны дугуйн болон хүний гутлын мөр цасан дээр тод зурайна. Ердөө арваадхан метрийн
зайтай л эргэсэн байжээ.

Цасан шуурга, хээ­рийн боохой зэргийг
үл ажран зам руу дөхнө. Эхний өдрүүдэд өлсч цангахын эрхэнд хоол бодож байсан тэрбээр
шээх юмсан гэж бодох болжээ. Өдөртөө хоёр удаа багахан гарах бүлээн усаа уучихдаг
байсан бол энэ өдөр огт шээгээгүй байна. Ямар­таа ч цасаар голоо зогоо­соор тэмцэж
байлаа. Бүтэн хоёр, өдөр шөнө хуваагдан Ц.Түмэн­дэл­гэрийг хайсан эрлийн багийнхан
мухарджээ. Тэд ядахнаа Ц.Түмэн­дэлгэрийн мотоцик­лийг нь ч олоогүй байна. Учир нь
олон хоног цасаар шуур­сан болохоор мото­цикль цасанд дарагдсан байжээ. Ингээд эрэл
мухардсан Номгоныхон “Дөрвөн ес эхэлчихсэн энэ хүйтэнд амьд сэрүүн хүн байна гэдэг
худ­лаа. Хаа нэгтээ мотоцикль­тойгоо явж байгаад осолдсон бол  хөлдөөд үхчихсэн байж таарна. Зургаан өдөр, таван
шөнө эзгүй хээр амьд хүн хоол ундгүй явна гэдэг байж боломж­гүй” гэж дүгнэн эрлийн
ажилла­гаа­гаа зогсоожээ. Түүний ар гэрийнхэн нь ч нулим­саа баран гашуудац­гаа­жээ.
Эрлийн ажиллагаа дууссаныг дуулсан Цэрмаа гуайн даралт хэлбэлзэж, үе үе ухаан алдан
унадаг болжээ. Юун цагаан сарын баяр тэмдэглэх манатай болц­гоож, ах дүү хамаатан
садангууддаа хэл хүргэ­жээ. Ц.Түмэндэл­гэрийг нас бар­чих­лаа хэмээн санаж, ажил
явдлыг нь бэлтгэхээр зэхсэн байна. Төв суурин газ­раас ах дүү найз нөхөд нь хүрэлцэн
ирж. Энэ үед үхэлтэй нүүр тулан тэм­цэж яваа залуу­гийн ухаан санаа орж, гарч,
“Зам руу дөхөх ёстой” гэсэн бодол­доо хөтлөгдөн мөлх­сөөр л байв. Нэг мэдэхэд түүнд
зам бараантан хараг­даж гэнэ.  “Илүү хурдан
мөл­хөх ёстой” гэж шүд зуун тэмүүл­сээр байлаа. “Унтаж л болох­гүй шүү” гэж өөрийгөө
сэрээж, аль болох сэргэг байхыг хичээвч, ядарч сульдсан биеэ захирахад хүндхэн байжээ.
Нэг мэдэхнээ дуг хийж орхи­сон байв. Тэг­тэл айхавтар хар дарж, цочин сэрэхэд бие
нь тавгүйрхжээ. Хээрийн боохой түүнийг тойрон шин­шилж байна гэнэ. Дуу гарах­гүй
тэрбээр цас самар­дан шидэллээ. Тэг­тэл өнөөх чоно тэгсгээд  буцаад явчихав гэнэ. “Энэ муу боохой ч намайг
үхэхийг хүлээж байгаа байх даа. Тэгж ч амьтны хоол болох­гүй шүү. Хэрэв энд үхчихвэл
намайг хүмүүс олохгүй. Үхсэн ч зам дээр гарна” гэж урагшилжээ. Тэр­бээр тэр шөнөжин
тасралтгүй мөлхсөөр зам руу 100-гаад метр дөхжээ.

Нэгдүгээр сарын 25. Нар мандсан ч Ц.Түмэн­дэлгэрийн доороос цас хайрч, жиндэж
байгаа гэж жигтэйхэн. Нэлээд турж эцсэн болохоор хамаг хувцас нь холхигноно. Тэрбээр
огт шээсэнгүй хоёр хоножээ. Ам нь цангаж, тэсэ­хийн аргагүй болсон байв. Хоолой,
амаа өвдөхийг үл тоож, цасаар хооллосоор байв. Тэгтэл зам ч зурайн хараг­даж гэнэ.
Харамсалтай нь машин тэрэг, хүн амьтны бараа огт үзэгд­сэн­гүй. Замаар машин явж
үзэгдвэл гадуурх курт­каа тайлж аваад даллая гэж бодон цахил­гаа­ныг нь задгайлжээ.  Хөл нь янгинаж, хамаг бие нь бадайрч байгааг анзаарсан
энэ залуу зам руу дөхөхийн түүс болж байлаа. Ямартай ч зам дээр гараад хэвтчихвэл
машин явж л таараа гэж боджээ. Говь газар ялангуяа баг орон нутагт тэр болгон машин
тэрэг явахгүй нь мэдээжийн хэрэг. Тэрбээр өдөржин зүтгэсээр арай хийн замтай залгав.
Авралын олсноос атгах шиг л болж  тэндээ машин
тэрэг явахыг хүлээж шөнө дөл болтол суулаа. Тээр тэндээс  машины чимээ сонсдож гэнэ. Арайхийн босч, суужээ.
“Хэрэв намайг хэвтэж байвал хүмүүс үхсэн хүн байна гээд цэрвээд явчих байх. Босоод
сууж байя” гээд өндийжээ. Хэсэг хугацаа­ны дараа машины гэрэл ч түүн дээр туслаа.
Мань хүн гараараа даллатал замын унаа зогсчээ. Тухайн үед Ц.Түмэнгэрэ­лийн ухаан
балартаж ойчсон байна. Амь аврагд­­лаа гэж бодсон уу, сая нэг санаа нь амрав. Ингээд
жолооч машинаа­саа буун “Юун хүн байдаг билээ” гэж гайхсаар Ц.Түмэн­дэлгэр рүү дөхөж
очлоо. Царай зүс нь хүн харахын авралгүй, хэцүү­хэн харагд­жээ. Жолооч зогтуссанаа
түүнийг амьтай голтой байхыг нь хараад шалавхан машин­­­­даа оруулжээ. Ингээд замд
тааралдсан хамгийн ойр айл руу очсон байна.

Ц.Түмэндэлгэрийг нэг сэрэхэд өмнө
нь түүний дээл харагджээ. Айлд байгаа болол­той, унинд хоёр хан­цуйг нь ороосон
байв. Гэрийн эзэн түүнээс “Нөгөө төөрсөн залуу мөн үү. Чамайг энүү­гээр баахан хүмүүс
хайгаад яваад байсан” гэхэд мань эр толгой дохив. “Эвий дээ, энэ олон хоног яажшуухан
бай­сан бол” гэж настны хэлэх нь чихэнд нь сонсогджээ. Ингээд өнөөх замын унаа Номгон
сум руу хөдөлж, алга болсон залуу амьд сэрүүн олдлоо гэж хэл хүргэжээ.

