Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Монгол Улсад худалдааны салбарыг зохицуулах бие даасан хууль гэж байдаггүй. Уг нь энэ салбарын эрх зүйн орчныг хангах хуулийн төслийг мэргэжилтнүүд боловсруулсан боловч өнөөдрийг хүртэл батлагдаагүй аж. Гурван ч Засгийн газрын нүүрийг үзэж буй Худалдааны тухай хуулийн төслийн талаар Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын Экспортыг дэмжин хөгжүүлэх газрын ахлах мэргэжилтэн Д.Адъяасүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Манай улсад худалдааны салбарыг зохицуулах хууль зайлшгүй шаардлагатай байгаа. Гэтэл яагаад өнөөдрийг хүртэл хууль батлагдаагүй юм бол?

-Ер нь Монгол Улс 1921 оноос эхлэн анхны гадаад худалдааны хэлэлцээр хийж ирсэн түүхтэй. Мөн Хоршоологчдын хууль 1950-иад оны үеэр гарч байсан юм билээ. Тэгэхээр худалдааны салбарыг зохицуулах бие даасан хууль гэж өнөөдөр алга. Харин худалдааны салбарын явуулж байгаа үйл ажиллагааны харилцааг Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй 50 гаруй хууль, эрх зүйн актаар зохицуулдаг. Гэхдээ эдгээрийн уялдаа холбоо нь тийм ч сайн хангагдаагүй. Тиймээс Худалдааны тухай хуулийн төслийг 2008 оноос Худалдаа үйлдвэрлэлийн яам гэж байхад боловсруулж ирсэн боловч батлагдаагүй байна. Тэрнээс хойш 2010 онд Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам, Гадаад харилцааны яам Худалдааны тухай хуулийн төслийг боловсруулаад Засгийн газарт өргөн барьж байсан. Дараа нь 2012 онд Аж үйлдвэрийн яам байхад мөн л энэ хууль зайлшгүй шаардлагатай гэдэг үүднээс дахиад ажлын хэсэг байгуулж байв. Ингээд хуулийн төслөө 2015 онд Засгийн газарт өргөн бариад, УИХ-аар хэлэлцэхийг нь дэмжсэн. Тэр үед УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатар худалдааны салбарыг зохицуулах хуулийн төсөл өргөн барьсан байсан. Энэ хоёр хуулийн төслийг нэгтгээд нэг төсөл болгож оруулж ир гэсэн үүргийг Эдийн засгийн байнгын хорооноос өгсөн юм. Дахин ажлын хэсэг байгуулагдаж, хоёр хуулийн төслийг нэгтгээд байнгын хороонд танилцуулахад хэлэлцэхийг дэмжсэн. УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэх асуудлуудын жагсаалтад оруулаад байтал өмнөх парламент хаалтаа хийсэн. Шинэ засгийн газар байгуулагдаж худалдааны салбарыг хариуцсан яам нь Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам байгаа. Энэ яам бас өргөн хүрээтэй ажлын хэсэг байгуулж, манай улсад худалдааны хуулийн хэрэгцээ шаардлага ямар байгаа талаар судалгаа явуулж байна. Статистик тоогоор Монгол Улсад 28 мянган аж ахуйн нэгж, хуулийн этгээд худалдааны салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг. Бид эхний ээлжинд үүний арван хувьд нь орон даяар түүвэр аргаар судалгаа авч байна. Өнөөдрийн байдлаар санал асуулгын хариуг нэгтгэж байгаа. Улаанбаатарт болохоор ажлын хэсгийн нэг бүрэлдэхүүнд багтах МУИС-ийн баг хэрэглэгч талаас нь судалгаа авч байгаа. Тэгэхээр 1000 гаруй санал асуулгыг дүгнэн үзэхэд 98 хувь нь худалдааны салбарыг зохицуулах хууль зайлшгүй шаардлагатай гэжээ. Иймд энэ хуулийг батлуулах нь зүйтэй гэсэн дүгнэлтэд хүрж болохоор байгаа юм.

-Хэрэв хууль батлагдвал худалдааны салбарыг хэрхэн зохицуулах вэ. Төслийн тухай товчхон танилцуулахгүй юу?

-Олон улсын практикаас харахад худалдааг зохицуулахдаа энэ салбарт оролцогчдын уялдаа холбоо маш чухал. Өнөөдөр 50 гаруй улс худалдааны бодлоготой, бие даасан хуультай байдаг юм байна. Жишээлбэл, манай хойд хөрш ОХУ гэхэд худалдааны зохицуулалтын том хуультай. Энэ нь аль болохоор хэрэглэгч талыг, дотоодынхоо үйлдвэрлэлийг хамгаалсан байдаг. Тэгвэл урд хөрш маань гадаад худалдаагаа дэмжих зорилготой Гадаад худалдааны тухай хуультай байна. Цаашлаад Япон, Тайланд, Их Британи, Болгар, Австри, Сингапур зэрэг улсууд худалдааны хуультай байна. Бид эдгээр худалдааны харилцаатай байгаа түнш улсууддаа мөрдөгдөж байгаа тэдгээр хуулиудыг нь судалж үзсэн. Энэ тал дээр Гадаад харилцааны яам ч түлхүү ажилласан.

Өнөөдөр манай улсад гар дээрх буюу үүргийн худалдаа, жижиг, дунд бизнесийг эрхлэгчдийн худалдааг зохицуулах ямар ч хууль байхгүй. Тэгэхээр хуулийн төслийн гол зорилго нь Монгол Улсын худалдаанд тавигдах шаардлага юм. Дээрээс нь худалдаа эрхлэгчдийн эрх үүргийг зохицуулна. Мөн тэднийг төрөөс хэрхэн дэмжих, хөнгөвчлөх, хамгаалах зэргийг тусгасан. Бас ТББ-уудын оролцоог хангаж, худалдааны бүртгэлийн системтэй.

-Хэрэглэгчдийн эрх ашгийг яаж хамгаалах юм бэ. Хэрэглэгч бол хаан гэсэн уриатай үйл ажиллагаа явуулдаг худалдаа эрхлэгчид маань “Зарагдсан барааг буцаахгүй” гэсэн хатуу журамтай. Энэ байдлыг яаж шийдэх бол?

-Манай улсад мөн л хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалдаг хуультай. Тэгэхээр энэ хуулийн төсөлд одоо зохицуулагдаж байгаа хуулиудынхаа уялдаа холбоог хангаж өгөхөд чиглэн боловсруулна. Худалдаанд тавих шаардлага гэж байдаг. Улс орон бүр өөрийн гэсэн стандарттай. Хэдийгээр манай улсад стандарт байгаа ч гэсэн өнөөгийн зах зээлийн шаардлагыг хангадаггүй. Энэ бол худалдааны тухай суурь хуулиа боловсруулаад, тодорхой үе шаттай санал асуулга явуулаад ажлын хэсгийн маань хийчих ажил биш. Олон талт хэлэлцүүлэг хийж байж нэгдсэн бодлогоо тодорхойлно. Тухайлбал, жижиглэн худалдаа эрхлэгчид, гадаад худалдаа эрхлэгчид, үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд зориулан олон шат хэлэлцүүлэг явуулна. Тэд ямар эрх, үүрэгтэй байхыг хуулиндаа тусгана. Мөн худалдаанд оролцогч томоохон компаниуд, дараа нь ахмад экспертүүдийн дунд хэлэлцүүлэг хийнэ. Хэрэглэгчид, төрийн бус байгууллагуудынхаа саналыг ч хуульд тусгана. Хамгийн гол нь хэрэглэгчдэд худалдааг хөнгөвчилсөн заалтуудыг оруулах юм. Ингээд ирэхээр Худалдааны тухай хууль маань олон талын оролцоог хангасан хууль болж гарч чадна.

Олон улсад мөрдөгдөж байгаа зарчмаар бол тухайн бараагаа хэрэглэгч 24 цагийн дотор буцаах эрхтэй байдаг. Манай томоохон маркетууд үүнийг хэрэгжүүлж байна. Гэхдээ барааг буцааж авахдаа хэрэглэгчээс нэг ч төгрөгийн суутгал авах ёсгүй.

-Хэрэглэгчдэд худалдааг хөнгөвчилнө гэлээ. Үүнийгээ тодруулахгүй юу. Мөн сүүлийн үед онлайн худалдаа нэлээд дэлгэрсэн. Энэ асуудалд хэрхэн анхаарсан бэ?

-Энэ худалдааны суурь хуулиа дагаад Цахим худалдааны хууль, Дистербютерийн хууль, Хамгаалалтын тухай хууль гарч ирнэ. Үүн дээрээ тодорхой зааж өгнө.

-Гадаад худалдааг яаж зохицуулах юм бэ?

-Гадаад худалдааны гол үндсэн зохицуулалт нь тариф, тарифын бус арга хэмжээ байдаг. Үүнийг гадаад худалдааны гэрээ, дэлхийн олон улсын байгууллагуудын хэлэлцээрийн хүрээнд зохицуулна гэсэн үг. Монгол Улсад ердийн, хөнгөлөлттэй, нэн тааламжтай гэсэн гурван төрлийн энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс үйлчилж эхэлсэн. Тарифын бус арга нь тусгай зөвшөөрөл, лиценз, эрүүл ахуйн техникийн зэрэг зохицуулалтууд байна. Худалдааны хууль нь дотоодын зах зээлийг хамгаалах бас өөр арга хэмжээг авч болно. Энэ нь тарифын арга хэмжээ байна.

-Манайд нэг ойлгомжгүй жишиг тогтсон. Тэр нь шатахууны үнэ өсөнгүүт өргөн хэрэглээний барааны үнэ нэмэгддэг. Гэтэл шатахууны үнэ буурахаар тэдгээр нэмэгдсэн бараануудын үнэ дагаж буурдаггүй. Үүнийг зохицуулах механизмыг хуулийн төсөлд тусгасан уу?

-Эрэлт, хэрэгцээ ямар байхаас үнийн бодлого үйлчлэх ёстой. Гэхдээ тодорхой стратегийн бараан дээр хяналт тавина. Тэрнээс үнийг барихгүй.

-Үндэсний үйлдвэрлэгчдийн бараа, бүтээгдэхүүн импортын бараанаас өндөр үнэтэй байдаг. Уг нь дотооддоо түүхий эд нь хямд өртөгтэй байхад амандаа орсон үнэ хэлээд сууж байх юм. Энэ байдалд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Тариф, тарифын бус зохицуулалт хийнэ. Үүнийг Хамгаалалтын арга хэрэгслийн тухай хуулиараа зохицуулна. Бид Худалдааны тухай хуультайгаа хамт үүнийг давхар боловсруулна.

-Төрөөс худалдааны салбарыг яаж дэмжих юм бэ?

-Төрийн оролцоог багасгана. Төрийн оролцоог хангахад ямар нэг дэмжих, хөнгөвчлөх үйл ажиллагааг төрийн бус байгууллагуудад шилжүүлнэ. Дээрээс нь төрийн оролцоо ямар тохиолдолд байх вэ гэхээр дотоодын үйлдвэрлэгчдийг хамгаалах үүднээс тодорхой бодлого хэрэгжүүлж болно. Тарифын арга хэмжээ авч болно. Мэдээж хэрэг энэ хуулинд олон дэглэмүүд байдаг.

-Сүүлийн үед пирамид хэлбэрийн сүлжээний бизнес цэцэглэх боллоо. Хэрэв манай улс худалдааны тухай хуультай болбол хүмүүсийг хууран мэхэлсэн луйвар орж ирэх боломжийг нь хааж чадах уу?

-Ер нь бол эдийн засгийн хямралтай үед пирамид маягийн мөнгө өсгөх луйвар гарч ирдэг. Учир нь манай зах зээлд худалдааны салбартай холбоотой эрх зүйн зохицуулалт байхгүй учраас хүний тархи угаасан ийм луйвар орж ирэх бүрэн боломж нь байгаад байна. Жишээлбэл, одоо яригдаад байгаа “G-Time” сүлжээ гэхэд хэзээ ч Орос, Хятад руу орж чадахгүй. Учир нь тэнд хуулиараа хориотой байгаа.

Худалдааны хууль батлагдвал бүртгэлийн нэгдсэн системтэй болно. Ингэснээр Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулах гадаад, дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийг бүртгэлжүүлж, стандарт мөрдүүлэн ажиллуулах юм. Ингэснээр ямарваа нэгэн бараа бүтээгдэхүүн солилцдоггүй мөнгө өсгөх маягаар явагддаг сүлжээний бизнесийг хааж чадна.

Гадаад харилцааны сайд Ц.Мөнх-Оргил ойрын хугацаанд ОХУ болон БНХАУ-д ажлын айлчлал хийсэн билээ. Тэрбээр энэ айлчлалынхаа үр дүнгийн талаар өчигдөр сэтгүүлчдэд мэдээллээ.

Гадаад харилцааны сайд Ц.Мөнх-Оргилын ОХУ-д хийсэн айлчлалын хүрээнд хэд хэдэн асуудлыг хөнджээ. Тухайлбал, хөрөнгө оруулалт, төмөр зам, Эгийн гол, Шүрэнгийн голын усан цахилгаан станцыг хэрхэх тухай яриа хэлэлцээр хийсэн байна. Ц.Мөнх-Оргил сайд айлчлалынхаа үеэр Сергей Лавров сайдтай уулзаж, мөн Евроазийн Эдийн засгийн холбооны худалдааны асуудал хариуцсан сайдтай хэлэлцээр хийжээ. Түүнчлэн ОХУ-ын Техникийн зохицуулалт, мэргэжлийн хяналт, мал эмнэлэг, ургамал, хорио цээрийн асуудал хариуцсан сайдтай хэлэлцээр хийж, ОХУ-ын Эдийн засгийн хөгжил Ази Номхон далайн улс орнуудын хамтын ажиллагааг хариуцсан сайдтай уулзаж ярилцсан байна.

ОХУ-ААС 100 ТЭРБУМ РУБЛИЙН ХӨНГӨЛӨЛТТЭЙ ЗЭЭЛ АВАХААР ТОХИРОЛЦОВ

Манай зүгээс ОХУ-д хэд хэдэн асуудлыг хөндөн тавьсан тухай Ц.Мөнх-Оргил сайд мэдээллийнхээ үеэр онцлов. Энэ онд Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатыг ОХУ-д айлчлал хийлгэхээр тохирсон байна. Түүний айлчлалын үеэр гарын үсэг зурах баримт бичгүүдийг сая Ц.Мөнх-Оргил сайд айлчлалынхаа үеэр тохиролцоод иржээ. Үүнд төмөр замаар ачаа дамжуулан тээвэрлэх нөхцөлийн талаар ярилцаж, гарын үсэг зурахаар болсон байна. Мөн байгаль орчинг хамгаалах, ой хээрийн түймрээс урьдчилан сэргийлэх Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр хийхээр тохиролцжээ. Бас эрчим хүчний салбарын ерөнхий хэлэлцээр хийхээр тохирсон гэнэ. ОХУ-тай Эгийн голын УЦС-ын талаар дэлгэрэнгүй ярилцсан. Ингээд Монголын эрчим хүчний хангамжийг сайжруулахад хоёр тал хамтарч ажиллахаар болсон. Хоёрдугаарт, Эгийн голын УЦС, Шүрэнгийн голын УЦС баривал Байгал нуурын эко системд хэрхэн нөлөөлөхийг хамтарч судлахаар болжээ. Хоёр улсын эрдэмтдийн дүгнэлтийг үндэслэн дээрх цахилгаан станцуудыг барих эсэхийг шийдэх нь зүйтэй гэж үзсэн байна.

Энэ удаагийн айлчлалаар бүс нутаг хил орчмын хамтын ажиллагаанд дэмжлэг үзүүлэх тухай Засгийн газар хоорондын хэлэлцээр байгуулах тохиролцоонд хүрчээ. Харин ОХУ-аас хөрөнгө мөнгө татах асуудлаа хэрхэн шийдвэрлэсэн тухай Ц.Мөнх-Оргил сайд хэлэхдээ “Өмнө нь Сергей Лавров сайд манай улсад айлчлал хийх үеэр ОХУ-аас 100 тэрбум рублийн хөнгөлөлттэй зээл авах тухай асуудлыг хөндсөн. Сая энэ асуудлыг хурдан шийдвэрлүүлэх талаар ярилцлаа. ОХУ-ын тал Олон улсын валютын сангийн гэрээ хэлэлцээрийг анхааралтай харж байна гэдгээ мэдэгдсэн. Бид хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр дэд бүтэц УБТЗ, эрчим хүчний томоохон төслийг ОХУ-тай хамтарч хэрэгжүүлэх чиглэл баримталж байгаа. Орос улс энэ саналыг баяртай хүлээж авсан. Одоо хамтарч ажиллах төслөө тохироод, УБТЗ-д бэлдсэн хэд, хэдэн төсөлд анхаарал хандуулахаар болсон” гэв. Тэрбээр айлчлалынхаа үеэр ОХУ, БНХАУ болон манай улсын эдийн засгийн коридорыг сайжруулах талаар ярилцсан гэнэ. Энэ хүрээнд ирэх гуравдугаар сард Бээжин хотод болох шинжээчдийн уулзалтаар хэлэлцээрийг үргэлжлүүлэхээр болжээ. Харин Оросын талаас олон жил шийдэгдэхгүй явсан үл хөдлөх хөрөнгийн асуудлыг шийдвэрлэж өгөхийг хүссэн байна. “1990-ээд оны эхээр ОХУ өөрийн мэргэжилтэн, цэргээ татаж авахдаа Монгол Улсад цөөнгүй тооны үл хөдлөх хөрөнгө шилжүүлээд явсан. Одоогоор ОХУ-ын бүртгэлтэй 30-40 барилгын асуудал бүртгэлжүүлж өгөх хүсэлтэй байна” гэжээ. Мөн УБТЗ-ын үйл ажиллагаа, үр ашгийг нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарал хандуулж байгаагаа илэрхийлсэн байна.

