Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

А.Мандахнаран: Дундаж давхаргын орон зай улам хумигдаж, нийгмийн хөдөлгөгч хүч болсон энэ давхарга сул дорой, хүчгүй болж байна DNN.mn

Санхүү, эдийн засагч А.Мандахнарантай эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг та хэрхэн дүгнэх вэ. Том зургаар нь авч үзвэл эдийн засагт юу болоод байгааг талбарлахгүй юу?

-Эдийн засаг зогсонги төлөвт шилжээд удаж байна. Зогсонги байдлын шалтгааныг дотоод хүчин зүйлтэй холбохоос гадна гадаад орчны нөхцөл байдлыг хамт задлан шинжилж үзэх нь чухал. Ерөнхийдөө дэлхийн нийт эрэлт буурч, эдийн засаг бүхэлдээ удаашрахад хүрч байгаа нь манай эдийн засагт хүртэл нөлөөлж, зогсонги байдлын нэг эх сурвалж, хүчин зүйл нь болж байна. Хэд хэдэн шалтгааны улмаас сүүлийн жилүүдэд эдийн засгийн нийт эрэлт буурч байгаа. Юуны өмнө, манай урд хөрш болох хятадын эдийн засгийн өсөлт удааширч байна. Хятад улс өмнө нь нийлүүлэлт рүү голлон анхаарч, зөвхөн үйлдвэрийн тоо ширхэг буюу олон тоогоор үйлдвэрлэх чиг хандлагыг түлхүү баримталж байсан. Тэгвэл одоо нийлүүлэлтэд суурилсан эдийн засгаас чанарт суурилсан эдийн засаг руу аажмаар шилжиж, энэ нь дэлхийн эдийн засагт шууд нөлөөлөх болсон. Мөн Европын холбоо ч гэсэн олон асуудалтай тулгарч байна. Валютын нэгдсэн бодлого евро бүсийн эдийн засагт ихээхэн сөргөөр нөлөөлж буй. түүнээс гадна цар тахлын дарамтыг ч энд дурдахгүй байх аргагүй.

Цар тахлын үеийн эдийн засгийн шок өнөөдрийг хүртэл зарим газар нөлөөлсөн хэвээр. Дээрх нөхцөл байдал Монголын эдийн засагт нөлөөлөхийн зэрэгцээ бидний дотоодын сангийн болон мөнгөний бодлого, институтийн хямрал, тэгш бус байдал зэрэг нь манай эдийн засагт давхар, давхар сөрөг нөлөө үзүүлж байна.

-ДНБ-ий үзүүлэлтээр эдийн засаг өсөж байна гэх боловч иргэдийн амьдралд тэр өсөлт мэдрэгдэхгүй, хувийн хэвшилд ч өсөлтийн үр нөлөө бодитой харагдахгүй байна гэж хэлэх хүмүүс олон байна. Өсөлт яагаад хүртээмжгүй байна вэ. Тэгш бус байдлын шууд уршиг энэ мөн үү?

-Тийм ээ, тэгж хэлж болно. Тэгш бус байдал нийгмийн маш том эмзэг сэдэв бөгөөд чухалчлан анхаарах ёстой улс орны нэн тулгамдсан асуудал болж хувирсан. Үүнийг тоохгүй орхиж болохгүй. Үндэсний аюулгүй байдал талаасаа ч, улс орны хөгжилд ч тэгш бус байдлын сөрөг нөлөө нь их. Дундаж давхаргын орон зай өдгөө улам хумигдаж, нийгмийн хөдөлгөгч хүч болсон энэ давхарга сул дорой, хүчгүй болж байна. Тэгш бус байдал гаарсны илрэл гэж үүнийг хувьдаа харж байгаа. Дундаж давхарга аль ч улс орны нийгэм, эдийн засгийн тэнцвэржүүлэгч нь байдаг. Манайд энэ байдал сүүлийн жилүүдэд ихээхэн алдагдаж байна. Нэг ёсондоо дундаж давхарга хамгийн их хэлмэгдэж буй хэсэг. Тэгш бус байдал нэмэгдсээр байдлаар дундаж давхарга тэр хэрээр аюулд орно гэсэн үг.

Бага орлоготой давхарга руу цалин орлого, жижиг, дунд үйлдвэрлэлд хөрөнгө оруулалт болж очих мөнгө баян чинээлэг давхарга руугаа илүү их шилжих болсон. Үүний нэг жишээ нь жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангийн хөрөнгийг улс төрд нөлөө бүхий эрх мэдэлтнүүд цөлмөн авч, эдийн засгийн нийт эрэлт хумигдахад хүргэсэн. Өөрөөр хэлбэл, энэ зүй бус үйлдлээрээ тэд бусдын боломжийг булаасан. Зах зээлд нийлүүлэгдэх ёстой хөрөнгө оруулалт энэ мэтээр саарч, зөвхөн өндөр орлоготой, улс төрийн хамаарал бүхий давхаргын шууд бус байдлаар хадгаламж болон хувирсан нь эдийн засгийг бүхэлд нь царцаахад хүргэлээ. Үүнээс гадна Монгол Улсын Хөгжлийн банкны луйврыг энд дурдах ёстой байх. Хөгжлийн банкны зээлдэгчид хэн, хэн болохыг бид бүгдээрээ харсан. Ялангуяа “чанаргүй” ангилалд багтсан зээлдэгчид эдийн засагт бүр ч их хорлонтой байлаа. Ийм тэгш бус байдал улам дэлгэрсэн нь Монгол Улсын эдийн засаг, эдийн засгийн тогтвортой хөгжилд гажуудал үүсгэж байна.

-Ямар гажуудал билээ?

-Та анзаарсан байх, үйлдвэрлэлийн салбар ихээхэн уналттай, үндэсний үйлдвэрлэгчид амаргүй сорилт, бэрхшээлүүдтэй нүүр тулж байна. Манай эдийн засгийн бүтэц үйлдвэрлэлийн салбараас үйлчилгээний салбар руу хэвийж, шилжихэд нөлөөлсөн. Нэг үгээр хэлбэл, үйлдвэрлэх, өөрсдөө хийж бүтээх, бий болгохоо хойш тавьж, зөвхөн худалдаа үйлчилгээ эрхлэх, эсвэл ченж хийх зэргээр амиа аргацаах төдий болж хувирсан байна. Өнгөрсөн хугацааны бүтэл муутай нөхцөл байдал нь зах зээлийн ололт, үр нөлөөг бүхэлд нь ийн сулруулсан ба бодитой үр дүнд хөтөлж чадсангүй.

-Төрийн эдийн засаг болоод байна уу, Та энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Маш олон эдийн засагч ийм байр суурийг илэрхийлж байгаа. Өнөөдөр төр эдийн засагт дангаар монополь болж, чөлөөт зах зээлийн орчин маш хүнд нөхцөлд хүрлээ. Эдийн засаг бүхэлдээ улс төрөөс шууд хамааралтай явж байна. Энэ бол хөгжлийн маш буруу бодлого, буруу нүүдэл. Тэр тусмаа хөгжиж буй орны хувьд энэ байдал ихээхэн сорилт, хүндрэл болохоор байна. Тогтвортой бодлого, төлөвлөлт шат шатанд алдагдаж байна. Засгийн газар төсвөөр дамжуулан хэрэгцээ шаардлага нь нэн тодорхойгүй, үр ашиг нь харагдахгүй, судалгаа тооцоо дорвитой хийгээгүй, үндэслэл муутай төсөл хөтөлбөрийг хүчээр шахам санхүүжүүлж, үр ашиггүй зардал бий болгож байгаа нь нийт эрэлтэд ч сөргөөр нөлөөлж буй юм.

-Таны харж байгаагаар цаашид юуг бид анхаарах шаардлагатай байна вэ?

-Жижиг, дунд бизнес эрхлэлтийн орчныг сайжруулах зайлшгүй шаардлагатай. Тухайлбал, татвар, хөрөнгө оруулалтын урт хугацааны таатай орчныг бий болгох замаар эдийн засаг тэлэх, иргэдийн орлого өсөх, ажлын байр нэмэгдэх, нийт эрэлт сэргэх, улмаар эдийн засгийн урт хугацааны өсөлтийг бий болгоход анхаарах хэрэгтэй байна. Үүнийг эдийн засаг болон улс төрийн зохимжтой, тэнцвэртэй бодлогын хүрээнд хийх нь илүү ач холбогдолтой. Хувийн хэвшлийн эрх ашигт нийцэх, тэнд хүнд суртал үүсгэх бус, харин хөгжил, тэлэлт авчрах хэмжээний өөрчлөлт байх учиртай юм.

-Засгийн газрын оролцоо эдийн засагт төдийлөн нөлөө үзүүлж чадахгүй байна гэж Та хэлэх гээд байна уу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Засгийн газрын бодлогын эргэлт нь эдийн засгийн өсөлтөд шууд нөлөөлнө. Тухайлбал, манай улс шиг уул уурхайд түшиглэсэн эдийн засагтай улсад Засгийн газрын зөв бодлого ус, агаар мэт хэрэгтэй. Зөв бодлого гэдэг нь төрийн оролцоо, түүний хэм хэмжээг ч тодорхойлж өгнө. Технологи, дэд бүтэц, шинжлэх ухаан, боловсролд оруулах хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлж, эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлт, тэгш бус байдлыг залруулсан тийм бодлогыг нэн тэргүүнд явуулах хэрэгтэй байна. Дэлхийн түвшинд, томоохон гэлтгүй бүх улс оронд том хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа. Сүүлийн жилүүдэд ногоон эдийн засгийн бүтцийг бий болгох талаар ихээхэн ярьж, хэлж байна. Шинэ эрчим хүч рүү шилжих, хот сууринаа дэд бүтэц, архитектураар нь өөрчлөх зэрэг маш том, том хөрөнгө оруулалтын асуудал эрчимтэй яригдаж байгаа ийм цаг үед бид хоцорч, хойш сууж яавч болохгүй. Харамсалтай нь манайд хөрөнгө нь байгаа мөртлөө түүнийгээ хангалттай ашиглаж чадахгүй байна. Улстөрчдийн дотоодын хадгаламжийн хэмжээ хэд болчхоод байгаа билээ. Тэгээд л бодоход бүх зүйл ойлгомжтой болно. Дахиад хэлэхэд, энэ олон сан, төсөв, тендер тойрсон “хулгай” эдийн засгийн нийт эрэлтийг хумихад хүргэж байгаа. Эдийн засгийн эргэлт ч суларч байна. Зах зээл дангаараа дээрх олон асуудлыг шийдэж чадахгүй гэдгийг сүүлийн 30 гаруй жилийн нөхцөл байдал бүрэн харууллаа шүү дээ.

-Угтаа зах зээлийн эдийн засагт найдах. Гэвч асуудлыг шийдвэрлэж чадахгүй гэж үү?

-Монголын эдийн засгийг өнөөгийн зогсонги байдлаас гаргахын тулд баячууд л улам их баяжаад байх бус, бүх нийтэд хүрэлцээтэй болох буюу тэгш бус байдлыг арилгах нийгэм бүтээн бий болгохын тулд эдийн засгийн эрс өөр бодлого шаардлагатай гэдгийг л би баттай хэлж чадна. Эдийн засгийн зөв онол баримтлал, түүнд тулгуурласан зөв бодлого хэрэгтэй болж байна. Ийм бодлого үгүйлэгдэж байна.

Манайханд нэг нийтлэг зүйл байна. Ардчиллыг эдийн засгийн ухагдахуун, зөвхөн зах зээлийн эдийн засагт тулгуурлахдаа сонгодог болон шинэ сонгодог онолынхны хүрээнд л ойлгодог. Би бол ардчиллын үнэт зүйл болох бүх нийтийн шударга сонгуулиар төрийг бий болгох, аливаа нэгэн байдлаар бие биенээ гадуурхахгүй байх, зөвхөн хуульд захирагдах гэх мэт иргэний эрх чөлөө, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, парламент олонхын саналаар асуудлыг шийдвэрлэх, цөөнхийг хүндэтгэх үзэл санааг үргэлж дэмжсээр ирсэн. Түүнээс бус ардчилал гэдэг нь хэн нэгэн хөрөнгөтэй хүний хөрөнгийг зах зээлийн эдийн засаг нэрийн дор хамгаалах, үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, түүний ах дүү, хамаатан садан, хамаарал бүхий этгээдүүдийн хууль бус үйлдийг хаацайлахыг хэлэхгүй байх.

Нэг үгээр хэлбэл, Монголд бизнесмэн, инновацлагч, сэхээтэн гэж байхгүй, харин зэрлэг капиталистууд бий боллоо гэж би хувьдаа харах болсон. Ардчилсан сонгуульд сүүлийн хэдэн жилд дандаа зэрлэг капиталистууд ялж байна. Энэ капиталын эзэд өөрсдийн үр өгөөж, үр хойчоо бодно уу гэхээс улс орноо бодно гэсэн ухамсар, ойлголтгүй болсон. Бид хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн эхний нүүрийг үзэхэд л тэдгээрийн хууль бус үйлдлүүдээр дүүрэн болсон шүү дээ.

-Ерөөсөө эдийн засаг заавал өсөж байх ёстой юу? Эдийн засгийн өсөлт гэдэг зүйлд ямар давуу, сул тал байна вэ?

-Эдийн засаг заавал өсөж байхаас өөр арга байхгүй. Эдийн засгийн өсөлтийн талаар ярихдаа өсөлт гэж юу вэ, өсөлтийг хэрхэн хэмжих вэ, тоолуур нь юу байдаг вэ гэдгийг хөндөх хэрэгтэй болно. Сүүлийн жилүүдэд эдийн засагчдын үзэж байгаагаар ДНБ эдийн засгийн хүчин чадлыг бүрэн хэмжиж үнэлэхэд учир дутагдалтай үзүүлэлт болсон. ДНБ нь байгаль орчны сүйрэл, ашигт малтмалын нөөцийн шавхагдалт, баялгийн хуваарилалт, хүртээмжтэй өсөлт, түүний тогтвортой байдал зэргийг тусгадаггүй гэх мэт асуудлыг дагуулж буй. Үүнийг засах талаар онолын хувьд сайжруулалт хийгдсээр байгаа. Түүнээс бид хоцорч болохгүй. Мөн үүнтэй холбогдуулан өсөлтийн бүтцийнх нь хувьд өөрчлөх шаардлагатай гэж ихэнх эрдэмтэд үзэж байгаа. Түүнээс бус байгалийн баялгийг улс төрийн эрх мэдлийн хүрээнд баруун солгойгүй үрэлгэн зарцуулж, байгалийг үндсээр нь сүйтгэж буй материалист эдийн засаг цаашид оршин тогтнох ямар ч бололцоогүй нь дэлхийн эдийн засгийн томоохон форумуудаас илэрхий харагдаж байна. Материалист эдийн засгаас ногоон эдийн засаг руу шилжиж, дэлхий дахинтай хөл нийлүүлэхээс өөр арга бидэнд байхгүй. Тиймээс таны асууж буй “өсөлт” нь материалист өсөлтийг хэлж байгаа бол эдийн засгийн өсөлт гэдэг нэр томьёог энд дурдах ч хэрэггүй юм.

Өөрөөр хэлбэл, таны асуусан эдийн засгийн өсөлт нь материалист өсөлт бол тэр нь эдийн засгийн өсөлтийг авчрахгүй ээ!!! Та үүнийг ойлгохын тулд сүүлийн 15 жилийн ДНБ-ий өсөлт болон өөрийн амьжиргааны түвшнээ харахад л хангалттай. Энд тоо тавибал их сайн болно доо.

-Түрүүн ярианы дундуур зах зээлийн эдийн засагт тулгуурласан сонгодог онол гэлээ. Тэр тухай илүү тодруулж хэлж өгөөч?

-Зах зээлийн эдийн засаг гэнэт хаа нэгэн газраас гарч ирээгүй. Бусад шинжлэх ухааны адилаар хувьсан өөрчлөгдөж ирсэн, цаашид ч хувьссаар байх болно. Анх үүсэхдээ тун энгийн цомхон, гар урлал, газар тариаланд тулгуурласан зах зээлийн эдийн засаг байсан. XVIII зууны сүүлээс XIX зууны эхээр өрнөсөн Аж үйлдвэрийн хувьсгал зах зээлийн эдийн засгийг үүсэхэд томоохон хөшүүрэг болсон. Улмаар шинжлэх ухаан ба технологи гэсэн хоёр хос гартай болсноор пүүс компани, корпорац, нэгдэл болж томрох тусмаа эдийн засаг бүхэлдээ бүтцийн хувьд хувьсан өөрчлөгдсөн.

Эдийн засгийн ухааны загалмайлсан эцэг гэгддэг Адам Смитийн талаар энд дурдахгүй байхын аргагүй. Орчин үеийн олон эдийн засагч Адам Смитийн онолыг үргэлжлүүлсээр байгаа. Адам Смитийн үндсэн номлол нь аливаа нэгэн хувь хүн болон байгууллага зөвхөн хувийн ашгийн төлөө явах нь нийгмийн үр ашгийг бий болгоно, үүнийг “үл үзэгдэгч гар” зохицуулна гэдэг. Адам Смит “Үндэсний баялаг” аугаа бүтээлээ одоогоос 250 гаруй жилийн өмнө туурвисан байдаг. Тухайн үеийн эдийн засгийн нөхцөл байдал өнөөгийн эдийн засгийн бүтэц төдийгүй шинжлэх ухаан, технологийн ололт амжилтаас тэс өөр шүү дээ. Тиймээс өнөөгийн капитализмыг Адам Смит бүрэн ойлгож байсан нь эргэлзээтэй. Олон эдийн засагч Адам Смит болон Карл Марксын онолыг зөвхөн материалист үзэл дээр тулгуурласан гэж үздэг. Гэтэл өнөөдрийн мэдээллийн технологийн салбарын хөгжлийг та бид бүгд мэдэж байгаа шүү дээ… Материалист гэхээс илүүтэй идеалист хийсвэр зүйлд тулгуурласан гэхэд хилсдэхгүй байх аа. Байгалийн баялгийн эдийн засгаас ногоон эдийн засагт шилжинэ гэдгийг Адам Смит бараг төсөөлж байгаагүй шинжлэх ухаан технологи инновацын шинэ эрин үе ирчхээд байна. Өнөөдөр дэлхийд нэртэй эдийн засагчид, судлаачид Адам Смитийн үл үзэгдэгч гарын тухай ид маргалдаж, мэтгэлцэх нь элбэг боллоо.