Ийнхүү зовж зүдэр­сэн залуугийн цасаар
голоо зогоож, шээсээ ууж үхэлтэй нүүр тулсан аймшигт долоо хоног ард нь хоцорлоо.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Өвлийн тэсгим хүй­тэнд хацар нүүр час час хийж, хамаг бие
дагжин даарах нь хэцүү. Хичнээн дулаан хувцастай бай­сан ч удаан хугацаагаар
гадаа алхана гэдэг бүр ч амаргүй. Тэгвэл Цэрмаа­гийн Түмэндэлгэр гэдэг залуу
идэр есийн хүйтэнд эзгүй говьд зургаан шөнө, долоон өдрийг дан дээл­тэй мөлхөж
өнгөрүүлжээ. Мотоциклиос унаж хөлөө бэртээсэн тэрбээр өл зал­гуулах ямар ч
хоол, унд­гүй цасан шуургатай хахир өдрүүдийг туулсан юм. Ц.Түмэндэлгэр өөрт
тохиолдсон эл аюулыг сөрж, давж чадсанаараа монгол эр хүний тэсвэр тэвчээ­рийг
илтгэн харуу­лах шиг. Энэхүү бахар­хууштай үйл явдлыг ун­шигчид­тайгаа хуваал­ца­хаар
өмнийн цэнхэр говийг зориод ирлээ.

Ц.Түмэндэлгэр
Өм­нө­говь аймгийн Номгон сумын Хармагтай багт амьдардаг, эгэл жирийн малчин.
Энэ баг Өмнө­говь аймгийн хам­гийн захад орших сумын нутаг болохоор хилтэй ойр.
Харин төв суурин газ­раас бас ч гэж зайтай. Гол баатар маань Номгон сумын
уугуул. Тэнд л төрж, өсч, малаа маллан амьдарч яваа нэгэн. Эхээс тавуулаа
бөгөөд дөрвөн дүүтэй. Тэдний хоёр нь өрх тус­гаарлажээ. Өдгөө 37 настай Ц.Түмэн­дэлгэр
ээж, хоёр дүүгийн­хээ хамт амьдардаг. Тэднийгээ асарч, ар гэрээ авч явдаг ганц
хүн нь юм билээ. Тавдугаар ангид орсон жилдээ сургуулиа орхиж, мал дагажээ.

Энэ залуу­гийн яриаг ажиг­лаад байх нь ээ, олон зовлон бэрх­шээлийг
туулсан болол­той. Хэр баргийн юманд бүд­рээд байхааргүй нэлээд ха­туу­жилтай,
дээрээс нь үг яриа цөөтэй, ёстой нэг гүн­дүүгүй монгол эр шиг санагд­сан. Харин
тэрбээр эзгүй хээр талд олон хоногийг өнгөрүүл­сэн тухайгаа ярихдаа “Унтах л юм
бол аюулд орно. Би ээждээ амьд л очих ёстой” хэмээн өөртөө байн байн сануулж
байсан гэнэ лээ. Тэрбээр 2013 оны нэгдүгээр сарын 19-25-ны хооронд ор сураггүй
байсан юм. Ийнхүү малчин залуу Ц.Түмэндэлгэр амьдралын төлөө үхэлтэй хэрхэн
тэмцэлдсэн тэр өдөр хоно­гуудын үйл явдлыг сийрүүлье.

Нэгдүгээр сарын 19. Ца­гаан сар болоход
20-иодхон хоног дутуу байв. Ц.Түмэн­дэлгэрийн ээж, дүү нар нь баярынхаа
бэлтгэлийг базаа­хаар төв суурин газар руу явчихсан эзгүй байлаа. Гэр­тээ
ганцаар үлдсэн Ц.Түмэн­дэлгэр өглөө эрт босч цай юугаа чанахаас өгсүүлээд мал
хуйгаа тойглох ажил түүнд оногдов. Энэ өдөр дөрвөн ес эхэлж байсан бо­ло­хоор
тэр үү тэнгэр хангай тийм ч сайнгүй байж. Ц.Түмэн­дэлгэрийг өглөө эртлэн бо­соход
урд өдрийнхөөс нэ­лээд жихүүндүү байсан гэнэ. “Ээж, дүү нар нь маань өнөө­дөр
ирнэ. Тэнгэр муудаж, замдаа саатчих вий дээ” гэж тэрбээр санаа зовнин хүлээж
байжээ. Тиймээс мань хүн тэднийгээ ирэхэд нь дулаан гэрт, халуун цайтай угтана
гэсэн бодолтой  малаа тийм ч хол
бэлчээгээгүй байна. Тэднийх бог малтай бөгөөд дийлэнх нь ямаа ажээ. Бага үдийн
алдад Ц.Түмэндэлгэр гэртээ ойр зуурын ажил хий­гээд сууж байтал өрх нь
дэрвэлзэж, юу юугүй цасаар шуурах нь бололтой ганц нэг хаялж эхлэв гэнэ.
Шалавхан гараад хартал ойр хавьд мал нь харагдсангүй. “Өнөөх гайх­­лууд чинь
салхинд тууг­даад явчихлаа шүү” хэмээн бод­соор хам хум малгайгаа өмсч,
бээлийгээ гартаа уг­лаад гар­чээ. Шуудхан мото­цикльдоо мордож, “Шар нохойт”
гэдэг газрыг чиглэн хурдлав. Энэ газар дов тол­год­той, хад чулуу ихтэй аж.
Гэрээсээ 3-4 км хэртэй холд­тол малынх нь бараа харагд­жээ. Ц.Түмэн­дэлгэр мал
руу­гаа дөхөж ирэнгүүтээ хурдаа багасгав. Хонь, ямаагаа зах­лан түрүү­чийг нь
эргүүлэхээр жолоогоо чиглүүлж, бартаан дундуур аядуу явж байлаа. Гэтэл саад
тулгарч жо­лоогоо огцом дартал онхол­дон унажээ. Энэ осол түүнийг хөдөө зэлүүд
газарт олон хонуулна чинээ хэн санах билээ. Мань эр мотоцикльдоо даруулж газарт
унангуутаа шуудхан босоод иржээ. Амин­даа унаагаа босгоод давхичих санаатай
дээшээ өндийтөл толгой нь эргэж, хөл нь гуйван тэнцвэрээ олж чад­сангүй.
Онхолдонгуутаа шо­конд  орж, өвчнөө ч
мэдрэлгүй боссон бололтой. Гэтэл түүний зүүн хөл нь маш их өвдөж байхыг анзаарч
гэнэ. Газарт сууж байгаад гутлаа тайлан хартал нарийн шилбэ нь хугарчихсан
байж. Яах учраа олохгүй мотоциклио налан суужээ. “Ямартай ч энэ хэдэн малаа
эргүүлчихлээ” хэмээн боджээ. Хонь ямаа нь ч гэрийнх нь чигтээ бэлчиж байгаа
харагдав. Азаар цасан шуурга тавьсангүй. Ц.Түмэндэлгэр тэндээ нэлээд удаан
суужээ. Нар ч жаргав. Тэрбээр суусаар л байлаа. Босъё босч болохгүй, холбоо
барих гээд гар утас ч үгүй явсан учраас хэн нэгэн хү­рээд ирэхийг найдан хүйтэн
цасан дээр бүрий болтол сууж өнжжээ. “Одоо гэрийн­хэн маань төвөөс ирчихсэн бай­гаа
даа. Намайг хайгаад ир­чих ч юм бил үү” гэж бод­соноо “Өвчтэй ээжийн маань
санаа зовох вий дээ. Дүү нар маань ч явган нүцгэн яаж хайх билээ” гэж түмэн
зүйлийг эргэцүүлнэ. Цаг ч орой болж Ц.Түмэндэлгэр нэлээд жин­дэж, даарч
байгаагаа сая анзаарчээ. Тэрбээр тухайн үед ердөө ноосон цамцан дээр нэг тэрлэг
давхар­лаж гадуураа юүдэнтэй ним­гэвтэр куртка угласан байжээ. Харин гутлын
хувьд оймсон түрий­тэй орос бахиал өмссөн байв гэнэ. Тэрбээр ингэж осолдоно
чинээ огтхон ч санаагүй нь мэдээжийн хэрэг. Өдөр бүр ийм л хувцастай мотоцик­лиор
малаа хариул­даг хойно доо, арга ч үгүй болов уу. Сүүлийн найман жил мото­цикль
унаж буй тэр­бээр урьд нь ямар нэгэн осол аваарт өртөж байгаагүй гэсэн.