БНХАУ 100 ТЭРБУМ ЮАНИЙН БУЦАЛТГҮЙ ТУСЛАМЖ, 100 ТЭРБУМ АМ.ДОЛЛАРЫН ЗЭЭЛ ОЛГОНО

Гадаад харилцааны сайд Ц.Мөнх-Оргил БНХАУ-д хийсэн айлчлалын гол зорилго нь ирэх хавар урд хөршид хийх Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатын айлчлалын бэлтгэл ажлыг хангах явдал байсан байна. Энэ хүрээнд БНХАУ-ын дарга Си Жиньпиний урилгаар “Нэг зам-Нэг бүс” олон улсын хуралд Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат оролцохоор болжээ. Ц.Мөнх-Оргил сайд мэдээлэлдээ “БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрээр далайд гарахаар дамжин өнгөрөх, буцаж ирэх, тээвэрлэн явуулах Засгийн газар хоорондын 2014 оны хэлэлцээрийг Хятадын талаас соёрхон баталсан. Энэ нь худалдааны зардлыг бууруулахад ихээхэн түлхэц болох юм. Хэлэлцээрийн үр дүнд Хятадын долоон боомтыг Монгол Улс ашиглах бололцоо нээгдэж байна. Манай талаас БНХАУ-аас Монголын эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулахад тусламж дэмжлэг үзүүлэхийг санал болгосон. Хятадын тал дэмжлэг үзүүлнэ гэдгээ илэрхийлсэн. ОУВС-тай тохиролцоонд хүрч байгааг олон улсын түвшинд худалдаа, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн урт хугацааны тогтвортой үйл явц бүрдүүлж байна хэмээн сайшаасан. БНХАУ ОУВС, Азийн хөгжлийн банк, Дэлхийн банкаар дамжуулан дэмжлэг үзүүлнэ гэдгээ мэдэгдлээ. Түүнчлэн хоёр улс Төв банкны хооронд байгуулсан своп хэлэлцээрийн хугацааг сунгахаар болж байна. Өнөөдөр Монголбанкны төлөөлөгчид тус улсын Ардын банкныхантай хэлэлцээр хийж байна. Мөн манай талын хүсэлтийн дагуу своп хэлэлцээрийн хэмжээг нэмэгдүүлэх хүсэлтийг судалж байна. Нааштай шийдвэрлэнэ гэсэн. Үүний зэрэгцээ нэмэлт зээл авахаасаа өмнө нь шийдвэрлэсэн хөнгөлөлттэй зээлийн асуудлыг шийдэх тухай асуудлыг хөндсөн. Өнгөрсөн жил тус улсын Ерөнхий сайд манай улсад айлчлахдаа нэг тэрбум ам.долларын зээлийн асуудал ярьсан. Үүнийг шийдье, гэхдээ уг хөрөнгийг Улаанбаатар хотын гэр хорооллыг дахин барилгажуулах, 1000 айлын орон сууцны цогцолбор болон Монголын боомтуудыг бэхжүүлэхэд зориулна. Мөн БНХАУ-ын талтай мах болон нүүрсний экспортоо нэмэгдүүлэхээр болсон. БНХАУ-тай манайх улс төр болоод нийгмийн зөрчилтэй ямар нэг асуудал байхгүй гэдгийг хоёр тал сэтгэл ханамжтай тэмдэглэсэн” гэв. Хэвлэлийн бага хурлын дараа тэрбээр сэтгүүлчдийн асуултад ийн хариуллаа.

-Орос, Монголын төмөр замын шинэчлэлийн асуудал олон жил яригдаж байгаа боловч тодорхой шийдэлд хүрээгүй. Таны айлчлалын үеэр энэ асуудлыг хэрхэн хөндөв?

-Оросоос авах 100 тэрбум рублиэрээ төмөр замаа шинэчилье гэж бодож байгаа. Төмөр замаа шинэчлэхийн тулд бараа эргэлт хэрэгтэй. Бараагүй бол төмөр зам шинэчлээд хэрэггүй. Хос төмөр зам тавьж, цахилгаанжуулсан ч тэрүүгээр нь бараа гүйхгүй бол ач холбогдолгүй. Бараагаа нэмэгдүүлье гэхээр төмөр зам чинь бэлэн үү гэдэг асуудал тавигдаад байна. Тэгэхээр төмөр зам бэлэн биш байсан учраас бараа хайгаад байж болдоггүй. Одоо бол Оросын талаас авах 100 тэрбум рублийг төмөр зам руу оруулна. Ингэснээр төмөр замаа шинэчилж чадвал тээвэрлэх бараа нь бэлэн байгаа. Аль нь түрүүлэх үү гэдэг асуудал яригдаж байгаад одоо хөрөнгө оруулалт нь эхэлж асуудал шийдэгдэж байгаа учраас энэ ажил хөдөлнө.

-Төмөр замыг хотоос гаргах, Богд уулын араар тавих зэрэг асуудал яригддаг. Үүнийг шийдэх үү?

-Тэр асуудлыг ч гэсэн бид Оросын талд тавьж байгаа. Үндсэндээ дөрвөн төмөр замын асуудал бий. Улаанбаатарт байгаа гол шугамаа шинэчлэх, цахилгаанжуулах, дөрвөн төмөр замын асуудлыг Оросын талд тавьж байгаа. Тэд бүгдийг нь сонирхож байна. Мөн баруун чиглэлийн төмөр зам, зүүн чиглэлд Оросоос Монголоор дайраад Хятад руу гарч байгаа асуудлуудыг ч ярьж байгаа.

-Оростой хийж байгаа манай гадаад худалдаа алдагдалтай байдаг. Худалдааны тэнцлийн асуудалд ямар гарц эрэлхийлж байгаа вэ?

-Хоёр улсын нийт бараа эргэлт 963 сая ам.доллар. Экспорт ердөө 54 сая ам.доллар. Тэгэхээр бараг 95 хувь нь Оросоос авч байгаа импорт болж байна. Үүнийг засахын тулд Орост зарах бараатай болох хэрэгтэй. Орост махаа заръя гэхээр шүлхий өвчин асуудал болоод байдаг. Оросын тал монгол малыг эрүүлжүүлэх хөтөлбөрийг таван жилийн хугацаатай хэрэгжүүлж өгнө гэсэн.

–Таныг ОХУ-д айлчлах үеэр айлын тал “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн асуудлын талаар байр сууриа илэрхийлсэн үү. Мөн таныг “Монроснефть”-ийн удирдлагуудтай уулзана гэсэн мэдээлэл цацагдсан. Энэ үнэн үү?

-Тэр бол худлаа мэдээлэл байсан. Бид ОХУ-д айлчлах үеэрээ ямар нэгэн хувийн компанитай уулзъя гэсэн асуудал тавиагүй. Мөн Оросын талын ямар нэгэн компани бидэнтэй уулзъя гэсэн хүсэлт ч тавиагүй. Яриа хэлэлцээрийн үеэр “Эрдэнэт”-ийн асуудал огт яригдаагүй. Олон сэтгүүлчтэй уулзаж байхад ч хөндөгдөөгүй. Харин хүндэтгэлийн зоогийн үеэр Лавров сайд “Танайд “Эрдэнэт”, “Монроснефть”-тэй холбоотой асуудал гараад байгаа юм уу. Манайхтай холбоотой ямар нэгэн асуудал байна уу” гэж тодруулж байна лээ. Хариуд нь “Танайхтай ямар нэгэн асуудал байхгүй. Засгийн газрын хооронд, хоёр компанийн хооронд ч байхгүй. Хэлцэл хийгдсэн, төлбөр төлөгдсөн, өмчлөл шилжсэн. Зөвхөн бидэнд дотоодын асуудал ярьж байгаа” гэсэн. “Тэгвэл хоёр улсын хоорондын харилцаанд хамааралгүй юм байна. Тийм үү” гэхэд нь “Тийм ээ” гэсэн.

-ОУВС-тай хийсэн хэлэлцээрийн үр дүнгээр Хятадын Ардын банктай Төв банк хоёр тэрбум ам.долларын своп хэлцэл хийхээр болсон. Айлчлалын үеэр своп хэлцлийн хэмжээг нэмэгдүүлэх асуудал яригдсан гэлээ. Энэ тухай тодруулахгүй юу?

-ОУВС-тай хийсэн саяын тохиролцоонд БНХАУ-ын Ардын банк, манай төв банкны хооронд байгуулсан своп хэлцлийг сунгана гэж орсон. Үүнийг Хятадын тал албан ёсоор шийдвэрээ гаргачихсан сунгаж байгаа. ОУВС-гийн тохиролцооны хүрээнд ороогүй, гэхдээ хоёр банкны хооронд яригдаж байгаа асуудал бол хэмжээг нь нэмэгдүүлэх асуудал байгаа. Хэдий хэмжээгээр гэрээгээ байгуулах нь банкуудын хоорондын асуудал.

-БНХАУ-аас хэдий хэмжээний мөнгө зээлэхээр тохиролцсон юм бэ?

-Хятадын тал эхний ээлжинд нэг тэрбум ам.доллар, нэг тэрбум юанийн буцалтгүй тусламж үзүүлэхээр болсон.

-Засгийн газраас томоохон төслүүдийг хөдөлгөнө гэж байгаа. Та хоёр хөршид айлчлахдаа энэ асуудалд хэрхэн анхаарлаа хандуулав?

-Юуны өмнө ОХУ-аас авах 100 тэрбум рублийн хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд Оросын хөрөнгө оруулалт, Оросын бизнесүүдтэй хамтарч том төсөл хэрэгжүүлье гэж байгаа. “Бид танайхаас зээл авчихаад өөр улстай төсөл хэрэгжүүлээд явахгүй. Бидэнд Оросын технологи хэрэгтэй байна” гэдгээ айлын талд илэрхийлсэн. Оросууд төмөр зам, автозамын асуудал дээр сонирхож байгаа. Монгол, Орос, Хятадын эдийн засгийн коридор нь гурван улсын хувьд хамтын ажиллагааны чухал салбар болоод байна. Тиймээс Оросын тал бэлэн байгаагаа илэрхийлсэн. Харин Хятадын талтай томоохон төсөл, хөрөнгө оруулалтын асуудлуудыг гуравдугаар сард Шадар сайд У.Хүрэлсүхээр ахлуулсан ажлын хэсэг очиж яриа хэлэлцээр хийнэ. Тэрбээр уул уурхай, төмөр зам, автозам, чөлөөт бүс, эрчим хүчний дамжуулах шугамууд зэрэг томоохон асуудлуудаар яриа хэлэлцээр хийнэ.

Мэдээллийн сайтуудын ассоциацийн тэргүүн Б.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Хууль зүйн байнгын хороогоор Эрүүгийн хуулийн төслийг хэлэлцэх үеэр УИХ-ын гишүүн Ц.Гарамжав “Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болон сошиал сүлжээгээр хүнийг гүтгэх явдал ихэслээ. Хуулийн хатуу хариуцлага хүлээлгэ” гэж хэлээд зогсохгүй сэтгүүлчдийг худалдагдсан гэлээ. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-“Сүүлийн үед манай улсын нийгэмд хүний нэр төрийг гутаах, доромжлох, гүтгэх олон нийтийн хэвлэл мэдээллийг ашиглах, ялангуяа цахим хжэлбэрийг маш өргөнөөр ашиглаж байна. Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчид маань мөнгө төгрөгтэй холбоотой асуудалд холбогдсон, захиалгаар иймэрхүү үйлдлийг их хийдэг боллоо. Манай нийгэмд сайн хүн гэж байхаа болилоо. Ах зах, ёс гэж мэдэхээ байлаа. Ямар нэг хүнийг хүндэтгэж, үлгэрлэхгүй боллоо. Ажил хийсэн ч тэр хүн гүтгэгдэж доромжлогдож байдаг, хийгээгүй байсан ч мөн адил гүтгэгдэж, доромжлогддог хүнлэг бус асуудал хавтгайрсан. Ёс суртахуунгүй асуудал газар авлаа. Заримдаа хэт харгис хэрцгий, бүдүүлэг, танхай шинж чанартай ийм зүйлүүд орж ирж байна. Сүүлийн үед энэ нь хүний сэтгэл санааны эрхийг дэндүү хохироож байна” гэж Ц.Гарамжав гишүүн ярьсныг хүмүүс мэдэж байгаа.

Нэгдүгээрт, хууль санаачлагчид болон хууль батлагчдад хэлэхэд контент үйлдвэрлэгч коммент бичигч хоёр ялгаатай гэдгийг ойлгоосой гэж хүсч байна.

Хоёрдугаарт, өөрсдийн хийсэн, ярьсан буруу зөрүү үйлдлийн бүх буруугаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд болон сэтгүүлчид рүү нялзаадаг байдлаа зогсоож өөрсдөө ёс зүйтэй байгаасай гэж бодож байна.

Гуравдугаарт, манай нийгэмд маш олон сайн хүн байгаа. Харин тэрийг олж харах нүд эрх мэдэлтнүүдэд алга байна уу гэж харж байна.

Дөрөвдүгээрт, ажил хийж байгаа олон мянган хүн байгаа. Тэд хийснийхээ төлөө магтуулах гэхээсээ илүүтэй хийсэн ажилдаа урамшаад амьдрал ахуйгаа аваад явж байгаа. Харин ам ажил нь зөрдөг, зөвхөн амаараа ажил хийдэг хүмүүсийн талаар шүүмжилж бичих нь хэвлэл мэдээллийн байгууллага болон сэтгүүлчдийн үндсэн үүрэг гэдгийг сануулмаар байна.

-Улстөрчид юм л болбол сэтгүүлчдийн амыг таглана гэдэг болжээ. Бидний эрхэд дэндүү халдаад байгаа юм биш үү. Сэтгүүлчид эрхээ хамгаалж чадаж байна уу?

-Загасчны морь усгүй гэдэгтэй адил сэтгүүлчид өөрсдийн асуудалтай холбоотой зүйлүүд дээр нэгдэж дуугарч, хамтарч ажиллаж чадахгүй байна гэж харж байна. Бараг л сонгууль бүрийн өмнө ямар нэг хууль, дүрэм, журам гаргаж хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд болон сэтгүүлчдийн амыг үдэх гэсэн, айлгах гэсэн үйлдлүүд гардаг нь хэвийн үзэгдэл шахуу л болсон. Энэ удаад ч гэсэн удахгүй Ерөнхийлөгчийн сонгууль дөхөж байгаатай холбоотой өөрсдөдөө ашигтай хэвлэл мэдээлэлд халтай хуулийн заалт оруулж ирж бүр ухралт хийж Эрүүгийн хуулиар шийтгэдэг болох талаар санал гаргаж байгаа нь харамсалтай. 2015 онд батлагдсан Эрүүгийн хуульд сэтгүүлчдийг барьж хорьдог заалтыг байхгүй болгож эрүүгийн гэм хэрэг биш зөрчилд тооцож тусгаж өгсөн байдаг. Гэтэл одоо эрүүгийн хуулиар шийтгэдэг болгох талаар санал гаргаж байгаа нь үнэхээр ардчилсан чөлөөт нийгэмд амьдарч байгаа бидэнд ухралт болж байна гэж үзэж байна. Хууль гарах гэхээр улстөржүүлж сонгуультай хамаатуулж байна гэж зарим хүмүүс их эмзэг хүлээж авч байх шиг байна лээ. Тэгвэл энэ удаагийн Эрүүгийн хуульд зөвхөн сонгуульд зориулж оруулсан 14.8 гэсэн зүйл заалтаар сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудыг эрүүгийн хуулиар шийтгэдэг болохоор оруулж ирсэн байгаа.

Мөн Зөрчлийн тухай хуулийн төслийн 6.21-д гүтгэх асуудлыг зөрчилд тооцож хуулийн төсөлд оруулж ирсэн. Хүний нэр хүнд, алдар төрийг гутаан доромжилсон мэдээллийг олон нийтэд дэлгэсэн, эсвэл хэвлэл мэдээллийг хэрэгсэл олон нийтийн сүлжээгээр тараасан бол хувь хүнийг хоёр сая, хуулийн этгээдийг 20 сая төгрөгөөр торгох шийтгэл ногдуулахаар оруулж ирсэн байгаа.

Тэгэхээр сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд эрүүгийн хуулиар ч шийтгүүлж, зөрчлийн хуулиар ч шийтгүүлдэг болохоор болж байна гэсэн үг.

-Манай улс бол ардчилсан орон. Гэтэл хэвлэлийн эрх чөлөөнд улстөрчид дураараа халддаг явдал байнга гарах юм. Гадны улс орнуудын жишгээс сонирхуулахгүй юу?

-Ардчилсан нийгмийн тулгуур гурван зарчмын хамгийн чухал нь хүний эрх байдаг. Тэр дундаа, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх. Хэвлэл мэдээллийг хараат бус байх естой гэж хамгийн их ярьдаг хүмүүс бол улстөрчид.

Гэтэл хамгийн ихээр хараандаа байлгаж хараатаар хөдөлгөж байгаа нь нь мөн л улстөрчид. Улстөрчид өөр өөрсдийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй болж, хэвлэлийн зах зээлийг бараг л бүхэлд нь шахуу хараандаа байлгаж өөрсдийн хүссэнээрээ дуугаргаж байна. Эзэн нь юмаа мэдэж эрэг нь усаа хашдаг хойно улстөрч эзэнтэй хэвлэл эзнийхээ хүслээр л дуугарахаас өөр аргагүй байдалд орсон.

УИХ-ын гишүүн Д.Сарангэрэл хэлэхдээ үг хэлснийхээ төлөө хариуцлага хүлээдэг салбар Монголын нийгэмд сэтгүүл зүй л байна. Та нар минь буруу ойлгоод байх шиг байна. Би хүн гүтгэхийг, хүний нэр төр гутаахыг огт дэмждэггүй. Яг үнэндээ сэтгүүл зүй, сэтгүүлчид хүнийг гүтгэдэггүй юм. Манай улстөрчид бие биеэ гүтгэдэг, хар бараан материал тараадаг, үндсэлэл нь үүнд л байдаг юм шүү. Үүнийг сэтгүүл зүй рүү шингээх гээд хэрэггүй. Өнөөдөр Монголын сэтгүүл зүй гүтгэж байгаа, хүний нэр төрд халдаж байгаа хүмүүстэйгээ өөрсдөө тэмцье гээд Ёс зүйн зөвлөлөө байгуулчихсан гэж ярьсан байна лээ. Би энэ хүнтэй санал нэг байгаа. Муу л юм бол хойд талын хар овоохой гэдэг шиг буруу бүх муухай зүйлээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, сэтгүүлчид рүү нялзааж хэвлэлийн салбарын үнэ цэнэ, энд ажиллаж амьдарч байгаа мянга мянган сэтгүүлчийн нэр төрд халдахаа харин багасгаачээ гэж улстөрчдөөс хүсмээр байна. Бид олон улсын жишгээр өөрсдийн салбартаа зохицуулалт хийдэг Ёс зүйн зөвлөлтэй болоод хоёр дахь жилдээ үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Хуулиар далайлгаж хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, сэтгүүлчдийг айлгахаасаа илүүтэйгээр өөрсдийн зохицуулалтаараа шийддэг болж байгаа Ёс зүйн зөвлөлийнх нь эрх зүйн орчинг шийдээд өгвөл харин хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд, сэтгүүлчид, нэр төрдөө халдуулаад байгаа эрхэм түшээдэд, энгийн иргэдэд хүртэл хэрэгтэй зүйл болох байх гэж бодож байна. Саяхан Германы канцлер Ангела Меркель “Төрийг цэвэршүүлэхэд сошиал ертөнц асар том үүрэг гүйцэтгэж байна. Тиймээс сошиал ертөнцийн мэдээ мэдээллийг улам дэлгэрүүлэх, нийтэд ил болгоход төрөөс онцгойлон анхаарах болно. Сошиал ертөнцийг улстөрчид ад үзэж, элдвээр хаах боохыг санаархаж байна. Энэ оролдлогыг таслан зогсоож, төрөөс бүх талаар дэмжих болно. Сошиал ертөнцийн мэдээллийн хүчээр төрөө бид цэвэршүүлж байна гэж хэлсэн байна лээ. Гэтэл манай улсад эсрэгээрээ сошиал орчинг, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, сэтгүүлчидтэй нь давхар хумихаар хуулийн төсөл оруулж ирж байгаа нь хяналтадаа авах, хааж боох оролдлого юм.

Сошиал орчинд нүүрээ нуусан, нэрээ нуусан, хуурамч хуудсаар дамжуулан хүнийг гүтгэх, доромжлох, буруу зүйлд уруу татах зэрэг муу зүйлүүд байгааг бүгд мэдэж байгаа. Харин нэр нүүрээ ил гаргаад үзэл болдоо илэрхийлж байгаа хүмүүс, төрд данстай, албан ёсоор хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулж байгаа хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд сэтгүүлчдийг хуулиар далайлгаж эрүүгийн хариуцлага, торгууль шийтгэл ногдуулахыг л эсэргүүцэж байгаа юм. Торгож, цагдаж, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээсээ өмнө эхлээд сошиал орчинд соён гэрээрүүлэх, эзэн бие нь мэдэгдэхгүй хуурамч хуудаснуудтай тэмцвэл илүү үр дүнтэй байх л гэж бодож байна.