Ер нь хязгаарлагдмал нөөцийг хязгааргүй хэрэгцээнд хуваарилах гэсэн эдийн засгийн явцуу, хоцрогдсон тодорхойлтоосоо бид салах хэрэгтэй. Орчин цагийн мэдээллийн технологийн эрин үед мэдлэгийн болон оюуны нөөц хязгааргүйд тэмүүлж байна. Бидний 30 жилийн өмнө хязгааргүй амьсгалж чадаж байсан агаар маань өнөөдөр хязгаартай болтлоо бохирдож, түүнээс хамаарсан үл хөдлөх хөрөнгийн үнийн хэлбэлзэл хэтэртлээ өсөх боллоо. Бид бүгдийн өмнө нь баталж байсан зүйлс одоо худал болж, худал байсан нь үнэн болж, үүнийг дагаад шинжлэх ухаан хувьсан өөрчлөгдөж байна. Монголчууд бид энэ удаагийн сонголтоо эдийн засгийн цоо шинэ онол баримтлал, шинэ бодлого явуулж чадах шинэ залуу боловсролтой үеэ сонгох цаг нэгэнт болсон. Тэр цаг үе ч ирсэн гэж харж, итгэж байгаа.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Тус хүргэх нь авч байгаа хүнээсээ ч илүү жаргалыг мэдэрдэг DNN.mn

Хаалганы хонх байн байн, дуугарч “Хүн байна уу” гэх эрэгтэй хүний хоолой гэртээ үлдсэн хоёр хүүхдийг айлгаж орхив. Дурангаараа хартал уранхай ноорхой хувцастай, хог түүдэг байрын, шуудай үүрсэн хүн зогсож байсан болохоор тэр биз. Хаалга тогшиж байсан өнөөх хүн хэсэг хугацааны дараа ашгүй нэг юм яваад өгөв. Гэтэл маргааш орой дахиад хаалга аяархан тогших чимээ сонсогдлоо. Хүү харайж очоод дурандвал нөгөө ноорхой хувцастай хүн дүрээрээ зогсож байв. Энэ үед хүү том өрүү рүүгээ гүйж “Дүү бид хоёрыг айлгадаг хүн хаалганы цаана байна” гэж тэвдэн аавыгаа чирсээр үүдэнд ирлээ. Гэрийн эзэн хаалгаа нээж “Танд юу хэрэгтэй вэ” гэтэл урилгагүй зочин ширэнгэн ойд олон хоног төөрчихөөд найдвар тасардгийн даваан дээр хүний бараа харсан юм шиг л баярлаж байгаа нь нүдний харц, царайны хувирлаас нь илт. “Ашгүй чи мөн байна. Би танайд хэд хэдэн удаа ирсэн. Хаалгаа нээхгүй болохоор нь нүүчихсэн юм болов уу гээд хаа гэж хайхаа мэдэхгүй санаа зовж байлаа” гэсээр нэлээд хуучирч элэгдсэн хар өнгийн хэтэвч сарвайв. Долоо хоногийн өмнө автобусанд явж байгаад хулгайд алдсан хэтэвчийг нь үл таних нэгэн аваад ирэхийг хэн мэдлээ. Мэдээж урт гартан доторх мөнгийг нь аваад бичиг баримттай хэтэвчийг хогийн сав руу шидчихсэн байж. Энэ хэтэвч гэрийн эзний хувьд асар үнэ цэнтэй эд байжээ. Ааваас нь үлдсэн болохоор алдсандаа хэдэн өдөр харамсаж явжээ. Гэтэл иргэний үнэмлэх дээрх хаягаар нь сайхан сэтгэлт нэгэн хогийн савнаас олж авчраад гарт нь атгуулчихав.

Өөрт байгаа боломжоороо бусдыг баярлуулах нь хэчнээн сайхан билээ дээ. Ер нь тус хүргэж чаддаггүй хүн гэж хаана ч байхгүй. Баярлаж байгаа хүний сэтгэл хөдлөл тус хүргэж буй танд үгээр хэлэмгүй тийм сайхан аз жаргалыг бэлэглэдэг юм шүү.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Э.Энэрэл: Сонгуулийг зөвхөн нэг талын үйл ажиллагаа гэж харж болохгүй DNN.mn

Улс төрийн боловсрол олгох “UnFilter” подкастын үүсгэн байгуулагч, сэтгүүлч нийтлэлч Э.Энэрэлтэй ярилцлаа.

-Энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулиар парламент 126 гишүүнтэй болно. Тойрог томорсноор саналын хуудас дээр бичигдэх нэр дэвшигчдийн жагсаалт нэмэгдэж байгаа. Сонгогчид яавал төөрч будилахгүйгээр саналаа өгөх вэ?

-Сонгуульд оролцоно гэдэг нь хэсэг бүлэг хүмүүс сонгогдох эрхээ эдэлж, хэсэг бүлэг хүмүүс сонгох эрхээ хэрэгжүүлж байгаа үйл явдал юм.

Сонгох эрхээ эдэлж байгаа иргэн бүрийн хувьд алдаа мадаг гарахгүй, нэгж иргэн таны санал үнэгүйдэхгүй байх нь нэн чухал. Бас өөрийгөө төлөөлүүлж элч болгон илгээж байгаа учраас тэр хүн итгэл даах, нийгмийн бүлгээ төлөөлж чадах хүн байх ёстой. Тэгэхээр тийм итгэл даах хүнийг намууд нэр дэвшүүлж өгөх ёстой.

Одоогоос жилийн өмнө иргэдийн дэмжлэг хангалттай биш байхад энэ парламент маань нэгж гишүүнд ирдэг эрх мэдлийг сааруулна, парламентын төлөөлөх чадварыг сайжруулна гэсээр Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулж, УИХ-ын гишүүдийн тоог 126 болгосныг бүгд мэдэж байгаа. Иргэдийн хувьд үнэхээр сайжрах юм бол яамай даа гэсээр дуулгавартайгаар тэр өөрчлөлтийг хүлцсэн. Гэхдээ одоо намуудын нэр дэвшүүлэх үйл явц, яригдаж байгаа хүмүүс, сонгуулийг бүсчилсэн тойрог болгож асар том тойрог руу шилжүүлсэн зэргийг харахад хангалттай үр дүн харагдахгүй л байна. Манайх өмнө нь томсгосон мажоритор тойргоор хоёр ч удаагийн сонгуулиа өгч байсан ч анх удаа бүсчилсэн буюу хэдэн аймгууд нийлж, зарим дүүргүүд нийлсэн ийм хэлбэрээр төлөөлүүлэн саналаа өгөх гэж байна. Үүнийг судлаачид дэлхийд байдаггүй жишиг гэж байгаа. Эрх баригчид маань бүсчилсэн хөгжилтэй холбож юм, юм яриад л байгаа. Өнгөрсөн жил суурь хуулиуддаа дэвшилтэт өөрчлөлтүүдийг хийсэн ч, сонгууль дөхүүлж байгаад ямар хэлбэрээр явуулбал өөрсдөдөө ашигтай байх вэ гэж тооцоо гаргаж шийдсэн бүсчилсэн тойрог зарим нэг хүндрэлүүдийг яах аргагүй бий болгож байна.

Жишээлбэл энэ удаагийн холимог тогтолцоогоор, 10 мандаттай тойрогт наад зах нь 250 хүний нэрсээс өөрийгөө төлөөлүүлэх хүнээ сонгоно. Дээрээс нь нам эвслийг сонгоно. Энэ бол өмнө нь сонгогчдод ирж байгаагүй том даалгавар учраас төөрч будилах нь тодорхой. Угаасаа төөрч будилах эрхийг нь иргэдэд өгөх хэрэгтэй. Маш сайн мэдээллээр хангах хэрэгтэй. Арван мандаттай газар есөн хүнд санал өгсөн бол, нэг нам эвслээс илүүг тэмдэглэсэн бол таны саналын хуудас хүчингүй болно. Яг тэр өдөр хэрэв та андуурч бичээд саналын хуудсаа хүчингүй болговол нэг удаа солих эрх нээлттэй шүү, айж ичих хэрэггүй чөлөөтэй хэлээд аваарай гэдгийг хүмүүст хэлж өгөх хэрэгтэй. Цаг хугацаанд баригдалгүй тайвнаар сонголтоо хийх боломжийг ч хангах учиртай. Иргэдэд хандаж хэлэхэд энэ бол таны төрийн эрхийг албан ёсоор барих үнэт эрхээ өөр хүнд албан ёсоор төлөөлүүлэн шилжүүлэн өгөх гэж байгаа хариуцлагатай үе учраас тэнд очоод танил харагдсан нэрээ дугуйлж болохгүй шүү гэдгийг сайн хэлмээр байгаа юм. Танай тойрогт хэдэн хүн нэр дэвшиж байна, хэн байна гэдгийг судлаад сонголтоо хийгээд очоорой гэдгийг бүр гуймаар байна. Та өөрийнхөө амьдралын төлөө хариуцлагатай байх үедээ хариуцлагатай байхгүй бол улс төрийн нам хүчнүүд бидний амьдрал дээр яаж “танц” эргэдгийг бид хангалттай харлаа шүү дээ. Дээрээс нь намуудын нэр дэвшүүлж “шахсан” хүмүүсээс нэр дугуйлах биш харин сөргүүлэн ямар хүмүүсийг хүлээж байгаа, хүсч байгаагаа илэрхийлэх шаардлагатай. Яг одоо намууд нэр дэвшигчдээ тодруулахаар ид ажиллаж байгаа үед нь бид илэрхийлэх хэрэгтэй. Бид бүгдээрээ нүүр номоороо үүнийг шахаж нэхэж болно, хүн болгон л фэйсбүүкийн хэрэглэгч байна шүү дээ. Намуудын шахсан нэрс дээр биш ямар хүнээр төлөөлүүлмээр байгаагаа нийтээрээ илэрхийлээсэй.

-Бид улс төрийн намаар дамжуулж төр улсаа байгуулах тогтолцоог эргэлт буцалтгүйгээр сонгосон. Гэтэл одоо улс төрийн намын нэр хүнд хамгийн доод түвшиндээ хүртэл унаад байна. Үүний шалтгааныг та хэрхэн харж байна вэ?

-Төлөөллийн ардчилалд хувь иргэн бүр өөр өөрийн үзэл баримтлалд тохирсон төлөөллийн байгууллага буюу улс төрийн намаар дамжуулж засаглалд оролцдог. Ардчилалд алдаа оноо олон бий. Гэхдээ энэ замаас буцах тухай ярьж болохгүй. Харин хэрхэн сайжруулж болох вэ гэдгээ л хаа хаанаа ярих ёстой. Өнөөдөр хүмүүс нам муухай, нам дагасан хүмүүс муухай гээд зугатаад байдаг болж. Нэг талаас тэгж харагдаж байгаа нь үнэн. Гэхдээ тэгэх тусам бидний оролцоогүйгээр хэдэн хүн бидний амьдралыг шийдээд байна. Нэгэнт улс төрийн намаар л дамжуулж засаглалд оролцох боломжтой байдаг юм бол тэр намуудыг цэвэр зөв, авлигаас ангид, оролцоо төлөөллийг хангасан, бодлогын нам байх ёстой гэж бид шахах хэрэгтэй байна. Түүнээс нам муухай гээд зугатахын хэрээр бидний оролцоогүйгээр тэнд хэдэн хүн бидний амьдралыг шийдээд байгааг ойлгох цаг болжээ. Бидний засаглалд оролцох боломжоор хангах төлөөллийн байгууллага нь яг энэ зарчмаар ажиллаж чадаж байна уу, зөвхөн эрх мэдэлд хүрэх гэсэн хэсэг бүлэг хүний төлөө ажиллаад байна уу гэдгийг бид хянах хэрэгтэй. 2023 онд хийгдсэн судалгаагаар улс төрийн нам хамгийн нэр хүнд муутай байгууллагаар тодорсон. Иргэдийн 80 хувь улс төрийн намуудад итгэхгүй байна. Тэгэхээр намууд ч иргэдийн итгэлийг олж авахын төлөө хичээх ёстой, дотоод ардчилал, соёл төлөвшил дээрээ анхаарах хэрэгтэй болж байгаа юм. Нийт сонгогчдын насны иргэдийн 50 хувь нь залуучууд байна. Тэдний хандлага нийгмийн хөгжлөө дагаад өөрчлөгдсөн. Гэтэл намын хөгжил нь гацчихсан. Хууль эрх зүйн хүрээнд асуудал байгаа, түүнийгээ бага багаар шийдээд явж байгаа ч намын доторх соёл хандлагыг хууль өөрчлөхгүй шүү дээ. Гишүүд нэг бүрийн бодит оролцоо, удирдлагын манлайлал л үүнийг өөрчилж чадна.

-УИХ-ын төлөөлөх чадварыг ярихын өмнө түүнийг бүрдүүлдэг улс төрийн намын төлөөлөх чадварыг ярих нь зөв юм биш үү. Ер нь ямар хүн нэр дэвших ёстой вэ, намууд яг яах хэрэгтэй байна гэж та харж байна вэ?

-Яг зөв. Бид хаа хаанаа парламентын төлөөлөх чадварыг л яриад байхаас улс төрийн намын төлөөлөх чадварыг ярьдаггүй. Улс төрийн нам гэдэг бүлгийг муухай бохир л гээд оролцохоос ч, ярихаас ч аль болох зугатааж ирсэн. Гэтэл энэ улс төр, засаглал, нийгмийн хямралын эхлэл цэг нь нам өөрөө болчихоод байна. Тэгвэл бид тэрийг өмхий ч гэсэн угааж цэвэрлэхээс өөр замгүй. Өнөөдрийн нам маргаашийн Монголын төр шүү дээ. Улс төрийн намын төлөөлөх чадвар, соёл, төлөвшил гээд бүх зүйлийг эмхэлж цэгцэлж байж бид парламентаа сайжруулах боломжтой. Нам өөрөө үүнийг ухамсарлахгүй бол сонгууль ямар ч тогтолцоогоор явсан, 126 гишүүнтэй болсон ч чанарын хувьд ямар ч өөрчлөлт гарахгүй л дээ. Дахин хэлэхэд, залуус, манай сонгогчид тун хэрсүү болсон. Тэдэнтэй хөл нийлүүлж нам хөгжиж,хэл хөл зэрэгцэж ирэхгүй бол болохгүй цаг ирсэн шүү гэдгийг хэлмээр байна.Тиймээс намууд өөрсдөө тэсч үлдэхийн тулд энэ удаад нэр дэвшүүлэх хүмүүсээ маш ихээр бодох хэрэгтэй, судлах хэрэгтэй. Яг л олон түмний төлөөлөл болох нийгмийн бүлгүүдийн төлөөллийг хангалттай оруулж ирэх хэрэгтэй. Алдагдсан итгэлийг олж авахын төлөө хичээх нь нэг талаас намд нь хэрэгтэй, цаашлаад төр засаг, улс орны эрх ашигт хэрэгтэй юм даа.

-Сонгуулийн зардал асар их өсөхөөр байгаа. Хямд төсөр аргаар сонгууль явуулах ямар боломжууд харагдаж байна вэ?

-Сонгуулийн зардлыг бууруулна гэдгийг ярьсаар өнгөрсөн жилийн өдийд Сонгуулийн тухай хуулийг баталсан. Сонгуулийн зардлыг бууруулахад том алхам боллоо гэж харж байсан. Гэтэл сонгуулийн тойргоо бүсчилж зураад энэ зорилгоосоо ухарчихлаа. Тоглоомын дүрэм биднээс шалтгаалахгүй ингээд зурагдчихсан. Намууд аль хувилбар бидэнд ашигтай вэ гээд бодоод ирэхээрээ тэр хуулийг баталж байгаа нөхөд амин хувийн эрх ашгаа тооцохоор гажуудал үүсгэдэг. Өнөөгийн парламентад байгаа дөрөв, тав сонгогдсон нөхөд одоо хуучин тойргоосоо гарах боломжгүй, харин зэргэлдээ аймгуудтайгаа нийлчихсэн тохиолдолд надад ямар боломж гарч ирэх вэ гээд тоо бодчихсон тал байгаа нь үнэн. Үнэхээр 10-20 жил энэ хүнээр төлөөлүүлээд юу ч өөрчлөгдсөнгүй гэж бодсон иргэн өөрчлөлт хийе гэхэд нөгөө тойргийн иргэн арай таньдагаар нь өнөө нөхрийг л дугуйлах гээд байгаа хэрэг шүү дээ.

Өнөөдөр хэдэн аймаг дамнаад хэдэн зуун км давхихад зардал чирэгдэл үнэхээр их байна. Намын жагсаалтад нэр дэвшигчдээсээ нам нь авах мөнгөний тоо ч тав, арван тэрбумаар яригдаж байна. Хуулиар дэнчин байхгүй ч намуудын дунд энэ тоо яригдаж байгаа нь нууц биш. Дахиад л нөгөө намуудыг хэлэх гээд байна.

Намд сонгуулийн зардлыг бууруулах хүч нь байгаа. Техник технологийн дэвшлийг ашиглаад арай өөр соёл тактикаар сонгуульдах боломж байгаа шүү дээ. Зүгээр сэтгэл байгаад санаачилга байвал олон боломж бий. Өнөөдөр гишүүд хийсэн ажлын тайлангаа тавих хуулийн хугацаа эхлээд явж байна. Зарим гишүүд сошиал сүлжээгээ ашиглаад тайлангаа тавьж байгааг би хувьдаа зөв гэж харж байна. Сонгуулийн зардлын дийлэнх хувь хэвлэл мэдээллийн зардалд зарцуулагддаг.

Сонгогчдыг хараад байхад, хэвлээд өгсөн тайланг нь хогийн саванд хийснээ чухал зүйл гэж бодоод байх шиг байна. Юу хийсэн бэ гэж асуугаад юмаа ярихаар уурлаад байдаг. Нэг талаас иргэдийн итгэл ингэж унатал өнгөрсөн хэдэн арван жил явж ирсэн байна, нөгөө талаас иргэд бид ингэлээ гээд юуг ч өөрчлөхгүй гэдгээ ухаарах цаг болсон. Харин хэн яг ямар хууль баталсан, тэр нь бидний амьдралд ямар ач тус авчирсныг нөгөө ясыг нь цайтал асуух хэрэгтэй, тайланг нь нэхэх хэрэгтэй. Ухаалаг утсаа ухаалгаар ашиглаад, тойрогт нэр дэвшиж байгаа хүмүүсээ судлаад үзээрэй гэж уриалмаар байна. Сонгуулийг зөвхөн нэг талын үйл ажиллагаа гэж харж ирсний хор уршиг өнөөдрийн бидний байгаа байдал шүү. Сонгогч та ч сонгуульд үүрэг хариуцлага хүлээх ёстой. Эс бөгөөс энэ улс төр танаас улам л алсрах болно гэдгийг хэлмээр байна.

-Ямар хүмүүст ээлтэй, ямар хүмүүст халтай сонгууль болох бол?

-Дээр хэлсэнчлэн олонд танигдсан хүмүүст боломж илүү. Залуучууд, шинэ тутам хүмүүс, эмэгтэйчүүдэд энэ боломж үнэхээр хумигдмал байгаа нь илт. Уг нь гишүүдийн тоог 126 болгоно гэхдээ төлөөллийг хангана гэсэн ч энэ байдал харагдахгүй л байна. Хүн амын 51 хувь болсон эмэгтэйчүүдийн төлөөллийг хангаагүй байхад залуучууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд гээд нийгмийн бусад бүлгийн төлөөлөл хангагдах нь ёстой наян нэг дэх асуудал болчихож. Одоо энэ маягаараа 126 гишүүний 100 нь эрэгтэй гишүүн гарахаар байна. Жагсаалтын 50 хувь нь эмэгтэй гэж байгаа ч тойрогт ердөө 14 эмэгтэйг л явуулахаар намууд төлөвлөж байгаа нь нууц биш. Тэгэхээр 13 тойрогт 14 эмэгтэй. Арван мандаттай тойрогт ганц эмэгтэй нэр дэвшигч байна л гэсэн үг. Сонгуулийн тухай хуулинд аль нэг хүйсийг нэр дэвшүүлэх доод хэмжээ нь 30 хувь байна шүү гэж зааж өгсөн нь дөнгөж тэр босгоо давуулаад нүд хуураарай гэсэн үг биш л дээ. Уг нь өнгөрсөн жилийн өдийд манай улс төрийн 10 нам өөрсдийн дотоод бодлогоороо аль нэг хүйсийн оролцоог дор хаяж 40 хувьд хүргэнэ гэж амласаны сонины хуудас нь шарлаж амжаагүй байгаа. Тэр 10 нам арвуулаа СЕХ-нд бүртгэгдсэн 25 нам дотор байгаа. Тэгэхээр тэднийг амлалтадаа хэрхэн хүрэхийг харъя гэж бодож байна. Хэвлэлүүдээр тойргуудад хэн, хэн явах тухай сонгуулийн прогноз эмэгтэйчүүдийн тоон дээрээ алдсан байх гэж л найдаж байна даа. Нээрээ, дээр хэлсэн иргэд улс төрийн намуудад итгэхгүй байна гэдэг дээр яагаад гэхэд юу гэж хариулсан гэж бодож байна?

-Юу гэж хариулсан юм бол?

-Намууд амласандаа хүрдэггүй учраас иргэд итгэхгүй байна гэсэн. Сонгуулиар амласныг нь дөрвөн жилийн дараа мартчихдаг гэж намууд боддог бол иргэд хэрсүү болсон шүү. Жилийн өмнөхийг бүр ч мартаагүй байгаа шүү гэдгийг анхааруулчихья.

