Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Парис хотноо дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар хэлэлцсэн НҮБ-ын дээд хэмжээний 21 дэх удаагийн уулзалтын талаар МУИС-ийн ОУХОНУС-ийн Олон улсын харилцааны тэнхимийн эрхлэгч доктор, дэд профессор Б.Санжмятавтай ярилцлаа.

-Парис хотноо арав гаруй хоногийн турш чуулсан дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн хурлын онцлогийг судлаачийн хувьд хэрхэн ажиглав?

-Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх энэ удаагийн арга хэмжээ нь хэд хэдэн онцлогтой болж байна. Анх удаа дэлхийн 150-иад орны төр засгийн тэргүүнүүд цугларч уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаар хэлэлцэж байгаа юм. Учир нь цаг агаарын дулаарлын асуудал бүх орныг хамарч нөлөөгөө үзүүлж буй учраас анхны том хэмжээний уулзалт боллоо. Францын ерөнхийлөгч уулзалтыг нээж хэлсэн үгэндээ “Өнөөдрийн бидний энэ уулзалтаас дэлхийн хүн төрөлхтний цаашдын амьдралын хувь заяа хамаарна. Заавал шийдэл гаргах хэрэгтэй” гэсэн. Уур амьсгалын өөрчлөлтийг хоёр грудас(хэм)-т барихын тулд өндөр хөгжилтэй орнууд тодорхой хэмжээний санхүүжилт гаргана гэдэг амлалтаа өгөөд энэ хурлын хүрээнд 100 тэрбум ам.долларын сан бүрдүүлж байна. Энэ сан бол дэлхийн хэмжээнд хамтын ажиллагаа амжилт олохын баталгаа болж байгаа.

-Энэ удаагийн уулзалтаар Киотогийн протоколыг орлох шинэ төсөл баталлаа гэж мэдээлж байна. Уг дээд хэмжээний хурлаас хүлээж байсан үр дүн мөн үү?

-1997 онд Киотод нүүрс хүчлийн хийн үйлдвэрлэлийг багасгах, хязгаарлах талаар тохиролцож, олон улсын конвенц байгуулсан. Тэр үед агаарыг гол бохирдуулдаг улсууд, тухайлбал, АНУ уг конвенцид ороогүй, конвенцид гарын үсэг зурсан дэлхийн 190 гаруй орны 40-өөд нь өөрийнхөө нүүрс хүчлийн хийн үйлдвэрлэлийг багасгах үүрэг авсан. Тэгэхээр дээрх тохиролцоог дэлхийн хэмжээнийх болгох шаардлага байгаа гэсэн үг. Парисын хурлын үеэр дээрээс нь хоёр санал нэмэгдсэн. Эхний санал бол дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн гол шалтгаан болсон агаарт хуримтлагдсан нүүрс хүчлийн хийн давхаргыг бий болгоход улс орнууд өөр өөр түвшинд оролцсон тул улс орнуудад ногдох хариуцлагын хувьд ялгавартай хандах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, цаг агаарын дулааралд үйлдвэржсэн орнуудын үйл ажиллагаа голлон нөлөөлсөн болохыг харгалзан үзэж, тэдгээр том улс, гүрнүүд мөнгөн сан бүрдүүлэхэд голлох үүрэгтэй оролцох учиртай гэж байгаа. Бүрдэх сангийн хөрөнгийн нэг хэсгийг хөгжиж байгаа орнуудын ирээдүйг харсан, эрчим хүч хэмнэсэн цэвэр технологи нэвтрүүлье гэдэг асуудал явж байгаа. Хурлаар яригдаж байсан хоёр дахь гол санал бол, дэлхийн хэмжээнд хариуцлагын тогтолцоог бий болгож, хүлээсэн үүргээсээ илүү хэмжээний нүүрсхүчлийн хий үйлдвэрлэсэн, үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд хариуцлага тооцдог олон улсын механизмыг бий болгоё гэж байгаа юм. Энэ гурван санааг оруулсан тохиролцоонд хүрэх нь эл дээд хэмжээний уулзалтын үндсэн зорилго болж байлаа.

-Киотогийн протокол яагаад хэрэгжээгүй юм бэ?

-Конвенци хэрэгжээгүй үндсэн шалтгаан бол зарим томоохон орнууд нэгдээгүй, мөн НҮБ-ын хүрээнд гаргасан аливаа шийдвэр нь зөвлөмжийн чанартай байдаг тул хэрэгжүүлэхгүй байхад хариуцлага тооцох боломжгүй байдагтай холбоотой. Харин одоо хариуцлага тооцдог тогтолцоог чангатгахаар дэлхий нийтээрээ тохиролцлоо.

-Парист болсон дээд хэмжээний уулзалтын үр дүнд 100 тэрбум ам.доллар бүхий хөрөнгөтэй ногоон сан байгууллаа. Энэ хөрөнгийг хэрхэн зарцуулах вэ?

-Энэ мөнгийг нэгдсэн санд төвлөрүүлээд тэрийгээ гурван чиглэлээр зарцуулахаар тохиролцсон. Нэгдүгээрт, газрыг зөв ашиглах, ойжуулах чиглэлээр зарцуулна. Хоёрдугаарт, цэвэр технологит зарцуулах чиглэл рүү. Гуравдугаарт, хамтарсан хэмжээний төслүүд хэрэгжүүлнэ. Киотогийн протоколын дараагаар дэлхийн хэмжээнд нүүрсхүчлийн хийн худалдаа гэж бий болсон. Өөрөөр хэлбэл өндөр хөгжилтэй орнууд авсан үүргээ шууд өөрийнхөө оронд хэрэгжүүлэх боломжгүй байвал, үүргээ биелүүлэх зорилгоор тодорхой төслийг гадаадад хэрэгжүүлэхийг зөвшөөрсөн. Жишээлбэл, Япон улс нүүрсхүчлийн хий их хэмжээгээр гаргадаг үйлдвэрээ шууд буулгах боломжгүй байлаа гэж бодъё. Тэгвэл Япон өөрийн бууруулах ёстой нүүрс хүчлийн хийг бууруулах ажлыг бусад оронд хийж, нүүрс хүчлийн хий бууруулах, эрчим хүч хэмнэх төслийг хэрэгжүүлж болно. Энэ тохиолдолд Япон улс Монголд мод тарьж, усан цахилгаан станц барихад нь туслалцаа үзүүлэх байдлаар санхүүжүүлэх боломжтой. Манай Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Парисын хуралд хэлсэн үгэндээ “Нүүрс түлээд нэг КВт цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх нь сэргээгдэх эрчим хүчнээс гаргаж авсан КВт цагийн цахилгаанаас дөрөв дахин илүү үнэтэй байдаг” тухай ярьсан. Энэ тохиолдолд хөгжиж байгаа орнууд нь өндөр хөгжсөн орнуудын мөнгийг ашиглаад өөртөө сэргээгдэх эрчим хүчийг хөгжүүлж болно.

-Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөөс ОХУ-д цаг агаарын таатай нөхцөл байдал үүсч, хамгийн их хожиж байгаа орноор нэрлэгдэж байна. Монголд ч ялгаагүй сүүлийн жилүүдэд цаг уур эрс өөрчлөгдөж, харьцангуй дулаан болсон. Тэгэхээр дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт манай улсад эергээр нөлөөлж байх шиг…

-Дэлхийн хэмжээнд цаг агаарын дулаарлыг аваад үзэхээр бөмбөрцөгийн хойд хэсэгт илүү хүчтэй дулаарч байв. Үүний нөлөөгөөр Хойт мөсөн далай их хэмжээгээр хайлж байгаа. Сүүлийн 40 жилд нийт мөснийх нь 40 хувь нь хайлаад дуусчихсан. Ингээд Хойд мөсөн далайн эргийн орнуудад, түүний дотор ОХУ-д их хэмжээний газар чөлөөлөгдсөн. Тэнд байгалийн асар их баялаг бий. Дээрээс нь ургамал ургангуут тус улсад таатай нөхцөл бүрдээд ирж байна. Сүүлийн гурав, дөрвөн жилийн дотор Хойд мөсөн далайгаар далайн тээвэр хийхийн тулд заавал мөс зүсдэг усан онгоц явуулахаа больсон. Зүгээр усан онгоц Владивостокоос Мурманск руу ордог болж байна. Ингэснээр дэлхий дээрх хамгийн богино усан замыг нээсэн.

Монгол Улсын цаг агаарын дулаарал дэлхийн дунджаас гурав дахин их байгаа. Энэ нь цөлжилтийг асар их хэмжээгээр бий болгох хандлагатай. Бид Парист тодорхой хэмжээнд тохиролцоонд хүрээд дэлхийн дулаарлыг зогсоож чадаагүй нөхцөлд үндсэндээ 15 жилийн дараа Монгол Улсад бэлчээр нь өвсгүй, малгүй, ус хомсдох аюул хүлээж байсан.