УИХ-ын гишүүн, Өргөдлийн байнгын хорооны дарга Д.Сарангэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Өргөдлийн байнгын хороо “Туул голын бохирдлын асуудлаар Монгол Улсын Засгийн газарт чиглэл өгөх тухай” тогтоолын биелэлт, явцын талаар салбарын сайдын танилцуулгыг өнгөрсөн долоо хоногт сонссон. Тогтоолын биелэлт ямархуу байна вэ?

-Туул голын бохирдлын асуудлыг шийдвэрлэх ажлын явц зогсонги байдлаас гарч байна. Өргөдлийн байнгын хороо Туул голын бохирдлын асуудлаар хэд хэдэн удаа авч хэлэлцэн, газар дээр нь ч очиж нөхцөл байдалтай танилцсан. Өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сарын 23-нд байнгын хороо гишүүдээрээ хэлэлцэн 03 тоот тогтоол баталж Засгийн газарт чиглэл өгсөн юм. Энэ тогтоолын биелэлт, ажлын явцын талаар байнгын хороо сонслоо. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам энэ асуудалд ажил хэрэгч ханджээ. 2014 онд батлагдсан Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээр аймаг, нийслэлийн удирдлагууд элс, хайрга, дайрга олборлох зөвшөөрлийг олгодог болсон нь бүтээн байгуулалтын ажилд тустай, явдал чирэгдэл бага болсон зэрэг ач холбогдолтой. Гэвч нөхөн сэргээлтийн ажил хяналтгүй орхигдож олон байгууллагын дунд сарних нөхцөл болсон гэж мэргэжлийн хүмүүс үзэж байна. Энэ мэтчилэн шалтаг шалтгаан тоочвол олон зүйл хэлж болохоор. Өнөөгийн бодит үнэн гэвэл Туул голын сав газарт хайгуулын 143, ашиглалтын 341 тусгай зөвшөөрөл олгогджээ. Тэдгээрээс нөхөн сэргээлт хийсэн аж ахуйн нэгж хуруу дарам цөөн атлаа тусгай зөвшөөрөл нь цуцлагдсан нь нэг ч байхгүй гэдгийг холбогдох хүмүүс байнгын хорооны хуралд мэдэгдсэн. Үүний уршгаар Туул голын усны түвшин буурсан, бохирдол ихэссэн, хүн мал ундаалж бэлчих нь бүү хэл явах ч боломжгүй болоод байна. Кареруудын үйл ажиллагаанаас үлдсэн овоолсон шороо, түүнийг тойрсон нүхэнд хүн мал унаж осолдох явдал байнга гарч байна. Хамгийн сүүлд ХУД-ийн XX хорооны иргэн Г.Отгонбаатарын 10 настай хүү нүхэнд тогтсон борооны усанд унаж амь насаа алдлаа. Хавар эхэлмэгц карерын тоос шороонд дарагдсан хүн мал бүхэлдээ зэгэлтэн амьсгалын замын, харшил зэрэг олон төрлийн өвчинд нэрвэгдсээр байна. Гэрээ цэвэрлэж, тоосоо арчаад ч нэмэргүй эргээд харахад сааралтсан байдаг гэж иргэд, оршин суугчид ярьж байна. Ухсан нүх, овоолсон шороонд иргэд хогоо хаяж, дулаан цагт эвгүй үнэр тархахын зэрэгцээ, мал амьтан түүнийг нь идэж халдварт өвчин үүсэх эрсдэл бий болгодог байна.

-Туул голоос хайрга, дайрга олборлочихоод нөхөн сэргээлт хийгээгүй тэдгээр аж ахуйн нэгжүүдийг одоо яах вэ?

-Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын тухай хуулийн 37.1.3-т “…нөхөн сэргээлт хийгээгүй аж ахуйн нэгжийн тусгай зөвшөөрлийг аймаг, нийслэлийн Засаг дарга цуцлах бүрэн эрхтэй” гэж заасан боловч энэ заалт үндсэндээ хэрэгжихгүй явж ирсэн байна. Хуулийн заалт ийм байгаа ч 2014 оноос өмнө өөр байгууллага зөвшөөрөл өгснийг тухайн байгууллага нь шийдэх ёстой гэсэн байдлаар хандаж ирснийг нийслэлээс Ашигт малтмалын газар 196 аж ахуйн нэгжийн асуудлыг шийдвэрлэх эрхийг шилжүүлэхийг хүссэн албан бичгээс харж болно. Хэлэлцүүлгийн явцад уул уурхай, ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг төрийн мэргэшсэн төв байгууллага нь гартаа авч ажиллах шаардлагатай гэсэн санал давамгайлж байлаа. Өнөөгийн үүссэн нөхцөл байдал асуудлыг нэг талдаа шийдэх шаардлагатайг харуулж байна. Тиймээс Ц.Дашдорж сайдын байнгын хорооноос өгсөн чиглэлийн дагуу хийсэн ажил, өгч буй мэдээлэл, мэргэжлийн хүмүүсийн санал бодлыг сонсож хэлэлцээд долоон заалт бүхий чиглэлийг Засгийн газарт өглөө. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яам байнгын хорооноос өгсөн чиглэлийн дагуу богино хугацаанд шуурхай ажиллаж, хууль зөрчсөн аж ахуйн нэгжүүдийн эрх цуцлах санал, хууль эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох, төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны уялдаа холбоог хангах, хяналтын бүтэц бий болгох зэрэг чиглэлээр ажиллаж тодорхой мэдээлэлтэй хуралд орж ирсэнд талархаж байна. Засгийн газарт өгсөн чиглэлийн гол агуулгыг товчилж хэлбэл, түгээмэл тархацтай ашигт малтмал хайх, ашиглах эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох хүртэл түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл шинээр олгохгүй байх, байгаль орчинг нөхөн сэргээх үүргээ биелүүлээгүй аж ахуйн нэгжүүдийн тусгай зөвшөөрлийг цуцлах, байгаль орчинг нөхөн сэргээх үүргээ биелүүлээгүй, гол ус бохирдуулсан, үйл ажиллагааных нь улмаас иргэдийн амь нас, эрүүл мэнд хохирсон тохиолдол бүрт тухайн асуудлыг хууль хяналтын байгууллагад шилжүүлж шалгуулах, буруутай аж ахуйн нэгж, түүний хувьцаа эзэмшигч болон гүйцэтгэх удирдлагад эрүүгийн хариуцлага ногдуулах, байгаль орчинг нөхөн сэргээхэд шаардагдах хөрөнгийг үл маргах журмаар гаргуулах, Туул голыг хамгаалах тусгай хууль, бусад шийдвэрийн төсөл боловсруулах, аж ахуйн нэгжүүдэд элс, хайрга, дайрга олборлох газар нутгийг тусгайлан зааж зөвшөөрөл олгох зэрэг чухал асуудлуудыг Засгийн газарт өгсөн чиглэлд тусгалаа. Ер нь Туул голын бохирдлын асуудлыг байнгын хороо хөндөхдөө 5648 хүний өргөдөлд суурилсан. Ингэхдээ аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагааг зогсоох, дарамт шахалт учруулах өчүүхэн ч санаа үгүй. Гагцхүү өндөр сайхан барилга, өргөн дардан замтай болсон ч усгүй болох аюул тулгарч буй учраас энэ асуудлаа эн тэргүүнд тавьсан гэдгийг хэлэх ёстой. Барилга, зам зэрэг бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгжүүддээ хотоос 150 км-ээс багагүй зайтай, хүн малын амьдрах орчинг сүйтгэхгүй байхаар газар зөвшөөрөл өгөх чиглэлийг тогтоолд орсон гэдгийг онцолъё.

-Туул голыг бохирдуулж байгаа бас нэг хүчин зүйл бол цэвэрлэх байгууламж байна. Мөн арьс, ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргах тухай яригддаг. Цэвэрлэх байгууламжийн хувьд шинэчлэн засварлах хөрөнгө мөнгөний асуудал нь шийдэгдсэн үү?

-Туул голыг бохирдуулж буй гурван том хүчин зүйлийг мэргэжлийн байгууллагууд хэдийнэ тогтоосон. Энэ нь төв цэвэрлэх байгууламж, арьс, ширний үйлдвэрүүд, карерын үйл ажиллагаа байгаа юм. Асуудлыг байнгын хороогоор нэг нэгээр нь хэлэлцэж байна. Нийслэлийн орон сууцны барилгын дунд үйл ажиллагаа явуулж байгаа арьс, ширний үйлдвэрүүд Туул голыг бохирдуулж, дулааны улирал эхлэхээр байж суухын аргагүй өмхий үнэр гаргаж, оршин суугчдыг зовоож байна. Аж ахуйн нэгжүүд орон сууц баригдахаас өмнө бид энд ажиллаж байсан гэдэг л юм. Хэдэн мянган оршин суугчид, иргэдийнхээ эрх ашгийг төр илүүд үзсэн. Дараагийн удаа арьс, ширний үйлдвэрүүдийг 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний дотор нийслэлээс нүүлгэх УИХ-ын 74 дүгээр тогтоолын хэрэгжилтийн явцыг сонсоно. Цэвэрлэх байгууламжийн тухайд газар дээр нь очиж үйл ажиллагаатай нь танилцсан. Хүнд нөхцөлд эрвийх дэрвийхээрээ ажиллацгааж байна лээ, байгууллагын хамт олон. Гол нь байгууламж нь ачааллаа дийлэхээ байсан, тоног төхөөрөмж хуучирсан зэрэг нь асуудал болдог юм байна. Өмнөх парламент засвар, зарим шинэчлэлийн ажилд зориулж найман тэрбум төгрөг баталж эхний таван тэрбумыг нь өгсөн ч үндсэндээ хийсэн ажил нь тодорхойгүй, тавьсан хоёр насос нь ажилладаггүй нэг тийм нөхцөл байдалд байж байна. Байгаа боломжоосоо хоёр дахин илүү ачаалалтай ажиллаж байгаа, 1964 онд байгуулагдсан Төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барихаас өөр сонголт үгүй болсонтой мэргэжлийн хүмүүс санал нэгдсэн юм билээ. Үүнд дээд тал нь 400 сая ам.доллар хэрэгтэй гэсэн тооцоо байдаг. Засгийн газар Төв цэвэрлэх байгууламжийн асуудалд онцгойлон анхаарч энэ онд барилгын ажлыг эхлүүлэхээр тооцоо судалгаа, сонгон шалгаруулалтаа хийгээд явж байна.

-Туул голын эргийг арваадхан том компани хашиж авчихаад энгийн иргэдийг оруулах боломжгүй болгочихлоо. Энэ тухай “Өдрийн сонин” цуврал сурвалжлага бэлтгэсэн. Туул гол бол тэр хэдэн баячуудын өмч биш. Нийслэлчүүд маань зундаа гол ус бараадан амардаг баймаар байна. Иргэдээс ийм гомдол танай байнгын хороонд хэр зэрэг ирж байна. Өргөдлийн байнгын хорооны даргын хувьд танаас энэ асуудлыг шийдвэрлэхэд ямар гарц эрэлхийлэх талаар асуумаар байна?

-“Өдрийн сонин” энэ талаар асуудал дэвшүүлэн цуврал сурвалжлага хийж буйг уншиж байна. Та бүхэнтэй санал нэг байгаа. Улаанбаатарчууд маань угаасаа амарч зугаалах газраар хомс. Зун болохоор байгаль ресторан руу явлаа гээд л Туул голоо тойрон амарч зугаалдаг. Энэ боломж нь боогдоод ирэхээр бухимдалгүй л яахав. Хэний ямар компани хашаалж эзэгнэснийг би мэдэхгүй. Зөвшөөрөл авч л ашигласан байж таараа. Тиймээс ойлголцох шаардлага гарах байх. Аж ахуйн нэгж, иргэн хэн нь ч гэсэн олны эрх ашигт нийцэх байдлаар шийдэх талд нь хандана байх гэж харж байна.

-Нийтийн эзэмшлийн газрыг ингэж хувийн өмч мэт хашиж авсан компаниудаас эзэмшиж буй нийт талбайнх нь 30 хувийг чөлөөлүүлж, иргэд чөлөөтэй нэвтэрдэг болгоно гэж хотын дарга манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа дурдсан. Энэ асуудалд Өргөдлийн байнгын хороо хамтарч арга хэмжээ авах уу?

-Хотын дарга тодорхой байр суурь илэрхийлсэн байна. Би энийг л хэлээд байна. Ойлголцож, зөвшилцөж дундын хувилбараар шийдэж чадна гэдэгт итгэж байгаа. Өргөдлийн байнгын хороонд хүрэлгүй асуудлыг хот шийдчих байх аа. Тиймээс ч байр сууриа хотын дарга С.Батболд тодорхой илэрхийллээ гэж ойлгож байна.

-Нийслэл хотод амралт, зугаалгын ногоон бүс хомс. Богд уулаас өгсүүлээд бүхий л уулын амыг баячууд авчихсан байдаг. Хотын иргэдийг ногоон бүсдээ чөлөөтэй амарч, зугаалах боломжоор нь хангахад ямар ажил хийх ёстой гэж та үзэж байна вэ?

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт Туул, Сэлбэ, Дунд голоо хамгаалах хөтөлбөр хэрэгжүүлж, голын дагуу явган болон дугуйн зам тавьж эрүүл, цэвэр, амралтын бүсийг байгуулна гэж тодорхой томьёолсон байгаа. Энэ хөтөлбөрөө дөрвөн жилийн хугацаанд бид хэрэгжүүлж ажиллана. Тэгэх ч үүргийг иргэд, сонгогчдынхоо өмнө хүлээсэн.

-Сүүлийн үед утааны асуудлаар эцэг, эхчүүд хоёр ч удаа тайван жагсаал зохион байгууллаа. Тэд Өргөдлийн байнгын хороонд хандсан гэсэн. Асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд хэрхэн анхаарлаа хандуулан ажиллаж байна вэ?

-Үр хүүхэд, хойч ирээдүйнхээ эрүүл саруул амьдралын төлөө зүтгэж буй эцэг, эхчүүдийг би дэмжиж байгаа. Өргөдлийн байнгын хороо утааны асуудалд онцгой анхаарал тавьж ажиллаж байна. ”Агаарын бохирдол ба Улаанбаатарын утаа” сэдвээр нээлттэй хэлэлцүүлэг хийж Засгийн газар, холбогдох төрийн байгууллагуудад 18 заалт бүхий чиглэл өгсөн. Байнгын хорооноос өгсөн чиглэл Засгийн газар, нийслэл, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөмжид тусгалаа олсон байна лээ. Хувь гишүүний хувьд ч утааны асуудлаар УИХ, байнгын хороодын хуралд байр суурь илэрхийлсээр байна. Энэ бол эхлээд орхидог, уйдаж залхдаг сэдэв биш. Улс үндэстнээрээ, хамаг Монголоороо хамтарч зүтгэж байж ард нь гарах асуудал.Тиймээс иргэн бүрийн оролцоо, сэтгэл зүтгэл хэрэгтэй. Утаа бий болгоод байгаа нөхцөл байдлыг өөрчлөх талаар иргэд ч санаачилгатай хандаж, үүнд төр, засаг нь дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай. Эдийн засгийн хүнд байдал, гадны өр шир утааны асуудлыг өнөө маргаашгүй шийдэх тэр боломжийг хязгаарлаж байна. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам Агаарын бохирдлыг бууруулах богино, дунд хугацааны хөтөлбөрөө боловсруулж дуусч байна. Удахгүй хэлэлцүүлэх байх. Төр, засаг бүх түвшиндээ утааны асуудлыг анхааралдаа байлгаж, байгаа боломжийн хүрээндээ ажиллаж байгаа гэдгийг хэлье.

-Та саяхан Түрээсийн орон сууцны хөтөлбөрийн хэрэгжилттэй танилцсан. Гэр хорооллын яндангуудын тоог цөөлснөөр хотын утаа багасна. Тэгэхээр энэ хөтөлбөрийн хэрэгжилт ямар байна вэ?

-“Түрээсийн орон сууц хөтөлбөр” утааг бууруулахад нэмэр болох нэг ажил мөнөөс мөн. Ер нь орон сууцжуулах, хийн түлшинд шилжих нь утаанаас салах арга зам гэж дийлэнх нь үзэж байна. Одоогоор улсын хэмжээнд 360 байр түрээслэх эзэндээ очиход бэлэн болсон тухай ТОСК-ийн дарга Ж.Хичээнгүй танилцуулсан. Үүний 214 нь нийслэлд, 146 нь хөдөө орон нутагт байна. Үр дүнд нь нийслэлд 214 яндангаас утаа гарахаа болино гэсэн үг. Аймгийн төвд ч ялгаагүй орон сууцны тоогоор яндангийн тоо цөөрнө.” Буянт-Ухаа” хороололд төсөв нь шийдэгдчихвэл 972 айлын сууцыг болж өгвөл ирэх найм юм уу аравдугаар сард ашиглалтад оруулахаар ТОСК-ийнхан маань ажиллаж байна. Гагцхүү 50 гаруй тэрбум төгрөгийг төсвөөс шийдээд өгвөл орон сууцны ажил амжилттай явагдахаар юм билээ. Энэ чиглэлд санаачилгатай ажиллах шаардлагатай.

-Ер нь Өргөдлийн байнгын хороонд ямар төрлийн өргөдөл, гомдол зонхилон ирж байна?

-Өргөдлийн 90 шахам хувь нь хувийн чанартай байдаг. Тодруулж хэлбэл, байр орон сууц, гэр, сургалтын төлбөр, бэлэн мөнгө, ажилд орох зэрэг хүсэлтүүд давамгайлдаг. Гэхдээ утаа, Туул голын бохирдол, байгаль орчны нөхөн сэргээлт, хуулийн хэрэгжилт зэрэг нийтийн эрх ашгийг хөндсөн өргөдөл арав гаруй хувийг эзэлж байгаа ч гарын үсэг зурсан иргэдийн тоогоороо хувийн чанартай өргөдлөөс хавьгүй илүү байдгийг хэлэх хэрэгтэй.

Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Сундуйн Батболдтой ярилцлаа.

---

-Нийслэлд хэрэгжүүлэх томоохон ажлуудын талаар ярилцлагаа эхэлье гэж бодлоо. Хотод 300 гаруй төсөл хэрэгжүүлэхээр болсон байна. гол, гол ажлуудаасаа сонирхуулахгүй юу?