-Монголчууд зөв хүнийг төрд гаргах ёстой гэдэг. Гэтэл тэр зөв хүмүүс нь мөнгөгүй байдаг. Мөнгөгүй хүмүүс сонгуульд ялах боломжгүй. Тэгэхээр яавал зөв хүмүүсийг УИХ-д гаргаж ирэх вэ?

-Бид хандлагаа өөрчлөх хэрэгтэй. Сонгууль дөхөөд ирэхээр эд нар царай алдаад ирдэг юм, гуйдаг юм гэж бидний дийлэнх боддог. Үнэхээр ч тэгдэг. Бид ч арай дээр гэж бодсондоо саналаа өгдөг, тэд мартдаг. Одоо бид ч бас алхам хийдэг болох хэрэгтэй. Яг үнэндээ биднийг төлөөлж чадах сэтгэлтэй, зүтгэлтэй зөв хүмүүст мөнгө байхгүй. Өнөөдрийн улс төрийн тоглоомын дүрмээр тоглож чадахгүй. Нүүрсээр мөнгө олохгүй, зээлийн сангуудаас мэдээлэлд ойр гээд мөнгө авдаггүй. Энэ төр улсаа байгуулах үйл явц бол бидний үүрэг учраас хэн над дээр ирэх вэ гээд хүлээж суулгүй, хэн шиг хүнийг дэвшүүлбэл танай намд саналаа өгөх вэ гэдгээ илэрхийлж сурах хэрэгтэй. Намууд санал их авч, суудлын тоогоороо төр засаг байгуулах эрхээ авдаг. Тиймээс тэдний чих зөөлөн байх энэ үед бид хэлэх хэрэгтэй. Нөгөө талаас “дүлий” энэ намуудыг иргэдээ сонсдог болгох хэрэгтэй. Бид улс төрийн боловсрол, иргэний боловсролоо нэмэгдүүлэх шаардлагатай.

Бид энэ чиглэлд хэдий чинээ харанхуй байна, намууд тэр хэрээр наадаж байна шүү дээ. Бид өөрсдөө УИХ-ын гишүүн хүний хийх ёстой үүргийг ч мэдэхгүй, сургуулийн дээврийн зардал, аар саар юм нэхсээр байгаад үндсэн том бодлогын өөрчлөлтийг тэд хийхгүй аргацааж ирлээ. Тийм ажил хийж байгаа хүмүүсээ үнэлж, ялгаж салгаж чадахгүй. Орон нутгийн сонгуулийн ач холбогдлоо мэдэхгүй, ирцэндээ ч хангалттай хүрэхгүй явсаар өнөөдөр ямар аймаг, ямар хотод амьдарч байгаагаа хар л даа. Тэгэхээр бид яг энэ мөчид улстөрчид ингээд байна гэхээсээ бид юуг хийж чадах вэ гэж асуувал өөрчлөлтийг илүү түргэн авчрах юм шиг санагдах болсон шүү. Сонгуулийн өдөр эртхэн очоод саналаа өгчих хэсэг байхад орой болтол нэг санал хэдэн төгрөг болох бол гээд хүлээдэг хүмүүс бий болсон. Энэ бүхэн өнөөдөр бидний амьдралыг чөтгөрийн тойрогт оруулсан шүү. Таны саналыг мөнгөөр авч байгаа хүмүүс бол таны ирээдүйг юугаар ч худалдахад бэлэн хүмүүс гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Тиймээс өөрийг чинь үнэ цэнтэй байлгах тэр эрхэнд чинь мөнгөөр халдахыг хэнд ч битгий зөвшөөр. Тийм оролдлого хийж байгаа хүмүүсийг төрд гаргавал тэр аргаараа бүгдэд хандах этгээд гэж хар жагсаалтадаа бичээд аваарай. Ингээд өөрийн зүгээс нэг алхам хийхэд, дараа дараагийн олон шат урагшлах боломж гарч ирнэ гэж хэлмээр байна даа. Нэг үеэ бодвол юмс сайн тал руугаа эргэж байгаа гэж санагддаг. Ядаж итгэхийг хүсдэг.

Өнгөрсөн хугацаанд бидний алдаа бол улс төрийн намын төлөвшлийг өөрт нь даатгаж үлдээсэн явдал. Энэ алдаагаа засаж, намыг төрөөс санхүүжүүлэх, үүрэг хариуцлагыг санхүүжилттэй холбосон гээд олон чухал өөрчлөлтүүд хийгдсэн. Гэхдээ энэ бүх өөрчлөлтийг хэрэгжүүлэх нь нам. Харин ямар тохиолдолд энэ боломжтой вэ гэвэл олон нийтийн хяналт дор. Тэгэхээр иргэдийн улс төрийн боловсролыг нэмэгдүүлэх тал дээр л ажиллах шаардлага гарч байна. Гэтэл улс төрийн боловсрол олгох хамгийн том платформ бол улс төрийн нам өөрөө байдаг. Шинэ хуулиар улс төрийн боловсрол олгох, нийгмийн бүлгийн төлөөллийг хангахыг үүрэгжүүлж, хариуцлагыг санхүүжилттэй нь холбож өгсөн нь хамгийн том амжилт гэж харж байна. Гэхдээ хариуцлагын механизмыг сайжруулах шаардлага байгаа юу гэвэл байгаа. Ингээд харахаар бүх зангилаа нам руу чиглэж байгаа биз. Тэгэхээр нэг талаасаа намууд хичээж нөгөө талдаа иргэд бид ч хичээх ёстой. Тэр ч утгаараа олон жил улс төрийн тойм нийтлэл бичиж ирсэн миний хувьд улстөрчтэй үзэлцээд байсан аргаа өөрчилж, иргэдэд улс төрийн мэдлэг боловсрол олгох чиглэлд ажиллаж байна даа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Сонгуулийн өмнө хөрөнгө мөнгө зарсан том төслүүдийг эхлүүлэхгүй байхыг уриалж байна DNN.mn

УИХ-ын сонгууль хаяанд ирсэн энэ өдрүүдэд эрх баригч намынхан элдвийн санаачилгууд их гаргаж байна. Мега төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлэхийн тулд их хэмжээний мөнгө гаргах бололтой. Үүний нэг нь малчдыг хоршоожуулж, санхүүжүүлэх хөдөлгөөнийг орон даяар өрнүүлж байна. Таван их наядын төсөвтэй энэ ажил “Шинэ хоршоо хөдөлгөөн” нэртэйгээр сүрхий идэвхжив. Бүхэл бүтэн улсын төсвийг тав хуваасны нэгтэй дүйцэхүйц асар их хөрөнгийг малчид руу цацах гэж байна. Уг нь сонгууль өнгөртөл иймэрхүү их хэмжээний мөнгөн дүнтэй томоохон төсөл хөтөлбөрүүд, шинээр гаргах бондуудыг зогсоомоор байгаа юм. Яагаад гэвэл сонгуульд хэн ялах нь тодорхой биш шүү дээ. Та нар ялагдвал яах вэ. Ялсан нам та нарын ажлыг үргэлжлүүлэн хийх баталгаа бий юү.

С.Баярын Засгийн газрын үед 2008 онд “Атрын III аян”-ыг сүр дуулиантай эхлүүлж байсан даа. Тэр үед тэнгэр газрыг нийлтэл хөдөлж байв. Тэгэхэд бид “Сонгууль дуустал энэ аяныг дагаж хөөрцөглөхөө азнаж хашир байцгаах хэрэгтэй” гэж ард түмэнд уриалж байсан. Яг өнөөдрийнх шиг сонгуулийн өмнө амлаж эхлүүлж байсан тэр ажил С.Баярын сонгуулийн шоу болж дуусахыг мэдэж байсан болохоор сонгогчдод сануулж байв. Тэр нь ч үнэн байжээ гэдгийг монголчууд дараа нь ойлгоцгоосон байх. Түүхэнд байхгүй хувьсал авчрах юм шиг л жигтэйхэн саагиж байсан “Атрын III аян” газар тариалангийн салбарыг доривитой хөгжүүлж чадаагүй. Ядаж л газар тариалан эрхлэгчдийн тоо нэмэгдсэн бил үү. Монголчууд хүнсний ногоо, улаанбуудайн дотоодын хэрэгцээгээ өөрсдөө бүрэн хангаж чадсан юм уу. Жинхэнэдээ хуучин тариалан эрхэлдэг байсан нөхдүүд яг л тэр тарьдаг га талбайдаа өмнөх шигээ ногоо цагаагаа тарьсаар л байна. Өнөөдөр МАН тариаланчидаа яаж хаяж гэмт хэрэгтэн мэтээр цоллож байгааг та бид харж байна.

“Шинэ хоршоо хөдөлгөөн”-ийг харахад маш их хөрөнгө хаяж байгаа нь хүн бүхний өмнө ил байна. Сонгуулийг угтан хоршоог сурталчлуулахаар сум бүрт хоёр ухуулагч ажиллаж байгаа гэж дуулдсан. Монгол Улс 330 сумтай гэхээр 660 ухуулагч томилогдсон гэсэн үг. Адаглаад л тэдний очоод байрлах газар, хоол хүнс, замын зардал, өдрийн цалин, томилолт зэргийг тооцвол бага мөнгө гарахгүй нь лавтай. Эрх баригчдын ярьж байгаагаар нэг хоршоо дээд тал нь хоёр тэрбум төгрөгийн зээл авч болно гэсэн. Хоршоонд нэгдсэн нэг малчинд багадаа 20 саяын зээлийн эрх үүснэ. Харин 200-1000 малтай бол 30-50 сая төгрөгийн зээл авах боломжтой. Ингэхдээ Зээлийн батлан даалтын сангаар малчин өрхүүд 90-100 хувь батлан даалт хийлгээд зургаан хувийн хүүтэй хөрөнгө оруулалтын зээл авахыг зөвшөөрнө гээд байгаа. Малчид авсан зээлээрээ нэгдэж, түүхий эд бүтээгдэхүүндээ анхан шатны боловсруулалт хийгээд нэмүү өртөг шингэсэн үнээр зах зээлд нийлүүлснээр энэ хөтөлбөрт зориулах таван их наяд төгрөг арав дахин өснө гэсэн төсөөлөл хуульд тусгагдсан. Тийм болохоор малчид зүгээр мөнгө өгчих юм шиг санах хэрэггүй. Энэ бол өр, зээл шүү. Дарга нарыг зүгээр өгч байгаа дээр нь гээд ямар ч тооцоололгүй авчихав даа. Хожим үүсэх эрсдэлээ тооцохгүйгээр баахан мөнгө зээлж аваад өрөнд орох вий. Энэ мөнгөтэй, мөнгөгүй малчид малаа маллаад амьдарч болох л байлгүй. Сонгуульд ялах гэсэн дарга нарын “Та нарын зээлийг төр батлан даана. Тэгэхээр боломж олдсон дээр нь зээл ав. Өдрөөс өдөрт мөнгөний ханш унаж байхад зээл авбал хожино” гэх ятгалга цаагуур чинь их явж байна лээ шүү. Зүв зүгээр байж байгаад гэнэт хөөрцөглөж дарвиад сонгуулийн дараа банкны өрөнд орчихоод сууж байв даа.

Хэрэв МАН-ын яриад байгаа энэ бүх гоё ажлууд үнэн зөв юм бол сонгуулийн дараа хөдөлгөсөн дээргүй юу. Мэдээж сонгуульд ялах юм бол хийчих байх гэж горьдож байна. Гэхдээ тэдний туйлын зорилго сонгуульд ялах байдаг болохоор УИХ-д гарсныхаа дараа мартчихдаг, богинохон ой санамжтай улс. Сонгуульд ялсныхаа маргааш юу ч хийхээ больдгийг бид мэднэ. Ямар өнөөдөр анх удаа сонгууль болох гэж байгаа биш.

Бүхэл бүтэн найман удаагийн сонгуулийн туршлага монголчуудад байгаа. Хатуухан хэлэхэд, сонгуульд ялахын тулд юу ч гэж амлаж чаддагийг бид мэднэ. Дөрвөн жилийн өмнө ард түмний саналыг авахдаа ямар гоё, гоё амлалтууд өгч байсныг сана л даа. Найман жилийн өмнө амлаад байсан “Эгийн голын УЦС”, “Тавдугаар цахилгаан станц”, “Нефтийн үйлдвэр” гээд мега төслүүд өнөөдөр байна уу. Томсгосон тойргоор явагдах энэ удаагийн сонгууль асар их зардалтай. Мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй хүмүүс сонгогдох нь тодорхой. Эрх баригчид сонгуульд ялахын тулд уутаа гөвчих вий дээ. Улсаа дампууруулчихаад сонгуулийн дараа амьдрахын эцэсгүй орон болох вий. Сонгууль болоод амьдрал дуусчихгүй. Сонгуулийн дараа бид ямар ч засагтай байсан амьдрал үргэлжилнэ гэдгийг санах хэрэгтэй.

Ер нь сонгуульд ялж л байвал бусад нь хамаагүй юм шиг эх орноо хорлодгоо одоо хэдүүлээ больцгооё. Та нар заавал ялах ч албагүй. Ялсан ч, ялагдсан ч Монголдоо л амьдарна шүү дээ. Монгол Улсаа хөгжүүлэхийн төлөө яагаад сэтгэл зүрхээ зориулаад зүтгэж болдоггүй юм бэ.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Н.Гансүх: Энэ удаагийн сонгууль залуучууд, эрдэмтэн судлаачдад халтай DNN.mn

АН-ын Нарийн бичгийн дарга, Төрийн удирдлагын доктор Н.Гансүхтэй ярилцлаа.

-Нийслэл хот үнэт цаас гаргах тогтоолыг өнгөрсөн долоо хоногт баталлаа. Үүнд сөрөг хүчний хувьд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Улаанбаатар хотын бонд гаргах санаачилга 2023 онд буюу Д.Сумъяабазарын үеэс эхлэлтэй. Тухайн үед нийслэлийн удирдлагууд СЗХ-нд бонд гаргах хүсэлтээ хүргүүлж байсныг санаж байна. Яагаад бонд босгох шаардлага үүсэв гэдгийг эхлээд харах ёстой л доо. Жилээс жилд Монгол Улсын төсөв данхайж байгаа. Энэ нь захиран зарцуулах дарга нарын эрх мэдэл нэмэгдэж байна гэсэн үг. Нийслэл хотын 2024 оны төсөв түүхэнд байгаагүйгээр нэмэгдэж, хоёр их наяд давлаа. Өөрөөр хэлбэл, урьд өмнөх хотын дарга нарын бүтэн жилд зарцуулдаг байсан төсвөөс хэд дахин их байна. Гэтэл энэ нь одоогийн хотын дарга нарт хангалтгүй санагджээ. Дахиад бонд босгох тухай асуудал ярьж байна. НИТХ-ын дөрөвдүгээр сарын 29-ний ээлжит бус 19 дүгээр хуралдаанаар дотоод, гадаадаас бонд босгох тухай асуудлыг баталлаа. Зээл босгох үндэслэл нь эрчим хүчний эх үүсвэрийг нэмэгдүүлэхэд чиглэх юм байна. Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын төслийг хэрэгжүүлэхэд 553 сая ам.долларын санхүүжилт шаардлагатай гэж үзжээ. Нэг жил хүрэхгүй хугацаанд нийслэл хотын бүх удирдлагууд солигдох гэж байгаа энэ эгзэгтэй үед дараагийн дарга нартаа өр үлдээж байгаа нь харамсалтай. Ер нь сонгуультай жил маш олон төсөл эхэлдэг. Тэр нь төсөвтөө дарамт болдог. Урт хугацааны төлөвлөлт байхгүй явж байгаагийн жишээ юм. Д.Сумъяабазарын үед бонд гаргах гэж байхад нь иргэд эсэргүүцээд татаж байсан шүү дээ. Одоо дахиад л зүтгүүлж байна.

-Энэ удаад дотоодоос 500 тэрбум, гадаадаас 700 сая ам.доллларын бонд босгоно гэж байсан. Ер нь манай бондууд ихэвчлэн гадагшаа чиглэдэг. Харин дотоодоосоо босгох бондоос манай бизнесийнхэн хэрхэн үр өгөөж хүртэх боломжтой вэ?

-Бонд бол бага хүүтэй өрийн бичиг. Илүү баталгаатай гэсэн үг. Тэр баталгааг нь нийслэл өөр дээрээ гаргаж байгаа. Нийслэл маш их хэмжээний орлого олдог болсон. Урьд өмнөхөөсөө илүү захиран зарцуулж байгаа.

Өнөөдөр банкны хүү, инфляци өндөр байна. Харин бонд хадгаламжийн хүүнээс 3-7 хувь өндөр байдаг учраас иргэд маань бонд авах хандлага нь түлхүү. Бонд буюу үнэт цаасны зорилго нь аливаа нэг төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд тэндээсээ ашиг олох. Тэндээсээ хүмүүст ногдол ашиг хүртээдэг. Бонд бол хувьцаа шиг өдөр болгон арилжиж болдог зүйл биш учраас 1-2 жил түгжээтэй байна гэсэн үг. Хүү нь ч тогтвортой байдаг. хадгаламжийн хүүнээс өндөр учраас инфляцид идэгдээд байгаа хүүнээсээ илүү өндөр ашиг хүртэхийн тулд бонд авч байгаа.

Монгол Улсын өр жилээс жилд нэмэгдэж байна. 2016 онд МАН засаглаж эхэлснээс хойш есөн удаа бонд гаргасан байгаа юм. “Мазаалай”, “Хуралдай”, “Гэрэгэ”, “Сэргэн мандал”, “Номад”, “Сенчури-1”, “Сенчури-2”, “Сенчури-3”, “Сенчури-4” зэрэг бондууд гаргасныг ард түмэн тэр бүр мэддэггүй. Ер нь нийслэл хот бонд гаргахдаа улаанбаатарчуудаасаа асуух ёстой. Гэтэл эрх баригчид нийслэлийнхээ 45 төлөөлөгчөөс ч асуухгүйгээр бие даан шийдээд байгаа нь өрөөсгөл юм. Өнөөдөр нийслэл хотод нийт хүн амын 50 хувь нь амьдарч байна. Тэгэхээр Улаанбаатарын асуудал гэдэг бол Монгол Улсын 50 хувь нь гэсэн үг. Үүнийг зөвхөн намын бүлэг дээрээ юмуу хэн нэгэн эрх мэдэлтэй дарга шийддэг тогтолцоо руу очоод байгаа нь данхар төр, даргыг хамгаалдаг байсан хуучин хаалттай нийгэм рүү ухарч байгаа үзэгдэл юм.

-Эдийн засагч хүний хувьд татварын асуудал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

Эрх баригч намынхан нэг ч хувийн татвар нэмэхгүй, зээлийн хүүг нэг хувь болгоно гэж амлаж байсан. Гэтэл иргэд асар их татвар төлж байна. Нийгмийн даатгалын шимтгэл, ХХОАТ, НӨАТ зэрэг. Жирийн иргэн нэг сая төгрөгийн цалингийнхаа 350 мянган төгрөгийг татварт шууд өгч байна. Дээрээс нь нийслэлийн татвар нэмэгдэнэ. Худалдан авалт, хоол хүнс, үйлчилгээ гээд бүх зүйлээс нэг хувийн татвар авдаг байсан бол одоо шууд хоёр хувь болж өссөн. Хогны төлбөр бас 50 хувь нэмэгдсэн. Татвар нэмэгдэхийн хэрээр ажил нь сайжрах ёстой. Гэтэл нийслэл хот өнөөдөр замаа ч олигтойхон засч чадахгүй, тоос шороондоо дарагдсан байна. Сонгуулийн жилд улстөрчид одоо хий хоосон амлалтууд их өгдөг. Ингэснээр улсын эдийн засагт хүндрэл учирна. Үүний дарамт Монголын ард түмний нуруун дээр ирдэг. Ямар ч дарга хариуцлага хүлээдэггүй. Тэд гоё зүйл яриад өнгөрдөг.

-Төрийн хэмнэлтийн тухай хуультай болсон. Энэ хуулиар татвараа нэмэхгүйгээр хэмнэх боломжтой юу?