Шөнө дөл болов. Нохой явган гахай нүцгэн гэгчээр
Ц.Түмэндэлгэр тэндээ өглөө болохыг хүлээн суулаа. Өвч­тэй хөлөндөө шаналан шөнө
цурам ч хийж чадсангүй. Харин ээж, дүү нар нь гэртээ ирж, түүнийг гэрээ эзгүй
ор­хиод явсанд тун гайхацгаа­жээ. Мал нь гэрийнхээ хаяанд байхад хаашаа
явчихдаг хүү­хэд вэ гэж ижий нь санаагаа чилээж гэнэ. “Эсвэл сум орон нутаг руу
бидний өөдөөс явчихав уу. Замд таараагүй дээ” гэж бас бодов. Хүүгийн­хээ араас
сэтгэл нь гэгэлзсэн Цэрмаа гуай тайван унтаж чадаагүй байна.

Нэгдүгээр сарын 20. Үүрээр нэлээд хүйтэрч, Ц.Тү­мэндэлгэр
даарч, хурдхан нар мандахыг тэсэн ядан хүлээж сууна. Нар ч мандлаа. Салхи
тогтуун, сайхан өдөр болох шинжтэй хэмээн тэр­бээр дотроо цухас баярлав. “Хэрэв
намайг олохгүй бол би эндээс хөдөлж, харьж чадах­гүй. Эсвэл би авто зам руугаа
ойртох хэрэгтэй. Тэгж байж амьд гарна. Эзгүй талаас хэн л намайг олох билээ”
гэж боджээ. Ядаж байхад говийн­хон хангайнхантай адил айл саахалтаараа
багшралдаад байхгүй. Хамгийн ойр айл нь 2.5 км зайтай байдаг. Тий­мээс
Ц.Түмэндэлгэр өөрийг нь хэн нэгэн тэндээс олно гэдэг бараг худлаа гэж боджээ.
Хөл нь янгинаж, шөнөжин тарчил­сан болохоор мань эр яах учраа олохгүй л байлаа.
Ядаж байхад ходоод нь хон­хол­зож, өлсч байгаа гэж жигтэйхэн. “Ямартаа ч зам
руу дөхье. Тэр нь хамгийн зөв арга, замын унаа тааралдвал хот суурин газар руу
дөхөх боломжтой” гэж дэмий л ганцаараа үглэнэ. Авто зам түүний барагцаагаар
гэрээс нь холгүй санагджээ. “Шар нохойт”-оос гэр нь 3-4 км-ийн зайтай бол
тэндээс авто зам хүртэл 1-2 км гэнэ. Ингээд мань эр зам руу мөлхө­хөөр шийджээ.
Зүүн хөл нь шил­бээ­рээ хоёр хугарсан тэрбээр дөрвөн хөллөөд мөлхөж бо­лох­гүй.
Эхэндээ хөлөө жийж суусан чигтээ хоёр гараа­раа газарт тулан ухарчээ. Гэвч
шальтай явж чадсангүй. Тав зургаахан метр хэртэй зүтгээд цуцжээ. Ам нь цангаж,
өлсөхийн эрхэнд цас руу нүүрээ наав. Цаснаас гартаа базаж бай­гаад иднэ. Гэвч
огт амны цангаа нь гараагүй байна. Ямартаа ч зам руу зүтгэх ёстой гэж
тэмүүлсээр байв. Ядаж байхад тэр хэсэг чулуу ихтэй болохоор арай ядан аврал
эрэн зүтгэх түүнд том саад болж байжээ. Тэрбээр хоёр метр хэртэй мөлхөж,
амсхийхдээ цас иднэ. Тэр­бээр энэ өдөр 200 орчим метр мөлхсөн байна. Шөнө
гавьтай газар хороож чадахгүй болохоор нөмөр газар бараадав. Хадны нөмөрт сууж,
үүр цайлгая гэж шийджээ. Шөнөжин юу эсийг бодохыг хэлэх вэ. “Ээж маань яаж
байгаа бол, дүү нар ма­лаа маллаж чадаж байгаа болов уу даа” гэхчилэн янзан
бүрийн бодлоор өөрийгөө саатуулан цаг аргацаана. Гэнэтхэн “Хэн нэгэн энүүгээр
явж байгаа болов уу” хэмээн чимээ чаг­навч эзгүй талд Ц.Түмэндэл­гэрийн өөрийнх
нь амьсга­лаас өөр юу ч сонсогдсонгүй. “Ийм аниргүй байхад орилж хашгираад яах
ч билээ” хэ­мээн өөрийгөө тайвшруул­на.