-Хотын Засаг даргын хувьд тухайн жилд нийслэлийн эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэлээ НИТХ-аар баталдаг. Энэ үндсэн чиглэлд 300 гаруй төсөл, арга хэмжээг хэрэгжүүлэх юм. Тэгэхээр 2017 он гэдэг бол дөрвөн жилд хотын даргын хэрэгжүүлэх мөрийн хөтөлбөрийн эхний хариуцлагатай жил юм. Тиймээс энэ эхнийхээ жилд мөрийн хөтөлбөрөө эхлүүлэх зайлшгүй шаардлагатай байгаа. Нөгөө талаас төсөв санхүүгийн хувьд хүндрэлтэй жил болж байна. Хотын даргын хувьд бага зардлаар бүх ажлаа хийнэ. Тиймээс төсвийн болон зээл тусламж гээд бүх эх үүсвэрийг дайчилж, нэг төгрөгийг ч үр дүнтэй зарцуулах зорилт тавьж эхлээд байна. Мэдээж хотын дэд бүтэц, нийтийн аж ахуй гэдэг гол ажил байдаг. Үүнийг эдийн засаг хямралтай байна гээд хойшлуулах ямар ч бололцоо байхгүй. Энэ рүү чиглэсэн ажлуудаа эхлүүлэх бөгөөд гадны санхүүгийн байгууллагын зээлийн хөрөнгөөр хийж байгаа. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын дэд бүтцийг сайжруулах төслийг Азийн хөгжлийн банкны дэмжлэгтэй хийх юм. Баянхошуу болон Сэлбэ хэсгийг төвийн дэд бүтцийн системд холбох ажлуудыг үргэлжлүүлэн хийнэ. Үүнд Монголын талаас гарах 30 гаруй тэрбум төгрөгийг заавал шийдэж, төлөвлөсөн ажлаа энэ жилдээ багтаана. Энэ нь өөрөө хотыг олон төвтэй болгох, дэд бүтцийг тэлэхэд маш чухал төсөл. Дээр нь улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэх төслүүд байгаа. Тухайлбал, хотын төв дулааны магистралыг шинэчлэх төслүүд байна. Бас хотын хөрөнгө оруулалтаар салбар шугамуудаа шинэчлэх ажлуудыг зайлшгүй хийх ёстой. Мөн хотын хувьд автозамын асуудал чухлаар тавигддаг. Нийслэлийн автозамын санд хуримтлагддаг 30 гаруй тэрбум төгрөгөөр автозамын засварын ажлуудаа гүйцэтгэнэ. Нэг явган хүний гүүрэн гарцыг Сансарын тойрогт хийнэ. Дарь-Эхийн гэр хорооллыг Дэнжийн мянга, Хайлаастын чиглэлтэй холбодог Сэлбийн голд барих гүүрийн ажлыг энэ жил барихаар төлөвлөж байгаа. Улаанбаатар хотод 2-3 уулзварыг шинэчлэх, нийтдээ 30 гаруй км зам засварын ажлуудыг энэ жил хийнэ. Үндсэн чиглэлд бас нэг тусгагдсан асуудал бол Улаанбаатар хотын Туул гол дээгүүрх гурван том шинэ гүүр барих ажил юм. Сонсголон, Баянзүрх, Яармагийн орчимд гурван гүүр барина. Мөн Замын цагдаагийн уулзвар дээр гүүрэн гарц барих ажлыг эхлүүлнэ. Улаанбаатар-Налайх-Чойр чиглэлийн автозамыг ч шинэчилнэ. Энэ мэтчилэн томоохон бүтээн байгуулалтын ажлуудыг эхлүүлэхээр төлөвлөөд байна. Нийгмийн зорилтын хувьд эрүүл мэндийн асуудалд анхаарал хандуулъя гэсэн бодолтой байгаа. Улаанбаатар хот 1.3 сая хүн амтай болсон. Нийгмийн эрүүл мэндийг иргэдэд хүргэх асуудал чухлаар тавигдаж байна. Тиймээс гурван дүүргийн эмнэлгийн мэс заслын тасгийг иж бүрэн тохижуулна. Мөн нийслэлд 100 ортой хүүхдийн эмнэлгийг энэ ондоо багтаагаад ашиглалтад оруулна. Дээр нь нэмээд Азийн хөгжлийн банкны хөрөнгөөр Сонгинохайрхан дүүргийн эмнэлгийн барилгын ажил энэ онд эхэлнэ. Засгийн газар дээр яриад шийдсэний дагуу Улаанбаатар хотын 31 сургуулийг өргөтгөх буюу шинээр барих асуудлыг концессын гэрээгээр, цэцэрлэгийн 11 барилгын ажлыг шинээр барина. Хэдийгээр хөрөнгө мөнгөний асуудалтай ч амин чухал ажлуудаа эхлүүлэхээр төлөвлөсөн байгаа.

БАЯНЗҮРХ, СОНГИНОХАЙРХАН ДҮҮРГҮҮДИЙГ ХУВААХ БОДИТ ШААРДЛАГА БИЙ

-Улаанбаатарын дагуул хотуудыг яаж хөгжүүлэх вэ?

-Хотын гэр хорооллын хязгааргүй тэлэлтийг зогсоох зорилгоор нийслэлд улаан шугам татсан захирамж гаргалаа. Дахиад гэр хороолол үүнээс цааш тэлэхгүй. Мэдээж нийслэлийн хүн ам өсч байгаа учраас хотод дахиад шинэ суурьшлын бүс хэрэгтэй. Үүнийгээ дагуул хотууддаа бий болгох шаардлагатай. Улаанбаатар хотдоо газар эзэмшиж, хашаа байшинтай болъё гэвэл энэ дөрвөн уулын дунд эзэмших газар байхгүй. Багахангай, Багануур, Налайх дүүрэгт шинэ суурьшлын бүс бий болгоно. Ингэхдээ утаатай, мухар, тахир гудамжтай гэр хорооллыг бий болгохгүй. Орчин үеийн хот төлөвлөлтийн дагуу зам, ус, дэд бүтцийнх нь асуудлыг шийдсэн шинэ төлөвлөлтийг бий болгоно. Улаанбаатарт шинэ гэр бүл болоод хашаа байшингийн хэрэгцээ гарч байгаа айлуудаа тэнд очиж суурьших бололцоог олгоно. Тэгэхээр шинэ суурьшлын бүсүүд, дагуул хотуудын хүрээнд дэд бүтцийг нь хөгжүүлэх шаардлагатай. Тэндээс маш хурдан хугацаанд хотын төв рүүгээ ирдэг бололцоог нь хангах хэрэгтэй. Үүнийг давхар шийдэх учиртай. Улаанбаатар хот бол Төв аймагтайгаа хамтарч хөгжих зайлшгүй шаардлагатай. Улаанбаатар хотод байгуулагдах үйлдвэр аж ахуйн газар юм уу ажлын байр бий болгох асуудлыг Төв аймагтай хамтарч шийднэ. Нийслэлтэй хаяа нийлдэг Батсүмбэр, Баянчандмань, Аргалант, Алтанбулаг, Сэргэлэн, Эрдэнэ зэрэг суманд үйлдвэр аж ахуйн газруудыг нүүлгэн суурьшуулах, тэнд ажлын байр бий болгоно.

-Хотын захын дүүргүүд болох Сонгинохайрхан, Баянзүрх хамгийн их хүн амтай хэсэг. Энэ хоёр дүүргийг задалж, хуваах уу?

-Ийм санаа бол гардаг. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр түүний нэгжийг шинээр бий болгох асуудал бол УИХ-ын шийдэх асуудал. Хэрэв шаардлагатай гэж үзээд НИТХ-аар асуудал шийдэгдвэл Засгийн газарт өргөн барьж шийдүүлж болно. Үнэхээр захын хоёр дүүрэг маань 300 гаруй мянган хүн амтай болсон. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хувьд хоёр хуваах бодит шаардлага гарч байгаа.

-Хотын тулгамдсан асуудлын нэг бол замын түгжрэл. Та түрүүн хэд хэдэн гүүрэн гарц, зам барих тухай дурдлаа. Шинээр хичнээн гүүрэн гарц, туннел, давхар зам, хурдны зам барих вэ. Мөн автомашинуудын зогсоолын асуудлыг хэрхэн шийдэх бол?

-Ер нь бол Улаанбаатар хотыг нэвт гарсан хурдны зам барих зайлшгүй шаардлагатай. “Туулын хурдны зам” нэртэй 35 км замын төсөл бэлэн болсон байгаа. Бид энэ асуудлыг Засгийн газарт тавьсан. Концессын гэрээгээр үргэлжлүүлэх хэрэгтэй. Улаанбаатар хотыг нэвт гарсан хурдны замгүйгээр нийслэлийн замын ачааллыг шийдэх боломжгүй. Концессын гэрээгээр энэ ажлыг эхлүүлэхийн тулд НИТХ-аараа баталж, зарлана. Хоёрдугаарт, баруун, зүүн дөрвөн зам дээр давхар гүүрэн гарц барихыг концессын гэрээгээр хийхээр төлөвлөж байна. Улаанбаатараас Хөшигийн хөндийн онгоцны буудал хүртэл шинэ хурдны зам баригдана. Цаашдаа Улаанбаатарын их тойруу гэсэн хурдны замтай болно. Улаанбаатар өөрөө нэг төвтэй хот. Яагаад их, бага тойрууг тойроод хэдэн зуун автомашин эргэлдээд байдаг юм бэ гэхээр нэг төвтэй болчихоод байна. Олон төвтэй болгож, иргэд төрийн болон бусад үйлчилгээг маш хурдан ирж авах бололцоог бүрдүүлэх гарц нь хурдны болон давхар замын систем. Төмөр зам доогуур нүхэн гарц бий болгох төсөл бий. Гэхдээ энэ жил нэмж хийхгүй. Өмнө хийсэн замууд нь төдийлөн үр дүнтэй биш, түгжрэл улам нэмээд байгаа. Тэгэхээр нэлээд сайн бодож тооцоолж байж хийх шаардлагатай юм байна. Цаашдаа түгжрэлийг бууруулах хүрээнд Улаанбаатар хотыг тойруулан Богдхан төмөр замыг тавих асуудал нэлээд хөндөгдөж байгаа. Засгийн газар болон нийслэл дээр ажлын хэсэг байгуулагдаад ажиллаж байна. Энэ хүрээнд хотын төвөөр зорчих тээврийнхээс бусад галт тэрэг явдаггүй байх зохицуулалтыг хийх юм. Бас төмөр замын дээгүүр гүүрэн гарц болон нүхэн гарц хийхээр төлөвлөсөн байгаа. Дээгүүр гүүрэн гарц хийх нь нэлээд зардалтай. Иймд одоогийнхтой адил жижиг тэрэг зорчдог биш том тэрэг орох нүхэн гарц хийхээр Гудамж төсөл, хот төлөвлөлтийнхөн дээр яригдаж байна. Хамгийн гол нь санхүүжилтийг шийдэж болно. Метроны хувьд Жайкагийн шугамаар 2025 оноос баригдахаар төсөл нь хийгдсэн байгаа. Одоогийн хүн амын тоо, нягтралаа аваад үзэхээр ашигтай ажиллахааргүй юм билээ. Тиймээс энэ ажлыг одоохондоо хойш тавьчихаад байна. Өртөг нь нэлээд өндөр юм билээ. Үүний оронд тусгай замын автобусны төслөө хэрэгжүүлнэ. Бололцоо гарвал баганатай, тулгууртай скайтрэйн, рейлтрэйн гэх зэрэг төслийг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа.

Зогсоолын тухайд Канад, Голландаас энэ чиглэлээр ажилладаг компаниуд ирээд судалгаа хийж үзсэн. Заримтай нь санамж бичиг байгуулаад явж байна. Улаанбаатар хот зогсоолгүй. Энэ нь иргэдийг их бухимдуулж байгаа. Тэгэхээр НИТХ-аараа нийслэлийн авто зогсоолын асуудлаар хөтөлбөр боловсруулж оруулах юм. Тэгээд нийслэлд хаана нь ямар хэмжээний зогсоол барих юм, хаана нь давхар зогсоол барих юм гэдгийг хувийн хэвшлийн түншлэлийн асуудлаар шийдвэрлэнэ. Үүнийг хийхийн тулд бодлогоо гаргаж, газраа олох хэрэгтэй. Төлбөрийн асуудлыг бас шийдэх хэрэгтэй. Зогсоол барьчихаад төлбөргүй байж болохгүй. Улаанбаатар хотын иргэд маань үүнийг ойлгох хэрэгтэй. Том хотод амьдрах нь ихээхэн өртөгтэй. Тэрнээс сумын төв дээр байгаа мэт хаа хамаагүй газар машинаа тавиад явж болохгүй шүү дээ. Бүх л том хотууд төлбөртэй зогсоолоор асуудлаа шийддэг. Том үйлчилгээний төвүүд өөрийнхөө үйлчилгээний газрууд дээр зогсоол байгуулахыг дэмжиж байгаа. Тэнд нэг хүний ажлын байр бий болно. Одоо дэлгүүрийн худалдагч гаднах талбайдаа машинаа авчраад өдөржин тавьчихдаг. Үйлчлүүлэгчид нь зам дээр машинаа орхисноос олон асуудал үүсч байна. Энэ байдлыг халж, дэлгүүрүүд гаднах зогсоолоо хүнтэй болгож, хураамжаа ав гэж байгаа. НИТХ-аар хураамжийн хэмжээг тогтооно. Бас гуравдугаар эмнэлгийн зогсоолыг тохижуулсантай адилхан улсын төв эмнэлгүүд болон дүүргүүдийн эмнэлгийн зогсоолын асуудлыг шийднэ. Иргэд эмнэлгийн үйлчилгээ авах гэхээр машины зогсоол байхгүй. Түргэн тусламжийн машины орц, гарц хаасан байдаг учраас энэ асуудлуудыг шийдэж, тохижуулах ажлыг эхлүүлнэ.

Дараагийн нэг хийх ажил бол оршин суугчид, СӨХ-дтой хамтарч, орон сууцны дундах эдэлбэр газарт ногоон байгууламж, хүүхдийн талбайг нь эвдэхгүйгээр газар доорх зогсоолыг барина. Ингэснээр хотын түгжрэлийг тодорхой хэмжээгээр багасгана гэж үзэж байгаа.

-Нийгмийн захиалгат үйлчилгээ болсон нийтийг хөгжүүлнэ гэж хотын дарга нар амлаж байсан ч бахь байдгаараа байгаа. Таны хувьд энэ салбарт ямар бодлого баримтлах вэ. Хэрэв нийтийн тээврийг хөгжүүлбэл замын түгжрэл буурах байх?

-Нийтийн тээврийн асуудал бол бас л толгойн өвчин болсон. Улаанбаатар хотод 20 гаруй компани нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг. 1.3 сая хүн амтай хотод ийм олон аж ахуйн нэгж иргэдэд үйлчилнэ гэдэг бол дэлхийд байхгүй жишиг. Энэ салбарыг хоёр, гурван компани аваад явах боломжтой. Нөгөө талаас яагаад 20 гаруй компани байгаа юм бэ гэхээр нийтийн тээвэр ашигтай байна гэсэн үг. Нийслэлийн төсвөөс 50 гаруй тэрбум төгрөгийн татаас өгдөг. Нийтийн тээврүүд орлого олж, үйлчилгээгээ сайжруулъя гэхийн оронд оюутны, ахмад настны, цагдаагийн албан хаагчдын гээд хөнгөлөлтийг аваад үйлчилгээ үзүүлсэн болоод явж байна. Тэгэхээр энэ байдлыг зайлшгүй өөрчлөхгүй бол хотоос их хэмжээний мөнгө өгчихөөр нийтийн тээвэр үнэтэй ч юм шиг, үнэгүй ч юм шиг байж болохгүй л дээ. Энэ асуудалд бодлого боловсруулах ажлын хэсэг байгуулаад ажиллаж байна. Мөн цахим төлбөрийн системийг боловсронгуй болгоё гэж байгаа. Үүнийг нэвтрүүлэх нь зөв зүйтэй ажил. Одоо автобусанд мөнгө төлдөг хүнгүй боллоо. Ийм үйлчилгээ нэвтрэнгүүт нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхэлж байгаа компаниуд орлогын араас явах шаардлагагүй болчихсон. Хоёр талын эцсийн буудал дээр очиж бүртгүүлээд мөнгөө авчихаж байна. Энэ технологийг боловсронгуй болгох шаардлагатай. Нийтийн тээвэрт маш том сүлжээ бий болчихсон. Үүнийг задалж, шинэчлэхэд нэлээд хугацаа орно. Гэхдээ бид шийдэхийн тулд зоригтой хөдөлж байгаа.

-Гудамж төсөл нэлээд үр дүнгээ өгсөн. Цааш үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх үү?

-Төслийн нэгж нь Сангийн яаман дээр очоод хөгжлийн хөтөч төсөл болоод явж байгаа. Тийм учраас тэдний зураг төслийг хот ашиглана. Гудамжны уулзваруудыг орчин үеийн уулзвар болгох, шинэчлэх ажлууд хийгдэнэ.

-Хотод дугуйн зам хэзээнээс барих вэ?

-Одоо маршрутаа гаргаж байгаа. Хотыг тойрон дугуйгаар аялаад явах том замуудыг хийх төлөвлөгөөтэй байгаа.

-Нийслэл баруун, зүүн тийшээ Баянзүрх, 22-ын товчоо гэсэн хоёрхон гарцтай. Энэ чиглэлд гарц нэмэгдүүлэх боломжийг хэрхэн судалж байна вэ?

-Одоо зүүн тийшээ таван аймаг, нийслэлийн гурван дүүрэг гардаг. Гэтэл Улаанбаатар, Налайхын зам нарийхан. Осол аваар их гардаг. Эхний ээлжинд Налайхын замыг өргөтгөж, дөрвөн эгнээ болгоно. 2019 оны эхэнд ашиглалтад оруулах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа. Баруун тал руу харьцангуй гайгүй, дөрвөн эгнээ урсгалтай болсон. Дээр нь нэмээд Баянзүрхийн гүүрнээс 22-ын товчоо хүртэл хурдны зам барьчихвал маш сайн гарц бий болно. Урагшаа бол хоёр гарц бий болчихно. Улаанбаатар-Зуун мод-Мандалговь-Даланзадгадын чиглэлийн зам хуучнаараа байна. Үүн дээр нэмэх нь нисэх буудлын хурдны зам баригдчихаар хотын замын ачааллыг хөнгөвчилнө.

-Сонгинохайрхан дүүрэгт шинэ эмнэлэг барина гэлээ. Төрөх эмнэлгүүдээ нэмэх үү?

-Сонгинохайрхан дүүрэг дэлхийн жишигт нийцсэн 250 хүний ортой эмнэлэгтэй болно. Азийн хөгжлийн банкны зураг төслөөр хийгдэж байгаа. Эхлээд Хан-Уул, Сонгинохайрхан дүүргүүдэд барина. Дээр нь нэмээд хоёр дүүргийг сонгож барина. Мөн өрхийн эмнэлгүүдийг шинэчилнэ. Орчин үеийн өрхийн эрүүл мэндийн төв ямар байх ёстойг харуулсан жишиг арван өрхийн эмнэлэг барихаар төлөвлөж байгаа. Төрөх эмнэлгүүдийн хувьд II амаржих газрыг шинэчилнэ. Улаанбаатар хотод IV төрөх буюу Эх нялхасын төвийг Засгийн газар дээр барихаар төлөвлөж байгаа. Ямартай ч хотын зүгээс II төрөхөө шинэчлэхээр зураг төсөл нь хийгдсэн. Газар нь бэлэн байгаа. Хөрөнгийн асуудал шийдэгдэх юм бол барилгын ажлыг нь эхлүүлнэ.

-Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн ажлыг үргэлжлүүлэхээр болсон. Өмнөх засгийн үед хэрэгжүүлж байсан энэ ажлын алдаа оноо нь юу байв?