-Ер нь сайн парламент яаж ажилладаг вэ гэхээр “Төрийн мөнгө гэж байхгүй шүү. Энэ бүгд ард түмний хөрөнгө. Бид ард түмний мөнгөнөөс нэг төгрөгийг ч хүртэл хяналттай зарцуулна” гэдэг байх ёстой. Манайд өнөөдөр хэмнэлт гэдэг үгийг хэлдэг нэг ширхэг ч дарга байхгүй. Төсвийн хэмнэлтийн тухай хууль гаргасан боловч жил бүр алдагдалтай төсөв баталж байгаа. Орлогоо хэт өндрөөр төсөөлдөг. Жил бүр манайх урсгал зардалдаа асар их хэмжээний мөнгө төлдөг орон. Ерөнхийлөгчийн төсөв хүртэл хэд дахин нэмэгдсэн. Ард түмэн улам ядуу, дарга нар цулайтлаа баяжиж байна. Өнөөдөр Монголд хиймэл оюун ухаан, сансрын технологи, аялал жуулчлал, инноваци, үйлдвэрлэл, авто зам, хурдны зам, хурдны галт тэрэг аль нь ч байхгүй. Зөвхөн хулгай бас дахин хулгай нүүрлэсэн.

-Ер нь татварын дарамтаас болж хувийн хэвшил томорч чаддаггүй. Бас цалингаа нэмж дийлдэггүй. Тэгэхээр төр хувийн хэвшлийг бодлогоор хэрхэн дэмжих шаардлагатай вэ?

-Олон улсад бизнес, төр хоёр тусдаа байдаг. Холилдож огт болохгүй. Гэтэл Монгол Улсад төрийн дэмжлэггүй бол ямар ч бизнес рүү орж чаддаггүй. Тэгш бус өрсөлдөөний зарчим руу орсон. Зээл авсан иргэдийн мэдээллийг харахад давхардсан тоогоор 4.5 сая зээл байна. 18-аас доош насны хүүхдүүдэд хуулиараа зээлийн эрх үүсэхгүй. Тэгэхээр нэг хүн нэгхэн газар зээлтэй биш, 2-3 зээлтэй байна гэсэн үг. Өнөөдөр Монголд бизнес эхлүүлээд хөл дээрээ босно гэдэг асар хүнд. Жижигхэн аж ахуйн нэгж, 1000 хүнтэй аж ахуйн нэгж яг адилхан татвар төлж байгаа юм. Дээрээс нь төрийн ажил хийдэг, тендер авдаг компаниуд л томордог. Зөвхөн мөнчгөрөөрөө гарч ирсэн компаниуд томрох ямар ч эрх зүйн орчин байхгүй. Өнөөдөр татвар, нийгмийн даатгалд өргүй нэг ширхэг ч компани алга. Шууд данс хаачихдаг. Тэгэхээр чинь ямар ч мөнгө олох боломжгүй. Ер нь ашиг олж, асуудлыг шийдэхийн тулд бизнес хийдэг. Тэгвэл Монголд өрөө дарахын тулд бизнес хийж байна. Бизнесийнхэнд дарамт асар ихтэй. Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар татан буугдсан боловч бүх байцаагч нь яаман дээрээ байгаа. Яг өмнөх шигээ шалгалтаа адилхан хийгээд, хяналтаа тавиад улаан хуудсаар компанийн үйл ажиллагааг зогсоогоод явж л байгаа. Олон улсад компани байгаль орчинд ноцтой хор хохирол учруулах юм уу иргэдийн амь насанд халдаагүй тохиолдолд санхүүгийн торгууль тавиад явдаг. Манайх шиг шууд хаадаг балмад ажиллагаа ака буу барьсан газарт л байгаа байх. Харин хууль засагладаг оронд байхгүй. МҮХАҮТ-аас гаргадаг судалгаагаар манай улсад жил ирэх тусам бизнесийн орчин хумигдаж байгаа. Шударга өрсөлдөөн байхгүй.

-АН-ын өмчит компаниудыг хувьчлахыг дэмждэг. Тэгэхээр төрийн өмчит компаниудыг яаж, ямар замаар хувьчилж, бизнесийн орчныг томруулах вэ?

-Төрийн өмчит компани ашигтай ажилладаг нь маш ховор. Төр өөрөө өмчтэй болоод ирэхээрээ тэгш бус бизнесийн зарчим руу ороод ирдэг. Төр гуравхан зүйлийг хийх ёстой. Нэгдүгээрт, иргэдийн эрүүл мэнд, амь насыг хамгаалах үүрэгтэй. Хоёрдугаарт, хувийн өмч хөрөнгийг хамгаалах ёстой. Гуравдугаарт, хувийн хэвшил хийж чадахгүй батлан хамгаалахын болон дэд бүтцийн салбаруудаа хийх ёстой. Бусад бүх зүйлийг хувийн хэвшил хийх хэрэгтэй. Ингэснээр зардал багасна. Үйлчилгээ сайжирна. Өрсөлдөөн нэмэгдэнэ. Иргэд хожино. Төр оролцоод байна гэдэг бол халамжийн систем буюу хаалттай улсын тогтолцоо руу яваад байна гэсэн үг. АН бол баруун төвийн үзэл баримтлалтай, эрх, эрх чөлөөг дээдэлдэг. Мөрөөрөө хөдөлмөр хийгээд, бизнес явуулж байгаа хүмүүст төр бага саад болж, төрийн эрх мэдлийг хязгаарлах ёстой. Хувийн хэвшилд боломж олгох нь зөв.

-Монголд доллар олж ирэх ямар боломжууд байна вэ. Яавал ам.долларын ханшийг 2000 руу оруулах уу?

-Монголд хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр орж ирж байгаа бүх мөнгө төв банкинд гацдаг. “Эх үүсвэрээ тайлагна. Мөнгө угаах гэж байна” гэдэг. Сая Баялгийн сангийн тухай сүрхий хууль батлагдлаа. Гэтэл Монголд гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг орд газрын 20-иос дээш хувийг эзэмшиж болохгүй. Гадаадын иргэд газар эзэмшиж болохгүй гээд хориглоод байдаг. Юунд итгэж хөрөнгө мөнгөө оруулах юм бэ. Мөнгө нь орж ирэхээр банкаараа авч чадахгүй. Энд яг ямар бизнесийн орчин байгаа юм бэ. Үүний оронд хоёр цаг 30- хан минут нисээд Хонгконг юм уу Сингапурт очиход бүх юм нээлттэй. Мөнгөтэй л хүн бол Дубайд очиход тухайн улсын иргэнтэй адилхан хууль эрх зүйн орчин нээлттэй. Гэтэл манайд хөрөнгө оруулж ирэх боломж асар хомс. Ам.долларын ханш бууруулъя гэвэл төгрөг чадамжтай болох хэрэгтэй. Бид юу ч үйлдвэрлэхгүй байна. Валютаа гадагшаа урсгаж байна. Монгол хүний оюун санаа орсон нэмүү өртөг шингэсэн ямар ч бүтээгдэхүүн алга. Бүгдийг гаднаас худалдан авч байгаа цагт ам.доллар урсаад л байна гэсэн үг.

-Энэ удаагийн сонгууль томсгосон тойргоор явагдана. Судлаач хүний хувьд нам, эвслүүд ямар тактикаар өрсөлдвөл гарч ирэх боломжтой гэж харж байна вэ?

-Энэ удаагийн сонгууль маш ойлгомжгүй. Дээрээс нь залуучууд, эрдэмтэд, шийдвэр гаргах түвшинд ажиллах хүмүүст маш халгаатай сонгууль. Тэр дундаа залуу хүмүүс танигдах бүр ч боломжгүй. Жишээлбэл, Архангай аймагт насаараа амьдарсан хүн Баянхонгорт очоод “Намайг сонгоорой” гэхэд хэн ч дугуйлахгүй. Тэрэнтэй адилхан өөр нэг захын аймагт байгаа хүн зэргэлдээ аймагт очоод санал ав гэдэг бол зөвхөн мөнгөтэй хүмүүст зориулсан гарааны боломж. Мөнгөтэй хүмүүс нисдэг тэргээр дамжиж буугаад олон мянган ухуулагч ажиллуулаад бүх телевизийн цагийг худалдаж авбал танигдахад амар. Дуучид, бөхчүүд, олны танил попордог улсуудад аятайхан сонгууль. СЕХ-ноос гаргасан сонгуулийн зардлын доод хэмжээгээр 1.5 тэрбум төгрөг зарцуулна гэж байгаа. Ийм мөнгөтэй залуу хүн байх юм бол аль нэг улсын арал дээр хаус худалдаж аваад тэндээ амьдарсан нь дээр байх. Сонгуульд оролцож сонгогдох магадлал нь байхгүй. Ийм шударга бус, ардчилсан бус сонгуулийн сонголт руу шахаад оруулчихлаа. Эрх баригчид сонгуулийг баасан гаригт зохион байгуулахаар товложээ. Залуучууд амралтын өдрүүдийг далимдуулаад хөдөө, гадаа салхинд гардаг шүү дээ. Энэ нь сонгуулийн ирцэд нөлөөлж л таарна. Тэгэхээр залуучууд хувь заяаныхаа эзэн болж хариуцлагатайгаар сонгуулиа өгөх ёстой. 3.5 сая хүний амьдралыг сонгуулийн насны 1.3 сая хүн шийдэж байна. Өөрийнхөө итгэл үнэмшлээр сонголтоо хийх хэрэгтэй. Цагаан сонгууль хийж огт болохгүй. Тэгэх юм бол эрх баригч юмуу олон санал авч байгаа намдаа өгч буй шууд тогтолцоо. Тиймээс заавал хоёр, гуравдагч намыг сонгоорой. Тэгж чадвал тогтвортой Засгийн газартай, сайн сөрөг хүчинтэй болно. Монголын ард түмэн хэрсүү учраас сонгуулиа идэвхтэй өгөх хэрэгтэй

мэдээ цаг-үе

Баянхангай суманд сайжруулсан түлшинд 3 хүүхэд угаартаж, 2 нь газар дээрээ нас баржээ DNN.mn

Иргэд шахмал түлшинд угаартаж, амиа алдсан харамсалтай хэргүүд ар араасаа гарсаар байна. Өнгөрсөн сард Сонгинохайрхан дүүрэгт нэг гэрт 10 хүн угаартаж амиа алдсан. Тэгвэл 4 дүгээр сард энд тэнд хэд хэдэн хүн угаартаж амиа алдлаа. Он гарснаас хойш нийт 932 хүн угаартаж, 20 хүн нас барсан талаар албан эх сурвалжийн өгсөн мэдээлэл бий. Энэ нь зөвхөн Улаанбаатар хотод бүртгэгдсэн хэрэг. Харин сүүлийн үед орон нутагт ч иргэд угаартаж, нас барсан тохиолдлууд гарсаар байна. Тухайлбал, 4 дүгээр сарын 2-ны шөнө Төв аймгийн Баянхангай суманд гурван хүүхэд гэртээ угаартаж, хоёр нь газар дээрээ нас барсан харамсалтай явдал болжээ. Энэ талаар бид тус суманд очиж сурвалжиллаа.

Баянхангай сум бол хүмүүсийн сайн мэддэг Атарын сангийн аж ахуй билээ. Сумын төв нь төв зам дагуух гуанзнуудаас хойш таван километр зайтай. Биднийг сумын төв рүү явж байхад зам зуур автомашин нь эвдрээд зогсчихсон өсвөр насны гурван хүүхэд, нэг ахимаг насны эмэгтэй таарав. Энэ айл Баянхангай сумынх аж. Ахимаг насны эмэгтэй “Манай машин эвдэрчихлээ. Энэ гурван хүүхдийг сумын төв рүү дөхүүлээд өгөөч” гэв. Бид ч гурван хүүхдийг аваад сум руу хөдөллөө. Зам зуур манай машинд суусан хүүхдүүд хоорондоо ангийнх нь найз угаартаж, нас барсан талаар ярив. Сонирхоод асуутал “Саяхан манай суманд гурван хүүхэд гэртээ угаартаж, хоёр нь нас барсан. Тэр нас барсан хоёр хүүхдийн нэг нь манай анги” гэв.

Бид тэр хүүгээс “Чи хэддүгээр анги вэ. Хэдэн настай вэ” гэж асуутал “Би 16-тай. 11 дүгээр ангид сурдаг” гэж байна. Угаартаж нас барсан охин хичээл сурлагадаа гайгүй, нийтэч зантай гэдгийг ангийнх нь хүүхэд хэллээ.

Бид хүүхдүүдийг гэрийнх нь үүдэнд хүргэж өгөөд, зорьсон айлаа сурагласаар очив. Хашааных нь үүдэнд очоод хартал гэр нь эзгүй, цоожтой байлаа. Энэ эзгүй айлын баруун талын онгорхой хаалгатай хашаан дотор нэг эмэгтэй ойр орчмоо цэвэрлэж байгаатай таарлаа. Түүнээс хажуу айлд нь болсон явдлын талаар лавлав. Тэрээр “Нэлээд хэд хоногийн өмнө болсон хэрэг. Бид яг тэр үеэр Улаанбаатар хот руу явчихсан байсан. Гэртээ ирээд л манай хөршийн хүүхдүүд угаартаж нас барсан гэдгийг мэдсэн. Одоо ээж, аав нь том охиноо эмчлүүлээд хотод байгаа юм билээ. Хоёр бага охин нь өнгөрсөн. Бидэнд өөр мэдэх зүйл алга байна” гэлээ.

Дараа нь бид амиа алдсан 16 настай охинд хичээл ордог багштай уулзаж, зарим зүйлийг тодрууллаа.

“ХОРИОТОЙГ НЬ МЭДСЭЭР БАЙЖ ҮНЭ НЬ ХЯМД БОЛОХООР ШАХМАЛ ТҮЛШ ТҮЛДЭГ”

-Танай суманд хүүхдүүд угаартаж, амиа алдсан гэх мэдээлэл байна. Энэ үнэн үү?

-Үнэн. Тийм хэрэг саяхан гарсан. Амиа алдсан нэг охин нь манай сургуулийн 11 дүгээр ангийн сурагч байсан.

-Яг хэзээ болсон явдал вэ. Та санаж байна уу?

-Санаж байна. 4 дүгээр сарын 2-нд болсон. Бид тэр үед сум орон нутгийн удирдлагуудтай хамт хаваржилтын нөхцөл байдал гээд малчидтай уулзаад явж байсан. Ийм хэрэг боллоо гээд бүгд буцаад сумандаа ирцгээсэн. Харамсалтай нь хоёр хүүхэд өнгөрчихсөн байсан.

-Угаартаж амиа алдсан гэдэг нь тогтоогдсон байх, тийм үү?

-Шинжээчийн дүгнэлт нь эцэслэгдэж гарсан эсэхийг мэдэхгүй байна. Гэхдээ урьдчилсан байдлаар угаар таж нас барлаа гэдэг мэдээллийг холбогдох хүмүүст нь өгсөн байна лээ.

-Гурван хүүхэд угаартсан гэдэг мэдээлэл байгаа шүү дээ. Нэг нь 16 настай, танай сургуулийн 11 дүгээр ангийн охин байж. Нөгөө хоёр нь ямар хүүхдүүд байсан юм бол?

-Эгч дүү гурвуулаа гэртээ байсан юм билээ. Том нь 18 настай. Дундах нь манай сургуулийн охин, 16 настай. Харин бага нь бүр нялх хүүхэд, хөөрхий. Хоёр настай байсан. Ийм гурван охин гэртээ байж байгаад угаартсан нь харамсалтай. Том нь азаар амьд гарсан. Одоо Улаанбаатар хотод эмчлүүлж байгаа байх. Гэхдээ нэлээд хүнд байна гэж дуулдсан. Нөгөө хоёр охины хувьд тэр орой нас барсан юм билээ.

-Нэг сумын хүмүүс болохоор тэр хүүхдүүдийн ээж, аавыг нь таних байх. Сумын төвд байдаг хүмүүс үү. Ямар ажил эрхэлдэг юм бол?

-Бүр сайн танихгүй ээ. Гэхдээ мэдэлгүй яах вэ, нэг нутаг усны хүмүүс юм чинь. Ээж, аав нь залуу хүмүүс. Одоо гуч гаруйхан настай л хүмүүс. Ээж нь манай сумын цэцэрлэгт туслах багшаар ажиллаж байгаад саяхан гарсан юм билээ. Аав нь нутгаасаа хол, Улаанбаатар хотод ажил хийдэг сураг сонсогддог. Амьдралынхаа төлөө таарсан ажил болгоныг л хийдэг юм шиг байна лээ.

-Яагаад гурван хүүхдээ харах хүнгүйгээр гэрт нь үлдээчхээд явсан юм бол. Ээж нь тэр үед байхгүй байсан юм болов уу?

-Цаад шалтгааныг нь би сайн мэдэхгүй. Амьдралынхаа төлөө ажил төрлөө хийцгээгээд л явдаг байсан байх. Гэр бүлийн хувьд багагүй асуудалтай юм шиг байна лээ. Хүүхдийн эрх ч зөрчигдөж байсан байж магадгүй. Сумын хамтарсан хурал гэж болдог. Тэр үеэр энэ гэр бүлийг сум, орон нутаг анхааралдаа авахгүй бол болохгүй. Учир нь гэр бүлийн хувьд тогтворгүй харилцаатай гэж хэлж байсныг сонссон.

-Тогтворгүй гэдэг нь юу гэсэн үг юм бол?

– Аав нь 14 хоног ажиллаад, 14 хоног гэртээ байдаг. Ийм ажлын хуваарьтай болохоор гэр бүлийн харилцаа тогтворгүй болж эхэлдэг. Олон залуу гэр бүл үүнээс болоод хөндийрдөг шүү дээ. Яг л тэр жишээ энэ гэр бүлд тохиолдсон байх.

-Яагаад энэ гэр бүлийг онцлон анхаарах шаардлага үүссэн юм бол?

-Гэр бүлийн хувьд бага сага асуудал байсан юм шиг байна лээ. Хүмүүсийн амьдралд тэр бүр оролцох эрх бидэнд байхгүй шүү дээ. Гэхдээ ээж нь гурван хүүхдээ үлдээгээд мөн л Улаанбаатар хот руу явчихдаг гэж сонссон. Аав нь бас Улаанбаатар хотод ажилладаг. Эцэг, эх нь ингээд явчихаар ард нь энэ хүүхдүүд харах хүнгүй үлдчихээд байна. Тэр дундаа хамгийн бага охин болох хоёр настай хүүхэд энэ гэр бүлийн төрсөн охин биш. Ээжийнх нь дүүгийнх нь охин. Тиймээс энэ гурван хүүхдийг анхаарах шаардлагатай гэдгийг хэлсэн. Харамсалтай нь гэнэт ийм явдал болчихлоо. Ер нь орон нутагт гэр бүлийн их том асуудлыг хөндөж ярих цаг болсон байх гэж боддог.

-Амиа алдсан 16 настай охины төрсөн дүү биш гэсэн үг үү?

-Биш. Манай 16 настай сурагч охины ээжийнх нь дүүгийн хүүхэд нь тэр хоёр настай жаахан охин байсан юм билээ. Тэр охины ээж төрөхийн хүндрэлээр өөд болсон гэж дуулсан. Тэгээд эгч нь охиныг нь өргөж авсан гэдэг. Харамсалтай нь өөрийнх нь охин болоод дүүгийнх нь хоёр настай хүүхэд хамт угаартаад өнгөрчихлөө. Үнэхээр харамсалтай хэрэг.

-Юунаас болж угаартсан юм бол?

-Тэр орой манай суманд бороо орсон. Энэ үед өрхөө бүтээх гээд яндангаа сугалсан юм гэсэн. Тэгээд л гүйцэд унтраагүй галаас угаар тархаж, битүү гэрт унтаж байсан хүүхдүүдэд аюул учирсан болов уу гэсэн таамаг байна. Гол нь тэднийх түүхий нүүрс биш, Улаанбаатар хотод түлдэг сайжруулсан шахмал түлш түлж байсан юм билээ.