Нэгдүгээр сарын 21. Нар мандахад шөнөжин даар­сан
мань эр бага ч болов бүлээцэв. Тэрбээр “Унтаж л болохгүй. Тэгвэл хөлдөж үхнэ”
гэж хоёр алгаа хооронд нь үрж, нүүрээ барин сууна. Хоёр өдөр хэлэн дээрээ
цаснаас өөр юу ч тавиагүй тэрбээр ядарч туйлдан хөлнийхөө шарханд ч бүр
эмзэглэнэ. Нойр нь хүрэх боловч “Энэ хөл зэргийн юм яахав. Шөнө л унтаж
болохгүй. Би ээждээ амьд очих ёстой” гэж байн байн өөрийгөө сэргээнэ. Хадны
нөмөр бараадаж шөнийг өнгөрүүлсэн тэрбээр гэгээ ормогц л зам дөхөхөөр
урагшилжээ. Өмнөх өдөр хоёр алгаараа газарт тулж явсан нь хамаг биеийг нь
хөндүүр болгожээ. Ингээд баруун гараараа газарт тохойлдож, хөлөө чирсээр
хажуулдан мөлхөв гэнэ. Нэг хоёрхон метр яваад л цуцна. Зам ойрхон байгаа гэж
өөрийгөө зориг­жуулан амьсгаагаа дарангуу­таа л мөлхөөд байжээ. Ам цан­гахын
эрхэнд цасаар амаа дүүргэх боловч ямар ч нэмэргүй. Сүүлдээ хэл ам нь өвдөж,
хоолой нь хөндүүр­лэжээ.

Аргаа барахдаа өөрийн­хөө усыг алган дээрээ тосож уужээ.
Амных нь цангаа бага ч болов тайлагдах шиг болж гэнэ.

Дээшээ тэнгэр хол, доо­шоо газар хатуу гэгч Ц.Түмэн­дэлгэрт
тохиолдов. Үд хэвийх алдад нэг зүүрмэглээд сэртэл хажууханд нь мал ирсэн байж.
Тэрбээр ихэд баярла­жээ. “За энэ чинь хэний мал вэ” гээд хартал нүд нь бүрэл­зээд
нэг л сайн таньж чадах­гүй байж. “Малаа хариула­хаар хэн нэгэн ирж л таарна”
хэмээн баахан горьдсон боловч дэмий хүлээжээ. Хэн ч ирсэнгүй гэнэ. Эхний өдөр
200 метр мөлхөж байсан Ц.Тү­­­мэндэлгэр шальтай ахихаа больжээ. Замдаа хэд хэд
амран байж энэ өдөр ердөө 100-гаадхан метр га­зар л хороосон байв. Өөрий­гөө
хүчлэн мөлхөх үед Ц.Түмэн­дэлгэр тийм ч даарч дагжирдаггүй байж. Харин үүр
шөнийн заагаар л маш их даардаг байжээ.

Энэ шөнө тэрбээр мөн л хадны нөмөрт хоног өнгөрүү­лэхээр
шийджээ. Хавирган сарны бүдэг гэрэлд цасанд дарагдсан цэлийсэн тал улам гэгээ
нэмэх мэт харагджээ. Ойр хавьд нүдэнд торох юу ч үзэгдэхгүй. Гэтэл шөнө дө­лөөр
чоно улих чимээ түүнд сонсогджээ. Бүр хэдхэн зуун метрийн зайтай явж байгаа нь
ч мэдрэгдэж гэнэ. Ц.Тү­мэндэлгэрийн хувьд айдсыг ардаа орхисон байв. Говийн
чоно галзуурчихаагүй л бол арай ч хүн барьж идэх дээрээ тулаагүй дээ хэмээн
тайван сууж байжээ. Үүр хаяарах үеэр тэрбээр гэнэтхэн цочиж сэржээ. Өөрийн
мэдэлгүй зүүрмэглэсэн нь тэр байж.

Нэгдүгээр сарын 22. Гэрээ­сээ холддоггүй Ц.Түмэн­дэлгэр
сураг тасраад гурав хонолоо. Цэрмаа гуай сум орон нутаг руугаа хэл хүргэ­жээ.
Мотоцикльтой яваад сураггүй болсон хүүгийнх нь араас Номгон сумын захир­гаа
эрлийн ажиллагааг зохион байгуулжээ. Ингээд тус сумаас эрлийн хоёр баг гарч,
Ц.Түмэндэлгэрийг хай­жээ. Ямар ч ул мөргүй алга болсон түүнийг хаа сайгүй
хайсан байна. Харин ар гэрийн­хэн нь мэддэг, чаддаг гэсэн үзмэрч, төлгөч нарт
ханджээ. “Танай хүүхэд амь­тай голтой явна” гэж хэлэх нэгэн байхад “Амиа хорло­чих­сон
гэж төлгө буулаа” хэмээн Цэрмаа хөгшний сэт­гэлийг өвтгөх төлгийг зарим үзмэр­чид
хэлж байжээ. Ингээд эрлийн багийнхан үзмэрч­дийн хэлсэн газруу­даар эрж гэнэ.
Гол ус гээд л яваагүй газар үгүй гэнэ. Энэ өдөр эрлийн багийнхан шөнө дөл
болтол ажиллаад мухар­даж, маргааш нь үргэлж­лүүлэн хайхаар болов.

Тэр хойгуур нутаг усанд нь Ц.Түмэндэлгэрийн талаар таагүй цуу
дэгджээ. “Хөөрхий залуу сэтгэлээр унаж, хоолойгоо боомилсон гэнэ лээ”, “Хөлдөөд
амиа алдсан гэсэн” гэх зэргээр амнаас ам дамжин ярих болжээ.

Нэгдүгээр сарын 22-ны тэр өдөр хүйтэн цасан шуурга­тай байсан
болохоор эрлийн багийнхан Ц.Түмэн­дэл­гэрийг олоход саад бол­сон бололтой.
Харин  мань эр үхэлтэй тэмцэлдсээр шуурга
сөрөн мөлхөж байсан юм. Гурван шөнө, дөрвөн өдөр түүний хувьд маш хурдан
өнгөрчээ. Зүг чигээ алдаж болохгүй, энэ хавьд зам бай­гаа гэж өөртөө итгэсээр
мөл­хөж байв. Гэнэт мотоциклийн дуу түүнд сонсогджээ. “Би энд байна” гээд
орилох гэтэл дуу нь гарсангүй. Мотоцикль, машины дуу улам тодорч түүнийг чиглэн
ирж байгаа бололтой. Төөрсөн залуу ихэд баярлан өндийлөө. Харамсалтай нь машин,
мотоциклийн гэрэл түүнээс холгүйхэн ирээд буцчихлаа.

 

Үргэлжлэл
бий.

 М.МӨНХЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваатай ярилцлаа.

-Ирэх оны улсын төс­­вийг хэлэлцэж бай­на.
2014 оны төсвийн төсөлд өмнөх жи­лүү­дийнхээс олон өөрч­лөл­түүд орж, нэлээд танагдаж
байх шиг. Ер нь энэ төсвийн онцло­гийг та хэрхэн харж бай­гаа вэ?

-Өнгөрсөн 
жил 1.5 их наяд төгрөгийн хөрөнгө оруулалттай байсан бол өнөө жил нэг их
наяд орчим болж байна. Энэ Засгийн газар өнгөрсөн онд тавигдсан төсвийн­хөө 30,
40 хувийг ашиглаж чадлаа. Ингээд аваад үзвэл энэ жилийн төс­вийн онцлог, содон юм
харагдахгүй байгаа. Төс­вийн тухай, Төсвийн тогт­вортой байдлын тухай хуулиудыг
зөрчиж орж ирсэн төсөв болох нь. МАН-ын бүлгийн зүгээс эрх баригчдад энэ бүх зүйлээ
хуулинд нийцүү­лэхийг шаардаж, анхаа­руулсаар байгаа.

-Тухайлбал, ямар хуу­лийн зүйл заалт зөрчив?

-Төсвийн тодотголыг хэлэлцэх үед Төсвийн тухай
хуулийн хоёр ч заалтыг зөрчсөн. Өөрөөр хэлбэл, Төсвийн хүрээ­ний мэдэгдэл, Төсвийн
тогтвортой байдлын ту­хай хуулиндаа нийцүүлж орж ирэх ёстой байсан ч өөрчлөлтөө
оруулж ирээ­гүй. Одоо төсвийн хүрээ­ний мэдэгдлээ өөрчилнө гээд оруулаад ирсэн.
Төс­вийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд өөрчлөлт оруулаад өрийн хязгаар 40 хувь
байсныг 60 бол­гоно гээд оруулаад ирлээ. Үүнийг МАН-ын бүлэг эрс эсэргүүцэж байгаа.
Төс­вийн тогтвортой байдлын тухай хуулинд өөрчлөлт оруулахгүй, үүнтэйгээ уял­даад
ирэхээр Төсвийн хүрээний мэдэгдэлд өөрч­лөлт орохгүй гэж байгаа юм.

-Төсвийн хүрээний мэдэгдэл, Төсвийн тогт­вортой
байдлын тухай хуулиа өөрчлөхгүй юм бол хууль зөрчөөд ороод ирсэн төсвөө яах ёстой
юм бэ?

-Миний харж байгаа­гаар энэ төсвийг олон­хиороо
түрж батлах байх. Тэгэхдээ Төсвийн тогт­вор­той байдлын тухай хуульд хуралдаанд
оролц­­сон гишүүдийн гу­рав­ны хоёрын саналаар батална гэсэн шал­гуур­тай. Тиймээс
энэ шалгуу­рыг давж чадах уу үгүй юу гэдэг нь сонин. Одоо эрх баригчид юу бодож
бай­гаа нь сонин.

-Ирэх жилийн төс­вийг батлах хуулийн эцсийн хугацаа
нь ар­ван­нэгдүгээр сарын 15. Хэрэг энэ хугацаанд УИХ төсвөө баталж ча­дах­гүй бол
тарна гэж хуулинд заасан байх аа. Амжиж батлах болов уу?

-Яг нарийндаа ийм хуулийн заалт байгааг мэдэхгүй
юм байна.

-Төсвийг батлах хуу­лийн хугацаа нь дөх­сөнтэй
холбогдуулан төсвийн хэлэлцүүлэг энэ долоо хоногт эр­чимжиж, бужигналдаж байна.
Өмнөх жилүүдэд төсвийг нэлээд нухац­тай хэлэлцэж, маргалд­даг байсан. Гэтэл өнөө
жилийн төсвийг хэ­лэл­цэлгүй батлах шинж­тэй?

-Намуудын бүлгээс гарсан  ажлын хэсгүүд сайн ажилласан. Хам­гийн гол нь
намын бүлэг гаргасан зарчмын гэх са­на­луудыг хүлээж авсан. Тухайлбал, төсвийн урс­гал
зардлыг нэлээд танах тухай, олон жил үргэл­жилсэн хөрөнгө оруулалт нь зогссон обьектуудыг
царцааж, хийгдэхгүй хө­рөн­гө оруулалтыг хасах тухай асуудлууд байна. Цалин тэтгэвэр
тэтгэм­жийн нэмэгдлийн хувьд урсгал зардлаас танасан 35 тэрбум төгрөгөө нэ­мээд
235 тэрбум төгрөгийг тавьчихсан нь үнэхээр харамсалтай. Үүнийг бо­дит амьдрал дээр
аваад үзвэл цалин, тэтгэвэр тэт­гэмж 7-8 хувиар өснө. Гэтэл эрх баригчдын дэв­шүүлсэн
зорилтод инф­ляцийн түвшин нэг орон­той тоо байна гэсэн. Гэтэл өнөөдөр 10.2 хувьд
хүр­чи­хээд байгаа. Намын дэвшүүлж тавьсан мө­рийн хөтөлбөрт инфляц­тай уялдуулж,
цалин тэт­гэвэр тэтгэмжийг өсгөнө гэж заачихсан мөртлөө өнгөрсөн жил нэг ч төг­рөгөөр
нэмэгдүүлээгүй. Энэ жил ерөнхийдөө хуу­рах маягаар явж байна.

-Яаран сандран ба­талж байгаа энэ төсвийг чанаргүй
төсөв болох нь гэдэгтэй санал ний­лэх үү?

-Чанаргүй төсөв гэд­гийг хүлээн зөвшөөрнө. Энэ
жилийн хувьд төсөв тийм ч чамбай болж чадах­гүй гэж хэлэх байна. Бидний тавиад байгаа
бас нэг шаардлага бол төсвөөс гадуур явж бай­гаа олон тэрбум, их наяд төгрөгийг
яаж төсөв дээ­рээ суулгаж, УИХ-ынхаа хяналт доор байлгах вэ гэдэг асуудлыг удаа
да­раа тавьсан. Харамсал­тай нь хэлгүй, дүлий хоёр шиг явж байгаад төсөв батлагдах
нь. Үүний гор хэсэг хугацааны дараа гарна. Өөрөөр хэлбэл, бид төсвөөс гадуур төсөв­тэйгээ
тэнцэхүйц хэм­жээний их мөнгийг эргэл­дүүлээд байна. Энэ бол маш том алдаа.

-Төсөв дээр өрийн босгыг 60 хувь хүргэх тухай
яригдаж байна. Энэ асуудалд ямар бодолтой байгаа вэ?

-Нөхцөл байдал би­шид­сэнийг хэлж байгаа юм. Энэ
жил ДНБ-нд эзлэх хувь хэмжээг Төс­вийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар 50 хувь
гэж заасан. Засгийн газрын явуулж байгаа алдаатай бодлогоос болж бидний өрийн хэмжээ
хэт ихэс­чихлээ. Валютын ханш савлачихлаа. Үнэ тогт­вор­гүй болж, ард түмний амьдралд
үнэхээр хүн­дээр тусч эхэлж байна.

-ДНБ-ий хувь хэм­жээ 60 хувь хүрвэл Мон­голд ямар
эрсдэл учирна гэж?

-Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг өнгөрсөн
парламентаар маш чамбай хэлэлцэж байж баталсан. Үүнийг олон улсын банк санхүү­гийн
байгууллага “Мон­голын Төсвийн тогтвор­той байдлын тухай хууль маш  сайн боллоо. Тий­мээс Монголд хөрөнгө оруулах
таатай орчин бий болсон” гэж үнэлж байсан. Харамсалтай нь жил гарангийн дараа­гаар
энэ хуулинд өөрч­лөлт оруулна гээд явж байна. Энэ нь гадаадад биднийг “Монголчууд
төрийн бодлогоо барьж чаддаггүй” гэсэн үнэлэм­жинд хүргэж байна. Ха­рин эрх баригчид
үүнийг цаг үетэйгээ уялдуулж өөрчилж байна хэмээн тайлбарлаж байгаа. Да­раа­гийн
жил дахиад л өөрчилж, ДНБ-ий хувь хэмжээ 60 биш 70 хувь болгочихвол Монгол Улс баларна.
Гадаадын өрийн хэмжээ ДНБ-тэйгээ тэнцэх хэмжээний бол­чихсон байна. Тиймээс бид
өрийн хязгаар дээр маш хатуу байр суурьтай байгаа.

-Оюутны үндэсний тэтгэлэг нэлээд мар­гаан дагууллаа.
Хэлэл­цүүлгийн үеэр танай намынхан эсрэг байр суурь­тай хандаж бай­сан?

-Оюутны үндэсний тэт­гэлгийг хэлэлцэж бат­ла­хад
үнэхээр шог юм боллоо л доо. Хэдхэн сарын өмнө АН-ынхан оюутнуудад 93 мянган төгрөг
өгнө гэж байсан. Бүх оюутнууд Ерөнхий­лөгчийн бодлогыг дэмж­сэн. Гэтэл олонхи амлал­таасаа
ухарч, оюутны тэтгэлгийг алга болгох хэмжээний саналыг оруулж ирлээ ш дээ. Олон­хиороо
түрээд батлах болохоор бидний зарим нь зориудаар дэмж­сэн л дээ. Тэгээд оюутны эсэргүүцэлтэй
тулгарангуутаа 50 хувь гэдэг босгоо авч хаяад, тодорхойгүй тогтоол оруулж ирээд
батлуулж байна. Засгийн газар оюутны тэтгэлгийг сар сард нь тогтооно гэсэн үл ойлгогдох
юм оруулж ирээд батлуулж байна л даа.

-Оюутнууд автобу­санд үнэгүй явж байна. Дээрээс
нь тэтгэлэг авч байна. Тэгсэн хэрнээ шөнийн баар цэнгээний газрууд оюутнуудаар дүүрдэг.
Ер нь хичээл сурлагадаа сайн оюут­нуудад тэтгэлэг олгож, муу сурлагатнуудад нь өгөхгүй
ч юмуу, иймэр­хүү цензур байх нь зүйтэй юм биш үү?

-Цензур байхыг бид хүлээн зөвшөөрч байгаа. Оюутнууд
ч баар саваар хэсч байгаатай би санал нэг байдаг. Өнөөдөр төр засаг ямар байгаа
билээ, улс орны эдийн засаг хүнд байхад оюутнууд үүнийг ухамсарлах ёстой. Улсаас
олгож байгаа тэт­гэл­гийг үр ашигтай, амьд­ралдаа хэрэгтэй байд­лаар зарцуулах нь
зүйтэй.

-Төсвийн байдлаас ирэх жил улс орны ху­далдаа
эдийн засаг ямар байна гэж харж байна вэ. Засгийн газар бараа бүтээгдэхүүний үнийг
буулгаж чадах болов уу?

-Буулгаж чадна гэж хэлж чадахгүй. Харин энэ түвшиндээ
барьж чадах уу үгүй юу гэдэг нь эргэл­зээтэй асуудал. Оюу тол­гой, Таван толгойн
ажил ямар байх уу гэдгээс улс орны байдал хамаарна.

-Улс орны эдийн зас­гийн энэхүү хүндрэлийг МАН-ынхны
Засаг барьж байх үеийн ал­даатай бодлогын гор гэж тайлбарлаж байгаа. Оюу  толгой, Таван тол­гойгоос орж ирэх их хэм­жээний
мөнгийг ха­ламж хэлбэрээр иргэ­дэд тарааж, дансаа улайлгачихсан биз дээ?

-Лам олдохгүй бол буцахдаа зална гэж үг байдаг
даа. Эрх баригчид өөрсдийнхөө алдааг олж харахгүй байж, бүх бурууг МАН-тай холбож
тайл­бар­лаж байгаа. Өнгөрсөн дөрвөн жилд манай нам дангаараа явсан. Оюу толгойгоос
авсан урьд­чил­гаа, Таван толгойгоос авсан мөнгөнөөс тараа­сан нь ард иргэдийн амьд­ралд
нэмэртэй бай­сан. Энэ мөнгө өнөөдөр төсөвт том дарамт боло­хуйц, инфляц өсөх, валю­тын
ханш өөрчлөгдөх хэм­­жээнд хүргээгүй. Өнөөдрийн эдийн засгийн энэ өсөлт одоогийн
Засгийн газрын алдаатай бодлогоос үүдэлтэй.

-Тухайн үед та Сангийн сайд байсан. Энэ мөнгө
таны яриад байгаа урт хугацааны инфляцийн хөөрөгдөл­тийг бий болгочихсон юм биш
үү?

-Эх орны хишиг гэж 21 мянган төгрөг иргэн бүрт
очиж байсан. Энэ мөнгө өрхийн амьжиргааны эх үүсвэр болж байлаа. Гэ­тэл Засгийн
газрын “Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр” юу болов. Өнөөдөр бүх юмны өссөн байна. Өн­гөрсөн
дөрвөн жилд ин­гэж валют огцом савлаж байгаагүй. Инфляц ч өсөөгүй.

-Ерөнхий сайд ав­лигажсан төсвийг арил­гана гэж
мэдэгдэхэд танай намынхан шүүм­жилж байсан. Үнэхээр Ерөнхий сайд авлигаж­сан төсөв
оруулж ирсэн гэж үү?

-Ерөнхий сайд өөрөө авлигажсан төсөв оруулж ирсэн.
Бид энэ авлигаж­сан төсөвт эзнийг нь ол гээд шахаад бариад бай­вал болох байсан.
Ер нь барилга удаан хугацаанд үргэлжилж, үнэ өсгөдөг буруу тогтолцоо байгаа. Гэтэл
энэ жил оруулж байгаа төсөв нь 335 тэр­бум төгрөгөөр байсан төсөвт өртгийг нь нэмэг­дүүлж
орж ирсэн. Энэ чинь жинхэнэ авлигажсан төсөв.

-МАН-ынхан байн­гын хорооны гишүү­дийн­­хээ тоог
нэмэг­дүү­лэхээр шантаачилж, төсвийн хэлэлцүүлгийг гацаасан юм биш үү?

-Бид “Байнгын хо­роонд оруулахгүй бол төсвийг
чинь хэлэлцэхгүй шүү” гэсэн яриа байхгүй. Би гэхэд нэг л байнгын хороонд байдаг.
Гэтэл хоёр, гурван байнгын хо­роонд байдаг хэрнээ байн­гын хорооны дарга хийгээд
явж байгаа хүн бий. Парламентад ингэж хуулиа зөрчиж, тэнцвэр­гүй байж болохгүй гэсэн
шаардлага тавьж байгаа.

 М.МӨНХЦЭЦЭГ

МАН-ын гишүүн, улс төр судлаач Б.Батсайхантай ярилцлаа.

–Та намынхаа Их хуралд оролцов уу? МАН-ын гишүүн бөгөөд судлаач хүний хувьд МАН-ын XXVII Их хурлыг юу гэж дүгнэж
байна вэ?

-Хуралд
оролцоогүй. Ийм зүйлд оролцсноос оролцоогүй нь дээр байлаа.Ер нь хиймэл хурал
болно гэдэг нь олон сарын өмнөөс л илэрхий болчихоод байсан.Би түрүүчийн нэг
ярилцлагадаа ч энэ тухай нь хэлж байсан. Манай намд аливаа асуудалд бүтээлч,
ажил хэрэгч шударгаар ханддаг үе байсан уу гэвэл байсан. Одоо энэ байдал түүх
болон үлдэж дээ. Энэ удаагийн Их хурал нэртэй хэсэг хүмүүсийн зохион байгуулсан
намын даргын суудал авах хуйвалдааныг  Монголын нийгмийн шившиг, олон түмний элэг
доог болсон явдал боллоо гэж үзэж байна.

  –МАН-ын Их болон Бага хурал урьдаас хайрцагласан хэлбэрээр
явагдсаар ирсэн гэх шүүмжлэл бий.Энэ удаагийн хурлыг ч тийм боллоо гэж ярьж
байна.

-Урьдаас найруулж
нарийн төлөвлөсөн хуйвалдаан байсан гэдэг нь ямар ч хүнд ойлгогдохоор тодорхой
байна шүү дээ. Ганцхан жишээ хэлье М.Энхболд бараг 100 хувийн санал авч намын
дарга боллоо. МАН-аас өнөөгийн нийгэмд эерэгээр биш сөрөг талаараа онцгой
танигдсан хүмүүсийн нэг бол яах аргагүй М.Энхболд. Хэрэв энэ удаагийн хурлыг
үнэхээр ажил хэрэгч шударга явуулж чадсансан бол М.Энхболд юун намын дарга болох
хурлын төлөөлөгч ч болж чадахгүй байх байсан. Гэтэл бүх юм эсрэгээр болж байгаа
нь энэ хурал хайрцаглагдахын дээдээр хайрцаглагдсан найруулсан хорных нь тун
дэндүү хэтэрсэн хурал болсныг гэрчилж байна.

  –Энэ бүгдийг хотын фракц найруулсан юм биш үү?

-Хотын фракц гэж
албан бус нэр томъёо юм даа. М.Энхболдын нөмөр нөөлөг дор явж хотын хэмжээнд
ажил амьдралын асуудлаа зохицууулаж ирсэн хүмүүсийг ийм нэр усанд хамааруулаад
байдаг. Саяын хурлаар М.Энхболдыг намын дарга болгоход эдгээр хүмүүсийн үүрэг
роль өндөр байлгүй яахав. Хурлын төлөөлөгч сонгохоос л энэ хүмүүсийн ажил
эхэлнэ шүү дээ. Хоржоонтой нь эдгээр хүмүүс үүргээ хэтэрхий сайн биелүүллээ.
М.Энхболдын 93 хувь
гэдэг бол маш өндөр тоо. Олон түмэнд бага ч гэсэн үнэмшил төрүүлэхийн  тулд 50 хувь  гаргаад л
орхихгүй дээ.

  –Их хурал эхэндээ хайрцагласан хэлбэрээр явагдаж байсан. Сүүлдээ
фракцууд хоорондоо үл ойлголцож тохиролцоо  нь өөрчлөгдсөн  гэх юм.

-Манай намын
удирдлагад байгаа хүмүүсийн ганц сайн чаддаг зүйл нь элдэв  тохироо хийх, хор найруулах явдал болсон. Хөшигний
цаана хэн хэнтэйгээ юу тохиров, ямар эрх ашгаар нэгдэж нийлэв гэдгийн нууц нь
хэдэн цаг, хэдэн өдрөөс цааш хэтрэхгүй илэрхий болдог болж. Саяын хурлаар С.Баяр
нарын хүмүүст аяганы амсар зуулгахгүй гэсэн нь хэнд ч ойлгомжтой болоо биз дээ.
М.Энхболдыг өөрийг нь унагаж гарч ирсэн С.Баярт барьж байгаа сюрприз. Энэ нь
нэг талын өс авалт ухаантай юм уу даа.

–МАН-ын Их хурал дээр Ө.Энхтүвшингийн тавьсан илтгэлийг улс
төр судлаачийн нүдээр юу гэж харж байна вэ?

-Ө.Энхтүвшингийн
илтгэлийг уншсан. Илтгэл нь эрх барьж буй хүчин, намын онол үзэл баримтлал,
боловсон хүчин гээд дотроо хэд хэдэн бүтэцтэй юм байна лээ. Уг илтгэлд боловсон
хүчний асуудлаар хэдэн чамбай үг, өгүүлбэрүүд орсон байсан. Харамсалтай нь цаас
л болон үлдлээ дээ. Сонгуульд удаа дараа ялагдсан шалтгаанд тоймтой үнэлэлт
дүгнэлт өгсөнгүй.  Намын нэр сольсноос
болов гэдэг л ерөнхий  хариултаар төгсгөж
байх шив дээ. Санаагаар болдогсон бол энэ удаагийн хурлыг зөвхөн сахилга,
хариуцлага, боловсон хүчний асуудлаар хийх байлаа.

  –МАН-ын удирдлагууд солигдсноор үнэхээр шинэчлэгдэж чадах
болов уу?

-Энэ бол ном ёсны
солигдолт биш юм. Ордны эргэлт гэдэг шиг үл бүтэх хүмүүс хуйвалдааны замаар намын
удирдлагыг гартаа дахин оруулж авсан хар үйл явдал боллоо. Энэ хүмүүсээс шинэ
сонин зүйл хүлээгээд нэмэргүй гэдэг нь тодорхой. Намын даргад заавал нэр муутай
хүн болох ёстой байсан юм бол мэдлэг боловсрол, дадлага туршлагаараа М.Энхболдоос
газар тэнгэр шиг ялгаатай С.Баярыг болгочихгүй яасан юм. Тэгсэн бол С.Баяр
шүүмжлэлд хэдийгээр их өртөж байгаа ч гэсэн нийгэмд М.Энхболдоос арай өөрөөр
харагдаж бага ч гэсэн хүлээлт үүсгэх байсан болов уу. Нам туг болсон хүнээ
тэргүүндээ залдаг болохоос буг болсон хүнээр тугаа бариулдаггүй. М.Энхболд
саяын хурал дээр “Үг нь үнэгүй, Хүн нь хүндгүй” гэдэг  үг хэлсэн байна лээ. Үүнийг нь М.Энхболд  өөрийгөө л ингэж хэлж гэж ойлгож байгаа.
Үүнээс илүү товч бөгөөд тодорхой шударгаар хэлнэ гэж юу байх вэ? Миний хувьд энэ
хурлын дараагаас 2016 оны сонгууль тас харанхуй юм л төсөөлөгдөж байна.

  –Танай намын Их хурлын өмнө “Бид л намаа өөрчлөх болно”
гэсэн хэсэг залуус гүйлдсэн. Үүнийхээ хариуд тэд хоосон хоцроогүй бололтой. Саяын
хурлаар нам гүмхэн өнгөрлөө…

-Зөвхөн залуучууд
л хийнээ, бүтээнээ, шинэчилнээ гэвэл хэт өрөөсгөл болох нь ойлгомжтой.Бүгд л
залуу насыг дамждаг. Бүхнийг сайхнаар төсөөлж мөрөөдөж явдаг нас. Харин дадлага
туршлага гээч нь залуу настай найз болоогүй үе. Шинэчлэл ярьдаг залуучуудын дуу
хоолой сая яагаад дуулдсангүй вэ гэвэл обьектив, субьектив олон хүчин зүйл
нөлөөлсөн байх. Залуу нас гэдэг холын замд гарахад хүрэлцээтэй шатахуун биш шүү
дээ. Ихэнхэд нь шатахуун хүрээгүй байх. Би энд нэг зүйлийг зориуд хэлэхийг хүсч
байна. Сурч  мэдэх, ажил амьдралын хат
суух насан дээрээ ширээ сандлын өвчтэй болчихвол их аюултай гэдгийг зарим
залуучуудын жишээ харуулж байна. Ер нь шантаажлах явдлыг нам дотор оршин байх
гол хэрэгсэл, албан тушаалд хүрэх цорын ганц арга гэж зарим залуучууд бодоод
байх шиг байна. Тэгвэл тэр чинь  том
эндүүрэл, төөрөгдөл төдийгүй өөрийг чинь  МАН-д байх эрхгүй болгож байгаа  дүрмийн бус балмад явдал шүү гэж  шууд хэлье.Үүний оронд ганц боловч номын
хуудас эргүүл гэж зөвлөх байна.

  –Танай намын удирдлагад авлига, хээл хахуульд нэр холбогддог хүмүүс гараад ирлээ гэж
шүүмжлэл их дагуулж байх шив?

-Ө.Энхтүвшин
хурлын индрээс зарим албан тушаалтан авилгад байнга холбогдоод төрийн болоод
намын нэр хүндийг унагаад байна гэж хэлээд байхад л намын ажлын туршлага гэхээсээ
илүүтэй хулгай луйварын үйлдэл сайн мэддэг болсон  өнөөх 
зартай Т.Бадамжунай, Т.Гантулга, Т.Билэгт нар Бага хурлын гишүүн, намын
нарийн бичгийн дарга, УЗ-ийн гишүүн болчихлоо.Энэ бол манай намын хувьд
шинэчлэл биш ялзрал сүйрэл юм. Миний хувьд Т.Гантулгыг сайн мэднэ. Хувийн эрх
ашигт нь нийцэж л байвал хэнийг ч худалдаж хэнээс ч урваж мэдэх нэг суурин дээрээ
хэдэн ч удаа өнгөө солих Хамелеон. Ийм хүмүүс намын тархинд олноороо гараад
ирэхээр чинь бидэнд хэн итгэх юм бэ?
Бид олны өмнө юу хэлэх болж байна.Манай Т.Бадамжунай, Т.Гантулга, Т.Билэгт
нар ч ёстой мундаг шүү. Авилга, хээл, хахууль хулгай, луйврын хэрэгт ч нэр нь
дээгүүр давхина шүү дээ гэж ярих  юм уу? Ядаж байхад
дарга болсон М.Энхболдын хувьд бүр ч авах юм байхгүй.Ийм толгойтой намыг
сонгогчид хүлээж авах уу?

  -Тэгвэл ямар гарц байгаа гэж?

-Гарч байгаа
эдгээр алдаа завхралыг заснаа гэвэл нилээд хугацаа шаардагдана. Гар сэтгэл
нийлсэн зөв хүмүүсийн эргэлт буцалтгүй тууштай ажиллагаагаар л засна. Биднийг
хөөдөж байгаа зүйл бол ердөө л боловсон хүчин. Болохгүй хүмүүсээсээ эрс шийдэмгий
холдох цаг болсон. 30 хуудас илтгэл уншсан Ө.Энхтүвшингийн үгэнд намын нэрийг
шороотой хутгаад байгаа хүмүүсийн  нэгнийх
нь ч нэр дурьдагдсангүй.Бид ийм болтлоо мөлийж гөлийсөн байна шүү дээ. МАН зөв
зам дээр зогсож чадвал Монгол улсын язгуур эрх ашигт үнэхээр хэрэгтэй. Цагтаа
энэ нам бидний гишгэж буй газар шороо, дээр нь бэлчиж буй мал гээд байгаа
бүхнийхээ төлөө амиа өгч хөлсөө урсгасан.Энэ төрмөл чанараа гээх эрх бидэнд
байхгүй. Хар цагааны ялгарал манай намд хүчтэй явагдах шаардлагатай гэдэг нь
эндээс тодорхой боллоо шүү дээ. 

  –МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын албан тушаалд өрсөлдсөн Ж.Сүхбаатар “Т.Бадамжунай
бол авилгачин” энэ тэрээр нь хэллээ.Та энэ талаар юу хэлэх вэ?
-Саяын хурлын үеэр Т.Бадамжунай
авилга аваад л түүнийг нь Ж.Сүхбаатар гэж хүн илрүүлээд л түүнийгээ олон нийтэд
зарлалаа гэж үзэхгүй байна. Т.Бадамжунайн нэр болох бүтэхгүй юманд аль эртнээс
л дуулдаж ирсэн. Авилга авдаг гэж тийм сүрхий мэддэг байсан юм бол урьд нь хэлж
байхгүй яав. Тэр Ж.Сүхбаатар Ерөнхий нарийн бичгийн дарга болчихсон бол ингэж
хэлэх байсан уу?  гэдэг  асуудал
ч сонин байна.Миний хувьд Ж.Сүхбаатар гэж хүн нэг их сүрхий шударгадаа ийм үг хэлчихлээ
гэж бодохгүй байгаа. Албан тушаалд очиж чадаагүй хорслоо тайлж буй хэлбэр юм уу
даа. Эрүүл өрсөлдөөнд бол ийм үг хэлэхгүй байх байсан шүү дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