-Гэр хорооллыг дахин төлөвлөж орчин үеийн орон сууцны хороолол болгох асуудал нийслэл хотыг байгуулсан цагаас эхлээд бүх л даргын мөрөөдөл байсан. Мэдээж утааны асуудлыг шийдвэрлэх хотын хоцрогдлыг арилгахад орчин үеийн дэд бүтэц бүхий хорооллуудыг зайлшгүй бий болгох шаардлагатай. Өмнө гэр хорооллын дахин төлөвлөлт хэрэгжихдээ хэт том талбайд цөөхөн компанид өгөөд дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтдаа маш их хөрөнгө зарсан нь алдаа байсан. Арван мянган айлын орон сууц барина гээд том шугам татчихаар цаад талд нь мянга ч биш, зуун ч биш айлын орон сууц ашиглалтад орохгүй байгаа юм. Компаниуд том газар аваад айлуудаа чөлөөлчихсөн. Бас иргэдэд нөхөн төлбөр өгчихсөн байдаг. Гэтэл санхүүгийн дутагдалд ороод компаниуд барилгаа үргэлжлүүлж чадахгүй зогсонги байдалд хүргэсэн. Одоо 24 талбар дээр төлөвлөлтөө үргэлжлүүлнэ. Дотор нь жижигсгээд бололцоотой олон компанид өгнө. Татчихсан дэд бүтцийнхээ хөрөнгө оруулалтыг хурдан нөхөх хэрэгтэй байгаа юм. Тэрнээс нэг компани арван жилд 10 мянган айлын орон сууц барина гээд сууж байх биш энэ ажлыг арван компани хувааж аваад богино хугацаанд дуусгах ёстой. Тэгэхгүй бол дэд бүтцийн ашиглалт байхгүй болно. Хотын төсвөөс үүнд маш их мөнгө зарчихсан байгаа. Мөн дэд бүтцийн шугам хүрээгүй байгаа газруудад хэсэгчилсэн инженерийн байгууламж байгуулна. 200 айлын дунд дахин төлөвлөлт хийнэ. Айлууд нэгдээд нөхөрлөл байгуулж, бохир, дулаан, усных нь асуудлыг шийдсэн сервес центрүүдийг байгуулах замаар гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийг хэрэгжүүлнэ. Одоо төлөвлөчихсөн төв хэсгийн газрууддаа орон сууцны хороолол байгуулна. Дараагийн бүсчлэлд нь тохилог амины орон сууцны хороолол, бүүр цаад талд байгаа боломжгүй гэр хорооллууддаа нар салхины эрчим хүчийг ашиглая гэж байгаа юм. Гадна талд ногоон төслүүд нэлээд санхүүжилт татаж байна. Улаанбаатар хот ногоон хот болох зорилт тавьчихсан. Бид ийм асуудлуудыг ингэж шийдэх гэж байна гээд санхүүжилтийн эх үүсвэрээ гаднаас хайх юм бол захын хорооллуудыг утаа гаргахгүйгээр нар, салхины эрчим хүчээр халаах боломжтой.

-Та шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарласан захирамж гаргасан. Нийслэлд ирэх иргэдийн хөдөлгөөнийг хорьчихоор эдийн засгаа хумьчих юм биш үү?

-Ингэж хязгаарлалт тавихгүй бол хот нь өөрөө замбараагүй, дэд бүтэцгүй гэр хорооллоор хүрээлүүлсэн хот болж болохгүй. Мэдээж хүн ирэх юм бол хөгжилд нэмэртэй. Дэлхийн аль ч хотууд ирсэн хүмүүсийнхээ асуудлыг шийдэх чадвартай байдаг. Гэтэл манай хотын чадавхи нь шавхагдчихаад байна. Тэгэхээр ирж байгаа хүмүүсийн болоод энд амьдарч байгаа хүмүүсийнхээ эрхийг хамгаалах үүднээс шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарлахаас өөр арга байхгүй. Энэ гэхдээ удаан үргэлжлэхгүй. Хэрэв Улаанбаатар хот хөгжлийнхөө тодорхой түвшинд хүрээд орон сууц, дэд бүтцийнх нь хангамж дээшилчих юм бол хөдөөнөөс хүмүүс маань ирээд амьдарч болно. Гэхдээ бүхэлд нь хязгаарлаагүй. Хамгийн гол нь энд ирлээ гэхэд дэд бүтэцгүй газар суурьшихгүй байх ёстой. Тиймээс та бүхнийг хотод ирэхэд хотын даргын хувьд эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг тань хангаж чадахгүй байна, уучлаарай.

-Таны гаргасан шийдвэрүүдэд иргэд бухимдаж байна. Шилжилт хөдөлгөөнийг хязгаарласан дээр нэмээд ТҮЦ-ийг буулгаж байна. Хотоо сайхан харагдуулна гээд ТҮЦ-үүдээ булгаж байснаас хоолтой байлгаад муухай харагдаад сууж байсан нь дээргүй юү?

-Ер нь би хэнийг ч хоолноос нь салгахгүй байгаа. ТҮЦ-ийн ард нэлээд олон асуудал байдаг. Үнэхээр амьжиргаагаа залгуулж байгаа хүн ТҮЦ ажиллуулж байна уу гэвэл тэр нь цөөхөн. ТҮЦ-ийг маш цөөхөн хэдэн хүн түрээсэлдэг. Нэг ТҮЦ-ийг 300 гаруй мянган төгрөгөөр түрээсэлж байна. 30, 40 ТҮЦ түрээсэлж байгаа ч хүн бий. Мөн ТҮЦ-т маш олон хориглосон зүйл худалдаж байгаа. Архи, тамхи зарж байна. Мэдээж хүний амьжиргааны асуудал чухал. Дээрээс нь хотын тохижилтын асуудал ч байх ёстой. Гэхдээ дотроо 00-гүй учраас ТҮЦ-үүдийг буулгаж байна гэдэг асуудал өрөөсгөл. Өнгөрсөн сонгуулийг далимдуулаад замбараагүй ТҮЦ тавигдаж эхэлсэн. Нэг автобусны буудал дээр гэхэд 5-6 ТҮЦ байрлуулсан. Гэтэл ар талд нь хүнсний дэлгүүрүүд хоосон байгаад байдаг. Хүнсний дэлгүүрийн лангуу 250 мянган төгрөгийн түрээстэй байхад ТҮЦ-ийн түрээс илүү үнэтэй байгаад байдаг. Тиймээс зөвшөөрөлгүй тавьсан бүх ТҮЦ-ийг цэгцэлж байгаа. Гэхдээ зөвшөөрөлтэй нь үлдсэн. Одоо НИТХ-аараа цэг зааж өгнө.

ХОТОО БОХИР БОЛЧИХЛОО ГЭЭД ХАЯАД ЯВЖ БОЛОХГҮЙ

Улаанбаатар хотын Энхтайваны өргөн чөлөө, Чингисийн өргөн чөлөө, Бага тойруу, Бээжингийн гудамж, Сөүлийн гудамж гэсэн төв хэсгүүдээрээ ТҮЦ байрлуулахгүй. Бусад газруудад байрлуулна. Бүх дүүрэгт ТҮЦ-ийн байрлалыг гаргаж байгаа. НИТХ-аар журам батлагдчихвал одоо энэ байгаа ТҮЦ-нүүдээ шинэ байрлал руу нүү гэсэн шаардлага тавина. Мөн ТҮЦ-тээ гал түлж болохгүй, баталгаагүй хүнс зарж болохгүй, гадна орчноо цэвэрлэж байх ёстой гэсэн шаардлагуудыг журмаар заагаад өгнө. Тэрнээс хэн нэгнийг хөдөлмөр эрхлэхийг нь хориглоод байгаа юм биш. Би хүмүүсийг уйлуулаад хөдөлмөр эрхлэхийг нь зогсоосон асуудал ерөөсөө байхгүй. Эсэргүүцээд байгаа хүмүүс бол ТҮЦ түрээслэгчид.

-Та Агаарын бохирдлыг бууруулах үндэсний хорооны дэд дарга. Саяхан агаарын бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөрийг баталсан байна. Хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээр хэдий хугацааны дараа агаарын бохирдол багасах вэ?

-Хотын утаа нэг, хоёр жилийн дотор арилчихгүй. Утааны цаад мухарт амьжиргааны асуудал байгаа. Иргэд сайн дураараа нүүрс, хог түлээд байгаа хэрэг биш л дээ. Утаатай тэмцэх хамгийн гол арга нь ядуурлыг бууруулах. Тэгэхээр ажилтай, орлоготой хүн цахилгаан халаагуур авах нь мэдээж шүү дээ. Утаанаас салахад бүхий л том хотууд захиргааны хориглох арга хэмжээ авч байсан. Бүгд хязгаарлалтын бүсээ тогтоож, хориглож байсан. Бид хэд хэдэн арга хэмжээ авсан нь Байгаль орчин аялал жуулчлал, ногоон хөгжлийн сайдтай хамтраад хязгаарлалтын бүс тогтоосон. Миний бие саяын гаргасан гурван захирамжийнхаа хүрээнд арга хэмжээг эрчимтэй авч чадвал утааны бохирдлыг бууруулах боломжтой гэж үзэж байгаа. Ирэх жил хэрэв чулуун нүүрсийг худалдвал утаа буурна. Энэ асуудлыг шийдэх тодорхой бодлогууд хэрэгжүүлнэ. Мөн хотын төвийн бүсүүдэд ямар ч тохиолдолд утаа гаргахгүй байхаар зохицуулж байгаа. Хэрэв та бүхэн хотын төвд газар эзэмшдэг, тэрийгээ хүнээр мануулж байгаа бол заавал био жорлон хэрэглэж байх ёстой. Мөн энгийн зуух хэрэглэж болохгүй. Хэрэв хотын төвд ТҮЦ ажиллуулж байгаа бол гал түлэхгүй. Иймэрхүү хязгаарлалтын арга хэмжээ авна. Хамгийн захын дөрөвдүгээр бүс дээрээ гэхэд Багануурын нүүрс түлүүлэхгүй. Бүх нүүрсийг хориглож чадахгүй л дээ. Орлого багатай өрхүүдэд нийслэлээс хөнгөлөлт үзүүлдэг. Тэрэндээ нүүрс биш утаагүй түлш өгнө. Мөн Улаанбаатар хотод дөрөвдүгээр сарын 1-нээс энгийн зуух заруулахгүй. Стандартад нийцсэн зуух борлуулах ёстой. Хотын даргын хувьд авч чадах бүх захиргааны арга хэмжээг авчихсан. Миний шийдвэрийг шүүмжлэхээс илүү яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэгт хүн бүрийн оролцоо чухал. Бүгд л шаардлага, хяналт тавих ёстой. Бүх л хотууд ингэж утаанаасаа салсан туршлага бий. Өнөөдөр нэг иргэн хаймар түлж дулаацаж байхад нөгөө талдаа хичнээн айлын хүүхэд өвдөж байгааг бодох ёстой.

-Хотод хүн амьдрахын аргагүй бохир, заваан байна, нүүе гэдэг асуудлыг зарим төрийн түшээд тавьж байна. Дэлхийн буурал хотууд жорлон, цэвэр ус, дулаан гээд дэд бүтцээ хотоо байгуулахдаа хамтад нь шийдчихээгүй. Өнөөдрийн Улаанбаатар хот шиг уламжлалт байдлаар явсаар хөгжилд хүрсэн байх. Үүн дээр та ямар бодолтой байна?

-Муудчихаар нь хаяад явъя гэдэг нь манай нүүдэлчин сэтгэхүй байх л даа. Хэдэн мянган жилийн настай хотууд байна шүү дээ. Тэдний дэргэд манай Улаанбаатар бол хамаагүй залуу хот. Швейдийн Стокгольмд арваад жилийн өмнө очиж байлаа. Тэдний цэвэрлэх байгууламжтай танилцаж байхад ХХ зууны эхэн үе гэхэд бохир нь хот дундуураа урсдаг байсан гэж байгаа. Саяхан япон хүнтэй уулзаж байхад “Миний бага насанд Токио тун бохирдолтой байсан” гэж ярьж байсан. Хөгжлийн үе шатанд энэ бүх зовлонг дайраад л гардаг. Хөгжлийн тодорхой түвшинд хүрэхээр шийдэж чадна. Тэрнээс бохир болчихлоо гээд хаяад явж болохгүй. Сиймхий ч гэсэн гэр минь, сэгсгэр ч гэсэн ижий минь гэдэг дээ. Улаанбаатар бол бидний л хот шүү дээ. Бид л өөд нь татаж гоё болгох хэрэгтэй. Хэдэн яам өөр цэвэр газар очоод суучихдаг юм байж. Энд үлдсэн хүмүүс нь яах юм бэ. Засаг захиргааны нэгжийг нүүлгэнэ гэдэг бол өөр асуудал. Тэрнээс хотоо муухай болчихлоо гээд нүүдэг улс орон хаана ч байхгүй. Тэгэхээр би Улаанбаатар хотоо цэгцэлж авна. Цэвэр хот болгоно. Энэ дөрвөн уулын дундах Улаанбаатар хотдоо дахиж арьс, ширний, химийн, бетон зуурмагийн үйлдвэр байгуулахгүй. Бүгдийг хотоос гаргана. Одоо байгаа үйлдвэрүүддээ экологийн шаардлага тавьж эхэлнэ. Өнөөдөр хотод хуучин машин явж байгаа. Хүмүүсийн амьжиргаа дээшлээд ирэхээр машины насжилтыг нь тооцоолж өгөх хэрэгтэй. Гэх мэтчилэнгээр хотоо цэвэр болгоно.

-Хотын ногоон байгууламжуудыг нэмэгдүүлэх үү?

-Туул, Сэлбэ голын дагуу олон нийтийн амралтын газар байгуулна. Туул голын дагуу аж ахуйн нэгжийн газрын тооллого явагдаж байгаа. Сэлбэ голын эхээс дунд голыг оруулаад Туул гол руу нийлдэг хүртэл соёл амралтын хүрээлэн болгоход урьдчилсан байдлаар 50 гаруй тэрбум шаардлагатай. Гадна, дотнын хөрөнгө оруулагчдад санал тавина. Дүүрэг болгонд цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулахаар төлөвлөж байна. Бололцоотой бүхий л газарт ногоон мод тарина. Ингэхдээ дандаа шилмүүст маягийн том мод тарих юм. Сайн арчлах юм бол сайхан ургадаг. Мөн Богд уулын тодорхой хэсгүүдийг хамгаалалтын хэсгээс гаргаж, иргэдийн аялал зугаалгын бүс болгох ёстой. Манай хот байгалийн сайхан өгөгдөлтэй хэрнээ харамсалтай нь хэдэн компани уулын амыг авч хашчихаад байгаа. Энэ байдлыг халж, иргэдийн амралт зугаалгын бүс болгох шаардлага тавина. Ингэхдээ Засгийн газартай хамтарч ажиллах юм. Салбарын яам нь л асуудлыг мэддэг байх биш хот бас мэдэж байх ёстой. Тэгэхгүй бол хоёр өөр хот бий болчих гээд байгаа.

-Туул голын эрэг дагуух газрыг цөөхөн хэдэн баячууд авчихаад иргэдийг очихын аргагүй болгосон тухай “Өдрийн сонин” хөндөн бичсэн. Энэ асуудлыг хотын даргын хувьд цэгцлэх үү?

-Тухайн аж ахуйн нэгж барилгаа барьж болно. Хувийн өмчөөс нь салгахгүй. Газрынхаа 30 хувийг иргэд чөлөөтэй нэвтэрдэг, машины зогсоолтой, амралт зугаалгын орчин болгох ёстой.

-Иргэд ам сайтай байсан цахимаар газар өмчлөх ажлыг яагаад зогсоох болов. Өмнөх хотын дарга нарын үед захирамж нь гарсан газрууд хотод бий. Та хот өөрийн мэдлийн газруудаа авна гэлээ. Тэдгээр газруудыг хот мэдэлдээ буцааж авах уу?

-Цахим газар өмчлөл явагдсан нь сайн хэрэг. Гэхдээ яг хэрэгцээтэй байгаа хүмүүстээ газар нь очоогүй. Гадаадад байгаа иргэд, нярай хүүхэд гээд хэн ч хамаагүй газартай болж байсан. Бас сансрын зураг харж байгаад ямар ч төлөвлөлтгүй газар уул, хадан дээгүүр олгосон. Энэ нь эргээд гэр хорооллыг улам тэлэх шалтгаан болно. Тэгээд ч тийшээ дэд бүтэц очих боломжгүй газруудыг өмчилсөн нь гажуудал. Рекламны маягаар төрийн ажлыг хийж болохгүй. Мөн хууль бусаар олгосон бүх газрыг хянаж байгаад буцааж авна. Олон жил ашиглаагүй бол хураана. Улаанбаатар хот газрын фондтой болоод түүнийгээ үнэд хүргэж дуудлага худалдаагаар зарах юм бол хот өөрөө амьдрах боломжтой болно. Гадны том компаниуд надаас газар байна уу, салбар сүлжээгээ танай хотод байгуулъя гэдэг. Гэтэл хотын даргын мэдлийн ганц ч газар байдаггүй. Бүгд эзэнтэй болчихож. Хэрэв бид өөрсдөө газрын фондтой бол тэрийгээ худалдаж, том зочид буудал бариулаад орсон мөнгөөр нь дэд бүтцээ сайжруулж болно. Гадны хотууд яагаад баян байдаг вэ гэхээр их газартай учраас баян байдаг. Улаанбаатар хот баян байхын тулд газрын фондтой байх хэрэгтэй.

-Зах зээлд борлогдохгүй байгаа маш олон тооны орон сууц байна. Гэр хорооллын айлуудын газрыг шууд орон сууцаар сольж, газрыг нь эргээд эргэлтэд оруулах замаар асуудлыг шийдэх гарц бий юү?

-Ерөнхий сайдын санаачилгаар Хятадын зээлээр 1000 айлын орон сууцыг барихаар газрыг нь чөлөөлчихсөн байгаа. Тэр орон сууцыг газраар солино. Ногоон нуурын хойд дэнж дээр баригдах энэ орон сууцанд орох хүсэлтэй айлууд газраа солилцох боломжтой. Энэ хавраас хэрэгжүүлэх ёстой гээд Барилга хот байгуулалтын яам үүрэг авсан байгаа. Эхний баригдсан байруудаа худалдахгүй. Шууд газраар нь сольж аваад, газрыг нь үнэлж зараад, дараачийн орон сууцаа бариад явчих бүрэн боломжтой. Хотод одоо газар чухал байна.

-Улаанбаатарт жуулчдыг татах ямар ажлууд хийх вэ?

-Манайх Зүүн хойд Азийн аялал жуулчлалын төв болно гээд төлөвлөж байгаа. Улаанбаатар хот өөрөө жуулчдыг татах шөнийн амьдралтай байх хэрэгтэй. Эхний ээлжинд тодорхой нэг гудамжийг шөнийн амьдралтай болгохоор судалж байна. Тэнд шөнө нь автомашин явдаггүй. Ресторан клубууд нь ажилладаг. Цагдаа нь хяналтаа тавина. Улаанбаатар хотын тусгай бүстэй болъё гэж байгаа. Тэр нь жуулчдыг татдаг байх юм. Одоохондоо энэ нууцыг задлахгүй (инээв).