-Та түрүүн орон нутаг дахь гэр бүлийн асуудал хүнд байгаа гэдгийг хэллээ. Яг ямар асуудал орон нутагт байна вэ?

-Сум орон нутагт гэр бүл салалт өндөр байгаа. Салалтын гол шалтгаан нь тогтвортой ажлын байр байхгүйгээс болдог. Суманд гэр бүлээрээ амьдаръя гэхээр малгүй бол амьжиргаагаа залгуулахад хэцүү. Цөөн хэдхэн л ажлын байр байгааг бүгд мэднэ. Тэр нь дүүрчхээр бусад хүмүүс юу хийх вэ. Мэдээж манайх шиг хоттой ойрхон сум бол Улаанбаатарт очоод ажил хийхийг бодно. Үүнээс болоод гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгал алга болдог. Би багш мэргэжилтэй. Аав, ээж нь гэрээсээ хол ажилладаг хүүхдүүдийн сэтгэл санаа, сурлага, зан ааш нь тэс өөр байдаг. Мөн аав, ээж нь хоорондоо харилцаа муутай байгаа гэр бүлийн хүүхдүүдийн сэтгэл санаа ч тогтворгүй, байнга стресс бухимдалтай явдаг. Үүнийг багш хүн болгон мэддэг, мэдэрдэг болов уу. Тиймээс гэр бүлийн асуудлыг хот, хөдөө гэлтгүй шийдэх хэрэгтэй байгаа юм.

-Сайжруулсан түлш түлж байсан гэж хэлсэн. Уг нь энэ түлшийг нийслэлээс гаргахыг хориглодог биш бил үү?

-Шахмал түлш гэж их муухай зүйл байна. Таны хэлдгээр орон нутаг руу гаргах нь хориотой. Гэхдээ манайхан л болсон хойно үнэ хямд, илч дулааныг нь бодоод, яаж ийгээд авчраад түлчихсэн байдаг. Одоо ч зарим айл сайжруулсан түлш түлж л байгаа байх. Орон нутагт “Портер”-той шахмал түлш зарж байгаа хүн ч цөөнгүй байдаг. Тэр хүмүүсийг цагдаагийнхан барьж, зогсоосон гэсэн. Иймэрхүү зөрчил их гардаг болсон.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Саналаа өгсөн хүнийг урамшуулах талаар юм бодоцгооё, бизнес эрхлэгчид ээ DNN.mn

УИХ-ын энэ удаагийн ээлжит сонгууль зургадугаар сарын сүүлийн долоо хоногийн баасан гаригт болно. Мэдээж энэ өдөр бүх нийтээрээ амарна байх. Сонгуулийн тухай хуулиндаа ийм зохицуулалттай. Гэвч онцгой, цагдаа, эмнэлэг, ачаа тээвэр, уул уурхай гээд 24 цаг тасралтгүй үйл ажиллагаа явуулдаг онцлогтой салбарууд “Саналаа өгнө” гээд зогсчихдоггүй. Бас үйлчилгээний газрууд бүгд энгийн өдрүүдтэй адил ажилладаг. Өмнөх сонгуулиудын ирцээс харахад тухайн өдөр ээлжтэй байж таарсан ажилчид саналаа өгч чаддаггүй юм билээ. Өнөөдөр уул уурхай, ачаа тээврийн салбарт гэхэд л нийтдээ 60 гаруй мянган хүн ажиллаж байгаа гэсэн статистик олж харав. Хоёр ээлжтэй байлаа гэхэд тэдний тал нь сонгуулиа өгч чадахгүй гэсэн үг. Зөвхөн энэ салбарт 30 мянган санал гээгдэхээр байна. Уг нь Сонгуулийн тухай хуулийн 66.16-д “Санал авах өдөр ажиллаж байгаа сонгогчид тухайн байгууллагын удирдлага чөлөө олгож, түүнийг санал өгөх боломжоор хангах үүрэгтэй” гэж заажээ. Тэгэхээр ажил олгогчид ирэх зургадугаар сарын 28-нд ээлж нь таарч байгаа ажилчдадаа ямар нэгэн байдлаар чөлөө өгч саналыг нь өгүүлэх хэрэгтэй байна. Үүнийг эртнээс зохион байгуулж, ухаалаг маневр хийж сонгуульдаа идэвхтэй оролцохыг уриалцгаая, ажил олгогчид оо!

Монголчууд найман удаагийн УИХ-ын сонгуулийн ард гарсан улс. Гэвч саналын ирц жилээс жилд буурсаар ирлээ. Хамгийн өндөр үзүүлэлттэй жил нь1992 он байв. Ардчилал ялж, шинэ нийгэм байгуулагдсан анхны УИХ-ын сонгууль болохоор сонгогчдын идэвх, оролцоо ч сайн байсан биз. Тэр үед саналын ирц 95 хувьтай байжээ. Тэгвэл 2020 оны сонгуулиар энэ тоо бараг 30 хувиар унасан байгаа юм. Өнөө жил сонгуулийн тогтолцоо өөрчлөгдсөн болохоор ирц бүр ч доошилж мэднэ, магадгүй 50 хувьдаа ч хүрэхгүй байх талтайг судлаачид хэлж байна. Саналын ирцийг нэмэгдүүлэх хамгийн том хүч бол эдийн засгийн хөшүүрэг. Өөрөөр хэлбэл, саналаа өгсөн хүмүүсийг урамшуулах кампанит ажил өрнүүлэх ёстой. Үүнийг бизнес эрхлэгчид л хийж чадна. Тэр нь юу вэ гэвэл,томоохон бизнесмэнүүд эх оронч санаачилга гаргаад зөвхөн саналаа өгсөн хүмүүст зориулсан хямдрал, урамшуулал зарлах гэх мэт арга хэмжээ авмаар байна. Жишээлбэл, “Номин”, “И-март”, “Сансар”, “Оргил” гэх мэт хүнсний том дэлгүүрүүд сонгуульд санал өгсөн тэмдэглэгээтэй хүнд арван хувийн урамшуулал өгдөг ч юм уу. Эсвэл үндэсний брэндүүд болон импортын бараа худалдаалдаг эзэд яг сонгуульд зориулсан хямдрал зарлаж яагаад болохгүй гэж. Саналаа өгсөн хүмүүс энэ эрхийг эдлэх боломжтой гээд онцгойлон зарлавал сонгуулийн ирцийг өсгөж чадна даа. Баар, ресторан, караокенууд ч мөн адилхан. Саналаа өгсөн залууст өнөөдөр “2+1” пивоны урамшуулалтай, караокед нэг цаг үнэгүй дуулуулна гэх маягаар хөнгөлөлт, урамшуулалтай менью гаргачихвал их зүгээр. Ер нь 30-аас доош насны залуус руу чиглэсэн иймэрхүү хямдрал, урамшууллыг бизнесийнхэн түлхүү явуулах хэрэгтэй байна. Яагаад гэвэл 2020 оны сонгуулийн ирцийг харахад нийт санал өгсөн хүмүүсийн ердөө арав гаруйхан хувь нь 18-25 насны залуус байна лээ. Олон улсад хүртэл сонгуулийн ирц буурах шалтгааныг сонгогчдын насжилттай холбож тайлбарладаг. Нийгэм залуужих тусам сонгуулийн идэвх суларч, ирц буурдаг байна. Манай улсын нийт хүн амын 40 хувийг залуучууд бүрдүүлдэг. Тэгэхээр энэ насныханд зориулсан эдийн засгийн хөшүүрэг саналын рекордыг эвдэхэд үр дүнтэй байж мэднэ. Монголчуудын хамаг мөнгийг хамдаг өөр нэг салбар бол шүдний эмнэлэг. Орон сууцны булан тохой бүрт нэг шүдний эмнэлэг зоолттой байж байдаг шүү дээ. Тэд ээлжит хямдрал урамшууллаа санал өгсөн үйлчлүүлэгчдэдээ зориулна гэдгээ эртнээс зарлах хэрэгтэй. Шатахуун түгээх станцууд мөн ялгаагүй саналаа өгчихөөд ирсэн жолооч нарт купон бэлэглэдэг ч юм уу. Энэ мэтчилэн бизнесийнхэн дор бүрнээ орон даяар үндэсний хэмжээний хөдөлгөөн өрнүүлэх хэрэгтэй байна. Сонгуулийн сурталчилгаа албан ёсоор эхэлмэгц фэйсбүүк, твиттер, инстаграм гээд сошиалаар давлагаалаарай. Ахан дүүс, төрөл төрөгсөд, найз нөхөд, ажлын хамтрагчид, клубийн гишүүдээрээ сонгуульдаа идэвхтэй оролцож, саналаа заавал өгөхийг ард түмэндээ уриалцгаая. Сонгуулийн өдөр болмогч санал өгсөн зургаараа гоёж, бусдадаа нөлөөлцгөөе. “Бидний найзууд дунд санал өгөөгүй хүн байхгүй”, “Манай группийнхэн саналаа өглөө. Та ч бас өгөөрэй”, “Ангиараа анхны сонгуульдаа оролцлоо” гэх зэргээр цөмөөрөө хуруун дээрх бэхэн тэмдэглэгээгээрээ гангарч, сошиалд давлагаа үүсгээрэй. Өнөөдөр монголчууд бүгд сошиалд “амьдарч” байгаа. Тэнд нэг нэгийгээ даган дуурайх маш их нөлөөллийн хүч оршдог болохоор хэдүүлээ эртнээс сонгуульд саналаа өгөхийг уриалж байх хэрэгтэй байна. Дараа нь сонгуулийн үр дүнг ам булаалдан ярьцгааж, сошиалаар гонгинохгүйн тулд заавал саналаа өгдөг болъё.

Өөрсдийнхөө саналаар байгуулсан төр засгийг гаргаж ирэхийн тулд сонгуулийн ирцийг өндөр болгомоор байна. Энэ жил сонгуулийн ирцийг 90 хувьд хүргэе гэвэл зайлшгүй эдийн засгийн хөшүүрэг чухал гэдгийг дахин хэлье. Үүнийг төр засгаас явуулах боломжгүй. Явууллаа гэхэд “Эрх баригчид санал худалдаж авсан” гээд сөрөг хүчний намууд бөөн холион бантан болгоно. Төрийн зүгээс хийж чадах ганц ажил нь сонгуулийн шинэ системийг олон нийтэд таниулсан ухуулга сурталчилгааг эртнээс зохион байгуулж байх явдал юм. Өнөө жил сонгууль томсгосон тойргоор явагдана. Сонгогчид будилж, төөрөх нь гарцаагүй. Өмнөх сонгуульд гурван хүний нэр дугуйлах гэж л сүйд болдог байсан сонгогчид энэ удаа 20-30 нэр дэвшигчдээс арав хүртэлх мандатын тоог гүйцээж дугуйлна гээд бод доо. Энэ хэрээр санал өгөх хугацаа уртасч, ирцэд нөлөөлөхийг ч үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр бүгдээрээ санал өгөхөөсөө өмнө манай тойрог хэдэн мандаттай юм, аль, аль намаас хэн хэн, ямар ямар бодлогоор өрсөлдөж байгааг урьдаар судалж, мэдсэн байх ёстой шүү. Үүнийхээ дараа саналын хуудасны заавартай сайтар танилцчихвал сонголтоо хийхэд түүртэх юмгүй дээ.

Сонгуулийн шинэ тогтолцоо ойлгомжгүй юм гээд санал өгөхөөс татгалзаж огт болохгүй. Аль ч намд саналаа өгч болно. Тэр бол сонгогчийн итгэл үнэмшил, сонголтын асуудал. Хамгийн гол нь сонгуульд ард түмний өөрсдийнх нь санал бүрэн тусч байх ёстой. Ардчилсан Монгол Улсын иргэн бүр засаг төрийнхөө үйл ажиллагаанд оролцдог байх хэрэгтэй. Ирээдүй хойчийнхоо төлөө сэтгэл зовниж, хуруугаа хөдөлгөж, төрийн төлөө боож үхэхээс наагуур байгаа “оготно” бидний хамгийн анхны бас энгийн хөдөлгөөн бол саналаа өгөх юм. Тийм болохоор заавал саналаа өгцгөөе, монголчууд аа.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

С.Наранцогт: Үндэсний баялгийн сангийн хууль батлагдсанаар стратегийн долоон ордоос ногдол ашиг хүртэнэ DNN.mn

“Эрдэнэс Монгол” компанийн гүйцэтгэх захирал С.Наранцогттой ярилцлаа.

-Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулийн төслийг нэн яаралтай горимоор хэлэлцүүлж эхэллээ. Энэ хуулийн үндсэн концепци нь юу вэ?

-2019 оны Монгол Улсын Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн 6.2-т “ Байгалийн баялгийг ашиглах төрийн бодлого нь урт хугацааны хөгжлийн бодлогод тулгуурлаж, одоо ба ирээдүй үеийн иргэн бүрд эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг нь баталгаажуулах, газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг Үндэсний баялгийн санд төвлөрүүлж тэгш, шударга хүртээхэд чиглэнэ. Стратегийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын о рдыг ашиглахдаа байгалийн баялаг ард түмний мэдэлд байх зарчимд нийцүүлэн түүний үр өгөөжийн дийлэнх нь ард түмэнд ногдож байх эрх зүйн үндсийг хуулиар тогтооно” гэж заасан. Энэхүү Үндсэн хуульд орсон өөрчлөлтийн дагуу газрын хэвлийн баялгийг ашиглах суурь зарчим, нөхөн сэргээгдэхгүй эрдэс баялгаас бий болсон үр өгөөжийг өнөө ба хойч үеийн иргэн бүрд тэнцвэртэй хуваарилах үзэл санааны суурийг илүү тодорхой болгон баталгаажуулах нь Үндэсний баялгийн сангийн хуулийн үндсэн концепци юм. Үндэсний баялгийн сан нь Ирээдүй өв сан, Хуримтлалын сан, Хөгжлийн сан гэсэн гурван төрөлжсөн сангаас бүрдэнэ.

-Та саяны дурдсан сангуудын үйл ажиллагааг чиглэл тус бүрээр нь сонирхуулахгүй юу. Санхүүгийн эх үүсвэр нь юу, юу байх вэ?

-Ирээдүйн өв сангийн о доогийн эрх зүйн зохицуулалтыг үндсэнд нь хэвээр байлгах зарчим баримталсан. Орлогын эх үүсвэр нь АМНАТ-ын орлогоос Тогтворжуулалтын сан, Орон нутгийн хөгжлийн санд хуваарилаад үлдэх хэсгийн 65 хувиас бүрдэнэ. 2030 он хүртэл орлогоо хуримтлуулах юм. Хуримтлагдсан хөрөнгийг олон улсын зах зээлийн санхүүгийн хэрэгсэлд хөрөнгө оруулах замаар өнөөгийн үнэ цэнийг өсгөх, арвижуулах чиглэлд үйл ажиллагаа явуулна.

Хуримтлалын сан нь газрын хэвлийн эрдэс баялгийн үр өгөөжийг одоо үеийн иргэн бүрд тэгш, шударга хүртээх зорилготой. Уул уурхайн олборлолт ашигт малтмал баяжуулах салбарын төрийн өмчийн хуулийн этгээдүүдийн ногдол ашгийн 34 хувийг иргэдийн эрүүл мэнд, боловсрол, орон сууц зэрэг суурь хэрэгцээг хангахад зориулагдах юм.

Хөгжлийн сангийн хувьд улсын нэгдсэн төсөв ашигтай гарсан тохиолдолд Тогтворжуулалтын сангийн тухайн жилийн орлогын 50 хувийг төвлөрүүлнэ. Энэ хөрөнгийг Монгол Улсын дунд, урт хугацааны хөгжлийн бодлогын баримт бичигт туссан нийгэм, эдийн засгийн үр өгөөж бүхий хөгжлийн төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд зарцуулагдах юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ сангийн үйл ажиллагаа нь одоо ба ирээдүй үеийн иргэдийн эрүүл аюулгүй орчныг бүрдүүлэх томоохон дэд бүтцийн төсөл хөтөлбөрүүдэд зориулагдана.

-Ирээдүйн өв сангийн 2030 оноос хөрөнгийг зарцуулж эхлэх юм байна. Бусад банкуудад хуримтлагдсан хөрөнгийг ашиглах эрх хэзээнээс нээгдэх вэ?

-Хуримтлалын сангийн хөрөнгө нь Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхлэн иргэдийн нэрийн дансанд хуримтлал хэлбэрээр хуримтлагдаж бэлэн бусаар зарцуулах эрх нээгдэнэ. Хөгжлийн сангийн хувьд Нэгдсэн төсвийн тэнцэл ашигтай үед орлого төвлөрч төсөл хөтөлбөр санхүүжүүлэх боломжтой болно.

-Ирээдүйн өв сан болон Хуримтлалын санд цугларсан мөнгийг иргэд бэлнээр авч болох уу. Эдгээр санд хуримтлагдсан хөрөнгийн зарцуулалтын чиглэлийг хуулиар тогтоож өгөх үү?

-Үндэсний баялгийн сангийн тухай хуулиар тогтоож байгаа. Төрөлжсөн сангууд нь Засгийн газраас баталсан хөрөнгө оруулалтын бодлогын хүрээнд олон улсын болон бусад санхүүгийн хэрэгсэлд хөрөнгө оруулах замаар сангийн хөрөнгийг арвижуулна. Хуримтлалын сангаас иргэд орон сууц, боловсрол, эрүүл мэндийн суурь хэрэгцээндээ бэлэн бусаар зарцуулах зарчмыг хуульд тусгасан. Нийт иргэддээ уул уурхайн олборлолт ашигт малтмалын салбарын төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой компани, аж ахуйн нэгжүүдийн төрийн эзэмшлийн 34 хувьд ногдох ногдол ашгийг шууд хуваарилах юм.

-Төрийн болон төрийн оролцоотой хэчнээн стратегийн ордоос иргэд ногдол ашиг хүртэхээр байгаа вэ?

-Стратегийн ач холбогдол бүхий “Эрдэнэс Монгол” нэгдлийн харьяа Эрдэнэт, Таван толгой, Оюу толгой, Асгат, Багануур, Шивээ-Овоо, Төмөртэйн орд гэсэн долоон орд байгаа. Эдгээрээс гадна цаашид ашиглах ордуудын төрд ногдох 34 хувийн эзэмшлийн ногдол ашгийг Хуримтлалын санд төвлөрүүлнэ.

-Хөгжлийн сангийн хөрөнгөөр ямар, ямар төслүүдийг санхүүжүүлэх вэ?

-Монгол Улсын урт, дунд хугацааны хөгжлийн бодлогын баримт, бичигт тусгагдаж батлагдсан нийгэм, эдийн засгийн үр өгөөж бүхий хөгжлийн төсөл, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд зарцуулна.

-Хуримтлалын сан нь иргэн бүрийг нэрийн данстай байхаар хуулийн төсөлд тусгажээ. Одоогийн ногдол ашиг авч байгаа данснаас тусдаа байхыг шаардах уу?

-Иргэн бүр өөрийн данстай байхаар хуулийн төсөлд тусгасан. Иргэдийн нэрийн дансууд нь нэгдсэн байдлаар Хуримтлалын санг бүрдүүлэх юм. Гэхдээ иргэдийн нэрийн данс “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн ногдол ашиг хуваарилж байгаа данснаас өөр гэдгийг онцолж хэлэх хэрэгтэй. Иргэдийн 1072 хувьцааны ногдол ашиг бол бэлэн мөнгөөр олгогддог хувьцааны данс юм. Энэ хуулиар нэгэнт иргэдийн өмч болсон 1072 хувьцаанд ямар нэгэн байдлаар нөлөөлөл үзүүлэхгүй.

-“Эрдэнэс Таван толгой”-н 1072 хувьцаагаа төрд зарсан иргэд олон байдаг. Тэд ногдол ашиг хүртдэггүй. Тэгэхээр Үндэсний баялгийн сангийн хууль хэрэгжсэнээр эдгээр иргэд дээрх стратегийн ордуудаас ногдол ашиг хүртэх боломжтой биз дээ?