-Хүлэмжийн хийг гол ялгаруулдаг нүүрс, хониор манай улс баялаг орон. Дэлхий нийтээр дулаарлын эсрэг тэмцэнэ гээд эдийн засгийн гол хөшүүрэг болсон түүхий эд маань хориг тавиулчих юм биш биз дээ. Гол импортлогч Хятад улс гэхэд сүүлийн жилүүдэд хүлэмжийн хийгээ бууруулахад маш идэвхтэй оролцож байгаа. Биднээс нүүрс авахаа больчихвол яах вэ?

-Нүүрсхүчлийн хийн үйлдвэрлэл Хятадад 2030 он гэхэд дээд хэмжээндээ хүрээд, дараа нь 2050 он хүртэл эрчимтэй бууруулахаар төлөвлөчихсөн байгаа. Тэгэхээр хятадууд нүүрс түлдэг байдлаа ихээхэн хэмжээгээр багасгана. Манай нүүрс гаргадаг хэмжээ тодорхой байдлаар буурч болзошгүй. БНХАУ өнөөдөр жилд 3.5 тэрбум тонн нүүрс хэрэглэдэг. Харин бид 10-хан сая тонн нүүрс нийлүүлж байгаа. Тэгэхээр тэдний хэрэглээний дэргэд манайхаас авч байгаа нүүрсний хэмжээ нэг дусал гэсэн үг. Гагцхүү Монгол, Хятадын харилцан ойлголцол, бие биеэ яаж дэмжихээс хамаарч манай нүүрсний хувь заяа шийдэгдэнэ.

-Ер нь манай улс дэлхийн нүүрсхүчлийн хийн үйлдвэрлэлд ямаршуу үзүүлэлттэй байдаг юм бэ?

-Хүн, амьтны ялгадас нүүрсхүчлийн болон метаны хий гаргадаг. Тэгэхээр Монгол Улсын хувьд малын тоо, ялангуяа хонь, ямаа олон байна гэдэг чинь нүүрсхүчлийн хийн үйлдвэрлэлд нэлээд идэвхтэй оролцож байна. Монголчууд бид “Том газар нутагтай болохоор нүүрс хүчлийн хийн үйлдвэрлэлээрээ бид бага байгаа” гэж боддог. Гэвч дандаа нүүрс түлдэг, автомашины хэрэглээ өндөртэй, малын тоо толгой ихтэй учраас манай улс нүүрсхүчлийн хийн үйлдвэрлэлээрээ дэлхийн дундаж хэмжээнд явдаг. Цаашид бид цахилгаан станцуудаа бариад эхлэхээр улам нэмэгдэнэ.

-Ингэхэд хүлэмжийн хий цаг агаарын дулааралд яг яаж нөлөөлдөг талаар та энгийнээр тайлбарлахгүй юу?

-Нүүрсхүчлийн хийг метр тонн гэдэг нэгжээр хэмждэг. Хүн төрөлхтөн жилдээ 36-37 тэрбум метр тонн нүүрс хүчлийн хий үйлдвэрлэж гаргаж байгаа. Үүний 50 хувь нь агаар мандалд дэгдээд гардаг. Харин 26 хувийг нь ургамлууд, 24 хувийг нь далайн ус өөртөө шингээж авдаг. Агаар мандалд гарсан нүүрсхүчлийн хий азоны давхарга шиг давхарга болоод үлдчихэж байгаа юм. Тэр нь нарны энерги дэлхийгээс ойгоод буцаж гарахад нь өөртөө саатуулаад барьчихдаг. Үүний үр дүнд дэлхийн уур амьсгал дулаарч байна. Энгийнээр ойлгоход дэлхийгээс гараад явах байсан нарны энергийг барьчихаар агаар мандалд нөлөөлөөд уур амьсгал дулаараад байгаа юм.

Сүүлийн жилүүдэд дэлхий дээр үүсч байгаа гамшигт үзэгдлүүдийн бараг 50 хувь нь уур амьсгалын нөлөөллөөс болсон тооцоо бий. Гамшигт үзэгдлүүдийн давтамж ихэсч, энэ хэмжээгээр маш их хохирлыг хүн төрөлхтөнд учруулж байна.

-Дэлхий дахинд нүүрсхүчлийн хийн үйлдвэрлэл жил тутамд өссөн үзүүлэлттэй байдаг. Харин улс орнууд цаг уурын дулаарлыг хоёр градуст барина гэж байгаа. Хэрэв уур амьсгалын өөрчлөлт хоёр градусаас давбал нөхцөл байдал ямар болох вэ?

-XX зууны сүүлийн 30 жилд болсон дэлхийн уур амьсгалын дулаарал нь өмнөх 1400 жилд өөрчлөгдсөн хэмжээтэй тэнцүү байна. Өнгөрсөн бүтэн зуунд болсон уур амьсгалын өөрчлөлт сүүлийн 15 жилийнхтэй адил байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийн цаг агаар маш эрчимтэй өөрчлөгдөж байна. Үйлдвэрлэж байгаа нүүрсхүчлийн хий жилд 2.5 хувиар өсч байгаа. Энэ тохиолдолд хоёр градуст барьж чадах уу, үгүй юу гэдэг маш эмзэг бөгөөд хариуцлагатай үед тулаад ирчихсэн. Хэрэв дэлхийн агаарын темпратур гурван хэмээр дулаарах юм бол өнөөдөр бидний харж байгаа бүх юм өөрчлөгдөнө. НҮБ-ын хүрээнд байгуулагдсан уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх судалгааны олон улсын ажлын хэсэг байдаг. Энэ ажлын хэсгийн ажиллагаанд уур амьсгалын өөрчлөлтөөр мэргэшсэн 3000 гаруй судлаач оролцож, дэлхийн хэмжээнд судалгаа явуулсан. Хэрэв хүн төрөлхтөн арга хэмжээ авч чадахгүй, энэ хэвээр цааш явбал XXI зууны төгсгөлд дэлхийн цаг агаар 5-7 хэмээр дулаарахаар байгаа юм. Тэр үед бидний өнөөдөр харж байгаа бүх юм танигдахааргүй өөрчлөгдөнө. Хүн төрөлхтөн тэнд зохицож амьдрах бололцоогүй болно. Хэрэв гурван градусаар нэмэгдлээ гэхэд тэр уур амьсгалд дасан зохицох зардал нь дэлхийн ДНБ-ий 25 хувьтай тэнцэнэ гэсэн тооцоо гарсан.

Тэгэхээр дэлхий нийтээр эрдэс түүхий эд ашиглаад эрчим хүч гаргаж байгаагаа багасгах, сэргээгдэх эрчим хүч ашиглах, эрчим хүч хэмнэсэн технологи ашиглах байдал руу орохыг эрмэлзэж байна. Сүүлийн жилүүдэд Европын холбооноос бусад бүх оронд хүлэмжийн хийн үйлдвэрлэл нэмэгдэж байгаа. Харин Европын холбоо жилд 1.8 хувиар бууруулж байна. Тус холбоо Киотогийн протоколд нэгдэхдээ нүүрсхүчлийн хийн үйлдвэрлэлийг 30 хувиар багасгах зорилт тавьж байсан. Одоо 2030 он хүртэл 40 хувиар бууруулна гэж байна. Дэлхийн банк, Валютын сан гээд олон улсын байгууллагууд хүртэл уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудалд анхаарал хандуулж, байгаль орчинд ээлгүй төсөл санхүүжүүлэхгүй гэсэн шийдвэр гаргасан. Ер нь бол Парисын хурлын дараагаар дэлхийн улс орнууд нэгдсэн бодлогод захирагдаад явбал үр дүн гарах байх.

Эрүүл мэндийн дэд сайд асан Ж.Амарсанаатай ярилцлаа.

-Улаанбаатарт үйл ажиллагаа явуулдаг хоолны газруудын цэсэнд өөрчлөлт оруулах санаачилгаа ирэх оны дөрөвдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа гэл үү?

-Нийслэлийн Эрүүл мэнд, хүнсний аюулгүй байдлын байнгын хороонд энэ асуудлыг оруулсан шалтгаан бол Монгол Улсын хэмжээнд нас баралтын тэргүүлэх өвчинтэй холбоотой. Өнөөдөр зүрх судасны өвчин тэр дундаа шигдээс, цус харвалт монголчуудыг хамгийн их үхэлд хүргэж байна. Дараагаар нь хорт хавдар ордог. Тэгэхээр энэ асуудал руугаа чиглэсэн үйл ажиллагааг шат дараатайгаар яаралтай эхлэх хэрэгтэй юм. Бид ассан галыг унтраах гэж үзээд байдаг. Харин гал юунаас болж тархсанд төдийлөн анхаарал хандуулахгүй явсаар ирлээ. Зүрх судасны өвчин, харвалт маш их залуужиж байна. Шалтгаан нь буруу хооллолт, амьдралын буруу хэв маяг буюу хөдөлгөөний дутагдал. Бидний хоол тэжээлийн бүтэц болон хэмжээ нь буруу байна. Иймд хүн өдөрт хэдий хэмжээний хоол идэх ёстой юм бэ гэдэг мэдлэг бидэнд хэрэгтэй. Тиймээс нийслэлд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүх хоолны газар, ресторануудын цэсийг дахин шинэчилнэ. Таны идэх гэж байгаа хоол хэдэн хувийн калоритой, ямар хэмжээний тослогтой гэдгийг тавьдаг болно гэсэн үг. Мөн тухайн хоолонд агуулагдаж байгаа давсны хэмжээ болоод транс тос орсон эсэхийг ч тавих юм. Тэгэхгүй бол хоолыг идэх гэж байгаа хүн ямар ч мэдээлэлгүй байна шүү дээ. Тэр мэдээллийг үйлчлүүлэгчдэдээ өгөх нь хоолны газруудын хариуцлага. Аж ахуйн нэгжүүдийг хариуцлагажуулах нь Засаг захиргааны төв байгууллагын ажил байдаг. Тиймээс хоолны газруудад нийслэлийн Засаг даргын захирамжаар чиглэл өгөх нь зүйтэй. НЗДТГ-аас хоолны газруудад тусгай зөвшөөрөл олгодог байгаа. Энэ эрх мэдлийнхээ хүрээнд хүн ардынхаа эрүүл мэндийн төлөө тэдгээр хоолны газруудад жижигхэн шаардлага тавих нь нүсэр дарамт болохгүй. Ирэх оны дөрөвдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжүүлэхээр Засаг даргын захирамжид оруулна. Тэгэхээр үйлчилгээний газрууд сэтгэл зүйн бэлтгэлтэй байх хэрэгтэй.

-Меню дээрх хоол болгоны ард байгаа илчлэг калори, давсны хэмжээг заасан тоо үнэн эсэхийг үйлчлүүлэгчид яаж мэдэх вэ. Хоолны газрууд ямар аргаар зөв тооцоолол гаргах вэ?

-Нэг таваг цуйван дахь калорийн хэмжээг эрдэмтэд аль хэдийнэ гаргаад тавьчихсан. ШУТИС-ийн хүнсний технологийнхон энэ чиглэлээр хэд хэдэн ном гаргасан байгаа. Тэгэхээр толгой өвдөөд, зардал гараад байх юм үгүй. Үүн дээр загвар хоолны цэс гаргасан.

Дээрээс нь зүрх судасны өвчнөөр нас барагсдын тоо хамгийн өндөр байгаа нь өөх тосны зохисгүй хэрэглээтэй холбоотой. Ингэхдээ малын гаралтай өөх тос их хэрэглэж байна.

Харин хүний эрүүл мэндэд хэрэгтэй ургамлын тос, оливын тос, цөцгийн тос, загасны тосны хэрэглээ өчүүхэн бага. Транс тос буюу маргаринийг хүмүүс хоолны газруудад асар ихээр идэж байгаагаа мэддэггүй. Хамгийн хямд бөгөөд эрүүл мэндэд маш ноцтой муу нөлөөтэй транс тос хоолны газрууд, хүнс үйлдвэрлэгчид голдуу хэрэглэж байна. Ийм тосыг дахин дахин халааж, хайрсан хуурсан хоол хийхэд өнгө чанараа алддаггүй бас түлэгддэггүй. Тийм болохоор цайны газрууд ихэвчлэн хуушуур хайрахад, хоолоо хуурахад ашигладаг. Ургамлын тосыг ч дахин дахин хэрэглээд байхаар трансждаг

-Транс тосны хэрэглээг хязгаарлахын тулд хоолны газруудад тавих хяналтаа чангатгах ёстой юм биш үү. Үнэндээ цайны газрууд хуушуур чанадаг тосоо солихгүй хэдэн өдөр ашигладгийг нь үйлчлүүлэгчид мэдэх боломжгүй байдаг шүү дээ?

-Иймэрхүү зүйл байгаа учраас хоолны цэсэнд өөрчлөлт оруулах юм. Тиймээс хоолны цэсэнд транс тос, давсны хэмжээг тусгана. Давс ходоодны хорт хавдар, зүрх судасны өвчнийг нэмэгдүүлэхэд асар их нөлөөлж байна. Монгол Улс давсны хэрэглээг бууруулах үндэсний хөтөлбөр хэрэгжсэн. Мөн Засгийн газраас хоол тэжээлийн үндэсний хөтөлбөр баталлаа. Үүндээ транс тосны хэмжээг хязгаарлахаар оруулчихсан байгаа. Энэ бол шийдлийн Засгийн газар хүн ардынхаа эрүүл мэндтэй холбоотой хийсэн томоохон ажлуудын нэг. Одоо хэрэгжүүлэх нь чухал. Өнөөдрийн байдлаар транс тосыг хэрхэн хязгаарлах гээд байгаа тухайд мэргэжлийн хяналтынхан, нийслэл, орон нутгийн засаг захиргаа ямар ч мэдлэггүй байна. Одоо үүнийг хариуцлагажуулах ёстой. НЗДТГ-ын тухайд хүлээгээд суухгүй, ажлаа эхлүүлнэ. Бүх холны газрыг хариуцлагажуулна.

-Сүүлийн үед хүмүүс хооллолтдоо анхаарч, амьдралын хэв маягаа зөв болгох хандлагатай болсон. Тэгвэл нас баралт өндөртэй өвчлөлүүдийн хэдэн хувь нь хоолны зүй бус хэрэглээнээс үүдэж байна вэ?

-Монголчуудын 50-60 хувь нь хэт таргалалттай байна. Энэ нь зүрх судасны өвчнөөр нас барах гол шалтгаан. Мөн сахарын өвчин арван жилийн өмнөхтэй харьцуулахад хоёр дахин нэмэгдчихсэн. Одоогийн бидний өдөр тутамд иддэг хоол энэ хэвээрээ байх юм бол 20 жилийн дараа сахарын өвчнөөр дэлхийд тэргүүлэх орон болж болзошгүй.

-Өнөөдөр эрүүл мэндийн салбар хүнд байдалд байна. Энэ асуудалд салбарын дэд сайдаар ажиллаж байсан хүний хувьд ямар бодолтой байгааг тань сонирхмоор байна?

-Монгол Улсын хэмжээнд нэг яам дээр сайд, дэд сайд, төрийн нарийн бичгийн дарга нь байхгүй ийм тохиолдол анх удаа гарч байгаа. Тэр нь хамгийн чухал салбар болох эрүүл мэндийн салбар дээр шүү. Энэ нь засаглалын маш том ноцтой байдал руу орж байгааг хэлж байна. Тиймээс нэн түрүүнд засаглалынхаа асуудлыг шийдэх ёстой. Манайхан хаа хамаагүй салбарын хүнийг сайдаар тавьчихдаг. Зүй нь Ерөнхий сайд танхимаа бүрдүүлэхийн тулд тухайн салбарыг удирдах сайдын бодлого, Засгийн газрын бодлоготой нийцэж байгааг харгалзан үзээд сонгодог байх хэрэгтэй. Эрүүл мэндийн салбар бол хэзээ ч улстөржиж болдоггүй чухал салбар.

-Тэгвэл эрүүл мэндийн салбарт ямар бодлого үгүйлэгдэж байна вэ?

-Олон жил эрүүл мэндийн салбарт гуйсан мөнгийг нь өгсөөр ирсэн. Энд эмч, сувилагч гээд эрүүл мэндийн салбарт ажиллаж байгаа хүмүүсийн ямар ч буруу байхгүй. Зөвхөн эдгээр хүмүүсээ зөв бодлогоор нь чиглүүлж чадахгүй байсаар өдий хүрснийх л дээ. Энэ салбарт асар их шинэчлэлт хийх хэрэгтэй.

-Жишээлбэл, юуг нь өөрчилмөөр байгаа юм бэ?

-Өнөөгийн эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеийнхээс салж чадаагүй байна. Нийгэм маань чөлөөт эдийн засаг руу орчихлоо. Гэтэл эрүүл мэндийн салбар нөгөө л социализмынхаа үеэр явж байна. Тухайлбал, үр дүнд суурилсан санхүүжилтийг өгч чадахгүй байна. Эмнэлгүүдэд төсөвлөдөг мөнгийг юунд зарцуулахыг нь мэддэггүй, зүгээр л тавиад өгчихдөг. Өрхийн эрүүл мэнд дээр бүр дампуурсан. Өрхийн эмнэлэгт харьяалагддаг хүн амын тоогоор нь тооцоод үржүүлээд мөнгө өгчихдөг. Уг нь тус эмнэлэг хариуцаж байгаа нутаг дэвсгэрийнхээ хүн амын эрүүл мэндийг яаж сайжруулсан, ямар үр дүн гарав гэхчилэн хийсэн ажлынх нь үр дүн чухал. Гэтэл өрхийн эмнэлгүүд тэдэн хүнд сургалт хийсэн гэсэн тоо үзүүлдэг л дээ. Иймд үр дүнд суурилсан санхүүжилт өгдөг болмоор байгаа юм. Тэрнээс харанхуйгаар мөнгө өгдгөө болих хэрэгтэй.

-Эрүүл мэндийн салбар бол хамгийн их авлигад идэгдсэн. Ялангуяа амаржих газар, гэмтлийн эмнэлгүүд асар ачаалалтай. Таны яриад байгаа үр дүнд суурилсан санхүүжилтийг өгдөг болбол энэ байдал арилах уу?

-Нийслэлийн хэмжээнд хуруу дарам төрөх эмнэлэг байна. Хэт төвлөрүүлчихсэн болохоор үүнтэй холбоотой авлига хээль хахууль, хүндрэлүүд, хүнд суртлууд, чанарын асуудал гарч ирж байгаа. Бид эрүүл мэндийн даатгалаас орж ирж буй мөнгөний тодорхой хувийг нь төрөлттэй холбоотой зардалд зориулдаг тогтолцоо руу орох ёстой. Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас гаргаж байгаа зардлыг нэг эхэд 130 мянга гэж тооцвол 100 мянгыг нь даатгалын сангаас, бусдыг нь өөрсдөө хариуц гэвэл зөндөө олон хувийн эмнэлэг гарч ирнэ. Чанартай тусламж үйлчилгээ үзүүлнэ шүү дээ. Эмч нарын буруу гэхээс илүүтэйгээр чиглүүлэг буруу байгаа юм. Чанар руу чиглэсэн өрсөлдөөн бий болгох хэрэгтэй. Одоо бол ямар ч өрсөлдөөн алга. Тиймээс улсын, хувийн гэлтгүй эмнэлгүүдийн санхүүжилтийг шударга болгох хэрэгтэй.

Өнөөдөр улсын эмнэлэгт ажиллаж байгаа эмч нар хичнээн хүнийг зөв, буруу эмчилсэн нь хамаагүй, авдаг цалингаа авч байна. Тиймээс ажлынх нь үр дүнг хянадаг, тайлагнадаг болгоод цалинжуулах хэрэгтэй. Үнэндээ Монгол Улсын хэмжээнд нэг эмч хэдэн хүнийг эдгээсэн дүн байхгүй. Тэгэхээр энэ салбарт шинээр томилогдох сайд нь эмч болгонд мэдээллийн ил тод байдлыг бий болгоод өгмөөр байгаа юм. Өвчтөнг эмчилснээр нь биш эдгээснээр нь дүгнэх хэрэгтэй. Эмчилснээр нь дүгнээд байхаар манай эмч нар хувийнх, улсынх гэлтгүй аль болох их эмчилгээ бичээд явж байна. Харин эдгээснээр нь эмчлээд эхлэхээр санхүүжилтээ хэмнэнэ. Монголын эрүүл мэндийн салбарыг ил тод болгох хэрэгтэй байгаа юм.

-Яаж?

-Эмч болгон дээр мэдээллийн сан үүсгэе л дээ. Эмчилж байгаа эмчилгээ болон гарсан үр дүн дээр нь тодорхой хэмжээний мэдээлэл оруулдаг байя. Энэ мэдээллийн санг эрүүл мэндийн салбарынх нь дотор ил тод болгоё. Зарим орнууд иймэрхүү мэдээллийн сангаа ард түмэндээ ил тод болгочихсон байдаг. Тухайлбал, энэ эмч тэдэн хүнд олгойн мэс засал хийснээс төд нь амжилттай гэхчилэн жагсаалтыг нь гаргаад тавьдаг. Тэндээс чинь жинхэнэ чанарын өрсөлдөөн гарч ирж байгаа юм. Ингэснээр эмнэлгүүд дэх хүндрэлүүд багасна. Эхлээд идээ бээр нь гарна. Яваандаа чанартайгаа уялдана.

-Чанартай болохоороо үнэтэй байдаг гэсэн ойлголт байдаг шүү дээ?

-Эрүүл мэндийн салбарт чанартай болох тусмаа хямдарч эхэлдэг. Яагаад гэвэл чанартай болохоор тусламж үйлчилгээ нь оновчтой болж эхэлдэг. Шаардлагатай гурван шинжилгээ өгөх ёстой байтал манайхан хорь, гучин шинжилгээ хийдэг. Ингээд тэр хүнийг нэг эмээр бүрэн эмчлэх боломжтой байхад болсон болоогүй дархлааны эмчилгээ, эм, тариа, дусал зоодог. За тэгээд сүлжээний эмчилгээ бичиж өгнө. Энэ чинь эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээг байх ёстой хэмжээнээс нь үнэтэй болгоод байна. Харин чанартай зөв эмчлээд эхлэх юм бол оношлогооны зардал багасна. Тэгэхээр тухайн эмч богино хугацаанд аль болох бага зардлаар хүнээ эдгээчихнэ гэж бодно доо. Ийм л тогтолцоо руу явмаар байгаа юм.

-Гурван шатлалын эмнэлэг хоорондоо уялдаа холбоогүй ажилладаг гэх шүүмжлэл зонхилдог. Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний бүтэц ямар байх ёстой юм бол?

-Гурван шатлалын эмнэлгийн эмч нарын хооронд уялдаа холбоо байхгүй нь үнэн. Уг нь энэ гурав холбоотой байх ёстой. Үүнээс болж өвчтөнд үзүүлж буй тусламж үйлчилгээний хүнд суртлууд гараад байгаа юм. Тэгэхээр яалт ч үгүй тусламж үйлчилгээний бүтцийн асуудал манайд дутагдаж байна. Өнөөдөр өвчтөнийг ороод ирэнгүүт дүрс оношлогоо, лабораторийн хэсэг рүү явуулчихдаг. Дараа нь тэр хүн дахин цаг аваад очерлож байж дотрын эмчдээ үзүүлдэг. Ингээд баахан явдал чирэгдэл болж байна. Энэ бол социализмын үеэс байгуулсан тусламж үйлчилгээ болохоор эмч нарт тааруулсан бүтэц. Зөв бүтэц нь өвчтөнд тааруулсан байх ёстой. Өвчтөнд эмч нар нь өөрсдөө ээлжлэн орж ирээд үзлэг хийж, зөвлөгөө өгдөг байж болно.

-Та Эрүүл мэндийн дэд сайдын албан тушаалыг хашиж байхдаа дээд удирдлага буюу сайд асан Н.Удвалыг шүүхэд өгсөн. Та хоёр жил тойрон шүүхээр явсны эцэст өнгөрсөн долоо хоногт шийдвэр гарсан байна лээ. Нэг яам удирдаж байсан хүмүүс ингэж заавал шүүхээр явах шаардлага байсан юм уу?

-Бидний хоорондох хамгийн гол үл ойлголцол бол өнгөрсөн жил Нийгмийн бодлогын байнгын хороон дээр Н.Удвал сайд миний тухай ташаа мэдээлэл ард түмэнд өгснөөс үүдсэн. Тэрбээр намайг 900 ам.долларын үнэтэй элэгний эмийг 1800 ам.доллар болгосон мэтээр гүтгэсэн. Гурван сарын эмчилгээ нь 900 ам.доллар. Харин зургаан сарын эмчилгээ нь 1800 ам.доллар гэдгийг би эртнээс ярьж байсан. Гэтэл хүмүүст буруу ойлголт өгөх хэмжээний гүтгэлгийн шинжтэй мэдээлэл өгөхөөр нь шүүхэд хандсан. Тухайн үед миний эргэн тойрныхон “Өөрийн тань дарга, сайд шүү дээ заавал шүүхээр явах хэрэг байна уу” гэж байсан. Миний хувьд шууд шүүхэд хандаагүй л дээ. Хоёр сар шахам Н.Удвал сайдыг надаас уучлал гуйчих болов уу гэж хүлээсэн. Харин надаас уучлал гуйгаагүй учраас би нэр төрөө сэргээлгэхээр шүүхэд хандсан. Би залуу, улстөрч хүн. Шүүхийн явц нь удаан байдаг юм байна. Жилийн дараа анхан шатны шүүхийн шийдвэр гарч сайд асан Н.Удвал намайг гүтгэсэн гэдгийг тогтоолоо.

“Их 20” болон АПЕК–ийн дээд хэмжээний уулзалт саяхан шил шилээ даган болсон билээ. Дэлхийн лидерүүдийг нэгэн дээвэр дор цуглуулдаг эдгээр арга хэмжээний талаар судлаач Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

-“Их 20”-ийн дээд хэмжээний арав дахь удаагийн уулзалт саяхан боллоо. Дэлхий дахинд өрнөж буй үйл явдлуудаас хамааран хэлэлцэх асуудал өргөн хүрээг хамрах шиг боллоо. Энэ жилийн уулзалтын эргэн тойрон дахийг тоймлохгүй юу?

-Өнөө жил “Их 20”-ийн уулзалтыг Туркийн Газар дундын тэнгисийн эрэг дээр байдаг Антали хотод зохион байгууллаа. Уг арга хэмжээнд дэлхийн эдийн засгийг хөдөлгөж байдаг 19 орон, Европын холбоо багтдаг. Тэгэхээр “Их 20”-ийн үндэс суурь нь 1999 оны тавдугаар сард Германы Берлин хотноо тавигдсан. Ингээд түүнээс хойш жил болгон уулзалт болдог байв. Харин 2008 оны дэлхийн санхүүгийн хямралыг шийдвэрлэх үүднээс АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жорж Бушийн санаачилгаар тухайн үед Вашингтон хотноо дээд хэмжээний уулзалтыг зохион байгуулж байлаа. Үүнээс хойш АНУ, Канадын Торонто болон Сөүлд дээд хэмжээний уулзалтууд болж байв. Энэ жилийн дээд хэмжээний уулзалт арваннэгдүгээр сарын 13-нд Парист террорист халдлага гарсны дараа болсноороо онцлогтой. Тиймээс “Их 20”-ийн уулзалтад Францын Ерөнхийлөгч оролцож чадсангүй. Тус улсыг төлөөлж Гадаад хэргийн болон Сангийн сайд нар нь оролцсон.

-“Их 20”-ийн уулзалтаар дэлхийн эдийн засгийн асуудлыг хэлэлцдэг. Харин энэ удаад Парист болсон халдлагатай холбоотойгоор терроризмтай тэмцэх асуудалд анхаарлаа хандууллаа…

-Тэгэхээр “Их 20” гэдэг бол дэлхийн ДНБ-ий 80 хувь, худалдааны 85 хувь, хүн амын гуравны хоёрыг багтааж байдаг тийм том бүтэц. Дэлхийн эдийн засгийн тулгамдаж байгаа нөхцөл байдалд судалгаа дүн шинжилгээ хийж, ойрын нэг жилд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааныхаа бодлогыг уялдуулан зохицуулж, хамтарсан мэдэгдэл гаргадаг. Энэ жилийн уулзалтаар хоёр мэдэгдэл хийсэн. Мэдээж дэлхийн эдийн засгийн асуудлаар мэдэгдэл гаргасан. Нөгөөх нь дэлхийн энх тайван, аюулгүй байдалд заналхийлж байгаа олон улсын терроризмын эсрэг тэмцэхтэй холбоотой. Терроризм нийт хүн төрөлхтөн соёл иргэншилд заналхийлж байна. Иймээс бүх улс орон хүчээ нэгтгэхээр болсон.

–Энэхүү дээд хэмжээний арга хэмжээний завсарлагааны үеэр Б.Обама, В.Путин нар албан бусаар 30 минут уулзсан. Тэд юун тухай ярилцсаныг дэлхий нийт чих тавьж байсан л даа. Судлаачийн хувьд та энэ талаар ямар бодолтой байна?

-Энэ арга хэмжээний анхаарал татсан зүйл бол яах аргагүй Б.Обама, В.Путин нарын уулзалт байв. Тэд дээд хэмжээний уулзалтын завсарлагаанаар 30 гаруй минут ярилцсан. Хэдийгээр албан бус ч гэлээ тэдний уулзалтын нэг чухал үр дүн бол Сирийн улс төрийн удирдлагыг аажмаар шилжүүлэх үйл явцад санал нэгдсэн гэж дэлхийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээлж байна. Хоёр тал Исламын улс бүлэглэлийн эсрэг тэмцэхэд 100 хувь санал нэгдсэн. Зарим нэг тодорхой асуудал дээр өөр өөрийн байр суурьтай байна. Үүний өмнө Парисын аллагын дараа Австрийн Вена хотноо Сирийн асуудлаар урьдчилсан тохиролцоонд хүрсэн. Тэнд дэлхийн 20 орны Гадаад хэргийн сайд нар уулзсан. Үүгээр Сирийн эрх мэдлийг тайван замаар шилжүүлэх, Башар Асадын Засгийн газар босогчдын хооронд энхийн хэлэлцээрийг ирэх нэгдүгээр сарын 1-нээс эхлүүлэхээр ярилцсан. Нөгөө нэг асуудал нь Сирид ардчилсан сонгууль явуулж, Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах, тус улсын сэргээн босголтын хандивлагчдын уулзалтыг зохион байгуулах гэх мэтчилэн чухал асуудлууд хөндөгдсөн. Эдгээрийг шийдсэний дараа Башар Асадыг яах вэ гэдэг асуудал гарсан. Үүн дээр оролцогчдын байр суурь ялгаатай байсан л даа. Ингээд Вена хотод болсон уг уулзалтын дараа “Их 20”-ийн уулзалт боллоо. Б.Обама, В.Путин нар энэ асуудал дээр санал солилцсон. Исламын эсрэг цохилт өгөх байр суурин дээр хоёр тал ойролцоо байгаа гэдгээ нотолсон нь чухал. Мөн тэд зүүн Украины асуудлаарх Минскийн гэрээг тууштай баримтална гэдэгт санал нэгдсэн.

-“Их 20”-ийн уулзалтаар дэлхийн эдийн засгийн асуудлыг хэрхэн авч хэлэлцэв. Ямар шийдэлд хүрсэн бэ?

-Өнөөгийн дэлхий дахинаа тулгамдаж байгаа макро эдийн засаг болон улс орнуудын эдийн засгийн өсөлтийг тогтвортой байлгах нь хамгийн чухал асуудал байв. Үүн дээр гол анхаарал тавих ёстой. Энэ үндсэн дээр НҮБ-ын Ерөнхий Ассамблейн 70 дугаар чуулган дээр баталсан 2030 он хүртэлх тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх чухал зорилт болж байна гэж тэмдэглэсэн. “Их 20”-ийн уулзалтаар анхаарал татсан гол асуудал бол Олон улсын валютын сангийн үйл ажиллагааг шинэчлэхэд төвлөрсөн. Энэ уулзалтад олон улсын валютын сангийн захирал Кристина Лагард оролцсон.

–Олон улсын валютын сангийн үйл ажиллагааг яаж шинэчлэх юм бол?

-Зээлийн квотыг өөрчилж, өргөжүүлэх асуудалд анхаарал хандуулсан. Валютын сангийн үйл ажиллагаанд хөгжиж байгаа орнуудын дуу хоолойг өргөжүүлэх асуудал чухлаар тавигдлаа. Дээр нь Хятадын эдийн засаг дэлхийн эдийн засагт маш чухал нөлөө үзүүлж байна гэж тэмдэглэсэн. Ирэх онд Хятадын эдийн засагт 6.5 хувийн өсөлт гарна хэмээн үзэж байгаа. Хятадын тал үүнийг үзүүлэлт биш гэж тэмдэглэсэн. Өнөөдөр олон улсын худалдаа эдийн засагт Хятадын мөнгөн тэмдэгт чухал байр суурьтай байгаа. Олон улсын валютын сангийн зээлийн сагсанд юанийг оруулах асуудал нааштай гарах төлөвтэй болсон. Энэ ондоо багтаж зээлийн сангийн сагсанд юань орох нь тодорхой боллоо.

–Мөн дэлхийн эдийн засагт нөлөөлж байгаа байгаль цаг уур гээд бусад асуудлуудыг хэрхэн хөндөв?

-Дэлхийн эдийн засагт маш их нөлөөлж байгаа хүчин зүйл бол цаг агаарын дулаарал, байгалийн гамшиг. Энэ удаагийн уулзалтын онцлог нь арваннэгдүгээр сарын 30-нд Парис хотноо НҮБ-ын ивээл дор эхлэх дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудлаарх бага хурлын өмнө боллоо. Дэлхийн дахинаа ялангуяа аж үйлдвэржсэн орнууд өөрсдийн хүлэмжийн хийг хоёр дахин багасгах Киотогийн протоколоор хэрэгжүүлсэн үүргээ биелүүлэхийг “Их 20”-ийн уулзалтаар ярилаа. Энэ удаагийн дээд хэмжээний уулзалтаар авч хэлэлцсэн бас нэг асуудал бол газрын тосны үнэ байлаа. Ялангуяа экспортлогч орнуудын хувьд хүндээр тусч байгаа. Тухайлбал, ОХУ, АПЕК-ийн гишүүн орнуудад хүнд тусч буй юм. Дээр нь нэг гол асуудал бол Ираны хоригт анхаарал тавьж байна. Энэ сарын 18-нд Ираны цөмийн асуудлаар олон талт хамтын ажиллагааны бүтэц тохиролцоонд хүрсэн. Ингэснээр Иран бол дэлхийн газрын тос байгалийн хий дээр маш том оролцогч болоод гараад ирлээ. Өдөрт нэг сая тн баррелль нефть экспортолно гэдэг бол газрын тосны үнэ дээр нөлөө үзүүлнэ. Ер нь эрчим хүчний асуудал “Их 20”-ийн дээд хэмжээний уулзалтаар байнга яригддаг зүйл л дээ. Өнөө жилийн арга хэмжээ Туркт болсон учраас өмнөд урсгалын асуудал яригдаж, үүнийг хурдацтай хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэсэн. Туркээр Европ руу дамжих байгалийн хийн хоолойн асуудал л даа. “Их 20” бол цэвэр олон улсын эдийн засагт анализ хийдэг бүтэц.

–Ирэх онд “Их 20”-ийн уулзалтыг БНХАУ–д зохион байгуулахаар боллоо. Сонирхуулахад, даргалагч орнуудын хувьд ямар шаардлага тавьдаг юм бэ?

-Хоёр жилийн өмнөөс саналыг нь авдаг. Бэлтгэл ажил, аюулгүй байдал гээд дээд зэргийн зохион байгуулалт шаардана. Ер нь арга хэмжээг даргална гэдэг бол тухайн улс орны нэр хүндийн асуудал. 2016 оны “Их 20”-ийн дээд хэмжээний уулзалтыг Хятадын аж үйлдвэржсэн бүс болох Ханжоу хотноо зохион байгуулахаар боллоо. Энэ удаагийн арга хэмжээ Парис дахь халдлагын дараа болсон учраас 15 мянган цэрэг цагдаа хамгаалалтад гарсан. Аюулгүй байдлыг дээд зэргээр хангасан байна лээ.

-“Их 20”-ийн уулзалтыг залгаад АПЕК–ийн уулзалт боллоо. Энэ удаад ямар асуудлуудыг хөндсөн бэ?

-Филиппиний Манелла хотод болсон АПЕК-ийн уулзалтын гол уриа нь “Хүртээмжтэй эдийн засаг, таатай ертөнцийг цогцлоон байгуулах нь” уриан дор явагдлаа. Нийтдээ 21 гишүүн орон багтдаг бөгөөд Ази, Номхон далайд болж байгаа цэвэр эдийн засгийн интеграцийн үйл явц. 1998 онд ОХУ, Перу, Папау, Шинэ Гвиней хамгийн сүүлд гишүүнээр элссэн. Одоогоор манай улс АПЕКТ-т элсэх өргөдлөө өгчихсөн байгаа. 2011 онд АНУ-ын дэмжлэгтэйгээр Энэтхэг анх удаа АПЕК-т ажиглагч статустай улс болсон.

Энэ удаагийн АПЕК-ийн уулзалтын мэдэгдэлд терроризмын эсрэг томоохон заалт орлоо. Ялангуяа Ливанд болсон аллага, Парист болсон террористт халдлага, ОХУ-ын сүйрсэн онгоцны хувьд олон улсын терроризм аюулын харанга дэлдэж байна гэсэн.

-“Хүртээмжтэй эдийн засаг, таатай ертөнцийг цогцлоон байгуулах нь” гэсэн уриатайгаар энэ удаагийн АПЕК–ийн уулзалт өрнөсөн гэлээ. Үүний ач холбогдлыг тодруулахгүй юу?

-Энэ уулзалтаар хүртээмжтэй эдийн засгийг Ази, Номхон далайн бүс нутагт хөгжүүлэх асуудалд гол анхаарал хандуулсан. Өнөөдөр улс орнуудын эдийн засаг өөрсдийнхөө хэмжээнд өндөр өсөлттэй байгаа ч нийт хүмүүст хүртээмжтэй биш байна. Тэгэхээр хүртээмжтэй эдийн засгийг хөгжүүлэхийн тулд гол үйл ажиллагааны баримтлалыг гаргалаа. Энэ хүрээнд таван заалт бүхий мэдэгдэлдээ тодорхой заасан. Нэгдүгээрт, тэнцвэртэй эдийн засаг. Хоёрдугаарт, хүртээмжтэй эдийн засгийг хөгжүүлнэ. Ялангуяа эмэгтэйчүүд, залуучууд, өндөр настнууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд нийгмийн бусад салбар эдийн засгийн үр ашгаас хүртэх ёстой гэсэн. Хүртээмжтэй эдийн засагт жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн оролцоог хөгжүүлэх тухай онцолсон. Улмаар ажлын байрыг нэмэгдүүлж, технологийн шинэчлэл, зээлийн бодлогод хамруулахаар тусгасан байна. Гуравдугаарт, тогтвортой эдийн засгийг онцолсон. Тухайлбал, бүс нутгийн эдийн засгийн өсөлт нь тогтвортой хөгжих ёстой гэж байгаа юм. Дөрөвдүгээрт, шинэлэг эдийн засгийг хөгжүүлэхийг чухалчилсан. Энэ хүрээнд мэдээллийн технологийн, цахим эдийн засгийг хөгжүүлэх зэрэг маш өргөн хүрээтэй асуудлууд орж ирсэн. Тавдугаарт, аюулгүй эдийн засаг. Хятадын эдийн засаг өнгөрсөн наймдугаар сард ихээхэн савлалаа. Тиймээс эдийн засгийн эрсдлүүдийг тооцох хэрэгтэй. Ази, Номхон далай нь газар хөдлөлт, галт уулын дэлбэрэлт, далайн хар шуурга, хүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд ноцтой нөлөөлөх бүс нутаг учраас байгалийн гамшгийн эрсдэлийг бууруулахад онцгой анхаарах ёстой. Ингээд НҮБ-ын ивээл дор болсон Японы Сандэйн хөтөлбөрийг тууштай хэрэгжүүлнэ гэж байгаа юм.

–Монгол Улс АПЕК–т элссэнээр эдийн засагт ямар ач холбогдолтой юм бэ?

-АПЕК-ийн уулзалтаар нэг чухал зүйл тавьсан байгаа. Богорын зорилтуудыг тууштай хэрэгжүүлэх үндсэн дээр олон улсын худалдаа хөрөнгө оруулалтуудыг хэрэгжүүлнэ гэж байгаа. Саяхан гарын үсэг зурж хүчин төгөлдөр болсон чөлөөт худалдааны хэлэлцээртэй хамтарч ажиллана гэдгийг заасан. Чөлөөт худалдааг хөгжүүлэх, худалдаа хөрөнгө оруулалтыг хөнгөвчлөхөд Дэлхийн худалдааны байгууллагын зарчмын үйл ажиллагаан дээр зохицуулна гэж байгаа. Монгол Улс одоогийн нөхцөлд АПЕК-т элсэхэд эрт байгаа юм.

–Яагаад?

-Манай хоёр хөрш бол АПЕК-ийн гишүүн. Тэгэхээр Богорын уулзалтын гол зорилго бол 2020 он гэхэд 21 орны гаалийн тарифыг үе шаттайгаар тэглэх юм. Монгол Улс гаалийн тарифыг тэглэчихвэл бусад орны бараа бүтээгдэхүүн манайд ямар ч татваргүй орж ирнэ. Энэ үед үндэсний үйлдвэрлэлүүд зах зээлээ яаж хамгаалах вэ. Өрсөлдөөнд яаж тэсч үлдэх вэ гэдэг асуудал ургана. Тэгэхээр бид маш их бэлдэж, экспортынхоо чадавхийг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй.

–Уг нь чөлөөт худалдаа давуу талтай биз дээ?

-Тиймээ. Олон улсын худалдаанд тарифын болон тарифын бус саад тотгорыг арилгадаг. Гэхдээ үүнийг хэрэгжүүлэхэд экспортын чадавхи султай улс орнуудын хувьд бэлтгэл хийх шаардлагатай.

Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын урамшууллын систем төслийн нэгжийн захирал Р.Отгонтулгатай ярилцлаа.

-Ирэх 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс НӨАТ-ын хоёр хувийн буцаан олголтын хууль хэрэгжээд эхэлнэ. Бэлтгэл ажил хэрхэн хангагдаж байна?

-Нэлээд урагштай явж байгаа. Хууль хэрэгжихэд 50 хоног үлдлээ. Өнөөдрийн байдлаар Татварын ерөнхий газар дээрх НӨАТ-ыг цуглуулах системийг бүрэн хийж дуусаад байна. НӨАТ-ын паданыг цахим хувилбар руу шилжүүлэх ажлыг гүйцэтгэж бэлтгэл хангаж байгаа. Хуулийн шинэчилсэн найруулга дээр аж ахуйн нэгж, иргэн гэсэн хоёр гол субьектийг оруулж ирсэн. Хуулиараа манай улс анх удаа иргэдийн төлсөн татварын хоёр хувийг нь тэдэнд эргүүлэн өгөх гэж байна. Мөн хоёр аж ахуйн нэгжийн хооронд хийгдсэн худалдан авалтын 10 хувийг буцааж олгодог. Тэгэхээр энэ хоёр асуудлын бэлтгэл ажил технологийн түвшинд дуусч байна. Хамгийн гол нь технологийг ашиглах аж ахуйн нэгж, иргэдэд зориулсан сургалтуудыг хийж байгаа.

-Аж ахуйн нэгжүүдийн хоорондын гүйлгээг цахимжуулах нь ямар давуу талтай юм бэ?

-НӨАТ төлөгч аж ахуйн нэгж хоорондоо худалдаа наймаа эрхлэхэд 10 хувийн буцаан авалтыг хийдэг. Тэгэхээр өнөөдрийн энэ хасалтыг систем дээр хийнэ гэсэн үг. Тухайлбал, хоёр компани байлаа гэхэд Татварын ерөнхий газрын албан ёсны веб сайт руу ороод аж ахуйн нэгжийнхээ дугаар, худалдсан барааныхаа дүнг нэг оруулаад явуулахад таныг НӨАТ төлөгч болохыг баталчихна. Тэгэхээр “Та НӨАТ төлөгч мөн үү, биш үү” гээд л чирэгдэл болоод байдаг нь арилах юм.

-Иргэдийн хувьд НӨАТ-ын хоёр хувиа яаж буцааж авах вэ?

-Юун түрүүнд худалдаа наймаа, үйлчилгээ эрхэлж байгаа иргэн, аж ахуйн нэгжүүд баримтаа хэвлэнэ. Энэ нь албан ёсны логотой, татварын бодолт хийсэн байх ёстой.Тухайлбал, нийслэл хотын татвар, НӨАТ төлөх дүн зэрэг байна. Ийм баримтыг албан ёсоор хэвлэж аж ахуйн нэгжүүд танд өгөх ёстой. Одоо баялаг бүтээгчид улс орныг нуруун дээрээ авч явдаг гэж байгаа. Гэтэл иргэд маань өндөр оролцоотой татварын системд оролцдог.Таны төлж байгаа татвар аж ахуйн нэгжүүдээр дамжаад улс руу төвлөрдөг. Харин таныг төлсөн татвараасаа хоёр хувийг нь буцаагаад авах боломжийг хуулиар хангаж өглөө.

Ер нь иргэд дэлгүүрээс авсан баримтаа хогийн саванд л хаядаг. Ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс энэ зуршлаа засах хэрэгтэй. Иргэн та авсан бараа болгоныхоо баримтын талоныг үйлчлүүлсэн газраасаа заавал нэхэж авч байх ёстой. Тэгээд татвараа цуглуулаад оны эцэст, НӨАТ-ын хоёр хувиа улсаас буцааж авах юм. Манайд ийм хяналтын систем байхгүйгээс зарим аж ахуйн нэгж худлаа тайлан бичиж, далд эдийн засгийг өөгшүүлдэг. Тэгэхээр төр энэ хууль бус явдлыг цэгцлэхийн тулд иргэдтэйгээ, аж ахуйн нэгжүүдтэйгээ хамтарч байгаа юм.

-Иргэд үйлчилгээний газруудаас авсан баримтаараа сугалаанд оролцох боломжтой гэж байсан. Энэ нь ямар учиртай юм бэ?

-Монгол Улсад маш олон үндэсний сугалаа явдаг байсан. Тэгвэл төрөөс албан ёсоор лото явуулах юм. Иргэд худалдан авсан барааныхаа баримт дээрх дахин давтагдашгүй дугаараар сугалаанд оролцоно. Үүгээрээ иргэддээ мөнгө урамшуулж өгнө. Татварын хоёр хувиа авахаас гадна сугалаанд оролцох боломжтой.

-Сугалааны шагналын сан хэр зэрэг байх вэ. Хаанаас яаж санхүүжүүлэх үү?

-Төсөвт суулгана. 2016 оны төсвийг ид хэлэлцэж байна. Энэхүү үндэсний лотод зориулж 22 тэрбум төгрөгийн шагналын сантай байхаар Сангийн яаман дээр яригдаж байгаа. Ямартай ч төсвөөс зарцуулах чиглэл байгаа.

-Нэг ёсондоо иргэдийг үйлчлүүлсэн газар болгоноосоо заавал баримт нэхэх хөшүүрэг гэж ойлгож болох уу. Нөгөөтэйгүүр аж ахуйн нэгжүүдийг хянах том механизм энд үйлчлэх нь ээ?

-Яг тийм.

-Тэгвэл гэр хорооллын хүнсний мухлагууд, найман нэрийн жижиг дэлгүүрүүд баримт өгдөг байх боломжоор нь яаж хангах вэ?

-Аж ахуйн нэгжүүдийг энэ тогтолцоо руу шилжүүлэх ажлыг төслийн нэгж маань зохион байгуулж байгаа. Эхний ээлжинд 34 топ аж ахуйн нэгж буюу баримт хэвлэдэг газруудтай уулзалт зохион байгуулсан. Энд сүлжээ дэлгүүрүүд, үүрэн холбооны оператор, Улаанбаатар цахилгаан түгээх сүлжээ зэрэг байгууллагуудыг хамгийн их хамрууллаа. Дараагийн ээлжинд дунд шатны аж ахуйн нэгжүүдийг дуудаж уулзана. Татварын ерөнхий газрын http://vatps.mta.mn албан ёсны сайт ажиллаж байгаа. Энд НӨАТ-ын хоёр хувийн буцаан олголттой холбоотой иргнэ, аж ахуйн нэгжүүдэд зориулсан гарын авлагууд бий. Өнөөдөр хүн болгон гар утастай, интернэт ашиглах боломжтой болсон. Тэгэхээр энэ сайт руу ороод аж ахуйн нэгжийнхээ дугаарыг бичээд нууц үгээрээ ороод үйлчлүүлэгчдээ баримт хэвлэж өгч болно. Хэрэв интернэтгүй бол кассын машин ашиглаж болно. Энэ нь гурав хоног интернэтгүй байж байгаад автоматаар албан ёсны вэб сайт руу илгээгддэг механизм нь байгаа. Аль болохоор уян хатан байхаар зохицуулсан.

Ирэх нэгдүгээр сарын 1-нээс энэ систем албан ёсоор үйлчлээд эхэлнэ. Тэгэхээр аж ахуйн нэгжүүд маань ийм баримт хэвлэж өгөхөөсөө битгий түвэгшээгээсэй. Бага насны хүүхдүүдийг битгий хуураасай. Ямар ч үнэ цэнгүй, албан бус баримт битгий өгөөсэй. Олон улсын туршлагаар ялангуяа өндөр настнууд энэ баримтыг их цуглуулдаг юм байна. Тэгэхээр тэр хүмүүстээ хүндэтгэлтэй хандаж, энэ соёлтой үйлчилгээг нэвтрүүлээсэй.

-Бараа бүтээгдэхүүний худалдан авалтын баримтын систем нь Ил тодын хуультайгаа холбогдож байгаа биз дээ?

-Ирэх онд тоглоомын дүрмээ өөрчилж, шударга тоглоно. Хэн шударга байсан нь л хол явна. Хэрэв бульхайтай хэн нэгний бизнес хэдхэн сарын настай байх болов уу. Яагаад гэвэл хэрэглэгчид НӨАТ-ын хоёр хувиа авахыг бодно. Тиймээс баримт өгдөггүй дэлгүүр, үйлчилгээний газруудыг сонгохоо больчихно. Ингээд харахад хүн бүрт хоёр хувийн НӨАТ-ын буцаан олголтыг өгнө гэж байгаа ч үнэн хэрэгтээ төрийн институциудын томоохон өөрчлөлт, систем тогтолцоон дээр гараад байгаа асуудлуудыг шийдэх, хүнээс гараад байгаа байдлуудыг автоматжуулснаар далд эдийн засаг хумигдана. Хүмүүсийн шударга бус үйлдлийг системээр хааж өгөхийг хүсч байгаа юм. Энэ эрүүл тогтолцоон дээр тайван амгалан стресс багатай амьдрах нийгмийг санхүүгийн эрх чөлөөгөөр олж авч, тогтолцоог өөрчлөх шийдлийг нэвтрүүлж байна.

-Нийт массын үйлчлүүлдэг автобус, зах, нийтийн хоолны газрууд байна л даа. Тэдгээрт худалдаа наймаа эрхлэгчид бас борлуулсан барааныхаа баримтыг өгөхөд амаргүй байх болов уу. Энэ тал дээр судалгаа хийсэн зүйл байна уу?

-Манай төслийн нэгж дээр программ хөгжүүлдэг 40 шажигнасан залуу нойр хоолгүй ажиллаж байна. Бид бүтэн жил ажиллаж байгаа болохоор олон талаас нь бодсон. Баянзүрх зах дээр долоо хоног туршилт хийсэн л дээ. Гайхам амжилт гарсан шүү. Лангууны ард сууж байгаа хүмүүсийн 80 хувь нь ухаалаг утастай байсан. Манай залуус захын үүдэнд зогсоод иргэдийг “Та бүхэн худалдаж авсан барааныхаа баримтыг заавал аваарай. Эндээс азтан тодруулаад гарын бэлэг өгч байгаа шүү” гэж зарласан. Тэгэнгүүт худалдаа эрхлэгчид гар утсан дээрээ манай вэб сайтыг нээгээд тухайн зарж байгаа барааныхаа нэрийг оруулаад үнийн дүнг нь бичингүүт баримтын дугаар гараад ирж байгаа юм. Яг тооны машин шиг хялбархан систем. Баримтын дугаар дээрх дөрвөн оронтой код гарч ирнэ. Ингээд дундын баримт хэвлэгч машинд тэр кодоо оруулаад авсан барааныхаа баримтыг хэвлээд авчихаж байгаа юм. Энд заавал тухайн худалдагч кассын машин юм уу, хэвлэгч дэргэдээ тавьчихаад зардал чирэгдэл гэж түвэгшээгээд байх шаардлагагүй. Иймд бид Баянзүрх захад дундын баримт хэвлэгч машин байрлуулсан байсан юм. Тэндээс иргэд баримтаа аваад сугалаанд оролцсон. Бидэнтэй хамтран ажилладаг арилжааны 17 банкны гарын бэлэг өгсөн юм. Гуравхан цагийн дотор наймаа эрхлэгчид өөрсдөө гар утсан бариад манай ажилтнууд дээр хүрээд ирсэн. “Эгчдээ наадахаа заагаад өг. Тэгэхгүй бол биднээс хүмүүс бараа худалдаж авахгүй байна” гэж байсан л даа. Худалдаачид орлоготой байхыг хүсэх нь гарцаагүй шүү дээ. Мөн автобуснууд смарт карттай болчихлоо. Манай системтэй холбогдоход бүр амар. Таны дансны аккаунттай манай систем холбогдчихно. Тэгэхээр асуудалгүй.

Таны худалдаж авсан барааны баримт НӨАТ-ын хоёр хувийг буцааж өгөөд зогсохгүй тухайн дэлгүүрийн бүтээгдэхүүний чанарыг хөндөнө. Бараа бүтээгдэхүүн болгон дээрх нэгдсэн бар кодын систем дэлхий дахинд үйлчилж байдаг. Тэгэхээр энэ кассын системд манай систем холбогдсон байгаа. Тухайлбал, үйлдвэрээс дэлгүүрт нийлүүлэгдсэн хиамны хэмжээ, эцсийн хэрэглэгчид хүрсэн он сар гээд бүгд бүртгэгдэнэ. Мөн бараа, бүтээгдэхүүний хугацааг хүртэл илрүүлж болох тогтолцоо харагдаж байгаа. Системийг бид тэгж томоор сэтгэж, өгөгдлийн сан, энэ зохион байгуулалтыг нарийн тогтож хийсэн. Та бидний эрүүл мэндийг төр анхаарах үүргээ маш сайн биелүүлэх боломж нь мэдээлэл дээр тогтох юм.

-Дэлгүүр, цайны газар гээд үйлчилгээний газруудад баримт хэвлэдэг кассын машиныг 1.5 сая төгрөгөөр шахаж байна гэсэн мэдээлэл байсан. Төр ямар нэгэн шинэ ажлыг санаачлахад хэн нэгний бизнес давхар явж байдаг гэсэн иргэдийн хардлагыг төрүүлээд байна л даа?

-Тэр машиныг авах авахгүй нь тухай аж ахуйн нэгжийн асуудал. Манай вэб сайт руу ороод бүрэн мэдээлэл авах боломжтой. Интернэтээр баримт хэвлэх ч боломжтой шүү дээ. Тэр байгууллага өөрийнхөө бололцоогоор шийдэх хэрэгтэй. Татварын ерөнхий газар дээр технологийн шийдлүүдийг зааж өгч байгаа. Энд ирээд шоу рүүмтэй танилцах нь нээлттэй.

-Нэг гэр бүр жилдээ НӨАТ-ын хоёр хувийн татвараар хэдэн төгрөг буцааж авах бол?

-Хамгийн өргөн хэрэглэдэг барааг хаанаас аваад хэрэглэхэд нэг өрх сардаа хэдэн төгрөгийн НӨАТ цуглуулж болох нь уу гэдгийг бид тооцож үзсэн. Сардаа хоёр сая төгрөгийн орлоготой өрх байлаа гэж бодъё. Эднийх сардаа 34-50 мянган төгрөгийн НӨАТ-ын хуримтлал бий болгох боломжтой. Сугалаандаа азтай байх юм бол машин, байр, мөнгөн хонжворуудын эзэн болно. Мөнгөн хонжворыг шатлалтайгаар боловсруулна. Нэг өрх хожих магадлал өндрөөр байхаар тооцоолж байгаа. Аль болох олон хүнд хүртээмжтэй байдлаар, 20 мянган төгрөг хүртэл хождог байхаар тохирол хийнэ.

-Одоогоор худалдан авалтын баримтын системд холбогдсон аж ахуйн нэгжүүд байна уу?

-37 аж ахуйн нэгж бидэнтэй холболтоо хийгээд бэлтгэлээ хангаад явж байна. Тэд ирэх 2016 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжүүлээд явуу­лахад бэлэн болсон гэсэн үг.

-Худалдан авалтын баримтыг хуурамчаар хэвлэхээс яаж сэргийлэх вэ. Төслийн нэгж энэ зэрэг эрсдэлээ хэрхэн тооцоолсон бэ?

-Технологи дээр суурилж байгаа болохоор QRQ кодын системээр албажуулж байна. Дуурайж хийх ямар ч боломжгүй. Шинээр үүсгэж хийх ч боломжгүй. Хэрэв хуурамчаар зургийг нь аваад хэвлэвэл амархан баригдана. Иргэд худалдан авсан барааныхаа талон дээрх дугаарыг татварын вэб сайт руу шивж оруулах ёстой. Тэгэнгүүт ийм мөнгөн дүнтэй та оны эцэст ийм хэмжээний татвараа буцаан авах боллоо гэж танд мэдэгдэнэ. Мөн татварын маргаан таслах баг ажиллана. Хэрэглэгчийг хуурахаас бүрэн сэргийлэлт хийж чадсан.

-Хэрэв хэрэглэгч авсан бараагаа буцаах тохиолдол гарвал яах уу?

-Баримт дээрх кодыг кассан дээр уншуулчихна. Төв системээс ийм борлуулалт хийгээгүй байна гээд хасчихна. Хэн нэгнийг буруутан гэмтэн болгохгүйгээр уян хатан системийг хийж байгаа. Технологийн хувьд дэлхийд байхгүй шийдэл болж байна. Ер нь бол иргэд маань санхүүгийн боловсролтой болно. Хэдэн төгрөгөөр юу авч, хэдийг нь татварт төлж байгаагаа хянана. Энэ бүхнийг систем харуулах юм.

-Манайхтай ижил ийм татварын хяналтын систем нэвтрүүлсэн олон улсын туршлагаас хуваалцахгүй юу. Далд эдийн засгийг илрүүлэхэд хэр зэрэг амжилттай байсан бол?

-Словак, Тайвань улс том амжилт гаргаж чадсан. Словак ийм систем нэвтрүүлснээр далд эдийн засаг нь 23 хувьтай байжээ гэж гарсан байсан. Тайвань энэ хавьцаа байх болов уу гэхэд 75 хувьтай гарсан байгаа юм.

-Татварын тогтолцоо эрүүл­жээд системтэй болоод ирвэл манай улсад гадны хөрөнгө оруулагч­дын сонирхол хэр зэрэг нэмэгдэнэ гэж харж байгаа вэ?

-Бизнес эрхлэгчид бүгд шударгаар татвараа төлдөг болоод ирэнгүүт гадаадын томоохон сүлжээ манайд орж ирэх сонирхолтой болно. Нэг нь татвар төлөөд, нөгөө нь төлдөггүй ийм орчинд гадны ямар хөрөнгө оруулагч орж ирэх билээ. Манайх дэлхийд хамгийн бага татвар авдаг гурван орны нэг. Тэгэхээр манайд үйлдвэрээ байгуулах сонирхол гадны томоохон компаниудад бий. Хоёр том их гүрний дунд оршиж байгаа Монгол Улсад хөрөнгө оруулж, Хятадын зах зээл рүү орох сонирхолтой Европын компаниуд байж болно.