-Нийслэл нээлттэй ажлын байрны сонгон шалгаруулалт зарласан нь шинэлэг санагдлаа. Сонгон шалгаруулалт шударга явагдаж чадах уу?

-Төрийн албыг хүмүүс төрлийн алба болгосон гэж баахан шүүмжилдэг. Би төрийн албанд насаараа ажилласан хүний хувьд, УИХ-ын гишүүн байхдаа Төрийн албаны тухай хуулийг санаачилж байсны хувьд энэ асуудлыг хүмүүст нээлттэй байлгая гэдэг санаачилгыг гаргасан юм. Хүмүүс маш их мөнгө зарж гадаадад өндөр үнээр сургаж байна. Гэтэл эх орондоо буцаж ирээд ажиллах гэхээр ямар нэгэн намын харьяалалгүй, танил талгүй бол төрийн албанд орж чадахгүй байна гэх гомдол их ирдэг. Хот бол төрийн албаны том орон зай. Тиймээс гадаад, дотоодод магистр хамгаалсан шаардлагатай нарийн мэргэжлийн жагсаалтыг гаргасан. Үүнд хүн өөрийн чадлаараа орно. Ямар ч арын хаалга байхгүй. Айхавтар өндөр шалгуур тавихгүй. Цаашдаа ч энэ ажлын байрыг нээлттэй зарлаад явах бодолтой байгаа.

-Та бүхэн Улаанбаатарыг аз жаргалтай хот болгоно гэж байсан. Хотын иргэдийг яаж аз жаргалтай байлгах юм бэ?

-Аз жаргалыг хүн өөрөө бий болгодог. Өнөөдөр манай нийгэм яарч, сандарсан бухимдалтай байна. Тиймээс хотын иргэд маань аз жаргалтай байхын тулд илүү хөдөлмөрлө, илүү сайхан сэтгэлтэй бай, бие биедээ хүнлэг хандаж бай гэж байгаа юм. Хүн өөрөө өөртөө аз жаргалыг бий болго. Төрийн зүгээс иргэдээ аз жаргалтай байлгах бүх зүйлийг бололцооны хэрээр хийнэ. Хотын зүгээс иргэдээ эрүүл байх, ажилтай байх нөхцөлийг хангая. Ажилтай, орлоготой эрүүл иргэдийнхээ төлөө хийх ажлууд маань тэднийг аз жаргалтай болгох.

-Ярилцлагынхаа төгсгөлд таны улс төрийн гараагаа яаж эхлүүлж байсан тухай асуумаар байна. Мөн таны аав мундаг уяач хүн байсан. Та аавынхаа энэ уламжлалыг өвлөж авч явж байна уу?

-Би дээд сургуулиа төгсөөд л төрийн алба хашсан. Улс төрийн карьер маань төрийн албанаас эхэлсэн. Өөрийнхөө ажлыг сайн хийж, хүмүүст танигдсан. “Энэ залууг нэр дэвшүүлж ажиллуулах юм бол итгэл даах юм байна” гэсэн тэр итгэл үнэмшлийг өөрийнхөө ажил амьдралын замналаар олж авсан даа. Одоо бол улс төрийн карьерийг өөрөөр эхэлдэг болжээ. Миний өөрийн амьдрал, улс төрийн амьдрал маань ч Төв аймгаас эхлэлтэй. Намайг ажил амьдралын хувьд өдий зэрэгт хүргэсэн манай Төв аймгийн төрийн захиргааны ахмадууд, хамт ажиллаж байсан улсууд, намайг удирдаж байсан хүмүүсийн хичээл зүтгэл байгаа гэж боддог. Мэдээж сайн эцэг, эхийн нэр байгаа. Тэд маань нутаг орондоо нэр хүндтэй улсууд байлаа. Энэ бол миний улс төрийн карьерт нөлөөлсөн. Одоо миний морь уях гэж юу байхав дээ. Зав болохгүй юм. Миний том хүү ах нартайгаа нийлээд морио уядаг. Би бол зүгээр хошуу нэмэрлэнэ. Наадам зохион байгуулах ажил хийдэг болохоос яг мориныхоо уяан дээр сууж чадахгүй байгаа. Би өөрөө уяач хүний хүүхдийн хувьд юу боддог вэ гэхээр морь уях эрдэм соёл, монгол уламжлалыг авч явах ёстой. Төрийн албан тушаал хашиж байгаа хүний хувьд энэ соёлыг зөв голдрилоор нь өвлүүлж үлдээх ёстой гэсэн бодол сэтгэл тээж явдаг даа. Морь уях эрдэм бол хэдхэн хүний дунд биш, нийт монголчуудын эв нэгдлийн бөгөөд өөрсдийнх нь хүсэл сонирхлын баяр байгаасай гэж хүсдэг. Унааны ганц морьтой нь ч, мянган адуутай нь ч уралдаж болдог байх үндэсний хэмжээний спорт хэвээрээ байх ёстой. Морь уядаг эрдэм бол монгол өв соёл, монгол эр хүний шинж чанартай салшгүй холбоотой. Үүнийг монголчуудад хэвээр нь үлдээж, өв соёлыг нь дэлгэрүүлэхийн тулд энэ спортын төлөө зүтгэж явдаг даа.

“Өдрийн сонин”-д “Эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлж эх орноо өрнөөс гаргахыг “Өдрийн сонин” уриалж байна” хэмээх нийтлэл оны өмнөхөн хэвлэгдсэн билээ. Манай сонины брэнд болсон гуравдугаар нүүрт хэвлэгдсэн нийтлэл монголчуудын оюун санааг залуурддаг юм. Энэхүү нийтлэл маань ч өнөөдөр нийгэмд давалгаа үүсгэж, бодит ажил хэрэг болоод байна. Ингээд уг нийтлэлийг бичсэн “Өдрийн сонин”-ы Урлаг, спорт, чөлөөт цагийн мэдээллийн албаны дарга Н.Гантулгатай ярилцлаа.

---

-Төрийн түшээд маань улсаа өрийн дарамтнаас гаргахаар дэлхийн улс орнуудаас бадар гуйж яваад амжилт олоогүй. Харин “Өдрийн сонин”-ы дэвшүүлсэн санаачилгыг нийгэм дэмжиж байна. Таны бичсэн нийтлэлийн дараа ард түмэн ийм идэвхтэй давалгаална гэдэгт итгэлтэй байсан уу?

-Үндэсний хэмжээний өдөр тутмын хэвлэл “Өдрийн сонин”д сэтгүүлч миний бие нийгэмд төлөөлсөн үүргийнхээ дагуу “Эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлж эх орноо өрнөөс гаргахыг “Өдрийн сонин” уриалж байна” нийтлэлийг бичсэн. Бид бүхэн уг нийтлэлээрээ Монгол Улсаа аврахын тулд хүн бүрийн оролцоо чухал гэдгийг тодотгож, уриалсан юм. Монгол Улс энэ гуравдугаар сараас бондын өрөө төлж эхэлнэ. Эхний ээлжинд 580 сая ам.долларыг төлөх юм. Үүнийг Сү.Батболдын Засгийн газрын үед авсан зээлийн эхний төлөлт. Улс орон маань эдийн засгийн хувьд хүнд байдалд байгаа. Ямартай ч энэ мөнгийг төлнө гэж Ерөнхий сайд амласан. Гэхдээ ямар эх үүсвэрээс яаж босгож, хэрхэн төлөх гэж байгаа тухай тодорхойгүй байгааг УИХын гишүүн, Төсвийн байнгын хорооны дарга Ч.Хүрэлбаатар манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа дурдсан байсан. Монголын төр засаг ч энэ өрөө төлөх гэж мөнгөний эрэлд гарсныг бид бүхэн мэдэж байгаа. УИХ-ын дарга М.Энхболд ОХУ-д айлчлах үеэр Оросын тал “Танай монголчууд хэлсэндээ хүрдэггүй. Амласнаа биелүүлдэггүй. Хариуцлага гэдгийг мэддэггүй улсууд” гээд шууд хэлсэн нь айхавтар том цохилт болсон. УИХын дарга цаашаа Кувейт, Катар, Эмират гээд Арабын орнуудаар бадар барьж, мөнгө хайж явсан. Даанч амжилт ололгүйгээр эргэж ирсэн. Мөн Хятадаас дөрвөн тэрбум ам.долларын зээл авах тухай яригдаж байгаа. Хятадын талын өгөх гэж зүтгэж байгаа энэ зээлийг бид авбал бурхан шашнаасаа няцсан явдал болно. “Хятад тэврэлт” гэж айхавтар юм бий. Ингэж бадар барьж, бурхан шашнаасаа няцаж, дэлхий дахинд улсынхаа нэр хүндийг унагаад явах хэрэг байна уу. Тэгэхээр 580 ам.долларыг Монголын ард түмэн өөрсдөө босгоё. Монгол Улсын иргэд Монголынхоо төрд зээл өгье гэсэн санаачилгыг “Өдрийн сонин” уриалсан. Манай нийтлэлийн дараа үнэхээр нийгэм даяар идэвхтэй дэмжиж, ажил хэрэг болж байна. Энэ бол “Өдрийн сонин”ы нийтлэл ингэж монголчуудын оюун санааг залуурдаж, зөв зүйтэй алхмыг эхлүүлсний бодит үр дүн юм.

Монгол Улс гурван сая хүн амтай. 580 сая ам.доллар өнөөдрийн ам.долларын ханшаар төгрөгт шилжүүлэхээр 1,4 их наяд төгрөг болж байна.Манай улс гурван сая хүн амтай гээд үзэхээр нэг хүнд 476.224 төгрөг ногдож байна. Гэхдээ монгол хүнд хөдөлмөр хийх насныхан хэд билээ гэдгийг бодох ёстой. Нийт 800 гаруй мянган өрх айл байна. Тэгэхээр нэг айл нэг сая 785 мянган төгрөг улсдаа өгчихөд энэ өрнөөс гарчихна.

-Таны нийтлэлд ийм хүнд байдалд орсон улс орнууд ард түмнийхээ дэмжлэгтэйгээр хэрхэн асуудлаа шийдэж чадсан жишээ баримтууд дурдсан байсан л даа. Энэ тухай сонирхуулахгүй юу?

-Бид энэ 580 сая ам.долларыг төлж чадахгүй бол Монгол Улс дефолт зарлана. Хэрэв ингэх юм бол гадны зээл тусламж, хөрөнгө оруулалт гээд бүх зүйл зогсоно. Монгол Улс руу орж ирэх бүх боломж зогсоно. Монголын төр хичнээн санал, санаачилга гаргалаа ч хэн ч биднийг үнэлэхгүй. Тэгэхээр бид бүхэн туурга тусгаар үндэстний хувьд дэлхийд булайгаа дэлгээд яахав. Энэ өрийнхөө төлбөрийг Монголын ард түмэн өөрсдөө босгоод өгье гэж байгаа юм. Бид бүхэн дайны үед Орост хичнээн агт морь өгч байлаа. Бас социализмын хүнд хэцүү он жилүүдэд Хойд Солонгос, Вьетнамд зөндөө л тусламжийн гараа сунгаж байлаа. Тэгэхээр яг ийм үед л Монголын ард түмэн минь эрвийх дэрвийхээрээ хөдөлж, эх орноо өрнөөс гаргая гэж уриалж бичсэн байгаа юм.

Англи, Герман, Америк гээд дэлхийн том хүчирхэг орнууд дефолт зарлаж байсан түүх байдаг. Эдгээр улсууд ард түмнийхээ эх орноо гэсэн сэтгэлээр дампуурлаас аврагдаж байсан түүх бий. Мөн Өмнөд Солонгосын жишээ байна. 1998 онд Ази тив эдийн засгийн хямралд нэрвэгдсэн. Энэ хямралд хамгийн их өртсөн нь Өмнөд Солонгос байсан. Өнөөдөр Солонгос Азидаа төдийгүй дэлхийд хөгжил дэвшлээрээ ямар хэмжээтэй байгааг бид бүхэн мэднэ. Тэр үед Солонгосын ард түмэн төв банкныхаа эрдэнэсийн санд үнэт эдлэлээ аваачиж дугаарлаж байгаад тушаасан гэдэг. Тэгэхээр бид ч бас өөрт байгаа ямар л мөнгө болох үнэт эдлэл юу л байна, тэр бүгдийгээ Монголбанкиндаа аваачиж өгч оочир дараалал үүсгэмээр байна. Үүнийг төв банк зохицуулмаар байгаа юм. Долоо хоногийн нэг өдрийг эрдэнэс авах өдөр болгоод зарлачих хэрэгтэй. Монгол хүний эр зориг, эх орноо гэсэн сэтгэл энэ өр зэргийг юман чинээ торохгүй гарчихна. Дэлхийд нэр хүндээ унагаж, бурхан шашнаасаа няцаж “Хятад тэврэлтэд” тэврүүлж, орос баавгайн шахаанд оролгүйгээр өрнөөсөө гарчихвал яасан юм бэ.

-“Өдрийн сонин”-ы уриалгын дараа гавьяат эдийн засагч Б.Осоржав хандивын данс нээлээ. Мөн УИХ-ын гишүүд маань ч эхнээсээ энэ дансанд мөнгө хандивлаж байна. Энэ сайхан эхлүүлсэн ажлыг залилан болчих вий гэсэн болгоомж ард түмэнд байгаа…

-Тэгэлгүй яахав. Манай сонины дэвшүүлсэн уриалгын дараа асар олон хүн “Өдрийн сонин”ы редакци дээр ирж, хандаж байна. Жишээлбэл, Баатар гэж уншигч маань алтан аяга, үнэт зүйлээ хандивлана гэлээ. Мөн ахмадууд маань тэтгэврээ өгье, 400 мянга, 800 мянган төгрөг хандивлая гэж “Өдрийн сонин”-ы уриалгыг дэмжиж байгаагаа илэрхийлсээр байна. Улсаа дампуурлаас гаргахын тулд Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч Б.Осоржав 10 сая төгрөг хандивлалаа. Ардын багш Дүгэр гуай нэгдсэн байна. Мөн сошиал ертөнцөд бидний уриалгыг дэмжиж давалгаалж байна. Улстөрчид, бизнесмэнүүд мөнгө хандавлахаа мэдэгдлээ. Энэ мэтчилэн Монгол Улсын нэрээр дэлхий дахинд алдар хүндийг олсон эрхмүүд Асашёорү Д.Дагвадорж, Хөдөлмөрийн баатар, олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр болон тамирчид, зууны манлай дуучин Б.Сарантуяа гээд Монголын ард түмний татварын мөнгөөр дандаа явдаг урлаг, спортын одод үүнд нэгдэх хэрэгтэй. Мөн төрийн түшээдээс арван тэрбумын хөрөнгөтэй УИХын гишүүн Ж.Ганбаатар, гурван тэрбумын хөрөнгөтэй гэж мэдүүлсэн Л.Гарамжав, дөрвөн тэрбумын хөрөнгөтэй Ундармаа, мөн ийм хэмжээний хөрөнгөтэй Хууль зүйн сайд Д.Бямбацогт, УИХ-ын гишүүн Ж.Энхбаяр, 2,5 тэрбумын хөрөнгөтэй Цэрэнбат нар эх орноо дампуурлаас аварч хандив өгч яагаад болохгүй гэж. Үндэсний том компаниуд нэгдэж, дуугараач ээ гэж уриалмаар байна. 1990 оны ардчиллын буянаар Монголын ард түмэн хувийн өмчтэй болсон. Одоо тэд бүгдээ үүнээсээ илүүчлээч ээ. Оффшор бүсэд Монголын хөрөнгөтнүүдийн олон тэрбум ам.доллар байршиж байгаа гэсэн мэдээлэл бий. Тэд ч бас энэ мөнгөө улсдаа хандивлаж, эргээд улс орноо сэргэхээр авч болно шүү дээ. Иймд энэ мөнгийг хий хоосон ангал руу оруулахгүйн тулд хяналтаа сайн болгох ёстой гэсэн болгоомж хаа хаанаа байх нь мэдээжийн хэрэг. Тэрийг төв банк хариуцаж, ЗГХЭГ хяналт тавих ёстой. Хяналтын зөвлөлд монгол түмний хүндэтгэлийг хүлээсэн улс төрийн харьяалалгүй, нийгэм төрийн том зүтгэлтнүүдийг багтаая. Хяналтын зөвлөл орж ирж байгаа мөнгөн дүнг нийтэд мэдээлж байх хэрэгтэй.

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум гэж хачин сайхан дулаахан нутаг бий. Идэр есийн хүйтэнд тэнд цаг агаар нь хэдэн градус байдгийг та бүхэн анзаардаг уу. Улаанбаатарт гашуун утаа хоолой хорсгож, яс янгинатал тачигнасан жавартай хүйтэн өдрүүд үргэлжилж байхад Ханбогдод яг л хавар шиг байдаг. Тэнд хацар хайрах хахир хүйтэн болоод байдаггүй. Цаг агаарын прогнозыг хараад байх нь ээ, Ханбогдод өвлийн улиралд шөнөдөө -14-18 хэм, өдөртөө -6-7 градус хүрдэг юм билээ. Хамгийн хүйтэн үе нь л энэ. Үүнээс давж чангарна гэж байхгүй. Ийм цаг уурын температурт оросууд наранд биеэ шардаг юм шүү гэж Францын Ерөнхийлөгч Франсуа Миттеран загнаж байсан гэдэг.

Өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлчээс нийт нутгийг шавхуурдсан хатуу өвлийн жавар хурсан өдрүүд өнөөдрөөс уярч байгааг цаг уурчид мэдээлж байна. Хотод шөнөдөө -21, өдөртөө -10 хэм болон хүйтний эрч суларч, нийслэлчүүдийн магнайг тэнийлгэх дулаан өдрүүд ирж буй. Тэгвэл энэ үед Ханбогдод өдөртөө нэмэх хоёр градус болох юм байна. Шөнөдөө энэ сум Улаанбаатарын өдрийн температураас ч дулаан байх ажээ. Ер нь өвлийн саруудад Ханбогдод гадаа хучлагагүй хонуулсан машиныг өглөө ганц дарахад ямар ч асуудалгүй асдаг гэж жолооч нар ярих юм билээ. Ийм л сайхан дулаахан газар хот байгуулмаар байгаа юм. Хэрэв тэнд том хот байгуулбал бидэнд ашигтай. Наанадаж цаг агаарын таатай нөхцөлд амьдарна. Цаашилбал, улсын эдийн засаг, геополитекийн бодлогод ч ач холбогдолтой. Ханбогдоос урагшаа 100 км хүрэхгүй зайнд БНХАУ-тай хил залгадаг. Тиймээс арилжаа наймаа явуулахад бүрэн боломжтой. Урд хөрштэй дөт болохоор эдийн засагт ч тустай. Нөгөөтэйгүүр газар зүйн байршлын хувьд тэнд хот байгуулбал хилийн хаалт болчихно. Ийм таатай бүсдээ бүгдээрээ бөөгнөрцгөөе л дөө.