-Хуулийн төсөл батлагдсанаар уул уурхайн салбарын төрийн өмчийн хуулийн этгээдийн төрд ногдох 34 хувьд ногдох ногдол ашгийг “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн хувьцаатай болон хувьцаагүй Монгол Улсын иргэн бүр Хуримтлалын сангаар дамжуулан орон сууц, боловсрол, эрүүл мэндийн суурь хэрэгцээндээ зарцуулах боломжтой болно. Өөрөөр хэлбэл, 1072 хувьцаанаас хамааралгүй юм.

-1072 хувьцаатай хүмүүст давуу байдал үүсэх үү?

-Яг тийм гэж хэлэхэд хэцүү. Гэхдээ 1072 хувьцаа эзэмшигчид ногдол ашгаа бэлнээр аваад явах эрхтэй. 1072 хувьцаа бол тухайн цаг үед иргэдэд “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн тодорхой хэсгийг иргэддээ өмчлүүлсэн арга хэмжээ байсан. Эрх зүйн хувьд үнэгүй хувьцаа эзэмшүүлэх буюу өмч хувьчлал бол тухайн цаг үед амьд сэрүүн байгаа иргэдийн хувьд яригддаг. Харин ирээдүйд төрөх иргэдийн хувьд яригдах боломжгүй асуудал юм билээ. Ийм учраас 1072 хувьцааг цаашид хоёр дахь зах зээлд гаргаж иргэдийн хувьцааны эрхийг бүрэн нээж өгөх учиртай. Тэгэхгүй бол өвлүүлж болдоггүй, зарж болдоггүй, нас барсан иргэдийн ногдол ашгийг хуваарилж болдоггүй олон асуудлыг дагуулж байна. Ийм учраас 2024 оны нэгдүгээр сарын 17-ны өдрийн УИХ-ын 10 дугаар тогтоолоор 2024 оноос өмнө төрсөн хувьцаатай иргэн бүрийн хувьцаа энгийн хувьцаанд бүртгэх шийдвэрийг гаргасан юм. Ер нь компанийн хувьцааг үнэгүй тараах асуудал нь маш ярвигтай хууль эрх зүйн үр дагавар үүсгэдэг, цаашид хийж болохгүй арга хэмжээ гэж харагдаж байгаа юм. Харин байгалийн баялгийн үр өгөөжийг хуримтлалын сангаар дамжуулан суурь хэрэгцээндээ зарцуулах эрхтэй болгох нь амьд сэрүүн байгаа одоо үеийн иргэдэд тэгш шударга хуваарилалт болно.

-Үндэсний баялгийн санд хуримтлагдах хөрөнгийг гадаадад байршуулах хувилбар яригдаж байсан. Хуулийн төсөлд яаж орж ирж байгаа вэ?

-Ирээдүйн өв сан нь газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийн тодорхой хэсгийг хуримтлуулна. Энд хуримтлагдсан хөрөнгийг Олон улсын зах зээл дээрх санхүүгийн хэрэгсэлд хөрөнгө оруулах замаар арвижуулж ирээдүйн иргэддээ хүртээх зориулалттай сан юм. Мөн тус сангийн хөрөнгийг Монголбанкны валютын дансанд байршуулахаар хуулийн төсөлд тусгасан.

-Баялгийн санг хэн захирах юм бол. Улс төрийн нөлөөнөөс яаж ангид байлгах вэ?

-Үндсэн хуулийн зургадугаар зүйлд заасны дагуу байгалийн баялаг гагцхүү ард түмний мэдэлд, төрийн нийтийн өмч байх зарчмыг баримтлан, ард түмний төлөөллөөс сонгогдсон УИХ нь баялгийн сангийн хөрөнгөөр хэрэгжүүлэх төсөл, хөтөлбөр болон төрөлжсөн санд тухайн жил төвлөрүүлэх, зарцуулах төсвийг хэлэлцэн батална. Өөрөөр хэлбэл, баялгийн сангуудын орлого, зарцуулалт УИХ-аар нээлттэй хэлэлцэгдэж батлагдаж явна. Засгийн газар нь УИХ-аас батлагдсан шийдвэрийг хэрэгжүүлж ажиллахаар тусгасан. Зарим хүмүүс яамдууд нь хувааж аваад дураараа дургих гэж байна гэж яриад байгаа, тийм зүйл огт байхгүй. Төсвийн зардлыг хэмнэх, бодлогын уялдаа холбоог түргэн шуурхай, үр дүнтэй хангах үүднээс төсвийн болон төрийн өмчит институт шинээр байгуулахгүйгээр УИХ-аас гарсан шийдвэрийг төрөлжсөн сангийн өдөр тутмын үйл ажиллагаанд хэрэгжүүлэх ажлыг харьяалах чиг үүргийг эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллагууд гүйцэтгэхээр тусгасан байгаа. Яамдуудад ямар нэг бие даасан шийдвэр гаргах эрх мэдэл байхгүй гэсэн үг.

Харин 2030 хүртэл сангуудын хөрөнгийн удирдлагыг хэрэгжүүлэх хуулийн этгээдийг бэхжүүлэх, чадавхжуулах үүргийг Засгийн газарт өгч байгаа.

-Сангийн хөрөнгийг арвижуулж өсгөж байх нь чухал. Тэр утгаараа томоохон бизнестэй, амжилтад хүрсэн хүмүүсээр удирдуулах ёстой юм биш үү. Жишээлбэл, “Таван богд”-ын Ц.Баатарсайхан шиг хүмүүс санг удирдах ёстой гэсэн байр суурь нийгэмд бий?

– Хуулийн төслийн хэлэлцүүлгийн үеэр гишүүд шууд л бие даасан хуулийн этгээд энэ хөрөнгийг удирдаад явах ёстой гэж яриад байгаа юм. Энэ тал дээр хуулийн ажлын хэсэг болон бусад хэлэлцүүлэг дээр олон удаа яригдсан. Нэгдүгээрт, нийтийн баялгийг зарцуулах эрхийг нийт ард иргэдэд биш хэсэг бүлэг хүмүүст өгөх цаг хугацаа болоогүй. Хоёрдугаарт, Ирээдүй өв сангийн хуулийн хэрэгжээгүй хэсэг буюу мэргэшсэн хөрөнгийн удирдлагын компанийн чадавх, удирдах хөрөнгө хангалттай хэмжээнд хүрээгүй байна гэж дүгнэсэн. Харин 2030 оноос хөрөнгийн удирдлагыг Норвегийн баялгийн сангийн удирдлагын хэлбэрээр явуулах хуулийн зохицуулалт орж ирэхээр тусгасан. -Үндэсний баялгийн сангийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээр ард -Хууль хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс эхэлж иргэд үр өгөөжийг нь хүртэх боломжтой болно. Таны асуусан том зургаараа эдийн засагт үзүүлэх нөлөө стратегийн ордуудын үйл ажиллагааг ил тод, нээлттэй хүртээмжтэй болгосноор гарч ирнэ. Том хэмжээний үр өгөөжийг улс, олон нийт хүртэх боломжтойг өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд стратегийн орд эзэмшигч төрийн өмчит уул, уурхайн компаниудын үйл ажиллагааг сайжруулж ил тод болгоход бий болж байгаа үр дүнгээс харж болохоор байна.

-Уул уурхайн орлогоос орж ирэх хөрөнгө баялгийн санг бүрдүүлнэ. Тэгэхээр сангийн хөрөнгө жилээс жилд өсөн нэмэгдэж арвижих эсэх нь уул уурхайтай шууд холбогдчихож байна уу?

-Тэгж ойлгож болно. Монгол Улсын ирээдүйн 30 жилийн нийгэм, эдийн засгийн хөгжил нь уул, уурхайн үйл ажиллагаанаас хамаарах нь бас ойлгомжтой. Иймд уул, уурхайн үйл ажиллагаанаас хүртэх үр өгөөжийг одоо ба ирээдүйдээ тэнцвэртэй, зөв хуваарилах нь улс орны тулгамдсан асуудал гэж ойлгох учиртай. Түүнчлэн иргэддээ төрийн эзэмшлийн 34 хувийг шууд бусаар эзэмшүүлж ногдол ашгийг хүртээснээр өөрсдөө уул, уурхайн үйл ажиллагааг сайжруулах, хөрөнгө оруулалтын төслүүдэд ашигтай ажиллаж ногдол ашиг хуваарилах шаардлагыг тавих эрхтэй болж байгаа. Энэ нь уул уурхайн үйл ажиллагаа илүү хариуцлагатай, ил тод нээлттэй, тогтвортой сайжрах бас нэг хөшүүрэг болох юм.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Цэнхэр дугаар хэмээх “ГӨЛӨГ ТӨӨРҮҮЛЭХ ” ажиллагаа DNN.mn

Ойрын үед Монголын үндэсний олон нийтийн телевиз автомашины улсын дугаарын цэнхэр дэвсгэртэй сүрхий ноцолдох болов. Энэ цэнхэр дугаар бол төрийн албаны машиныг бусад тээврийн хэрэгслээс ялгаж байгаа содон шинж тэмдэг гэдгийг бүгд мэднэ. Анх хоёр жилийн өмнө УИХ-аас гаргасан Төрийн хэмнэлтийн тухай хуулиар албаны машинуудын дугаарыг цэнхэр дэвсгэр болгож өөрчилсөн.

Олон нийтийн статустай үндэсний хэмжээний ганц сувгаар цэнхэр дугаар хэмээх ажиллагаа сүүлийн өдрүүдэд эрчимжив. Нэг хэсэг төрийн албан хаагчид машинынхаа дугаарыг цэнхэр болгохгүй байна гэж баахан шүүмжлэв. Тэгснээ энд тэндхийн төрийн албаны үүдэнд нууцаар бичлэг хийж, тэр байгууллагын дарга машиныхаа дугаарыг цэнхэр болгоогүй байна. Цагаан дугаартай төрийн унаагаар дарга нар тансаглаад байгаа юм биш үү. Тэд дугаараа цэнхэр болгохгүй зугтаад, албаны машиныг хувьдаа унах зорилготой байна гээд л өөд уруугүй гөвж байна. Бас төрийн машин унах эрхгүй хүмүүс цэнхэр дугаартай унаагаар ажилдаа зөөлгөж байгаа тухай ч камерынхаа дуранд бичээд баримтжуулчихжээ. Одоо тэдэнд арга хэмжээ аваач гэж нэг хэсэг баахан явлаа. Мэдээж төрийн албаны машинуудыг цэнхэр дугаартай болгосноор иргэдийн хяналт сайжирч, татвар төлөгчдийн мөнгө шатахуун болж урсахгүй гэдэг гаргалгаа зөв байлгүй яахав. Учир нь жилд 30 гаруй тэрбум төгрөгийг төрийн албаны машинд зарцуулдаг гэсэн. Төрийн данстай аж ахуйн нэгж, компаниудад 14 мянган тээврийн хэрэгсэл бүртгэлтэй. Тэдгээрийн 8000 орчмыг нь цэнхэр өнгийн дэвсгэртэй болгох ёстойгоос ердөө 30-аадхан хувийн биелэлттэй байгаа юм байх. Хэрэв цэнхэр дэвсгэр зүүхгүй машины тоогоор төсвийн мөнгө урсаж, зуу зуун саяар хохирно гэж халаглацгаана лээ.

Ийм сүржин цэнхэр дугаарын ажиллагааг МАН-ын зарим зүтгэлтнүүд жигтэйхэн уриалан дэмжиж санаачлан хийж байгаа харагдана. Ялангуяа Зам, тээвэр хөгжлийн яамны дэд сайд байсан Б.Цогтгэрэл зогсоо зайгүй лайв хийгээд, зөрсөн машин болгоныхоо зургийг дараад л айхавтар юм болж байна. Тэр нөхөр цэнхэр дугаар зүүгээгүй дарга цэргүүдийг төрийн машиныг хувьдаа ашиглаж байна гэж үзээд АТГ-т өгчихөв. Ийм хүмүүсийг баримтжуулчихлаа гээд ном шиг зузаан юм бариад АТГ-ын гадаа баахан хэвлэлүүд цуглуулчихсан мэдээлэл хийж байх жишээтэй. Тэдний энэ үзэгдэл нийгэмд “Төрийн албан хаагчид цэнхэр дугаар зүүхгүй байгаагаас болоод утаа, авлига, ядуурал гээд Монголд болохгүй бүтэхгүй бүхэн үүссэн юм” гэж ойлгогдуулах зорилготой мэт.

Гэвч энэ бол шал худал жүжиг юм. Цэнхэр дугаар зүүгээгүйгээс болоод Монгол Улс сүйрчихээд байгаа юм уу. Нүүрсний 40 их наядын хулгайн дэргэд ёстой юу юм бэ. Цаашлаад ковидын 20 их наяд, Хөгжлийн банкны 2.5 их наяд, ногоон автобусны 318 тэрбум, Боловсролын зээлийн сангийн зээлээс монголчуудын боломжийг хулгайлсан 363 тэрбум төгрөгийн луйвар цэнхэр дугаараас болж үүссэн юм уу. Энэ их хулгай луйврын дэргэд цэнхэр дугаар зүүхгүй байх нь тийм айж сүрдмээр ажиллагаа юу. Үүнд Үндэсний телевиз, Монголын хамгийн олон хандалт, үзэгчидтэй телевиз, сайтуудыг зориултал тийм чухал үйл явдал уу. Үнэндээ төрийн том, том мөнгөн дүнтэй хулгайн хажууд энэ цэнхэр дугаар өчүүхэн асуудал. Сонгууль хаяанд ирсэн энэ үед ийм шалдар булдар явган яриа хөөцөлдөөд сууж байх нь зүгээр үү. Сөрөг хүчнийхэн, улс төрд суудалгүй намууд энэ цэнхэр дугаарыг яриад сонгуульд орох болж байна уу. Цэнхэр дугаарын ажиллагаа бол ганц сэтгүүлчийн сэдэж, санаачлаад хийж байгаа ажил биш байх. Яагаад гэвэл энэ асуудал Үндэсний телевизээр яваад эхэлнэ гэдэг цаанаасаа бодлоготой байдаг. Хэдийгээр энэ телевиз олон нийтийнх гэдэг хэрнээ асар ялгамжтай ханддаг. Хэр барагтаа нийгмийн асуудал болгон руу гүйж очоод ороод байдаггүйг хэн хүнгүй мэднэ.

Хэн эрх барьж байна тэрний л мэдлийн хэвлэл мэдээлэл болдог. Тийм болохоор энэ цэнхэр дугаар бол сонгуулийн өмнө ард түмэнд дарга нарынхаа хийсэн том хулгайг сануулахгүй байх олон түмнийг завгүй байлгах , нэг ёсондоо “гөлөг төөрүүлэх” ажиллагаа гэдэг нь л биз ээ. Ард түмний анхаарлыг төрийн том, том хулгайгаас холдуулж, мартагнуулах гэсэн явуургүй

пиар, байгаа олоогүй үйлдэл юм. Үлгэрлэвэл, Улаанбаатарын замын тал нь цөмөрч алга болчихоод байхад ногоон гэрэл удаан аслаа гээд хэрүүл хийлээ гэж хийсвэрээр зүйрлэн бодохтой л агаар нэг юм уу даа. Үүний оронд харин ч эсрэгээрээ энэ цаг үед монголчуудын боломжийг хулгайлсан олигархиуд, улстөрчидтэйгөө тэмцэж, том, том хулгайн хэргүүд дээр төвлөрч, хөөцөлдөх хэрэгтэй.

Ер нь тэгээд хүүхэд цэнхэр дугаараар хүргэлээ гээд үхчих гээд байх юм. Яг жинхэнэдээ аав нь цэнхэр дугаартай машинтайгаа замаараа хүүхдээ хүргээд өгчих хичнээн амар бөгөөд эдийн засгийн хэмнэлттэй гэж бодохгүй байна уу. Аав цэнхэртэйгээ ажилдаа явна, бас нэг машин асаагаад хүүхдийг нь хүргэнэ гэхээр хоёр мотор асаад хоёр хүн ажил амьдралаа үрээд өдрийн хагас болох Монгол Улсад хохиролтой тусч байгааг тооцсон хүн байна уу. Төрийн мөнгө хувийн мөнгө хоёр ямар ч ялгаагүй адилхан л Монгол Улсын мөнгө гэж бодож үзсэн хүн байгаа юу.

Энэ нэг сонгууль дөхөхөөр л шударга юм шиг дүр эсгэн тэнэг жүжиг тоглож бие биеэ хуурдгаа больё оо, сэтгүүлчид ээ, улс төрийн намууд аа. Хийж, хэрэгжүүлэх бүрэн эрхийнхээ хугацаанд юм хийж чадаагүй бол үнэнээ хэлээд буугаач дээ. Та нарын тахин шүтдэг аль нэг нам ялахын тулд, бас түмэн олныг могдорлоод гараад ирэх гэж тэмүүлж байгаа жулдрайг дарга болгох гэж энэ улс чинь оршиж байгаа юм биш. Ард түмэн нь баян чинээлэг, эрүүл саруул, жаргалтай амьдрахын тулд энэ Монгол Улс оршин тогтнож байгаа гэдгийг санацгаая.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

З.Энхболд: Таван толгойн ногдол ашиг ба есөн жилийн ой DNN.mn

УИХ-ын дарга асан З.Энхболдтой ярилцлаа.

“НҮҮРС ҮНС БОЛОХГҮЙ ГЭДГИЙГ БИ БАТАЛГААТАЙ ХЭЛЬЕ”

-“Эрдэнэс Таван толгой”-н 1072 хувьцааны 2023 оны ногдол ашгийг иргэд гар дээрээ аваад байна. Өнөөдөр монголчууд байгалийнхаа баялгийн үр шимийг ингээд хүртэж суугаа нь яалт ч үгүй таны гавьяа гэдэгт ард түмэн санал нийлэх байх. Яагаад гэвэл та УИХын дарга байхдаа Таван толгойг хууль бусаар хувьчлах гэж байсныг зогсоож байсан. Эргэн сануулахад, тухайн үед ямар үйл явдал өрнөж байсан талаар эхлээд асуумаар байна?

-Одоогоос яг есөн жилийн өмнөх энэ өдөр буюу 2015 оны дөрөвдүгээр сарын 6-нд УИХ-ын хаврын чуулган нээлтээ хийж байв. Тэр үед парламент “Эрдэнэс Таван толгой”-г хууль бусаар хувьчлах гэсэн оролдлогыг зогсоосон. Түүнээс хойших “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн санхүүгийн үзүүлэлтүүдийг та бид хоёр харж байна. Энд нүүрс олборлолт, борлуулалт, ногдол ашиг гээд бүгд тоо баримттайгаа байгаа биз. Анх 2019 оны ногдол ашиг гэж 1072 хувьцаатай хүн болгонд 87 мянган төгрөг өгч байсан. Дараа нь 2022 оны ногдол ашиг болох 104 мянган төгрөгийг оны эхэнд тараасан.

Одоо 2023 оны ногдол ашиг буюу 256 мянган төгрөг иргэдийн дансанд орж ирлээ. Тэгэхээр “Эрдэнэс Таван толгой” компани 1072 хувьцаатай иргэн бүрт 447 мянган төгрөг өгсөн байгаа юм. “Эрдэнэс Таван толгой” компанийг хувьчлаагүй өнгөрсөн есөн жилийн хугацаанд нийтдээ 1.2 их наяд төгрөгийг иргэддээ, “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн 80 хувь эзэн Монгол Улсын Засгийн газарт 4.8 их наядын ногдол ашиг олгочихоод байгаа юм. “Эрдэнэс Таван толгой” бол Засгийн газар 80 хувьтай, ард иргэд 20 хувийг эзэмшдэг хувьцаат компани. Үүнийг миний хувьд чамлалттай гэж бодож байгаа. Яагаад гэвэл Ерөнхий сайд, УИХын гишүүд бүгдээрээ санал нийлээд жил гаруйн өмнөөс 40 их наядын нүүрсний хулгайн тухай яриад байна шүү дээ. Гэтэл хулгайд алдсан гэх нүүрсний мөнгө сүүлийн найман жилд 40 их наяд байжээ. Харин ард иргэддээ тараасан мөнгө нь 1.2 их наяд төгрөг байна. Гэтэл 97 хувь нь хулгайд алдагдчихжээ. “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн санхүүгийн менежментийг сайжруулахгүй бол болохгүй байна гэсэн үг. Тус компанийн хувьд 2023 он хамгийн их үр ашигтай ажилласан жил байсан байна. Нийт 3.3 тэрбум ам.доллар буюу 11 их наяд 380 тэрбум төгрөгийн борлуулалт хийжээ. Олборлож экспортолсон нүүрс нь 32.8 сая тонн. Энэ бол сүүлийн есөн жилд байгаагүй өндөр үзүүлэлт.

Тэгвэл есөн жилийн өмнө Таван толгойг гадны компанид өгөхөөр ямар нөхцөл яригдаж байсныг одоо эргэн санахад илүүдэхгүй болов уу. Баруун, зүүн Цанхийн ордод дөрөв орчим тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулна. “Эрдэнэс Таван толгой”-д хоёр хувийн роялти өгнө. 98 хувь нь төслийн компанийх болно гэдэг асуудал яригдаж байсан юм. Хятадын төрийн өмчит “Шиньхуа” компани 49 хувь, “Энержи ресурс” компани 51 хувьтай төсөл хэрэгжүүлэх компани нь тодорчихсон. Яг үнэндээ “Энержи ресурс” бол Монголын компани биш. Кайманы аралд бүртгэлтэй оффшор компани байгаа. Есөн жилийн өмнө Таван толгойн Цанхийн ордыг 100 хувь гадаадын компанид 100 жилээр хоёрхон хувийн роялти аваад өгөх гэрээ орж ирсэн. Тэр гэрээг УИХын 40 гишүүн эсэргүүцэж зогсоож байв. Үүний хүчинд өнөөдөр “Эрдэнэс Таван толгой” компани 1.2 их наяд төгрөгийг ард түмэндээ ногдол ашгаар тараалаа. Тус компани жилдээ 3.3 тэрбум ам.долларын нүүрс экспортолдог Монголын хамгийн том аж ахуйн нэгж болсон байна. Манай бусад зэсийн компаниуд хүртэл ийм орлого олж чаддаггүй гээд бод доо. Тэгэхээр монголчууд ямар том боломжоо гадныханд алдах гэж байсан байна вэ.

-Магадгүй тухайн үед дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт амлаж байсан компанид Таван толгойн ордоо өгчихсөн бол өнөөдөр ямар нөхцөл байдалтай байх байсан бол?

-Дахиад тоо бодоод үзье л дээ. “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн зөвхөн 2023 оны борлуулалтын дүн дээр ярья. Хэрэв Таван толгой гадны компанид очсон бол дээр хэлсэн 3.3 тэрбум ам.долларын борлуулалтын орлогын ердөө хоёрхон хувь нь бидэнд оногдоно. Өөрөөр хэлбэл, 66 сая ам.доллар монголчуудад ирэх байжээ. Харин 98 хувь нь буюу гурван тэрбум 234 сая ам.доллар нь хууль бусаар хувьчилж авах гэж байсан гадны компанид очно. Монголчуудад оногдох байсан 66 сая ам.доллараас 1072 хувьцаатай хүн болгонд 256 мянган төгрөгийн ногдол ашиг өгөх ямар ч боломжгүй. Сая тараасан 256 мянган төгрөгийн ногдол ашиг дүнгээрээ 800 тэрбум төгрөг болж байна. Үүнийг өнөөдрийн ам.долларын ханш буюу 3450 төгрөгт хуваавал 232 сая ам.доллар болно. Тухайн үед хувьчлаагүй учраас зөвхөн нэг жилийн буюу өнгөрсөн 2023 оны ногдол ашиг зөвхөн иргэдэд 3.5 дахин мөнгө очиж байна. Есөн жилийн өмнө хэдэн хулгайч нар нийлж байгаад “Эрдэнэс Таван толгой”-н нийт нөөцийн 50 хувь болох Цанхийн ордыг Кайманы арлын болон хятадын төрийн өмчит компанид үнэгүй өгөх гэж оролдсоныг зогсоосны х үчинд Монголчууд баялагтаа эзэн болж чадсан. “Эрдэнэт” үйлдвэрийг мөн ялгаагүй хууль бусаар хувьчлах гээд явж байхад нь манай УИХ зогсоож байсан. “Эрдэнэс Таван толгой” компани, “Эрдэнэт” үйлдвэр хоёр нийлээд улсын төсөв тав дахин томорсны “буруутан” нь. 2012-2016 оны УИХ-ын гаргасан шийдвэр тухайн үеийн олигархиуд, АН дотор байсан хулгайчуудын үгээр яваагүй учраас Монгол Улс өнөөдөр тэтгэвэр цалингаа нэмж байна. Улсын төсвөөсөө бүтээн байгуулалт хийж байна. Тус компани 2010- 2020 онд нийт 71 сая тонн нүүрс олборлож, борлуулсан. Нийт есөн их наяд төгрөг болсон гэж байгаа. 2021 онд 8.5, 2022 онд 11.2, 2023 онд 32.8 гээд нийт дүнгээрээ 127.5 сая тонн нүүрс борлуулсан. Энэ есөн их наяд дээр 2021 оны 1.13 их наяд, 2022 оны 3.8 их наяд, тэгээд 2023 оны 11.38 борлуулалтын орлогыг нэмэхээр нийт 25 их наяд төгрөг болж байгаа юм. 2015 онд гадаадын компанид үнэгүй бэлэглэх гэж оролдсоноос хойш нийтдээ 127.5 тонн нүүрс борлуулж, 25 их наяд төгрөгийн борлуулалт хийж, 20000 шууд ба шууд бус ажлын байр гаргаж, Монголын хамгийн том татвар төлөгч болсон байна. “Шиньхуа”, “MCS” хоёрын амлаад байсан дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтын нэг тэрбум ам.доллар нь одоогийн Ухаа худагийн уурхайг тооцуулах байсан. Яагаад ч ингэж өндөр үнэлж оруулж ирсэн нь бас л хачирхалтай. Харин гурван тэрбум ам.доллараар нь төмөр зам, цахилгаан станц, нүүрс угаах үйлдвэр барина гэж байсан. Тэгвэл энэ бүх бүтээн байгуулалтыг “Эрдэнэс Таван толгой” компани өөрөө ямар ч гадаадын хөрөнгө оруулалтгүйгээр хийгдэж байгаа. Зүүн тийшээ болон урагшаа чиглэсэн 800 км дэлгэмэл урттай төмөр замыг “Эрдэнэс Таван толгой” мөнгөөрөө барьчихсан. Одоо цахилгаан станцынх нь гэрээ хийгдчихсэн баригдаж байгаа. Нүүрс угаах үйлдвэр ч бас баригдаж байна. Хэрэв хувьчилсан бол энэ бүхэн байхгүй. Гадны компанийн мэдэлд 98 хувь нь очиж, хоёрхон хувийн роялтигаар Монгол Улс амьдрах байсан. Аз болж өнөөдөр тийм зүйл болсонгүй. Яагаад гэвэл тухайн үеийн УИХ-ын зөв шийдвэр гаргасан юм.

-Ер нь 1072 хувьцаа чинь амь орохгүй болохоор “Эрдэнэс Таван толгой”-д нүүрсний хулгай үүрлэх шалтгаан болсон гэх юм?

-Эрх баригчид нүүрсний хулгай гээд 40 их наяд төгрөг яриад эхэлсэн. Одоогоор олж илрүүлсэн том хулгайчид нь УИХ-ын дэд дарга асан Т.Аюурсайхан, “Эрдэнэс Таван толгой”-н захирал Б.Ганхуяг нар гэж байх шив дээ. Тэднээс аравхан тэрбум төгрөгийг олсон. Тэгвэл 40 их наядын арван хувь нь дөрвөн их наяд. Нэг хувь нь 400 тэрбум төгрөг. Ингээд бодохоор арван тэрбум нь маш хангалтгүй дүн байгаа биз. МАН төрийн бүх шатанд эрх бариад найман жил боллоо. Ямар ч шалтаг тооцохгүйгээр 40 их наядын нүүрсний хулгайчийг олох 100 хувь эрх мэдэл нь байна. Гэтэл одоо хүртэл олж илрүүлж чадахгүй байна гэдэг бол өөрсөдтэй нь холбоотой шүү дээ. Нүүрсний хулгай нь гэдэг нь Чалкогийн өрийг төлж дууссанаас хойш эхэлсэн юм шиг ойлгогдож байгаа. Манай үед ганцхан Чалкод өгөх онцгой гэрээг хэрэгжүүлж өр төлсөөр байгаад 4 жил өнгөрсөн. Сү.Батболдын Засгийн газрын тавьсан 350 сая ам.долларын өрийг АНын Засгийн газар дөрвөн жилийн турш төлөөд багахан үлдсэнийг 2017 оны хавар дууссан. Ингээд Чалкогийн өрөө дарж дуусаад олон компанид нүүрсээ зарах эрх нь үүссэн юм. Тэр мөчөөс эхэлж нүүрсний хулгай үүссэн байх.

-Та “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн төрийн мэдлийн 80 хувийг ард түмэндээ хувьчлах хэрэгтэй гэсэн байр суурийг илэрхийлдэг. Хэрэв тус компани 100 хувь ард түмний мэдэлд очвол нүүрсний хулгай үнэхээр зогсож чадах уу?

-Ер нь “Эрдэнэс Таван толгой” компанийг 100 хувь ард түмэндээ өгөх ёстой. Сонгодог хувьцаат компани болоод өөрөө менежментээ хийгээд төр засгаас хамаарахгүйгээр явах нь зүйтэй. Ийм тохиолдолд нүүрсний хулгай гарчихлаа гэж ярих эрхгүй болно. Яагаад гэвэл бидний компани болчихсон учраас бид л менежментээ яаж явуулахаас хамаарна.

“Нүүрсний хулгайг Төрийн ордон дотроос хай” гэж би өмнө танай сонинд өгсөн ярилцлагадаа хэлж байсан. Хувийн өмчтэй байсан ч хулгай гарахдаа тулбал гарна. Төрийн өмчтэй байгаа учраас нүүрсээ хулгайд алдаж байна гэж дүгнэж болохгүй. Орон байрны хулгай гэхэд төрийн өмчийнх байна уу, хувийн өмчийнх байна уу ялгаагүй гарч л байгаа. Тэгэхээр хулгайгаас сэргийлдэг, дахиж гаргахгүй байх нөхцөлөө бүрдүүлэх нь өмчийн эзний үүрэг.

-“Эрдэнэс Таван толгой”-г 100 хувь ард түмний мэдэлд өгөхийн тулд яах ёстой вэ?

-Хууль гаргах хэрэгтэй. Гэвч тийм хүсэл зорилго лав одоогийн эрх баригчдад алга. Таван толгойгоор төсвөө бүрдүүлж, халамж тарааж байна. Халамжтай төрийн дүрд тоглоод удлаа шүү дээ.

-Таван толгой чинь улстөрчдийн хөзөр байсаар л ирлээ шүү дээ?

-Худлаа ярьсан болгоныг нь тооцох юм бол хязгааргүй л дээ. Зүгээр л дараагийн УИХ энэ хулгай зэлгийгээс ангид байя гэвэл эздэд нь өгөх хэрэгтэй. Үндсэн хуулиар Монгол Улсын иргэд газрын доорхи баялгийн эзэд нь. Таван толгойг авсныхаа дараа хяналтаа сайн тавиад ажиллуулах ёстой. Энэ бол монголчуудыг 200 жил тэжээх орд. Одоо энэ ордоо дахиж хувьчлах гэдэг оролдлого гарахгүй байх. Хаширсан биз. Ард түмний өмчийг эздэд нь өгөөд, компанийн менежментийг олон улсны түвшинд хүргэх ёстой.

-Ингэхэд та яагаад Таван толгойг IPO гаргахын эсрэг байдаг юм бэ. Нээлттэй хувьцаат компани болчихвол иргэдийн хувьцаа ч амь орж, эдийн засгийн эргэлтэд орох юм биш үү?

-Нөгөөхийг нь МАН-ын генсек Д.Амарбаясгалангийн хамаарал бүхий компани авсан тухай саяны УИХ дээр явагдсан нүүрсний сонсгол дээр ил болсон. ангид байя гэвэл эздэд нь өгөх хэрэгтэй. Үндсэн хуулиар Монгол Улсын иргэд газрын доорхи баялгийн эзэд нь. Таван толгойг авсныхаа дараа хяналтаа сайн тавиад ажиллуулах ёстой. Энэ бол монголчуудыг 200 жил тэжээх орд. Одоо энэ ордоо дахиж хувьчлах гэдэг оролдлого гарахгүй байх. Хаширсан биз. Ард түмний өмчийг эздэд нь өгөөд, -IPO гаргана гэдэг нь хувьчилна гэсэн үг, хувьцаат компани болгоод хувьцааг нь бирж дээр зарахыг хэлдэг. Таван толгойн нүүрсний орд бол дэлхийн хамгийн их ган үйлдвэрлэдэг улсаас ердөө 200-хан км-ийн зайтай байгаа, ил уурхайгаар хамгийн бага өртөгтэйгээр олборлолт явуулдаг онцгой орд. Ийм ашигтай ордоо аль нэг компанид хувьчлах хэрэггүй. Жил болгон ногдол ашгаа авч байдаг нийт монголчуудын компани байх нь зөв. Хувьцаагаа зарахыг нь хориглох хэрэгтэй. Хувьцаагаа зарах юм бол дахиад гадаад улсын эзэмшилд очих болно шүү дээ.

-Цаашид Таван толгойг хэрхэн ашиглавал бид илүү өгөөж хүртэх бол?

-Компаниа зөв ажиллуулаад л энэ жилийн авдаг шиг ногдол ашгаа жил бүр авах хэрэгтэй. Хулгайд алдсан гээд байгаа 40 их наядыг ногдол ашгаар хуваарилсан бол 1072 хувьцаатай иргэн болгонд 11 жилийн турш нэг сая төгрөг өгөх боломж байсан юм билээ. Ийм боломжийг МАН-ын эрх барьж байгаа найман жилийн хугацаанд хулгайлчихлаа.

-Та саяхан шүүхийн гадаа хэвлэлийнхний асуултад хариулахдаа Таван толгойн хоёр орд алга болчихсон. Нэгийг нь С.Баярын үед “MCS” хууль зөрчиж авсан байсан гэж хэлсэн дээ?

-Нөгөөхийг нь МАН-ын генсек Д.Амарбаясгалангийн хамаарал бүхий компани авсан тухай саяны УИХ дээр явагдсан нүүрсний сонсгол дээр ил болсон.

-Та С.Баяр гуайн тайлбарыг харсан л байлгүй… Д.Амарбаясгалангийн авсан ордын талаар танд ямар мэдээлэл байна вэ?

-Би үнэндээ С.Баярын бичсэнийг уншдаггүй. С.Баяр юу ч тайлбарлаж болно. Гэхдээ Үндсэн хуульд заасан ард түмний мэдэлд байх байгалийн баялгийг хувьчлах гэж байгаа бол хуулийн дагуу хийх ёстой. Улсын төсвөөр хайгуул хийсэн 100-гаад орд бий, төрийн өмч гэсэн үг.Төрийн өмчийг хуулийн дагуу хувьчлах ёстой, дуудлага худалдаагаар ч юм уу. Гэтэл ямар ч дуудлага худалдаагүйгээр хуйвалдаж “MCS”-д өгчихсөн учраас би хууль бус гээд байгаа юм. Оюу толгойн хувьд нэг км-ийн гүнд зэс байгааг мэдээгүй. Харин Таван толгойн ордыг 1930 оноос хойш илрүүлээд хайгуулыг нь улс өөрийнхөө хөрөнгөөр хийсэн. Нэг хэсгийг нь жижиг Таван толгой гээд Өмнөговь аймгийн мэдэлд өгсөн. Нөгөө хэсэг болох том Таван толгой нь одоо Монгол Улсыг тэжээж байна. Энэ бол “MCS”-ийн олсон орд биш. Улсын төсвөөр хайгуул хийсэн Таван толгойн нэг толгой болох Ухаа худгийг хувьчлах дээрээ тулбал “MCS” дуудлага худалдаагаар авах ёстой байсан. Тэрнээс С.Баяртай хуйвалдаж хувьчилж болохгүй. Одоо Д.Амарбаясгалангийн хамаарал бүхий компани Бор Тээгийг авчихаад байгаатай агаар нэг. Харин “Шиньхуа”, “Энержи ресурс” хоёр Цанхийн ордыг бүтнээр нь авах гэж оролдсоныг би УИХ-ын дарга байхдаа 40 гишүүнтэй нийлж зогсоолоо шүү дээ. Баруун, Зүүн цанхи нийлээд дангаараа гурван тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй. Таван толгойн ордыг бүхэлд нь зургаан тэрбум тонн гэж үнэлж байхад Цанхи 50 хувь нь байв. Есөн жилийн өмнө бид зургаан тэрбум тонн нүүрсний тухай ярьдаг байсан. Сүүлд дахиж хайгуул хийгээд Таван толгойн орд 7.8 тэрбум тонн нөөцтэй болох нь тогтоогдсон байна лээ. Үүнээс “Эрдэнэс Таван” толгой гэхэд сүүлийн есөн жилд 127 сая тонн нүүрс зарсан байна шүү дээ. Хэрэв 2023 оных шиг жилд 30 сая тонн нүүрс олборлоно гэж бодохоор 7.8 тэрбум тоннын нөөцтэй ордыг 200 гаруй жил ашиглана гэсэн үг. Би ийм том ордын тухай ярьж байгаа. С.Баяр өөрийгөө яаж ч зөвтгөж ярьсан тийм хууль байхгүй. Өмч хувьчлалыг би түүнээс илүү мэднэ. 1996 оноос эхлээд өмч хувьчлалыг дуудлага худалдаагаар явуулдаг болсон. Таван толгойн ордыг дуудлага худалдаагаар зарах тухай зарлал гараагүй.

Өмч хувьчлал явагдаагүй. УИХ зөвшөөрөөгүй. Тийм байхад С.Баяр Ерөнхий сайд байхдаа хуйвалдаж өгсөн учраас хууль бус гэж байгаа юм.

Ер нь бол Таван толгой гэдэг нь таван ширхэг толгойны тухай яриа юм. Сүүлд хайгуул хийгээд зургаа болгочихсон юм. Ухаа худаг, Цанхи, Бор тээг, Оорцог, Бор толгой, Онч хараат гээд зургаан толгой болчихсон байгаа. Д.Амарбаясгалангийн авсан Бор тээг бол хоёр тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй. “MCS”, С.Баяр нарын хуйвалдаж авсан Ухаа худаг нь 464 сая тонн нөөцтэй. Бусад нь бол багахан. Тэгэхээр ард түмний өмчит Таван толгойг дарга нар нэг, нэг толгойгоор нь авдгаа болих хэрэгтэй. Энэ чинь хууль бус. Үүнд хариуцлага тооцох цаг ирэх байх гэж бодож байгаа. Ард түмэн тэнэг биш учраас өөрийнхөө хөрөнгийг нэхэж эхлэх нь гарцаагүй. “Миний хувьцаатай “Эрдэнэс Таван толгой”-н ордоос чи яагаад Ухаа худагийг нь аваад явчихсан юм бэ. Яагаад Бор тээгийг нь өөрийн болгочихов” гээд нэхнэ. Ийм маягаар улстөрд нөлөө бүхий хүмүүс Таван толгойг нэг, нэгээр нь онилсон олон арван жилийн операци явагдаж байна. Тэд хулгай хийхээ л больчих хэрэгтэй. Үүний үр ашиг Монголын ард түмэнд очих ёстой болохоос “MCS”, Д.Амарбаясгалан, Хятадын төрийн өмчид компаниудад очих ёсгүй.