Монголчууд бол ядуу. Тийм болохоор дэлхийн бусад орны ядуучуудын хүндрэл бэрхшээлийг сайн мэднэ. Гэхдээ бидэнд гадны ямар ч улсын ядууст байдаггүй зовлон бий. Тэр нь бөмбөрцгийн хаана ч болдоггүй хатуу өвөл. Жавар хургасан хүйтэн өдрүүдэд ядуу монголчууд өлсч зүдрэхийн зовлон дээр даарч, бээрэхийн зовлонтой нүүр тулдаг. Өвлийн гурван сард ард түмэн бул чулуунд даруулсан мэт зүдэрдэг. Тиймээс хүн ардынхаа нуруун дээрх тэр хүнд ачааг нь нимгэлж, ангижруулахын тулд Монгол орны хамгийн дулаахан нутаг болох Ханбогдыг суурьшлын том хот болгоё. Хавар, намар шиг урьхан дулаахан хотод ард түмэн маань ядаж л даарч, бээрэхийн зовлонгүй ажин түжин амьдарвал аятай юу даа.

– Д.ТРАМПЫН БОДЛОГО АНУ БОЛОН ДЭЛХИЙ ДАХИНД ЯМАР ӨӨРЧЛӨЛТ АВЧРАХ ВЭ –

АНУ-ын 45 дахь Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон Дональд Трампын хэрэгжүүлэх бодлогын талаарх судлаачийн ярилцлагыг сонирхуулъя. Энэ удаад ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн Дэлхийн бодлого судлалын секторын эрхлэгч доктор, профессор Д.Алтайтай ярилцлаа.

---

-“АНУ-ыг аугаа болгоно” гэж гарч ирсэн Д.Трампын бодлого тус улсад болоод дэлхий дахинд ямар өөрчлөлт авчрах вэ?

-АНУ-ын энэ удаагийн Ерөнхийлөгчөөр насан туршдаа үл хөдлөх хөрөнгийн бизнес эрхэлж байсан тэрбумтан сонгогдсоныг дэлхий дахинд мэдэж байгаа. Тэрбээр эцгийнхээ үл хөдлөх хөрөнгийн салбарын бизнесийг маш амжилттай үргэлжлүүлж их хөрөнгөтөн болж чадсан. Үнэндээ Д.Трампыг БНН-ынхан өөрийнхөө намаас нэр дэвшүүлэх хүсэлгүй байв. Учир нь түүнийг гарч ирнэ гэдэгт итгээгүй юм. Анхан шатны сонгуулиар БНН-аас олон хүн нэр дэвшүүлэхэд Д.Трамп ялалт байгуулаад байсан болохоор арга буюу түүнийг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлсэн хэрэг. Цөөн тооны судлаач, ажиглагчид Д.Трампыг ялна гэж үзэж байсан. Харин АНУ-ын CNN, ABC, NBC зэрэг сувгууд Хиллари Клинтоныг ялна гэж мэдээлж байлаа. Эцсийн дүнд Д.Трамп ялалт байгуулсан. Энэ хүн улс төрийн хүрээнд ажиллаж байгаагүй, бизнесмэн гэдэг утгаараа Америкийн улс төрийн амьдрал болоод тус орны хөгжил ирээдүйг өөр хандлагаар харж байгаа.

Америкийн дотоод амьдралд маш олон тулгамдсан асуудлууд байдаг. Тухайлбал, эдийн засаг, татварын бодлого цагаачлалын асуудал, бусад улс орнуудтай байгуулсан худалдааны гэрээ хэлэлцээрүүдийн алдагдал зэргийг шийдвэрлэхэд Д.Трампын дэвшүүлсэн санаа, амлалтууд нь түүнийг ялалт байгуулахад нөлөөлсөн. Мөн АНУ-ын гадаад харилцааны асуудалдаа хэд хэдэн зорилтыг хэрэгжүүлснээс нь харахад дэлхий дахины, олон улсын харилцаанд нэлээд өөрчлөлт бий болох нь тодорхой байна. Д.Трамп Ойрхи Дорнод болон томоохон их гүрнүүдийн хоорондын харилцаанд өөр өнцгөөр хандаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, дэлхий дахины олон улсын харилцааны өнөөгийн байдалд өөрчлөлт гаргахыг хүсч байгаагаа тэрбээр удаа дараа хэлж байсан. Ялангуяа ОХУ-тай таатай харилцаатай байхыг хүсч буй. Мөн дэлхийн номер нэг асуудал болсон терроризмтой тэмцэхэд АНУ нь ОХУ-тай хамтрах бололтой. 2011 оноос хойш үргэлжилж байгаа Ойрхи Дорнодын хямрал, Сирийн дайн, бусад бүс нутгийн зөрчил мөргөлдөөнтэй асуудлуудыг томоохон гүрнүүдийн зайлшгүй оролцоотойгоор хамтарч хэлэлцэх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Энэ үүднээс нь аваад үзэхэд Д.Трамп ОХУ-ын удирдлагатай хэл амаа ололцоод тогтоосон харилцаагаа хэвийн болгохын төлөө ажиллана гэдгээ илэрхийлж ирсэн. Тиймээс Д.Трампын энэ бодлого дэлхийн III дайн гарч болзошгүй гэсэн айдсыг өөрчилж чадна гэх найдлагыг төрүүлж байгаа юм.

-Ер нь Д.Трамп олон улсын терроризмтой тэмцэж, Исламын улсыг устгах тухай сонгуулийн кампанит ажлынхаа үеэр нэлээд ярьсан байх аа?

-Тэрбээр “Том, жижиг, гэлтгүй бүх улс орон хамтын хүчээр терроризмтой тэмцэх ёстой. Ялангуяа Аль Кайда бүлгийг устгана. Энэ террорист байгууллагуудыг санхүүжүүлдэг эх үүсвэр болох “Хамас”, “Хезболлах” зэрэг бүлэглэлүүдийг Осама бен Ладенг устгасантай адил үгүй хийнэ. Үүний төлөө АНУ тууштай тэмцэнэ, тэгэхдээ ОХУ зэрэг бусад оронтой хамтран тэмцэнэ” гэсэн. Лалын үзлийн хэт даврагчдыг дэврээхгүйн тулд олон улсын бага хурлыг хуралдуулах санаачилгыг гаргана гэж Д.Тармп мэдэгдэж байсан.

-Д.Трамп АНУ-ыг удирдсанаар олон улсын эдийн засаг болоод улс төрийн харилцаанд ямар өөрчлөлт гарах вэ?

-Д.Трамп гарч ирснээр олон улсын харилцаанд маш их өөрчлөлтүүдийг авчирна. Америкийн төрд эцэг, хүү Бушийн эсвэл Клинтоны гэр бүл ноёрхож байлаа шүү дээ. Тэднээс залхсан Америкийн ард түмэн сонголтоо хийсэн. “Өөр онцгой чадвартай хүн гарч ирлээ” хэмээн түүний хэрэгжүүлэх бодлогод итгэл найдлага тавьж байна. Д.Трамп бол бизнесмэн хүн. Тиймээс худалдаа наймаа, мөнгийг хэрхэн үржүүлж болох ухаан тэр хүнд байгаа шүү дээ.

Д.Трамп АНУ-ыг удирдаж байх хугацаанд тус улс Хятадтай нэлээд түвэгтэй харилцаанд орж магадгүй. Учир нь ам.долларын ханшийг унагахад Хятад валютын манепуляци хийсэн гэж үздэг. Валютын ханш хэлбэлзэхэд Хятад маш сайн тоглож чадаж байгаа юм. Үүнд Д.Трамп бизнесмэн хүн учраас эмзэг хандсан.

Эдийн засгийн хувьд Д.Трамп маш зоримог шийдвэрүүдийг хийхээ амласан. Тухайлбал, гадаадад ашиг олж байгаа Америкийн том, том үйлдвэрүүдээ эх орондоо татахын тулд татварын уян хатан бодлого явуулна. Мөн Америкийн гадаад худалдааны хэлэлцээрүүд ашиггүй байгаа. Тиймээс хойд Америкийн “Чөлөөт худалдааны гэрээ” гэж 1994 онд АНУ, Канад, Мексиктэй байгуулсан гэрээнээс гарна гэдгээ Д.Трамп тодотгосон. Сүүлийн үед Ази, Номхон далайн түншлэлийн хэлэлцээрийг байгуулах талаар Обама маш их ярьсан. Үүнийг АПЕК-ийн орнууд дэмжиж байсан. Харин Д.Трамп хэрэггүй гэж үзсэн. АНУ олон орнуудтай худалдаа хийдэг. Гэвч эндээс ашиг олж чаддаггүй. Иймд энэ алдагдалтай худалдааг эргэж харна гэж байгаа. Хятадын эдийн засгийн өсөлт саараад байгаа энэ үед Америк тус улстай хийх худалдаа эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд өөрчлөлт гарч болзошгүй.

-Америкийн Төрийн тэргүүн НАТО-д нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байсан. Энэ тухай тодруулахгүй юу?

-АНУ-ын гол түнш бол НАТО, Европын холбоо. Ази, Номхон далайн хамгийн гол түнш нь Япон байгаа. НАТО-г санхүүжүүлэхэд АНУ маш их хөрөнгө мөнгө, цэрэг зэвсэг, хангамж өгч байгаа. Д.Трамп НАТО-д маш их мөнгө зарцуулж байгаад шүүмжлэлтэй хандаж буй.

Мөн тэрбээр НҮБ-ыг юм хийдэггүй улсуудын зугаа цэнгээний газар гэж хүртэл хатуугаар шүүмжилсэн. Харин АНУ-ын үрэлгэн, хөрөнгө мөнгөө зарцуулж байгаа явдалд чанга хяналттай байж, ашиггүй зүйлд санхүүжилт өгөхгүй гэсэн прагматик байр сууринаас хандаж байгаа юм. Бас Солонгост байгаа 30 мянган америк цэргийн зардлыг Солонгосын Засгийн газар гаргах ёстой гэсэн байр суурийг илэрхийлсэн. Д.Трамп бизнесийн хүн байсан болохоор ашиггүй, хэрэггүй зүйлд хэзээ ч хөрөнгө зарахгүй нь ойлгомжтой.

-Тэрбээр Америк дахь хууль бус цагаачдыг эх орноосоо гаргана гэж байсан. Энэ асуудлыг яаж хэрэгжүүлэх бол?

-Америк, Мексикийн хооронд хана байгуулна. Урд зүгээс маш олон цагаач АНУ-д орж ирж байгаа учраас энэ асуудалд өөрчлөлт хийх нь гарцаагүй юм. Өнөөдөр АНУ-д 11 сая хууль бус цагаач амьдардаг гэсэн судалгаа бий. Тэдний тал хувийг ойрын хугацаанд АНУ-аас гаргана гэдэг хатуу бодлогыг Д.Трамп хэрэгжүүлнэ. АНУ-д хэт их цагаач орж ирснээр тус улсын нийгэмд түвэгтэй байдал тулгараад байгаа. Энэ асуудалд Б.Обама өөр бодлого хэрэгжүүлж байсан. Цагаачдын амьдрах эрх олж авах боломжийг нь хөнгөвчлөх арга хэмжээ авсан шүү дээ. Гэтэл Д.Трамп эсрэгээрээ хатуу арга хэмжээ авна. Хэрвээ гадаадын улс орнууд АНУ-д хууль бусаар орогнож буй өөрсдийн иргэдээ буцааж авахаас татгалзах юм бол тэдгээр орнуудын хувьд ч хатуу арга хэмжээ авна гэсэн амлалт өгсөн.

-Тус орны хууль, эрх зүйн бодлого яаж өөрчлөгдөх вэ?

-Д.Трамп энэ асуудалд маш олон шинэлэг зүйлийг ярьж явсан. Жишээлбэл, хар тамхины төрлийн марихуаны бодисыг хууль ёсны болгоно гэсэн. Мансууруулах бодистой тэмцэх бодлого хэтэрхий чанга байснаас хар тамхи хэрэглэдэг хүмүүс нууцаар хэрэглэж, энэ байдал дэлгэрч байна гэж үзсэн. Тиймээс АНУ-д хөнгөн чанарын мансууруулах бодисыг ил болгох, худалдахыг нь зөвшөөрөх юм байна. Холбооны 50 мужийн үзэл бодлоос шалтгаалан худалдаалах зөвшөөрөл олгоно гэж байгаа. Ингэж мансууруулах бодисыг ил худалдаалснаар ашиг олох боломжтой гэдгийг Д.Трамп харсан байгаа юм. Ер нь бол хөнгөн төрлийн хар тамхийг эрүүл мэндийн зорилгоор хэрэглэхийг зөвшөөрсөн Европын өндөр хөгжилтэй орнууд байдаг л даа.

Хууль засаглалын хувьд цаазлах ялыг хэвээр үлдээнэ гэж байгаа. Мөн Б.Обамагийн үед хэрэгжүүлсэн “Иргэд буу, галт зэвсэг эзэмших байдлыг хориглоно” гэсэн санаачилгыг Д.Трамп дэмжихгүй. АНУ-ын хуульд иргэн хүн өөрийгөө болон өмч хөрөнгөө хамгаалахын тулд буу хэрэглэж болно гэдэг заалт байдаг. Энэ заалтыг Д.Трамп хэрэгжүүлнэ гэдгээ хэлсэн. Цаазын ялын тухайд онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн, терроризмтой холбоотой хүмүүст үйлчилнэ. Сүүлийн үед АНУ-ын цагдаа нарыг буудаж амь насанд нь халдах хэрэг их гарч байгаа. Хууль сахиулагчдыг хөнөөсөн гэмт хэрэгтнийг цаазлах нь зөв гэсэн байр суурийг Д.Трамп илэрхийлж буй юм. Мөн энэ хүн АНУ-ыг удирдаж байх хугацаанд шоронгуудыг хувьчлах асуудал хэрэгжиж магадгүй. Харин Куба дахь “Гуантанамо” шоронг хувьчлахгүй. Тэнд террорист хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг хатуу аргаар байцаах тул хэвээр байлгана гэж үзсэн. Б.Обама энэ шоронг байхгүй болгоно гэж амлаж байсан ч хэрэгжээгүй. Гэхдээ хүмүүсийг нь нэлээд сулласан тал бий.

-Авлига, албан тушаалтай холбоотой асуудалд ямар байр суурь баримтлах бол?

-Төрд байгаа авлигатай хатуу тэмцэж, хууль цаазыг шударгаар биелүүлэхийг амласан. Мөн зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн хязгааргүй эрх мэдлийг сулруулна гэсэн. Нэр зааж, CNN, NBC, ABC зэрэг Ардчилсан намын нэр дэвшигчдийг шууд дэмжиж байсан хэвлэлүүдийг онцолсон. Хэвлэл мэдээлэл бол дөрөв дэх засаглал гэдэг утгаараа биеэ даасан байх ёстойг ярьж байгаа юм. Д.Трампын хамгийн гол санаа нь бизнес, улс төр хоёр хэтэрхий сүлэлдэж болохгүй, бизнес бол бизнесээрээ, улс төр нь улс төрөөрөө байх ёстой гэдэг. Үүнд нэг сонирхол татаж байгаа зүйл нь хэдэн ч удаа сонгогдож болдог АНУ-ын Конгрессын гишүүнд тодорхой хязгаар тавихаа хэлсэн. Мөн төрийн албанд хүнд суртал байна, хэт нүсэр байна гэж үзээд тоог нь цөөрүүлэхээ амлаад байгаа. Гэхдээ шууд цомхотгол явуулахгүй. Харин тэтгэвэрт гарч байгаа төрийн албан хаагчдын оронд шинээр хүн авахгүй байдлаар төрийн албан хаагчдын тоог цөөрүүлнэ гэдгийг заасан. Гэхдээ энэ бодлого батлан хамгаалах, аюулгүй байдал, эрүүл мэнд гээд нийгмийн үйлчилгээний чухал салбаруудад хамаарахгүй юм билээ. Авлигын ёс зүйтэй холбоотой асуудалд Конгрессын болон Америкийн засаг захиргааны өндөр албан тушаал хашиж байсан хүмүүс төрийн албанаас буусныхаа дараа таван жилийн дотор лобби хийж болох албан тушаалд томилогдох явдлыг хална гэсэн. Дээрээс нь АНУ-ын сонгуульд гадаад орны улс төрчид мөнгө цуглуулж, хандивлахыг хориглоно. Саяын сонгуульд Хиллари Клинтонд ийм явдал тохиолдож байсан. Кувейт, Ойрхи Дорнодын сангууд түүний сонгуулийн зардалд мөнгө хандивласан гэдэг асуудал гарсан шүү дээ. Тиймээс энэ байдлыг болиулна гэсэн. Төрийн албатай холбоотой хэд хэдэн ийм багц бодлогыг хэрэгжүүлнэ.

-Тэгвэл АНУ-ын эдийн засаг ямар болох вэ?

-Уул уурхайн зарим олборлолтыг нэмэгдүүлэх, шинээр зам гүүр байгуулах, зарим ажлын шинэ байр бий болгох зэрэг томоохон ажлуудыг дотоод эдийн засагтаа хийнэ. Ингэснээр Америкийн эдийн засаг сэргэнэ гэж үзсэн. Д.Трамп юуны өмнө татварыг бууруулахаа амласан. Өсөн нэмэгдэх татварын шатлалыг гаргасан байна лээ. Үүн дээр хүн амын орлогын албан татварын жилийн орлого хамгийн дээд талын түвшин 39 мянган ам.доллар байсныг 33 мянган ам.доллар болгож бууруулсан. Хүн амын орлогын албан татварын хувьд жилдээ 29 мянган ам.доллараас доош орлоготой бол татвараас бүрэн чөлөөлөх юм билээ. Жилийн орлого нь 29-59 мянган ам.доллар бол 12 хувь, 59-154 мянган ам.доллар бол 25 хувь, 154 мянган ам.доллараас дээш орлоготой бол 33 хувийн татвар төлнө. Орлого багатай хүмүүсийг дэмжих замаар ийм шатлал явуулж байна. Ер нь бол АНУ-ын эдийн засаг 2008-2009 оны хямралын дараа нэлээд суларсан. Б.Обамагийн үед гадаад өр ихэсч, төсвийн алдагдал нэмэгдсэн. Үндэсний орлого 2016 оны эхний хагаст 2,4 хувь байсан. Гэтэл ХХ зууны сүүлийн 30 жилд үндэсний орлого жил болгон 6,3 хувьтай байж. 2008-2010 оны хямралын жилүүдэд бүр ч сөрөг үзүүлэлттэй байсан юм билээ. Тэгэхээр Америкийн эдийн засаг 2000 он гарснаас хойш уналтын байдалтай байгаа. Тиймээс Д.Трамп Америкийг дахин аугаа болгоё гэдэг зорилт дэвшүүлсэн.

-Д.Трамп нийгэм, эрүүл мэнд, боловсролын салбарт шинэлэг өөрчлөлт хийх үү?

-Б.Обамагийн үед хэрэгжиж эхэлсэн эрүүл мэндийн даатгалын хөтөлбөрийг байхгүй болгоно гэдгээ Д.Трамп хэлсэн. АНУ-д 1965 оноос хойш “Эмнэлгийн туслалцаа үзүүлэх хөтөлбөр” хэрэгжиж ирсэн. Энэ хөтөлбөрөөр Холбооны мужууд харьяаныхаа өндөр настай, эмзэг бүлгийнхэндээ ямар халамж үзүүлэхээ өөрсдөө шийддэг. Үүнийг бол Д.Трамп өөрчлөхгүй юм билээ. Харин эмийн үнийг хөөрөгдүүлдэг компаниудтай нэлээд хатуу тэмцэх бололтой. Эрүүл мэндийн салбар нь эмийн компаниудаас эмийг нь худалдаж аваад даатгалын журмаар иргэдэд олгодог юм байна. Тиймээс Д.Трамп эмийн компаниудын үнэ бүрдүүлэх үйл явцыг ил тод болгоно.

Тэрбээр боловсролын салбарт тун сонирхолтой бодлого хэрэгжүүлнэ. Орлого багатай хүмүүс хүүхдүүдээ ямар сургуульд суралцуулахыг хүсч байна, тэрийг нь дэмжинэ гэж байгаа. Үүний тулд холбооны 20 тэрбум ам.долларын грант хандив бий болгоно гэдгээ амласан. Ядуу боломжгүй айлын ухаантай хүүхдүүдийг дээд сургуульд суралцах боломжийг нээх гэж байна. Мөн Америкийн дээд сургуулиуд бизнес хийж байгааг таслан зогсоохоо мэдэгдсэн.

-Энэ сарын 20-нд Д.Трамп тангаргаа өргөж засаг захиргаагаа байгуулна. Судлаач хүний хувьд та Д.Трампын томилгоог хэрхэн ажиглаж байна вэ?

-Саяын сонгуулиар БНН парламентад олонхи болчихлоо. Тиймээс хоёр танхимдаа тус нам олонхи учраас Засаг захиргаагаа шууд бүрдүүлээд явна. АНУ Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болохоор Төрийн тэргүүн Ерөнхий сайдынхаа үүргийг давхар биелүүлдэг. Ерөнхийлөгчийн мэдлийн сайдууд, Төрийн нарийн бичгийн дарга нараа нэр дэвшүүлсэн байгаа. Тэднийг Конгрессоор батална. Төрийн нарийн бичгийн даргад нэр нь явж байгаа нөхөр бол нефтийн том компанийн захирал. ОХУ-тай нефтийн асуудлаар нэлээд гэрээ хэлэлцээр хийж байсан хүн л дээ. Оросуудтай гэрээ хэлэлцээр хийж чаддаг хүнийг Төрийн нарийн бичгийн даргаар томилно гэдэг бол нөгөө талаар оросуудтай хэл амаа ололцоход боломжтой гэдэг байдлаар тавьсан байх. Д.Трампын томилгооноос харахад дандаа төрийн ажилд туршлагатай хүмүүсийг сонгосон байна лээ.

-Бизнесээ хүүдээ өвлүүлсэн гэл үү?

-Д.Трамп анхны хэвлэлийн бага хурлаа өнгөрсөн долооо хоногт хийсэн. Гурван хүүхэдтэйгээ хамт ирсэн байсан. Энэ үеэр өөрийнх нь компани тэр чигтээ хоёр хүүд нь шилжиж байгааг дуулгаад “Би компаниа удирдах ажилд огт оролцохгүй, хүүхдүүд нь зөвлөгөө ч авахгүй” гэж хариуцлагатайгаар мэдэгдсэн. Энэ хэвлэлийн хурлаар маш олон зүйл ярихаар төлөвлөсөн байсан ч сэтгүүлчид АН-ын сонгуулийн штабыг оросууд хакердсан тухай асуусан юм билээ. Ер нь мань эр хакер ажиллагаа хийгдсэн гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Гэхдээ Америкийн тагнуулын газрыг Оросоос муу ажиллаж байна гэдэг байдлаар шүүмжилсэн.

-Ингэхэд америкчууд Тэргүүн хатагтайдаа хэр сэтгэл хангалуун байгаа вэ?

-Америкт төрөөгүй гэдэг утгаар нь ард түмэн сайнгүй хандлагатай байгаа бололтой. Ер нь Д.Трамп америк хүнтэй гэрлэж байгаагүй. Том гурван хүүхдийнх нь эхнэр чех гаралтай байсан. Дараагийн эхнэр нь бас л гадаадын иргэн. Харин одоогийн эхнэр нь словен гаралтай юм билээ. Тэрбээр Европт төрсөн АНУ-ын анхны Тэргүүн хатагтай гэдгээрээ түүхэнд бичигдэж байна.

-ӨМНӨ БАЙСАН ХУУЛЬ , ХУУЛИЙН ТӨСӨЛ ӨРГӨН МЭДҮҮЛЭХ ЖУРМЫН ТУХАЙ ХУУЛЬ БОЛОН ЭНЭ САРЫН 1-НЭЭС ХЭРЭГЖИЖ ЭХЭЛСЭН ХУУЛЬ ТОГТООМЖИЙН ТУХАЙ ХУУЛИЙГ ЗӨРЧСӨН БАЙНА-

Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг нэр бүхий гишүүд өргөн барьсан билээ. Уг төслийн талаар УИХ-ын гишүүн асан Р.Бурмаатай ярилцлаа.

---

-Та бол Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг батлахад ажлын хэсгийн ахлагчаар нь ажиллаж байсан хүн. Тэгэхээр энэ хуулиас Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийг салгаж авч шинэчлэн найруулсан төсөл өргөн баригдсан. МАН-аас боловсруулсан уг хуулийн төсөлтэй танилцав уу. Хэр зэрэг шинэчлэгдсэн байна?

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль 2012 онд шинэчлэгдээд 2013 оны сонгуульд хэрэглэгдсэн. Тэр үедээ ямар нэгэн маргаан гараагүй. Энэ бол сонгууль зохион байгуулах процессыг нэлээд нарийвчлан баталсан хууль байгаа юм. Ажиглагчид тухайн үедээ Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг шударга сайн боллоо гэж дүгнэж байсан. Тэгэхээр уг хуулийн процесс, зохион байгуулалт дээр тулгуурлаж Сонгуулийн нэгдсэн хууль бичигдсэн. Өмнөх парламент энэ хуулийг батлахдаа хоёр жил гаруй хугацаанд олон намын төлөөллийн саналыг авч экспертүүд, иргэний нийгмийн байгууллагуудын дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлж саналыг нь тусгаж байсан. Тухайн үед олон намын төлөөлөлтэй парламент Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг батлахад 60 гаруй гишүүн оролцож байв. Тэр дундаа МАН-ын 15 гишүүн дэмжсэн байдаг юм. Одоогийн Их хурлын дарга М.Энхболд, гишүүн С.Бямбацогт, Д.Оюунхорол, Д.Лүндээжанцан, Д.Сарангэрэл, Д.Хаянхярваа, Н.Энхболд, Д.Даваасүрэн нар Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг дэмжин баталж байлаа. Гэтэл яагаад энэ хууль болохгүй болоод Ерөнхийлөгчийн хуулийн шинэчилсэн найруулга хийхээр болчихов. МАН-аас өргөн барьсан төслийг 2016 онд баталсан хуультай харьцуулж харлаа. Сонгуулийн нэгдсэн хуулиас сугалж авсан Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын 97 хувь нь өмнө баталсан хуультай адил байна. Уг нь өмнө байсан Хууль, хуулийн төсөл өргөн мэдүүлэх журмын тухай хууль болон энэ сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн аль алинд нь “Шинэчилсэн найруулга бүхий хуулийн төсөл өргөн барих юм бол 51 хувиас дээшгүй өөрчлөлт хийсэн байх ёстой” гэж заасан байгаа. Тэгэхээр энэ төсөл нь өөрөө хууль зөрчин өргөн баригдсан байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах ёстой байсан болохоос бүхэлдээ шинэчилсэн найруулга хийх шаардлагагүй байсан байна. Иймд хуулийг зөрчин байж энэ төсөл өргөн баригдаж болохгүй л дээ. Хэрэв энэ хуулийг хэлэлцээд, батлаад явах юм бол өөрөө хуулиа зөрчсөн, түүнийг хэрэгжүүлэх процедур, дагаж мөрдөх журмыг зөрчсөн явдал болно. Дээрээс нь энэ төсөлд ямар ч судалгаа, экспертүүдийн санал алга.

-Өнгөрсөн жил болсон УИХ, орон нутгийн сонгуулиар Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг хэрэгжүүлэхэд ганц нэг алдаа гарсан тухай мэдээлж байв. Тэгвэл Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн төслийн шинэчилсэн найруулгад тэр асуудлуудыг засч залруулж уу?

-2016 оны УИХ болон орон нутгийн сонгуулиар сонгуулийн нэгдсэн хуулийг хэрэглэх явцад сонгууль зохион байгуулагчдын зүгээс гаргасан алдаа бий. Тухайлбал, Сонгуулийн нэгдсэн хууль дээр сонгогчийн саналын нууцлалыг хамгаалах тухай сонгуулийн үндсэн зарчим болгон хангаж өгсөн байдаг. Гэтэл үүнийг сонгууль зохион байгуулж байгаа байгууллага хангаж ажиллаж чадсангүй. Жишээлбэл, саналын хуудас нимгэн, дээр нь эсгий балаар тэмдэглэгээ хийсэн нь гэрэлтэж харагддаг. Сонгогч тэр саналын хуудсаа аваад автомат машин руу явах замд нь ажиглагчид бүгд харж хэн, хаашаа саналаа өгснийг нь мэдэх боломжтой байсан. Тэгэхээр 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар СЕХ-ноос журам гаргаад сонгогчийн саналын нууцлалыг хадгалж чадаж байсан. Тэр үед сонгогчийн санал өгөх бүхээгийн тоотой хавтсууд байсан. Сонгогч тэр хавтсан дотроо саналаа хийгээд автомат машинд очиж уншуулдаг байлаа. Харин өнгөрсөн сонгуулиар ийм хавтсыг үгүй болгоод, сонгогчийн саналын нууцлалыг алдагдуулсан. Энэ нь ямар аюултай вэ гэхээр санал худалдаж авсан этгээдүүд эргээд сонгогчийг дарамталдаг. “Чамд мөнгө өгсөн, чи тийшээ саналаа өгсөн байна” гэх зэргээр. Эсвэл санал авах байранд ажиллаж байгаа хорооны ажилтнууд ядуу амьдралтай иргэдийг хэнд санал өгөхийг нь ажиглаж байгаа нөхцөлд иргэд дараа нь халамж, тэтгэлэг тэтгэмжээс хасагдах вий гэсэн айдастай байна. Тэгэхээр сонгогчийг хаашаа саналаа өгч байгаа гэдгийг мэдэж, тэрүүгээр нь эргээд дарамтлах нөхцөлийг бүрдүүлсэн санал хураалт болсон. Энэ алдаа бол сонгуулийн хуульдаа биш, зохион байгуулж байгаа байгууллагуудын хийж буй санаатай юм уу, санаандгүй хийсэн үйлдлээс болж байна л даа. Үүнийг заавал хууль шинэчилж байж засах шаардлагагүй. СЕХ, Иргэний бүртгэлийн газарт даалгавар өгөөд зохицуулах боломжтой асуудлууд байна л даа. Өнгөрсөн сонгуулиас гарсан алдааг УИХ-аас анхаараад сонгуулийг зохион байгуулж байгаа байгууллагуудад даалгавар өгөх хэрэгтэй байна.

-Тэгэхээр энэ хуулийн төсөлд дээрхээс гадна ямар асуудлуудыг нэмж тусгах шаардлагатай байна вэ?

-Өнгөрсөн жилийн сонгуулиас ажиглагдсан бас нэг том зөрчил нь сонгогч шилжихдээ өөрийн биеэр очиж бүртгүүлэх ёстой байсан тэр зохицуулалтыг замбараагүйтүүлсэн. Нэг хүн арав, хорин хүний шилжүүлгийг хийж болдог, шилжиж ирсэн сонгогч хурууны хээгээ үзүүлэхгүйгээр, иргэний үнэмлэхгүйгээр саналаа өгөх боломжийг бүрдүүлсэн байгаа. Хурууны хээ бол дахин давтагдашгүй болохоор сонгогч нэг л саналын байранд саналаа өгөх давхар зохицуулалт хуульд байгаа. Гэтэл энэ хуулийн зохицуулалтыг сонгуулийн санал авахад хэрэгжүүлэхдээ хассан байна. Энэ нь юу вэ гэхээр хурууны хээг шалгахгүйгээр шилжиж очсон хүн саналаа өгч болно гэсэн зохицуулалт. Тэгсэн мөртлөө шилжүүлэг хийгээд хасагдсан газраа дахиад сонгогчийн нэр давхар бичигдсэн. Тухайн сонгогч хэд хэдэн газар давхар бичигдэж санал өгөөд, эсвэл түүний өмнөөс өөр хүн санал өгөх боломжийг бүрдүүлсэн байгаа. Хуулийг ингэж гажуудуулснаас саналын хуудас нь дутах, батлагдсанаас өөр саналын хуудсаар санал өгүүлэх зэрэг зөрчлүүд гарч байсан. Энэ нь өөрөө сонгуулийн дүнд нөлөөлөхүйц зөрчил болсон. Яагаад гэвэл нэр дэвшигчдийн ялж, ялагдаж байгаа тоо нь арав, зуу гээд хэдхэн саналын тоогоор зөрүүтэй байсан. Гэтэл хэдэн мянгаар нь шилжсэн гэдэг нэрийн дор сонгогчийн нэрсийн жагсаалтыг будилуулсан зөрчлүүд гарсан байгаа. Тэгэхээр үүнийг сонгууль зохион байгуулсан байгууллага санаатай хийсэн бол хариуцлага тооцдог, санаандгүй зөрчил гарсан бол дахин давтагдахгүй байх арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Энэ асуудал өөрөө хуульд өөрчлөлт оруулах шалтгаан биш. Яагаад гэвэл хуульд байгаа заалтыг хэрэгжүүлэхдээ гаргасан алдаа.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуулийн төслийн 97 хувьд нь өөрчлөлт ороогүй байна гэлээ. Үлдсэн гурав орчим хувьд нь оруулсан өөрчлөлт нь юу байна вэ?

-Үг үсгийн алдаа ч юм уу, нэг заалтад байгаа заалтыг хоёр болгож хуваах зэрэг байдлаар өнгөц додомдсон байгаад байдаг. Бас дордуулсан заалт ч харагдаж байна. Нэрсийн жагсаалтыг хянахын тулд сонгогчоос гадна гэр бүлийн гишүүд хянаж болдог. Дээрээс нь ажиглагчид хянадаг. Нэг айлын нэр дээр баахан олон хүнийг нэмээд биччихдэг тохиолдол ч гарч байсан. Сонгогчийн нэрсийн жагсаалтыг өөр өөр субьектууд гаргадаг байснаас хоорондоо ингэж зөрдөг байлаа. Энэ байдлыг Сонгуулийн нэгдсэн хуулиар төрийн болон төрийн бус байгууллагууд хянадаг байх нөхцөлийг бүрдүүлсэн байв. Гэтэл энэ хяналтыг шинэ хуулийн төсөлд авч хаясан байна. Нэрсийн жагсаалтыг сонгогч сонгууль болохоос олон хоногийн өмнө интернэтээр хянадаг байхаар тусгажээ. Өөрөөр хэлбэл, нэрсийн жагсаалтыг эцэслэсний дараа хянах боломж нь хаагдмал байдалтай болгосон хууль гаргах нь байна шүү дээ. Үүний цаана нэрсийн жагсаалтаар ашиглаж сонгуулийг луйварддаг байсан энэ хууль бус явдлаа дахиж нээж өгөх оролдлого гэж харагдаж байна. Мөн Сонгуулийн нэгдсэн хууль дээр байсан шударга байх гэсэн заалтыг авч хаясан байгаа юм. Сонгуулийг мөнгөний хүчин зүйлээс бага байлгах гэснийг ч болих заалт оруулжээ. Тухайлбал, ухуулагч, туслагчид өдрийн хоол, утас, унааны гээд үйл ажиллагааны зардал авдаг байсан. Тэгвэл уг хуулийн төсөлд ухуулагч, шадар туслагчдыг бүр цалингийн доод хэмжээгээр цалинжуулж ажиллуулах тухай нэмж өгсөн байна.

-Сонгуулийн зардал асар их гарахаар санал боловсруулсан гэсэн үү?

-Мөнгөний хүчин зүйлийг нэмж өгсөн байна. Мөн сонгуульд зориулж 9000 орчим машиныг ашиглаж болохоор зохицуулалт тусгажээ. Сонгуульд машин ашиглаж байна гэдэг нэрээр хүмүүсийн саналыг худалдаж авах оролдлого ч хийхийг үгүйсгэх аргагүй. Шинэжээчдийн нүдээр харахад сонгуулийг шударга явуулахад нийцэхээргүй заалтууд оруулсан байна л даа.

-Үндсэн хуульд парламентад суудалтай намын гишүүн Ерөнхийлөгчид нэр дэвшинэ гэж заасан байдаг. Бие даагч гишүүдийн хувьд аль нэг намд элсэж байж Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж болох уу?

-2016 оны сонгууль мажоритар буюу хүнийг сонголоо. Тэгж сонгогдож байгаа тохиолдолд бие даагч гишүүд бусад гишүүдтэй адил байх боломжит эрхтэй. Тухайлбал, бие даагч гишүүн нам байгуулаад, аль нэг намд элсээд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших эрх нь Сонгуулийн нэгдсэн хуулиар нээлттэй байсан. Энэ зохицуулалтыг хаах санаатай хуулийн төсөл байна.

-Тэгэхээр МАН-аас өргөн барьж байгаа Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийн төсөл ганц, хоёр хүнд зориулагдсан болж таарч байна уу?

-Энэ төслөөс одоогийн эрх барьж байгаа МАН өөрсдийнхөө эрх ашигтаа нийцүүлсэн, өрсөлдөгчдөө цөөн байлгах гэсэн санаа харагдаж байна. Бие даагч гишүүдийн Ерөнхийлөгчид нэр дэвших боломжийг хаалаа. Мөн МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг ч бас нэр дэвшихэд нь хориг тавьж байна. Энэ тухай хуулийн төсөлд гадаадад зургаан сараас дээш хугацаатайгаар эмчлүүлэхээр явсан бол нэр дэвшүүлэхгүй гээд заагаад өгчихөж. Тэгэхээр эрх барьж байгаа МАН өөрсдөдөө тааламжтай байдал бий болгосон, өрсөлдөгчдөө Үндсэн хуульд заагдаагүй нэмэлт шалгуур шаардлагаар хасах гэсэн оролдлогууд, далд санаатай байна л даа. Ийм далд санааг биелүүлэхийн тулд ямар ч шаардлагагүйгээр Сонгуулийн нэгдсэн хуулиас Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг татаж авах гэж оролдож байна. Энэ нь өөрөө хууль зөрчсөн үйлдэл гэдгийг дахин хэлье.

-Ингэхэд сонгуулийн хуулийг сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө баталсан байх ёстой биз дээ?

-Тийм ээ. Энэ тухай баталсан УИХ-ын тогтоол одоо ч гэсэн хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа. Өмнө нь Ерөнхийлөгчийн сонгууль зургадугаар сард болсон. Дөрвөн жилийн дараа тогтмол болох ёстой. Тэгэхээр энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль зургадугаар сард болно. Үүнээс өмнө хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагагүй. Хэрэв хуульд зайлшгүй өөрчлөлт оруулах байсан бол нэмэлт өөрчлөлтийн хэмжээнд 2016 ондоо багтааж хууль батлагдах ёстой. Аль болох олон намын саналыг авч, нээлттэй ил тодоор хэлэлцдэг. Хулгайн замаар байх ёсгүй. Дээрээс нь зөвхөн өөрсдийнхөө нэр дэвшигчид таатай болгохоор УИХ-д олон суудал авсан болон эрх мэдлийн давуу талаа ашигласан үйлдэл байна.