-Анх “Эрдэнэс Таван толгой”-н 10 хувийг үндэсний томоохон аж, ахуйн нэгжүүдэд хувьчилсан. Гэвч тэд хувьцаагаа зараад гараад байгаа юм билээ?

-Ирээдүйгүй гэж үзэж байгаа хэрэг. Засгийн газар 80 хувьд нь нүүрсний хулгайн менежмент хийгээд байхаар ирээдүйгүй гэж үзэж байна гэсэн үг.

-Монгол Улсын эдийн засаг шуудхан хэлэхэд нүүрсэн дээр тогтож байна. Таван толгой тойрсон улс төр үүнийгээ дагаад хүчтэй байна. Та энэ өнцгөөр тод дуугарч, байр сууриа илэрхийлдэг улстөрчдийн нэг. Сүүлийн үед Таван толгой тойрсон асуудал гэвэл ямар халуун сэдэв байна вэ. Энэ ордыг хувийн компанид өгөх сураг чих дэлсээд байх юм?

-Таван толгойг хятадуудад үнэгүй өгчихсөн бол гоё байж гэдэг нөхдүүд л тийм яриа явуулж байгаа. Гоё байх ямар ч боломжгүй. Өөрийнхөө халаасандаа байгаа хэтэвчийг хүнд өгчихөөд “Наад мөнгөнөөсөө хоёр хувийг нь надад буцааж өгөөрэй” гэж хэлдэггүй биз дээ. Таван толгойн орд бол монголчуудын хэтэвч. Оюу толгойг “Рио Тинто”-д өгчихсөн. Зэс алт зарсан орлого нь Монголын банкаар ч орж ирдэггүй.

-Нүүрсийг даруй ашиглахгүй бол моодноос гарна гэсэн байр суурь байдагтай та хэрхэн санал нийлэх вэ?

-“Нүүрс үнс болно” гээд Баабар бичээд байдаг. Угтаа нүүрсийг Хубилай хааны үеэс хэрэглэж эхэлсэн. Ямартаа ч 800 жил хэрэглэчихлээ. Үнс болоогүй л байна. Дахиад 1000 жил хэрэглэх байлгүй дээ. Нүүрс бол нүүрс устөрөгчийн нэгдэл. Нефть, байгалийн хий болон нүүрсний химийн найрлага ижил, хэлбэр нь шингэн хий хатуу төлөвт байгаагаас биш. Нефть дуусахаар нүүрс нь одоогийн нефть химийн аж үйлдвэрийн түүхий эд болно. Одоо Хятадад нүүрсийг нефть химийн аж үйлдвэрийн түүхий эд болгоод өргөнөөр хэрэглээд эхэлчихсэн. Манайд л үнэ цэнэгүй шатаагаад утаа болгож байгаа нүүрс чинь тэнд хий, дизель түлш, метанол, этанол болж байна. Нүүрсээр хийхгүй юм гэж алга. Нүүрсийг үнэгүй гэж ард түмэнд итгүүлж байгаад Таван толгойг Хятадын компанид өгөх сонирхолтой бүлэглэл хүчтэй байна. Баабарын бичсэнээр нүүрс үнс болчихно гэж итгээд гадныханд өгөх байж л дээ. Тэрэнд нь би саад болчихсон. Харин Монголын ард түмэн хожсон. Нүүрс үнс болохгүй гэдгийг би баталгаатай хэлье. Нүүрс үнс болно гэж худлаа суртал ухуулга явуулж байгаа хүмүүс бүгд Монголын дайсан шүү.

-Нүүрсийг даруй ашиглахгүй бол моодноос гарна гэсэн байр суурь байдагтай та хэрхэн санал нийлэх вэ?

-“Нүүрс үнс болно” гээд Баабар бичээд байдаг. Угтаа нүүрсийг Хубилай хааны үеэс хэрэглэж эхэлсэн. Ямартаа ч 800 жил хэрэглэчихлээ. Үнс болоогүй л байна. Дахиад 1000 жил хэрэглэх байлгүй дээ. Нүүрс бол нүүрс устөрөгчийн нэгдэл. Нефть, байгалийн хий болон нүүрсний химийн найрлага ижил, хэлбэр нь шингэн хий хатуу төлөвт байгаагаас биш. Нефть дуусахаар нүүрс нь одоогийн нефть химийн аж үйлдвэрийн түүхий эд болно. Одоо Хятадад нүүрсийг нефть химийн аж үйлдвэрийн түүхий эд болгоод өргөнөөр хэрэглээд эхэлчихсэн. Манайд л үнэ цэнгүй шатаагаад утаа болгож байгаа нүүрс чинь тэнд хий, дизель түлш, метанол, этанол болж байна. Нүүрсээр хийхгүй юм гэж алга.

Монголын баялагийг тэр чигээр нь гадаадад бэлэглэх, боловсруулалгүйгээр түүхийгээр нь зөөх нь нэг л бүлэглэлийн хийдэг ажил. Хамгийн сүүлийн жишээ нь Ч.Хүрэлбаатарын санаа чилсан хууль байна. Монголын баялгийг Монголд боловсруулахыг хориглосон хуулийг Ч.Хүрэлбаатар Сангийн сайд байхдаа батлуулсан. Өөрийн уурхайгүй ашигт малтмал боловсруулдаг үйлдвэрүүдээс АМНАТ авах хууль батлуулж, Монголын өөртөө уурхайгүй ашигт малтмал боловсруулдаг бүх үйлдвэрийг хаасан явдал байна. АМНАТ-ыг дэлхий даяар зөвхөн уурхайгаас л авдаг. Харин үйлдвэрээс авдаг цорын ганц орон гэвэл Монгол Улс байна. Энэ хуулийг хэдийгээр Ч.Хүрэлбаатар санаачилсан боловч МАН олонхоороо баталсан. Одоо хүртэл тэд алдаагаа засахгүй байгаа. Үүний үр дүнд Ч.Хүрэлбаатарын өвөөгийн нутаг руу Монголын ашигт малтмал боловсруулдаг үйлдвэрүүд нүүсэн. Монголд жонш, төмрийн үйлдвэр, нүүрс зэргийг боловсруулалт хийж, нэмүү өртөг шингээх нь ашиггүй болсон учраас Хятадын нутагт очоод ашигтай ажиллаж байна.

-Өдийгөөс яг дөрвөн жилийн өмнө та “Хамгийн олон дайсантай улстөрч шалгаруулбал би тодрох байх” гэж хэлж байсныг санаж байна. Одоо хүртэл өнөөх дайснууд нь байсаар л байгаа юм аа даа?

-Аргагүй шүү дээ. Монголчуудын 200 жил идэх нүүрсний ордыг үнэгүй хулгайлж авах гэсэн бүлэглэл баригдчихаад над руу есөн жил дайрч байна. Таван толгойн нэг ордыг хууль бусаар хувьчлаад авчихсан. Тэндээсээ хэдэн тэрбум ам.доллар олдгийг нь хэн ч мэдэхгүй байгаа биз дээ.

-Сонгуулийн өмнө танд тээг тавьчихлаа. Ер нь нэр дэвших бодол байсан уу?

– Надад заавал нэр дэвших төлөвлөгөө байгаагүй. Тийм бодол ч алга. Намайг нэр дэвшинэ гэж айгаад янз бүрийн хэрэг наагаад оролдоод л байгаа. Нааж болох хамгийн том хэрэг нь энэ. Нүүрсний хулгайтай огт хамаагүй. Сая шүүхээр нүүрсний хулгайтай ямар ч хамаагүй болоод шийдэгдлээ шүү дээ. Нүүрсний хулгайг МАН хэзээ ч илрүүлж чадахгүй. Харин АН ялах юм бол илрүүлнэ. Намайг Хууль зүйн сайдаар томилох юм бол би илрүүлээд л өгнө. Өөрөөр энэ хэрэг илрэхгүй.

АН сонгуульд ялбал МАН-ын нэмсэн бүх татварыг хүчингүй болгоно

-Энэ удаагийн УИХ-ын сонгуулиас та ямар үр дүн хүлээж байна вэ. Монгол улс анх удаа томсгосон тойргоор парламентын сонгуулиа явуулах гэж байна. УИХ 126 гишүүнтэй болно гээд олон онцлогтой сонгууль болох гэж байна шүү дээ?

-АН-ын хувьд томсгосон тойргийг зөвшөөрдөг нь туйлын буруу. Яагаад гэвэл МАН чинь ковидын 20 их наяд, нүүрсний 40 их наяд төгрөгийг хулгайлчихаад сонгуулийн мөнгөө бэлдээд сууж байгаа улсууд. Тэднийг сонгогдох хамгийн том шанс нь асар их сонгуулийн зардал гаргах л систем. Хуучин нэг аймгийн гуравны нэгд тойрч яваад сонгогдчихдог байсан. Харин одоо 3-4 аймаг тойрох болчихоод байна. Тэр хэмжээгээр ухуулагчийн тоо нэмэгдэнэ, сонгуулийн зардал өснө. Хуульд заагдсан бүх ухуулагч нарын цалинг тавихад 7.5 тэрбум төгрөг гэж байна шүү дээ. Ийм их мөнгийг АН-ын болон бусад нэр дэвшигчид гаргаж чадахгүй. Монгол Улс өөрийн онцлогтой, 1.5 сая хавтгай дөрвөлжин км газар нутагтай. Ийм уудам орныг тойрч сонгуулийн сурталчилгаа хийх нь зардал ихтэй. Гэтэл энэ сонгуулиар тэр зардлыг бүр ч их өсгөлөө. Сонгуулийн системээ мөнгөнөөс хамааралгүй болгохгүй бол хэзээ ч шударга сонгууль явагдахгүй.

Томсгосон тойрогт бас нэг алдаа байгаа. Налайх дүүргийн сонгогчид хоёр хүн сонгох бол Сүхбаатар дүүргийн сонгогч би таван нэр дэвшигчийг дугуйлна. Баруун аймгийнхан 10-ыг сонгоно. Үндсэн хуулиар хүн хаана амьдарч байгаагаасаа үл хамаараад сонгох эрх адилхан байх ёстой. Яахаараа баруун аймгийнхан Сүхбаатар дүүрэгт амьдарч байгаа надаас хоёр дахин их саналын эрхтэй байдаг юм бэ. Налайх хоёрхон төлөөлөгч сонгоод баруун аймаг арвыг сонгож байгаа нь шударга юм уу. Ийм дампуу сонгууль болох гэж байна. Тэр утгаараа миний бие энэ удаагийн сонгуульд орох тухай бодох ч үгүй байгаа. Сонгуулийн дараа юу болохыг мэдэхгүй. Уг нь энэ нэр дэвшигчдийн тооны асуудлыг ҮХЦ залруулах боломжтой. Гэвч Үндсэн хуулийн цэц даргаа ч томилоогүй, үнэхээр замбараагүй байна шүү дээ. Дээрээс нь мандатын тоогоор сонгуулийн зардал арав дахин өсгөчихөж байна. Энэ их мөнгийг олигархиуд даана уу гэхээс жирийн нэр дэвшигчид хөлд нь чирэгдэнэ. Улам л мөнгөнөөс хамааралтай сонгуулийг УИХ оройлон хийж байна.

-“Өнгөрсөн 30 жил Монгол улс буруу замаар явж ирсэн байна. Одоо хөгжлийн замдаа орохын тулд бүсчилсэн загвараар хөгжих ёстой” гэдэг гаргалгаагаар сонгуулиа явуулъя гэж улс төрийн намууд нэгдсэн биз дээ?

-Хэрэв буруу гэж байгаа бол өнгөрсөн 34 жилийн 30-д нь дангаараа буюу эвсэж засгийн эрх барьсан МАН-ын буруу. Угаасаа Монгол Улсын хууль тогтоомжид бүсчилсэн хөгжлийн талаар тодорхой зорилтууд дэвшүүлсэн байгаа. Л.Оюун-Эрдэнэ бодож олсон ч юм биш. Бүсчилж хөгжүүлж болно. Гэхдээ тэрэндээ зориулж мөнгөтэй МАН-ынхан мөнгөгүй бусад намынхныг чирдэг сонгуулийн системээ дагуулж болохгүй. Энэ сонгуулиар олонд танигдсан мөнгөтэй улсууд л дахиад гарч ирнэ. Шинэ залуучуудад ямар ч боломж байхгүй.

-Найман жил завсаргүй төрийн эрхийг барьсан МАН-ын мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-МАН-ын мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтийн биелэлт “0” хувь. Тэд өнгөрсөн найман жил ард түмэнд амласан амлалтаа огт биелүүлсэнгүй. Улаанбаатараас гардаг бүх замыг дөрвөн эгнээ болгоно гэж амласан. Дарханы зам дөрвөн эгнээ болсон ч ашиглалтад аваагүй байхад эхнээсээ шар усны үерт цөмөрчихлөө. Баруун аймаг руу чиглэсэн Эрдэнэсант сум хүртэлх замыг бас дөрвөн эгнээ болгоно гэсэн биелээгүй байна. Эрчим хүчний хараат байдлаас гарахын тулд 840 МВт хүчин чадалтай, гурван нүүрсний станц, нэг усан цахилгаан станц ашиглалтад оруулна гэсэн амлалтдаа хүрсэнгүй. Харин АН дөрвөн жилийн хугацаанд шинэ станцаар тооцвол 200 орчим МВтыг ашиглалтад оруулсан. III, IV станцын өргөтгөл, “Амгалан-ДЦС”-ын хүчинд Улаанбаатар найман жил гацахгүй явж ирлээ. МАН энэ хугацаанд юу ч хийгээгүй. Хамгийн сүүлчийн жишээ автобусны хэрэг байна. Мөнгө нь байхад хэдэн автобус хэл амгүй аваад явуулж чадахгүй хэдэн жил боллоо. Улаанбаатарын менежмент гэж огт алга. Өвлийн хүйтэнд автобусгүй байж автомашиныг нь тэгш, сондгой болгочихдог. Улаанбаатарчуудыг яаж зовоох уу гэж бодож байгаад янаглан хорлодог эрх баригчдын мөрийн хөтөлбөр юу гэж биелэгдэх юм бэ. Нийслэлийн нийтийн тээврийг шийдэж чадахгүй найман жил ухнадаж байгаа улсуудаас хөгжлийн шийдэл хүлээгээд ч нэмэргүй.

-МАН нэг ч татвар нэмэхгүй гэж амлаад найман жил төрд суухдаа арав гаруй татвар нэмчихлээ. Энэ цаг үед АН өмнөх шигээ татварын дөрвөн 10-ын бодлого хэрэгжүүлнэ гэж амлалт өгвөл сонгуульд ялалт байгуулж чадна даа. Танай нам сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө энэ талаар юу гэж тусгасан бэ?

-АН дөрвөн үндсэн татварыг 10 хувь болгосны үндсэн дээр Монголын эдийн засаг томорч байсан. Бараг арав дахин тэлж, далд эдийн засаг ил болж хүмүүс татвараа нуухаа больсон. Тэр үед бараг 30, 40 хувьтай байсан ХХОАТ, ААНОАТ, НДШ, НӨАТ гэсэн дөрвөн төрлийн татварг арван хувь болгож байсан. Энэхүү дөрвөн 10-ын бодлого МАН-ыг татвар нэмтэл буюу 2017 оны төсөв хүртэл үр дүнгээ өгсөн. 2016 оноос хойш татварууд нэмэгдсээр ирлээ. Тэр дунд хамгийн хорлонтой нэг татвар байгаа. Байр, машин, газар, лиценз зарахад эрх шилжүүлсний хураамж гээд 2-5 хувийн татвар аваад байгаа. Үүнийг Ч.Хүрэлбаатар Сангийн сайд болонгуутаа хийсэн дампуу ажил. Үүнээс болоод бизнесүүд хөдөлж чадахаа байчихсан. Ер нь татварын дарамт бизнес эрхэлж байгаа хүмүүсийг их мохоож байгаа. Татварын дарамтад нухлуулж байхаар зүгээр сууж байя гээд хаалгаа барьцгааж байна шүү дээ.

Би АН-ын мөрийн хөтөлбөрийг боловсруулахад оролцсон. Бид энэ удаагийн сонгуульд ялбал МАН-ын нэмсэн бүх татварыг хүчингүй болно. 2016 онд ямар татвартай байсан, тэр рүүгээ буцаж очно гэсэн үг. Татвараас гадна авлига өгөхөд хүргэх эрсдэлтэй 800 журам байна. Хууль зүйн яаманд бүртгэлтэй журмыг хуулийн адил мөрдөнө. Харамсалтай нь Хууль зүйн яамд бүртгэлгүй 800 журам гаргачихаад “Чи мухлаг нээх юм бол ийм ийм юм бүрдүүлж ирээрэй” гээд дааж давашгүй шаардлага тавьчихдаг. Нөгөөхийг бүрдүүлэхэд хэцүү юм байна гэхээр авлига нэхдэг. Үүнийгээ засахгүй бол Монгол Улсын авлигын индексийг өсгөөд байгаа юм. Бидний засаг авсан үед ганцхан жил авлигын индекс 90-ээс дээш гарсан. Бусад үед нь голдуу 80-90-ийн хооронд байв. Сүүлд 2015 оны авлигын индекс 60-70-ийн хооронд байсан. Тэрнээс хойш тасралтгүй өссөн. Уг нь нэг хүний орлого ингэж өсвөл дээр сэн. Гэтэл МАНын найман жилд ардчиллын индекс доошоо, авлигын индекс дээшээ явж ирлээ дээ.

-Парламентын бүрэн эрхийн хугацаа дуусах дөхсөн энэ үед чухал хуулиуд оруулж ирж яаралтай горимоор хэлэлцэж байгааг та юу гэж харж байна вэ?

-Маш буруу. Энэ үед УИХ үлдэж байгаа хугацаанд сонгуулиа бодоод юун хууль батлах манатай байгаа. Гишүүдийнх нь толгой ажиллахгүй. Яаж сонгуульдаа ялах вэ гэж бодож яваа. Угаасаа хаврын чуулганаар сонгуулийнхаа тойргийг тогтож аваад хөдөө гараад явдаг. Чухал хуулиудыг дараагийн Их хуралдаа үлдээсэн дээр байдаг.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд танаас нэг амлалт авмаар байна. Эрүүгийн хуулийн 13.14-д “Худал мэдээлэл тараах” гэсэн заалт байгаа. АН-ын үед байгаагүй энэ заалтыг сүүлд МАН хэвлэлийнхний амыг барихыг тулд эрх барих хугацаандаа оруулаад ирсэн. Энэ зүйл заалтаар сэтгүүлчид шоронд ачигдах нөхцөл бүрдсэн. Хэрэв АН сонгуульд ялалт байгуулбал уг заалтыг хүчингүй болгож чадах уу?

-Бидний үед Эрүүгийн хууль 13.13 гэсэн зүйл ангитай байсан. Гэтэл МАН 2020 оны нэгдүгээр сард “Худал мэдээлэл тараах” гэсэн 13.14 дүгээр заалт эрүүгийн хуульд нэмсэн. Худал эсвэл үнэн нь эрх баригчдын үзэмжээр шийдэгдээд байгаа учраас энэ нэмэлт өөрөө сэтгүүлчдийг хэлмэгдүүлдэг заалт болсон. АН засаглаж байхдаа Үндсэн хуулийн 16.16 дахь “үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө”-г зөрчинө гээд ийм зүйл эрүүгийн хуулинд огт нэмдэггүй байсан. Харин МАН-ын үед хүчээр оруулчихна лээ. Энэ зүйл торгуулийн ялтай. Шийтгүүлж байгаа хүмүүсийн бараг 90 хувь нь сэтгүүлчид байна. Тиймээс хэвлэлийнхэн МАН-аас айгаад дуугарч чадахаа ч байсан. Үндсэн хууль зөрчсөн энэ заалтыг хүчингүй болгох ёстой. АН засгийн эрх авах юм бол МАН-ын үед нэмсэн бүх татварыг хүчингүй болгодог шиг Эрүүгийн хуулийн 13.14ийг хүчингүй болгох хэрэгтэй. АН-ын үед сэтгүүлчид ямар эрх чөлөөтэй байсан яг тэрэн шигээ л болно.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories