Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Дундговь аймгийн төвийн арван жилийн сургуулийн 10 А ангийг Л.Цэвээнравдан багштай 1977 оны төгсөгчдийн дурсамжийг энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” булангаар онцолж байна. Тэд төгсөлтийн 40 жилийн тэмдэглэлт ойгоороо өнөөдөр амжилт бүтээл арвинтай уулзацгааж буй. Сурлага, урлаг, спортоороо аймагтаа гайхуулдаг байсан хүүхдүүдийн амьдрал ахуй, ажил үйлс нь өдгөө жигд сайхан явж байгаа юм билээ. Энэ ангиас инженер 12, багш ес, бага эмч ба сувилагч найм, нягтлан бодогч долоо, эдийн засагч, цагдаагийн ажилтан тус бүр хоёр, улс төрч-эдийн засагч, улс төрч-хуульч, цаг уурч, хүний их эмч, мал зүйч, цэргийн офицер, оёдолчин, иргэний нисгэгч-штурман гээд бүхий л мэргэжилтнүүд төрөн гарчээ. Тухайлбал, гүн ухааны доктор, профессор, МУИС-ийн багш М.Гантуяа, эдийн засгийн ухааны доктор, Эдийн засгийн бодлогын хүрээлэнгийн тэргүүн А.Жаргалсайхан, шатрын дэд мастер Б.Мөнхцэцэг, цагдаагийн дэд хурандаа С.Энхээ, Т.Түвшинжаргал, “Өргөн тээвэрлэх машин, төхөөрөмж” Үндэсний холбооны тэргүүн Г.Батсайхан, Монгол Улсын Татварын зөвлөх, мэргэшсэн нягтлан бодогч М.Бадамханд, Модон тавилгын компанийн захирал Л.Бадамваанчиг, зөв хооллолтын судлаач Д.Бямбасүрэн нарын бахархалт хүмүүс байна. Л.Цэвээнравдан багшийн ангийнхан их нийтэч, эвсэг хамт олон байсан нь одоо ч тод харагддаг. Нэг нэгнийхээ баяр жаргал, амьдралын хүнд бэрх болгонд хамтдаа байж чадсаар иржээ. Тэднийг ийн нэгтгэж, нэг сэтгэлтэй болгож зангидсан хүн бол ангийн багш Л.Цэвээнравдан юм байна. Түүний тухай шавь нар нь “Багш маань жинхэнэ жентелмэн байсан. Жигтэйхэн үлгэр жишээч хүн. Бид бүхний амьдралыг жигдрүүлж, өөдтэй явуулж байгаа буянтан. Л.Цэвээнравдан багш биднийг төгссөнөөс хойш дандаа нам, улс төрийн ажил хийсэн байдаг юм. Дундговийн төвийн арван жилийн хичээлийн эрхлэгчээс Боловсролын хэлтсийн дарга, аймгийн орлогч дарга болж байсан.

Сүүлийн 20-иод жил аймгийн ЗДТГ-ын дарга хийж байгаад жилийн өмнө тэтгэвэртээ сууж байна даа. Тэрбээр төрд алба хашсан, олон жилийн туршлагатай сайн дарга. Ер нь хүн багшаасаа их жишээ авдаг юм байна. Багш маань биднээс арваадхан ах. Архи, тамхи хэрэглэдэггүй, гэр бүлдээ сайн аав, сайн хань. Урлаг, спортод авьяастай. Аливаад идэвх санаачилгатай, дайчин хүн болохоор багшийн маань тэр сайн чанарууд сурагчдад нөлөөлсөн. Багшийнхаа биеэ авч яваа байдалд бид үргэлж суралцдаг байсан болохоор манай ангийнхан одоо сайн сайхан явцгааж байна” гэж бахархалтайгаар ярьцгаав.

Тэд наймдугаар ангиадаа нэг анги болон бүрэлдэж, багшгүйгээр сургуулиа төгсчээ. Учир нь Л.Цэвээнравдан гуай хичээлийн эрхлэгч болж дэвшихэд, эдний ангийг өөр багшид даалгах саналыг сургуулийн захиргаанаас уламжилжээ. Тэгэхэд сурагчид зөвшөөрөөгүй бөгөөд багшийнхаа нэр дээр суралцах хүсэлт гаргасан байна. Ингээд Л.Цэвээнравдан багш хичээлийн эрхлэгчийн албан тушаалд томилогдсон ч сэтгэл зүрх, анхаарал халамж нь байнга сурагчидтайгаа хамт байсан бололтой. Тэрбээр тооны багш байсан учраас 10 А-гийнхан “Тооч анги” гэж нэрлэгддэг байжээ. Энэ бол нэр төдий зүйл биш, үнэхээр сурагчид нь тоондоо мундаг байжээ. Тиймээс эдний анги улсын тэргүүний хувьсгалч залуучуудын эвлэлийн үүр, сургуулийн хөдөлмөрийн аварга хоёр удаа болсон байна. Мөн соёлч нөхөрлөлийн анги. Спортын, урлагийн тэргүүний анги болж байжээ. Аймагт их, дээд сургуулийн 42 хуваарь ирэхэд 22-ыг энэ ангийнхан авч байсан гэнэ. Гадаадын 10 гаруй хуваарь ирснээс ихэнхийг нь авч, бүгд гадаад, дотоодын их, дээд сургуульд элсэн суралцжээ.

Энэ ангийн охид, хөвгүүд толгой сайтайгаас гадна аливаа урлаг, уран сайхны ажилд идэвх санаачилгатай оролцож, тэргүүн шагналуудыг ёстой нэг түүх шиг болдог байжээ. Спортын чиглэлийн авьяастнууд болох Г.Отгон, Ц.Оюунбат, С.Төмөбаатар гурав хөнгөн атлетикийн зэрэгтэй аж. Аймагтаа дээгүүрт ордог хүүхдүүд байжээ. Дундын зайнд маш сайн гүйдэг Г.Отгон спортын мастерийн норм биелүүлэхэд хоёрхон дойль дутаж байсан гэнэ. Ц.Оюунбат болохоор ойрын зайнд гүйхээс гадна сагсан бөмбөгт гаргууд төдийгүй Монголын пионер сурагчдын хүрэл медаль авч байсан тухай нөхөд нь дурсав. Бас А.Жаргалсайхан, Д.Төмөрбаатар, М.Цэцэгчулуун зэрэг волейволчид бий. Тэд сургуулийн шигшээ багт тоглоод Монгол пионер сурагчдын спартакиадад оролцож байсан аж. Мөн эвлэлийн цом авч, бүсийн тэмцээнд байнга шалгардаг байжээ. Бас залуучуудын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд тасралтгүй оролцож шагналт байр эзэлнэ. Өөр нэг спортын мастер бол Б.Мөнхцэцэг аж. Тэрбээр шатрын дэд мастер зэрэгтэй. Аймгийн аварга хэдэнтээ болоод зогсохгүй Говьсүмбэр аймгийн аварга Чингэлтэй дүүргийн аварга болж байжээ. Түүнчлэн теннисчин Ш.Эрдэнэтуяа, Ж.Жаргалсайхан нар байна.

Дээрээс нь хүүхэд бүр өөр өөрийн гэсэн онцлогтой. Цээл хоолойт С.Адьяабаатар, Т.Мөнхбат, Т.Түвшинжаргал, Г.Отгон, А.Мөнхчулуун, уран бичээч И.Нансалмаа, Ё.Цэцэгмаа, Цэрэндоржийн Цэцэгмаа, Ж.Мөнхцэцэг, номын их авшигтан Д.Бямбасүрэн, Д.Оюунчулуун, М.Гантуяа, Ю.Цэцэгсүрэн, бэрх ухаант Г.Батсайхан, Б.Мөнхцэцэг, Г.Алт, бодлогошрогч А.Жаргалсайхан, удирдахуйн авьяастнаар Л.Бадамваанчиг, И.Доржсүрэн, П.Оюунчимэг нарыг нэрлэжээ. Найруулгын авьяаст О.Батаа, Цэрэнчимэдийн Цэцэгмаа, Г.Эрдэнэтуяа, Г.Дарьсүрэн, алиа хошинч бөгөөд “амь оруулагч” М.Энхтайван, П.Нямцоо, П.Жаргалсайхан, Л.Оюунтунгалаг, Д.Батмөнх, уран гарт Н.Мягмарсүрэн, Н.Оюунчимэг, Н.Оюунцэцэг, А.Баяраа, энэрэхүйн сэтгэлт Г.Дагмид, Ё.Цэцэгмаа, Д.Хүүхэндүү, Г.Өлзийцэцэг, бүжигчин Ш.Эрдэнэтуяа, Ш.Мөнхцэцэг, Ж.Жаргалсайхан, хувьсгалч О.Сэлэнгэ, ёс төрч Ж.Оюунчимэг, В.Алтанчимэг, Ө.Чүлтэм, Ж.Пүрэвдорж, М.Бадамханд, биеийн тамирч С.Энхээ, М.Цэцэгчулуун, Ц.Оюунбат, С.Төмөрбаатар, Д.Төмөрбаатар гэх мэтчилэн хүүхэд бүрийг давуу чанараар нь тодотгожээ.

Хүүхэд бүрийн бага нас гэгээн дурсамж, цалгилсан хөөр баяраар дүүрэн байдаг. Тэр сайхан дурсамжийг хөглөж байдаг зүйл бол томоогүй балчир, насны дүрсгүй явдлууд. Бас болоогүй ээ, бие биедээ хоч өгч, хөгжилдөх нь элбэг. Эдний ангийн хүүхдүүдийг зан чанараас нь хамаараад хэрхэн хочилдог байсныг сонирхуулахад тооны багш Ю.Цэцэгсүрэнг бином гэж дуудна. Түүнийг тооны хичээлдээ сүрхий сайн байсан болохоор Ньютоны биномын томьёоны нэрээр хочилжээ. Мөн Ж.Оюунтунгалагийг нобель гэж нэрлэдэг байна. Тэрбээр хааяа тэмдэглэлийн дэвтэр дээрээ шүлэг бичдэг авьяастай хүүхэд байсан гэнэ. Надежда гэдэг хочтой хүүхэд ч байжээ. Наймдугаар ангид ороход нь орос хэлний багш Ж.Оюунчимэгийг “Орос хэлдээ сайжирч байгаа танай ангийн ганц найдлага шүү” гэж хэлснээр хүүхдүүд түүнийг “Надежда” гэж нэрлэжээ. Одоо хүртэл түүнийг ангийнхан нь Надеж гэж дууддаг байна. Мөн “Багадаа хашир мэлхий гэдэг хочтой байсан Д.Батмөнх ахлах ангид ороод Пөнгө нэртэй болж билээ. Яагаад ингэж нэрлэсэн нь сонин шүү. Нэрийг нь товчилсон дуудлага бололтой. Түүнчлэн голио онгоц хочтой Г.Алт хожим нисгэгч болж байлаа. Харамсалтай нь энэ сайхан хоёр найз маань биднийгээ орхиж, бурханы орон руу явсан даа” гэж андууд нь дурсан ярив.

Энэ удаагийн зочид маань түүхт 40 жилийнхээ ойн уулзалтад зориулж, дурсамжийн ном эмхэтгэжээ. “Таанат нутгийн андууд” хэмээх номдоо олон сайхан гэгээн дурсамжуудыг багтаасан байна. Жишээлбэл, М.Бадамханд “Наймдугаар ангид байхдаа сахилгагүй байсан юм шиг байгаа юмаа. Нэг удаа манай ангийнхан баруун зүүн лагериараа талцаж цасаар байлдаж, маргааш нь хөвгүүдийн чих нь хөлдөөд ус гоожчихсон, миний гарын чигчий хуруу хөлдөж, бээлийндээ байсан төгрөгөө хаясан нь санаанаас ер гардаггүй юм” гэжээ. Тэгвэл Д.Бямбасүрэнгийн дурсамжид “Сурлага хүмүүжил сайтай, ариун цэвэрч, нийгмийн өмч хөрөнгийг хайрлан хамгаалж, хаяхгүй гээхгүй, юмханаар юм хийж ашиглана гэдэг өндөр уриа лоозонтой сургадаг байв. Энэхүү уриа лоозон, заавар, зөвлөгөөг багш нар төдийгүй томчуул ч ярьж шаардана. Хэдэн сарын ч бай ах хүнээс сонссон дуулсан л бол түүнийгээ биелүүлэх, суралцах гэж хичээн мэрийдэг тийм хүүхдүүд явлаа. Хэрэв сурлагын дүн тааруу, ёс суртал, сахилга,хүмүүжил тааруу л байвал, тэдний тийм дэлдэн ч гэж байж магадгүй хочлон цоллох, анги хэсүүлэх, самбарт нэрийг нь бичих, байрны хүүхдүүдийн хоолыг хасах зэрэг шийтгэл байх тул ялангуяа охид бид их ичиж эмээдэгсэн. Аавынхаа нэрийг муугаар гаргуулахгүй хэмээн хэдүүлээ нийлж аваад л ёстой нэг хичээлээ хийцгээдэг байсандаа. Түүний ачаар хоёрдугаар ангийн намар ангиараа сурлага хүмүүжил сайтай тэргүүний хэмээгдэн Пионерт элсэцгээв. Монголын Пионерийн гишүүн болж улаан бүч намируулан, алаг бөмбөрийн нижигнэх цохилт дор алхалж явах дэврүүн хүслийг өвөрлөж байсан багачууд бидний урам их л нэмэгдсэн сэн. Гуравдугаар ангид дэвшихдээ охид бид мандолин, харин хөвгүүд гармони хөгжим дээр тоглоцгоодог болсон тул тэр жилийн сүлд модны наадам хачин гоё болж билээ” гэж тухайн он цагийн дурсамжаа жигтэйхэн тод гэгч нь дүрсэлжээ.

Уг дурсамжийн номд багш Л.Цэвээнравдан сурагчдынхаа тухай сэтгэгдлээ бичихдээ “Анх ангид ороход миний өөдөөс сонирхсон, сонжингуй харцаар ширтэх бөндийсөн хөөрхөн охид, хөвгүүдийн минь харц одоо ч сэтгэлд тодхон байна. Багшийнх нь хувьд анги хамт олонтойгоо ажиллах хамгийн сонирхолтой, бас бахархалтай ажил байсан. Учир нь хүүхдүүдийнхээ дунд ажил зохиоход эцэг эхчүүд, сурагчид, ангийн удирдлагууд их дэмждэг, ажлын үр дүнг сургуулийн захиргаанаас үнэлж урамшуулдаг байсан. Би ангийнхаа хүүхдүүдэд нэлээд дотноссон. Хүүхдүүд маань ч хүндэлж харьцдаг байсан. Үүний нэг тод илрэл бол есдүгээр ангид орох жил намайг хичээлийн эрхлэгч болгоод ангийг минь өөр багшид хариуцуулах тухай яригдахад хүүхдүүд маань 10 төгстөлөө багшийнхаа нэр дээр суралцах санал гаргаж, миний хувьд ганц 10 дугаар анги төгсгөсөн. Тэр нь та нар маань юм” гээд одоо бүгд амьдрал нь тэгш яваад туйлын их баяртай байдгаа илэрхийлжээ. Энэ ангиас төрийн дээд одон медаль Алтан гадсыг хоёр ч хүн хүртсэн байна. Багануурын уурхайн сантехникийн инженер П.Жаргалсайхан, математикийн багш мэргэжилтэй Ю.Цэцэгсүрэн нарын хийж бүтээсэн үйлийг төр үнэлж, хайр хишгээ ийнхүү хүртээжээ.

Аравдугаар ангиа 41-үүлээ төгсч байсан тэд өнөөдөр 37-уулаа болсон байна. Харамсалтайгаар хорвоог орхин одсон андуудаа байнга нөхөд нь дурсан санагалзацгаадаг юм билээ. Улмаар ар гэрийнхэнтэй нь холбоотой байдаг гэсэн. Энэ бол сэтгэл нэгтэй нэг ангийнхны сайхан чанар юм. Тэднийг ингэж ойртуулдаг нэг хүчин зүйл бол төгсөлтийн ойн баяр ажээ. Тэд хорин жилийнхээ ойг тэмдэглэснээс хойш тав, таван жилийн хугацаатай уулзацгаадаг болсон байна. Ингэж цугларахдаа багынхаа авьяасыг сэргээж, дуу, бүжиг, спортын төрлүүдээр баг болон өрсөлдөж, хөгжилддөг ажээ. Өнөө жилийн тэмдэглэлт ойд наймдугаар анги хамт төгссөн андууд нь ирж, өргөтгөсөн бүрэлдэхүүнтэй уулзах юм байна. Нийт анги хамт олондоо эрүүл энх, аз жаргал, сайн сайхан бүхнийг зохион байгуулагчдын зүгээс хүсч байсан шүү.

Аялал жуулчлалыг бүс нутгийн хэмжээнд хөгжүүлэх “Цайны зам” төслийн хоёр дахь шатны уулзалт Улаан-Үүд хотноо энэ өдрүүдэд болж байна. Уг арга хэмжээнд Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ц.Цэнгэл оролцож байгаа билээ. Түүнийг уулзалтад явахаас нь өмнө ярилцсан юм.

---

-“Цайны зам” төсөлд манай улс ямар оролцоотой байх вэ. Өнөө жилийн уулзалтаар ямар асуудлуудыг хэлэлцэх юм бол?

-Аялал жуулчлалын сэдвээр Монгол, Орос, Хятад гурван улсын хүрээнд томоохон арга хэмжээ зохиогдсон нь “Цайны зам” төсөл юм. Уг төслийн анхны уулзалт өнгөрсөн 2016 оны есдүгээр сард Хөх хотод сайд нарын түвшинд болсон. Энэ удаагийнх нь Улаан-Үүд хотод болно. Энэ үеэр “Цайны зам”-ыг бүс нутгийн хэмжээнд яаж хөгжүүлэхэд ямар албан ёсны баримт бичиг байгуулах тухай талууд санамж бичигт гарын үсэг зурна. “Цайны зам”-ын асуудал түүхэн ач холбогдолтой. “Цайны зам”-ыг Европт хүргэсэн алдарт тэмээн жингийн замын үргэлжлэлийг орчин үеийн галт тэрэг, онгоц, авто тээврийн хэрэгслүүдээр яаж аялал жуулчлалын бүс бий болгох талаар энэ удаагийн уулзалтаар ярилцах юм. Мөн хаана, хаана, ямар, ямар хот тосгодод аялал жуулчлалын цогцолборуудыг бий болгох асуудлууд анхан шатнаасаа яригдаад хэрэгжээд явна. Тэгэхээр манай улсын хувьд тус арга хэмжээнд идэвхтэй оролцоно.

-Энэ төсөл “Нэг бүс-нэг зам”-тай яаж уялдах боломжтой вэ?

-БНХАУ-ын санаачилсан “Нэг бүс-нэг зам” бол дэлхийн улс орнуудыг дэд бүтцээр холбох том төсөл. Ази Европыг холбох ихээхэн ач холбогдолтой. Энэхүү “Цайны зам”-ын хоёр дахь уулзалт нь “Нэг зам-Нэг бүс” төсөлд манай гурван улс яаж холбогдох вэ. Ямар хот, тосгод хэрхэн оролцох юм. Газ, автозам, төмөр зам, агаарын тээврийн харилцаанд хөрш гурван улс хэрхэн оролцох талаарх томоохон баримт бичгүүдийн эхлэл болж байгаагаараа онцлогтой. Тиймээс дэлхий дахины сонирхдог уул ус, ан амьтны, үзэсгэлэнт байгалийн, өв уламжлалын, соёлын зэрэг аяллын маршрут маань гурван улсын “Цайны зам” уулзалтын хүрээнд хөндөгдөнө. Тус арга хэмжээний гурав дахь уулзалтыг 2018 онд манай улсад зохион байгуулах юм

“Цайны зам” санаачилгад идэвхтэй оролцсоноор манай улсын дэд бүтэц, аялал жуулчлалын салбар хөгжинө

-Энэ хүрээнд жуулчдын урсгалыг яаж нэмэгдүүлэх вэ. Тооцоолол гаргасан уу?

-Хүрээгээ тэлсэн, сурталчилгаа мэдээллээ бүрэн дүүрэн өгсний үр ачаар манай улсыг зорин ирэх жуулчдын тоо нэмэгдэж байна. Жил тутамд долоо, найман хувиар өссөн үзүүлэлттэй байгаа. Тэгэхээр манай онгон зэлүүд байгаль, мал аж ахуй, нүүдэлчин соёл иргэншлийн тухай мэдээлэл Европын болоод хөгжсөн орнуудад тархсан. Тэдний үзэж харах сонирхлыг ихээр татдаг.

Мөн ирэх есдүгээр сард олон улсын аялал жуулчлалын сайд нарын уулзалт БНХАУ-д болно. Тус арга хэмжээнд улс бүр өөрсдийгөө сурталчлах өдөртэй байх юм билээ. Энэ ч утгаараа Монгол Улсаас томоохон баг явж, улсаа сурталчлах юм.

-Төмөр зам болон нислэгийн рейсийг нэмэгдүүлээд, тасалбарын үнийг буулгавал жуулчид ирэх юм биш үү?

-Жуулчдыг татахад төмөр зам болоод агаарын тээврийн асуудалд онцгой анхаарах ёстой. Олон километр газар VIP зэрэглэлээр явж байгаа хэрнээ суудал нь ор болдоггүй, босоогоор зорчих, онгоц нь жижиг гэх мэт асуудлууд бий. Дэд бүтцийн салбарыг хөгжүүлэхгүйгээр гадаадын жуулчид олноор ирэхгүй юм билээ. Тиймээс тохитой тухтай хурдны галт тэрэгтэй болох, зундаа томоохон онгоц нойтон түрээсээр авах, найдвартай тоног төхөөрөмж, тээврийн хэрэгслийг бий болгох шаардлагатай. Дээр нь үйлчилгээний өндөр соёлтой байх ёстой. Үйлчилгээний хөтчийн боловсрол, ресторан, зоогийн газрын үйлчилгээгээ сайжруулж, хүмүүсийг эргэн татахуйц өндөр соёлд суралцах хэрэгтэй. Энэ хүрээнд томоохон сургалтуудыг хийх нь чухал гэж салбарын яам үзэж байгаа.

Галт тэрэг, онгоцны рейсийг нэмэгдүүлж, тасалбарын үнийг хямдруулах тал дээр манай зүгээс саналаа Зам тээврийн яаманд тавьж байгаа. Тус яамнаас боломжит тооцоо судалгаагаа хийж, эхнээсээ ажил хэрэг болоод явж байна.

-Манай улсад аялал жуулчлалын бодлого үгүйлэгдэж байгааг аяллын компаниуд хэлдэг. Жишээлбэл, гадны жуулчид, дотоодын аялагчдад хоёр өөр үнээр үйлчилдэг. Үүнийг бодлогоор зохицуулж болдоггүй юм уу. Ер нь аялал жуулчлалын үйлчилгээ эрхлэгчдэд ямар шалгуур тавьдаг юм бэ?

-Уг нь гадаад, дотоодын аялагчдад хоёр өөр үнээр үйлчилдэг байдлыг 20-иод жилийн өмнө болиулсан. Гэхдээ л энд тэнд хяналтгүй байдлаас болоод үнийн зөрүүтэй асуудлууд гараад байгаа. Үүнийг нэн даруй цэгцлэх нь зүйтэй. Аялал жуучлалын төв, холбоотой болохоор ажиллаж байна. Эдгээр байгууллага зочид буудалд стандартуудаа тавиад мэргэжлийн хяналтын байцаагч нар зүй ёсныхоо шаардлагыг тавиад ажиллабал хаана, хаанаа хариуцлагажина гэж итгэж байгаа.

-Танай яам саяхан Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газартай хамтран ажиллах санамж бичиг байгуулсан. Энэ тухай дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Бичил уул уурхай эрхлэгчид буюу нинжа нарт манай зүгээс хаалт хориг тавьж чаддаггүй ч энэ хүмүүс байгалийг нэлээд ихээр сүйтгэж байна. Гэтэл манай яам энэ хүмүүст ямар нэгэн байдлаар хяналт тавьж чадахгүй байна. Тиймээс МХЕГ-ын зарим эрх үүргийг манай байцаагч, газрын дарга, хэлтсийн дарга нарт олгож хамтарч ажиллахаар болсон. Энэ хүрээнд уул уурхай, амьтан, ургамлын бусад аялал жуулчлалын хяналтыг бид тавих юм. Гэрээгээр мэргэжлийн хяналтын байцаагчийн эрхтэй хязгаарлах эрхтэй ажиллана гэсэн үг.

-Бурхан халдун уулыг ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн. Үүний дараахан та “их цэвэрлэгээ” хийгээд ирсэн байх аа. Энэ талаар дэлгэхүүлэхгүй юу?

-Урьд нь гурван удаа Бурхан халдун уулыг дэлхийн өвд бүртгэхээс татгалзсан. Шалтгаан нь хил хязгаар нь тодорхой биш, намагтай, шуудуутай, гол горхийг нь нарийвчлан гаргаагүй гэдэг асуудал байсан. Гэхдээ бид бүртгүүлж чадсан нь бахархал юм. Юнескогийн хуралд дэлхийн 184 улс орон оролцож, 21 орон үг хэлэх эрхтэй байдаг. Тэдгээр улсуудтай нэлээд сайн ажилласны үр дүнд Чингис хааны өлгий нутаг, тахиж шүтэж байсан гэдэг утгаар 18 улс нь дэмжиж, дэлхийн өвд бүртгэсэн. Энэ хүрээнд манай тусгай хамгаалалтын захиргааныхан анх байсан шинжээр нь онгон дагшин байлгах үүрэг хүлээсэн юм. Бурхан халдун уулын онгон дагшин байдлыг нь хадгалан үлдэхийн тулд хүний мөр гаргаж болохгүй пайз хадсан. Тэгэхээр онгон дээр гарч болохгүй. Дээр нь байсан овоонуудыг уулын бэлд шилжүүлсэн. Ингэснээр уулын орой дээр биш бэлд нь тахилга хийдэг, шүтдэг эхлэлийг тавина гэж найдаж байна.

-Богд ууланд аялагчдад зориулсан авто зогсоол барих асуудал юу болсон бэ. Мөн Соёмбот уулыг нөхөн сэргээх ажил ямар шатанд байна вэ?

-Улаанбаатар хотынхоо ард иргэдийг чөлөөтэй Богд ууландаа гарахдаа машин тэргээ байрлуулах зогсоол, ариун цэврийн газрын асуудлыг шийдэхээр зам, талбайг нь засъя гэж байгаа. Манайх газрыг нь гаргаад өгсөн. Улаанбаатар хот мэргэжлийн үүднээс барилга байгууламжийг нь барих ёстой. Уг нь ерөнхий сайдын захирамжаар наадмын өмнө авто зогсоолыг барих ёстой л доо. Одоогоор баригдсан юм алга. Нэг нь үүрэг даалгавар өгдөг. Нөгөөх нь ингэж хойрго хандаж болохгүй. Соёмбот уулыг хөндсөн хүмүүсийн газар ашиглах эрхийг цуцалж, нөхөн сэргээх үүрэг өгсөн. Нөхөн сэргээлт хийж хүлээлгэж өгөх хүсэлт тавьсан ч манай зүгээс дутуу байна гэж үзэж, хүлээж аваагүй. Үүнд мэргэжлийн хяналт, хууль хүчнийхэн оролцох ёстой.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.06.14-ний Лхагва гаригийн №133(5700) дугаараас авч нийтлэв.

Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллага (ШХАБ)-ын хурлын эргэн тойрондох асуудлаар судлаач, доктор Д.Золбоотой ярилцлаа.

-Өнгөрсөн долоо хоногт болж өнгөрсөн томоохон үйл явдлуудын нэг ШХАБ-ын хурал байлаа. Өнөө жилийн хурлын онцлог юу байв. Ямар асуудлууд хэлэлцсэн бэ?

-2001 онд анхлан зохион байгуулагдаж байсан ШХАБ-ын 17 дугаар ээлжит дээд хэмжээний уулзалтыг Казахстан улс нийслэл хотдоо гурав дахь удаагаа амжилттай зохион байгуулж өндөрлөлөө. Албан ёсны үйл ажиллагаа, протоколын ажил урьдын адил ном журмын дагуу болж өнгөрснийг хэвлэлийн бага хурлын үеэр мэдэгдсэн. Дээд хэмжээний уулзалтын өмнө салбарын тэр дундаа Батлан хамгаалах яамны сайд нарын уулзалт, банк санхүү бизнесийн салбарын уулзалтын шийдвэрийг авч баталгаажуулах албан ёсны үйл ажиллагаанууд болж өнгөрлөө. Энэ удаагийн дээд хэмжээний уулзалтаар “Астанагийн тунхаг бичиг” зэрэг нийт 11 баримт бичгийг эцэслэн баталгаажуулсан байна. Хөндлөнгөөс харах юм бол анхандаа “Шанхайн 5-ын бүлэг” гэж нэрлэгдэж байсан энэ байгууллага өөрийн 7, 8 дахь албан ёсны гишүүнээ нэг дор хамтад нь албан ёсоор элсүүлэн авч бүл нэмснийг онцлох нь зүйтэй болов уу. Ингэснээрээ дэлхийн хуурай газар, хүн амын багагүй хэсгийг эгнээндээ нэгтгэсэн томоохон байгууллага болон өргөжин тэлж байна.

-Манай улс ШХАБ-ын хуралд ажиглагч орны статустай оролцдог. Ер нь Хятадын зэрэг улс манайхыг элсүүлэх саналыг тавьдаг. Манай улс цаашид ажиглагч орныхоо статусаа хэвээр хадгалж үлдэж чадах уу?

-Албан ёсны гишүүнээр элсүүлэхийн тухайд зөвхөн Хятадын талаас гэлтгүй бусад улсын зүгээс ч тойруу замаар сануулах явдал байсаар ирсэн. Ер нь энэ байгууллагадаа ажиглагчийн статустай дөрвөн орон дотроо хамгийн удаж байгаа нь 2004 оноос ажиглагч статустай болсон нь Монгол Улс. Харин энэ статусаа хадгалж чадах, чадахгүйн тухайд манай улсын байр сууринд хүндэтгэлтэй хандах гэдэг утгаараа биднээс л шалтгаална. Бодит байдал дээрээ ажиглагчаас албан ёсны гишүүн болохын давуу тал, үндэсний ашиг сонирхол, аюулгүй байдал гээд харж үзэх зүйл олон бий. Өнгөрсөн 17 жилийн хугацаанд манайд зохион байгуулагдсан албаны болоод эрдэм шинжилгээний хурал, семинарт хэлэлцүүлж байсан илтгэл, судалгааны өгүүлэлд яаралтай элсэх шаардлагатай гэсэн байр суурийг илэрхийлэх нь ховор, бараг л байхгүйтэй адил байдаг нь нэгийг хэлэх биз. Ерөнхийлөгчийн зүгээс санаачлан төслийг нь боловсруулсан “Байнга төвийг сахих тухай” хуулийн төслийн үзэл санааг энэ талаас нь тайлбарласан судлаачид бий. Харин Астанагийн өргөтгөсөн хуралдаанд оролцохдоо Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ШХАБ-тай терроризм, мансууруулах бодисын хууль бус наймаатай тэмцэх чиглэлд Монгол Улс хамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийлсэн. Мөн тэрбээр “Хар тамхитай тэмцэх ШХАБ-ын стратеги хэлэлцэн баталсныг сайшаан дэмжиж, үйл ажиллагаагаа бэхжүүлж, харилцан уялдаа холбоогоо сайжруулах нь Монгол Улсын хөгжил дэвшилд чухал ач холбогдолтой. Түүнчлэн дэлхий нийтийн энх тайван, тогтвортой байдал, хөгжил цэцэглэлтэд хувь нэмэр үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй” байгаагаа хэлсэн үгэндээ дурьдсан.

-Энэ удаагийн ШХАБ-ын хуралд Энэтхэг, Пакистан орнууд тус байгууллагад шинээр элссэнийг онцоллоо. Ингэснээр тус байгууллагын үйл ажиллагаа хэр өргөжин, хүчирхэгжиж байна вэ?

-Хамрах хүн амын тоо, газар нутгийнхаа хэмжээгээр нэлээд дээгүүр эрэмбэлэгдэх байгууллага болсны гадна цөмийн зэвсэгтэй хоёр ч орноор эгнээгээ өргөжүүлж байгаа нь бас л нэг үзүүлэлт болох биз. Гэхдээ ШХАБ-ын анхдагч баримт бичгүүдэд гишүүн орнууд нь хоорондоо ямар нэгэн газар нутгийн маргаангүй байх талаар дурьдсан байдаг боловч шинэ хоёр гишүүн нь энэ талаар харин асуудалтай гэдгийг бид мэднэ. БРИКС зэрэг олон улсын хамтын ажиллагааны механизмуудын гол цөмийг бүрдүүлдэг ОХУ, БНХАУ, БНЭУ-ын хамтын ажиллагаа, эдийн засгийн цар хүрээг тооцож үзвэл чамлахааргүй тоо гарна. Түүнээс гадна орхигдуулж болохгүй нэгэн зүйл нь Хятадын талаас санаачлан хэрэгжүүлж байгаа “Бүс ба зам” хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд энэхүү тэлэлт өөрийн нөлөөгөө үзүүлнэ гэдгийг тооцоолсон гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй болов уу. Ирэх жилийн дээд хэмжээний ээлжит хурал Хятадад зохион байгуулагдах юм байна.

-ШХАБ-ын уулзалтаар манай гурван улсын Төрийн тэргүүнүүд уулздаг уламжлалтай. Ер нь энэ уулзалт тэднийг уулзуулдаг гол арга хэмжээ гэж хэлж болохоор. Харин өнөө жил манай Ерөнхийлөгч ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинтай уулзаж байгаа харагдлаа. Тэд хоёр орны харилцааны талаар шийдвэрлэх түвшний ямар тохиролцоонд хүрч чадав?

-Хоёр хөрш улсын төрийн тэргүүний хамтарсан уулзалт ижил түвшинд уулзалддаг гэдэг талаасаа бол ганц арга хэмжээ нь энэ юм. Дээд хэмжээний уулзалтын үеэр төлөөлөгчид хоёр талын уулзалт хийх нь хүлээн зөвшөөрөгдсөн зүйл. Энэ удаагийн уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч В.Путинтэй уулзсан. Уулзалтын гол сэдэв нь эдийн засгийн хамтын ажиллагаа тэр дундаа хөрөнгө оруулалтын боломжийн талаар голчлон хөндсөн гэдгийг мэдээлж байна. Харин В.Путины зүгээс хоёр талын цаашдын харилцааны талбар, чиглэл өргөн гэдгийг онцлоод уулзалтын үр дүнд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлсэн.

-Монгол Улсын хувьд ШХАБ-ын гишүүн орнуудтай худалдаа-эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, соёл, боловсролын салбарт идэвхтэй хамтран ажилласаар ирсэн. Цаашдаа хамтын ажиллагааны эдгээр чиглэлүүд өргөжин тэлэх ямар боломжууд байна?

-Уулзалтын дараагаар төлөөлөгчид Ирээдүйн эрчим хүч уриан дор зохион байгуулагдаж буй “Астана Экспо-2017” үзэсгэлэнгийн албан ёсны нээлтийн арга хэмжээнд оролцсон нь эрчим хүчний салбар ШХАБ-ын улс орнуудын цаашдын хамтын ажиллагааны нэг чухал сэдэв гэдгийг тодорхойлсон хэрэг гэж харж байна. “ШХАБ-ын эрчим хүчний клуб”-ын үйл ажиллагаа идэвхжиж, тогтворжиж байгаа нь ч үүнтэй холбоотой биз. Экспод дэлхийн 100 гаруй улс орон, олон улсын 20 орчим байгууллагын төлөөлөл оролцсон. Арга хэмжээний хүрээнд 20 гаруй сэдвээр бизнес форум, үндэсний өдөрлөг, урлаг соёлын арга хэмжээ болно гэнэ. Ирэх гурван сарын хугацаанд нийтдээ таван сая зочин хүлээн авахаар төлөвлөсөн гэдгээс хэр чухал арга хэмжээ гэдгийг нь тодорхойлж болох байх. ШХАБ-ын улс орнуудын 80 гаруй их, дээд сургуулийг эгнээндээ нэгтгэсэн салбарын үйл ажиллагаанд хамтран ажиллах боломж эрэлхийлэх нь ч зүй ёсны асуудал.

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид Исламын Бүгд Найрамдах Пакистан Улсын Ерөнхий сайд Мухамед Наваз Шариф бараалхсан. Манай Ерөнхийлөгчийн хувьд ирэх жилээс ШХАБ-ын хуралд оролцохгүй. Тэгэхээр хугацаат албанаасаа бууж байгаа Төрийн тэргүүнд энэ байгууллагын зүгээс захих захиас гэж байх уу?

-Манай Ерөнхийлөгчийн хувьд төрийн тэргүүний албаа хүлээлгэн өгөхөөс өмнө хийж байгаа томоохон айлчлалын нэг энэ байлаа. “Хааны алба халаатай, Эзний алба ээлжтэй” гэдэг шиг хуучин хүн явж, шинэ хүн ирсэн ч төрийн гадаад бодлогын залгамж чанараа хадгалаад явах нь гол биз. Харин ШХАБ-д нэгэн зэрэг элссэн хоёр шинэ гишүүнээс Пакистаны Ерөнхий сайдтай уулзсан нь онцлог байлаа. Хэдийгээр албан ёсоор 1962 онд дипломат харилцаа тогтоосон боловч хоёр талын харилцааны ямар нэгэн механизм одоогоор бүрэлдээгүй. 1991 онд манай Улсын Бага хурлын даргын айлчлалыг эс тооцвол өндөр дээд хэмжээний албан ёсны айлчлал аль аль талаасаа одоогоор хийгдээгүй байна. Тиймээс ярилцах, санал солилцох асуудал арвин байх нь гарцаагүй.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол, Орос, Хятадын Худалдаа, эдийн засгийн 13 дугаар нэгдсэн чуулган өчигдөр Улаанбаатар хотноо болов. Энэ үеэр УИХ-ын гишүүн Д.Цогтбаатартай ярилцлаа.

---

-Хөрш гурван улсын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхим, бизнес эрхлэгчдийн харилцаа, хамтын ажиллагааг сайжруулахад ямар тохиролцоонд хүрэх вэ?

-Гурван орны хооронд худалдаа эдийн засгийн харилцаагхөгжүүлэх нь хамгийн чухал. Энэхүү чуулга уулзалтаар Монгол, Орос, Хятад гэсэн гурван улсын хооронд улс төрийн эрүүл уур амьсгал, яриа хэлэлцээ явагдаад байгаагийн цаад зорилго нь энгийн бизнесменүүд илүү дотно харилцаж байх юм. Монгол руу хөрөнгө оруулалт хийгдэж, энд ажлын байр шинээр бий болж, шинэ технологид шилжиж, үйлдвэр аж ахуйн газрууд байгуулагдаж байх ёстой. Энэ нь эргээд Монголын хөгжлийн түлхүүр болно. Гурван улсын Худалдаа, аж үйлдвэрийн танхимууд 13 дахь удаагаа уулзаж байна.Эдгээр уулзалтыг зохион байгуулж байх хооронд манай улс хоёр удаа хямралтай байж таарч байгаа юм. Харин хөрш орнууд маань харьцангуй хямралд ордоггүй. Ийм чадамж бүхий эдийн засагтай хоёр том гүрний дунд оршдог хэрнээ Монгол орон хямралд орчихоод байгаагийн шалтгаан нь улс төрийн тогтолцоо маань тогтвортой байж чадахгүй байгаад оршино.Тэгэхээр бид өөрсдөдөө дүгнэлт хийж, анхаарч үзэх ёстой.

Манайулс Японтой чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулсан. Харин ийм хэлэлцээр Орос болон Хятадад байхгүй.Тэр утгаараа манайд тэд хөрөнгөө оруулаад үйлдвэрээ байгуулж, үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ Монголын нэр дээр Япон руу татваргүй чөлөөтэй оруулах боломжтой болно. Энэ нь манай худалдааны давуу тал болохоор үүнийг дагаад хөрөнгө оруулалт нэмэгдэнэ. Ингэснээр иргэдийн орлого, ажлын байр нэмэгдэх боломж бүрдэж байгаа.

-Ер нь Япон Монголын эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийн үр дүн ямар байгаа вэ?

-Япон Монголын хооронд чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулаад үр дүн гараагүй байна. Тэгэхээр Японы парламентынхантай бид хамтарсан ажлын хэсэг байгуулах саналыг миний зүгээс УИХ-ын чуулган дээр тавьсан. Уг нь Монгол Японы хооронд эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулагдаад хүчин төгөлдөр болсноос хойш тодорхой хугацаа өнгөрсөн боловч ахиц гараагүй байна. Саад тотгор нь юундаа байгааг бид олж тогтоож, бизнесүүддээ дэмжлэг үзүүлэх ёстой. Тэрнээс “Чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулчихсан шүү. Өөрсдөө бараа бүтээгдэхүүнээ гаргаарай” гээд орхивол орон зай боломжоо олж харахгүй. Өдөр тутмынхаа ажилд түүртээд бас л хэцүү байдаг байх. Тэгэхээр бизнесүүддээ туслах хэрэгтэй. Хойноос нь хөөцөлдөөд бараа бүтээгдэхүүн нь зах зээл дээр гартал төрийн зүгээс дэмжиж туслах ёстой.

Иймэрхүү гацаа, хүндрэл нь юундаа байгааг судлаад, илүү тодорхой болгочихвол гадны хөрөнгө оруулагчдын Монголыг сонирхох боломж үүсч байгаа юм. Тэгэхээр гурван улсын хамтарсан компаниуд байгуулж байх хэрэгтэй. Зөвхөн худалдааны тухай асуудал биш. Хөрөнгө оруулагчдыг, татвар төлөгчдийг Монголд нэмэгдүүлэх тухай асуудал энд яригдана.

-БНХАУ-ын “Нэг бүс-нэг зам” санаачилга манай улсад ямар өгөөж өгөх вэ. Мөн гурван улсын эдийн засгийн коридорын асуудал яригдаж байгаа…

-Урьд нь дандаа хоёр талын харилцаа зонхилж байсан. Одоо төрийн өндөр дээд түвшиндээ гурван талт уулзалтууд явагдаж байна. Цаад зорилго, үр ашиг нь гурван талт худалдаа эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлээд явуулахад оршиж байгаа юм. Тэгэхээр энэ Торгоны замын хөтөлбөр, дээр нь эдийн засгийн коридорын асуудал нь манайд үйлчилгээний худалдаа буюу үйлчилгээний эдийн засгийг шинэ шатанд гаргаж ирэх боломжийг бий болгоно. Бид зохистой бодлогоо гаргаж, төслүүдийг санал болгож үүнийгээ хэрэгжүүлэх тал дээр санаачлагатай ажиллах ёстой. Тэрнээс нөгөө хоёр том гүрэн бол манайхыг тойроод явчихсан ч ажрахгүй шүү дээ. Бид л өөр рүүгээ татаж оруулж ирж, хамтарч ажиллах сонирхлыг татахын тулд санаачлагатай байх нь чухал.

Торгоны замын болон эдийн засгийн коридорын асуудал, Японтой хийсэн чөлөөт худалдааны хэлэлцээр гээд манайд ашиглах тэр боломжууд нь байгаад байна. Дээрээс нь манайх Европ руу 7200 нэр төрлийн бараа бүтээгдэхүүн гаргана гээд хэлэлцээр байгуулсан боловч үр дүн байдаггүй. Манай үйлдвэрлэгчдийн технологи, бараа бүтээгдэхүүнийх нь чанар Европын стандартад хүрэхгүй байгаа тохиолдолд хоёр хөрштэйгээ хамтарвал гарц нээлттэй. Хятад улс Европ руу манайхаас хүнд нөхцөлтэйгээр асар их бараа бүтээгдэхүүн экспортолж байгаа. Тэгвэл тэд манайхаас европ руу бараа бүтээгдэхүүнээ гаргавал тавигдах нөхцөл нь хөнгөрч байгаа юм.

-Ингэхэд Монголын дундаж давхаргыг яаж хөгжүүлэх вэ?

-Манай дундаж давхаргын тоо нэмэгдэж, хэмжээндээ хүрэхгүй байна. Ер нь бол төр засгийнхаа түвшинд томрох хэнээтэй болчихоод байгаа юм. Том аж ахуйн нэгжүүд, хэдэн их наядаар нь ярьдаг. Гэтэл эдийн засгийн гол ноён нуруу бол жижиг, дунд үйлдвэрүүдэд тулгуурлаж байдаг. Тэд гол ажлын байрыг бий болгодог. Том аж ахуйн нэгжүүдэд үйлчилгээ, бүтээгдэхүүн нийлүүлж байдаг гэрээлэгчид нь жижиг, дунд үйлдвэрүүд. Японы томоохон үйлдвэрүүдийн хамгийн гол ажлыг жижиг, дунд үйлдвэрүүд захиалгаар хийж өгдөг. Том компаниуд нь тэднийгээ чирээд хөгжүүлээд явдаг. Тэгэхээр бид том компанидаа анхаарах биш юм. Томууд бол өөрөө өөрийгөө анхаараад том хөрөнгө оруулагчид нь аваад явчихна. Тэгэхээр төр засаг жижиг, дунд үйлдвэрүүддээ анхаарах ёстой. Ойрын гурван жилдээ 21 мянган шинэ ажлын байр бий болгоно гэж манай намын мөрийн хөтөлбөрт тусгасан байгаа. Ажилтай орлоготой иргэд гэдэг маань дундаж давхарга. Зөвхөн бизнес биш юм.

-Өнөөдөр том компаниуд бүх салбар руу дайрч ороод, шинэ бизнесийнхэнд боломж олгохгүй байгаа юм биш үү?

-Тийм учраас Шударга өрсөлдөөний хууль эдийн засгийн зохицуулалтын амин судас нь юм. Тэгэхээр манайд шударга өрсөлдөөн ярихад хааяа хэцүү. Иймд шинэ 90-ээд оны бодлого явуулах ёстой. 1990-ээд онд Монгол Улс зах зээлийн эдийн засагт суурилсан, хувийн салбар давамгайлсан эдийн засагтай орон болж чадсан. Гэтэл одоо бид буцаад үр ашиг хамгийн багатай төрийн компаниудыг бий болгож байна. Хулгай үүрлэсэн, дарга нар нь хамгийн том цалин авдаг. Ийм байхад яаж жижиг компаниуд төрийн эрх мэдэлтэй компаниудтай өрсөлдөх билээ дээ. Тэр чигээрээ эрсдэлтэй. Уг нь тэр томууд нь өрсөлдөөний шинэ шатанд дээшээ татдаг байсан бол өөр хэрэг. Даанч тэд доошоо татаад байна.

-Тэгэхээр Өрсөлдөөний тухай хуулиар энэ бүхнийг зохицуулах ёстой юу?

-Аливаа улсын харагдахгүй хэрнээ хөгжил дэвшил рүү татаж байдаг зүйл бол шударга өрсөлдөөн. Тэрийг л чухал анхаарч үзэх ёстой. Манайхан тэр болгон Дэлхийн худалдааны байгууллагыг ярьдаггүй. ОУВС-г ярихаараа муулах талдаа байдаг. Эдгээр байгууллага бол дэлхийн түвшиндээ санхүү, хөгжил, худалдааны битүү тойргийг бий болгож байгаа юм. Дэлхийн II дайн дууссаны дараа дахиад ийм айхавтар мөргөлдөөн гаргахгүйн тулд улс орнууд жигд хөгжөөд өсөөд явж байх ёстой гэдэг ойлголтоор энэ Дэлхийн банк, Дэлхийн худалдааны байгууллага, ОУВС гэсэн гурван байгууллагыг үүсгэн байгуулсан. Дэлхийн банк бол хөгжлийн бодлогыг боловсруулж өгдөг. Хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд мөнгө хэрэгтэй. Эдийн засгийн ялангуяа санхүүгийн тогтвортой байдал чухал. Тэрийг нь гишүүн орнууддаа хангаж өгөх зорилготой байгууллага нь ОУВС юм. Санхүүгээр дэмжээд, үйлдвэрлэл хөгжөөд ирэхээр тэр бараа бүтээгдэхүүн зөвхөн өөрийнхөө улсад борлогдохгүй гадагшаа гардаг байх ёстой. Тэрийг нь Дэлхийн худалдааны байгууллага зохицуулж өгч байгаа юм. Үүний цаад гол үзэл санаа нь чөлөөт шударга өрсөлдөөнийг дэлхийн түвшинд байгуулах юм.

Мэдээж төсөл хэрэгжүүлж байгаа улс орон болгонд амжилттай байхгүй. Орон бүр өөр улс төр, эдийн засаг, түүх соёлын нөхцөлд байна. Манайд ОУВС-гийн хөтөлбөрүүд урьд нь амжилттай хэрэгжээд бид хямралаас гарч байсан. Хямралаас гарангуут ОУВС гараад л явчихдаг. Тэрнээс бидэнд мөнгө өгсөн, тэрийг санаарай гэдэг асуудал хөнддөггүй. Цаашид эдийн засгаа хөгжүүлээд аль болох тэнд очихгүй байхын төлөө явах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, эмнэлэг шиг юм байгаа. Гоё мундаг технологитой эмнэлэгтэй байхыг ямар ч орон хүснэ. Гэхдээ тэр эмнэлэгт дандаа очоод байхыг хүсээд байх юм биш. Тиймээс тэр эмнэлэгт хүн очихгүйн төлөө өөрийгөө эрүүл байлгах гэж явдагтай адил ОУВС-тай бид тэгж л харьцах ёстой.

-Саяхан Шанхайн хамтын ажиллагааны байгууллагын 17 дугаар их хурал Астана хотод боллоо. Монгол Улс тус хуралд ажиглагчийн статустай оролцдог. Тэгвэл энэ байр сууриа ахиулж, ШХАБ-д нэгдэх нь ямар ач холбогдолтой вэ. Дипломатч хүний хувьд таны байр суурийг сонирхмоор байна?

-Монгол Улс эхний шатанд ажиглагчаар ШХАБ-д ажиглагчийнхаа институцийг илүү боловсронгуй болгох тал дээр анхаарч ажиллая гэдэг байр суурьтай байгаа. Гол нь энэ байгууллага хилийн бүс нутгуудад терроризмын аюулыг багасгах, түүнтэй тэмцэх зорилгын асуудал. Бидний хувьд хоёр хөрштэйгөө ямар нэгэн байдлаар хилийн маргаангүй. Бодит терроризмын аюул шууд нүүрлэж байгаа зүйлгүй. Тийм болохоор олон нийтийн үзэл бодол өөрөө дараагийн шатны хамтын ажиллагаандаа орох уу үгүй юу гэдэг тал дээр бүрэн гүйцэд нэг талдаа гараагүй байна л даа.

Манай улсын хувьд ШХАБ-д гишүүнээр элссэнээр ач холбогдол нь ямар байх вэ гэдгийг бодитой судалгаан дээр гаргаж ирэх ёстой. Орвол ийм давуу талтай, орохгүй бол ийм давуу талтай гэдгийг мэргэжлийн түвшинд жигнэж үзэж байж шийдвэр гаргана шүү дээ.

Хүмүүнлэгийн их сургуулийн Олон улсын харилцаа, нийгэм судлалын сургуулийн захирал доктор, профессор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

---

-ОУВС гэдэг энэ байгууллага анх үүсэн байгуулагдсан зорилгын талаар хоёулаа ярилцлагаа эхэлвэл ямар вэ?

-Алтан баталгаатай цаасан мөнгөн дэвсгэрт гүйлгээнд байсан үе дэлхийн I дайн эхэлсэнээр буюу 1914 онд төгсгөл болсон. Тэр цагаас алтан баталгаагүй мөнгөн дэвсгэрт гүйлгээнд их хэмжээгээр зонхилох болсноор дэлхийн эдийн засагт гүн хямрал гаргах шинж тэмдэг мэдрэгдэж эхэлсэн түүхтэй л дээ. Үндэстнүүдийн Холбооны ивээл дор зохиогдсон 1920 оны Хаагын бага хурал, 1922 оны Генуягийн бага хурал алтан баталгаатай мөнгөн дэвсгэртээ рүүгээ эргэж орох хүчин чармайлтыг гаргасан боловч амжилт олж чадаагүй. Ингээд 1920-иод оны сүүлчээс колони эзэмшигч орнуудын хооронд эдийн засгийн протекционист бодлого газар авч, дэлхий II дайн улс орнуудын эдийн засгийг бүхэлд нь сүйрүүлсэн. Ингээд 1944 оны долдугаар сарын 1-22-ны хооронд АНУ-ын санаачилгаар Нью-Хэмшир мужид дэлхийн 44 орны 700 гаруй төлөөлөгчид хуран чуулж, дайны дараах олон улсын валют, санхүү, зээл, худалдаа-эдийн засгийн шинэ дэг журам тогтоох асуудлыг иж бүрэн хэлэлцэж үндсэнд нь шийдвэрлэсэн юм. Энэхүү түүхт бага хурлын дүнд АНУ-ын төслөөр ОУВС, Шинэчлэл, хөгжлийн олон улсын банк буюу Дэлхийн банк, Олон улсын худалдааны байгууллага хэмээх ГАТТ-ын үндэс суурь тавигдсан нь түүхэн амжилт болсон. Үүнийг олон улсын эдийн засгийн харилцаанд “Bretton Woods System буюу Institution” гэж нэрлэдэг. ОУВС-гийн Дүрмийг баталсан хэлэлцээрт 39 орон гарын үсэг зурж, хэлэлцээр 1945 оны арванхоёрдугаар сард хүчин төгөлдөр болсон л доо. ОУВС, Шинэчлэл хөгжлийн олон улсын банк 1947 оны гуравдугаар сарын 1-нээс НҮБ-ын төрөлжсөн статустайгаар үйл ажиллагаагаа Вашингтон хотноо явуулж эхэлсэн. Дэлхийн II дайны төгсгөлд АНУ дэлхийн алтны нөөцийн бараг 80 хувийг эзэмших болж, 1934 онд Конгрессоор батлагдсан Алтны тухай хуульд нэг унци алтыг 35 ам.доллар байхаар заасныг ОУВС-гийн дүрэмд зүйлчлэн оруулсан. Ингэснээр дэлхийн II дайны дараа ам.доллар олон улсын төлбөр, тооцооны гол, үндсэн валют болсон байна. Энэ нь АНУ-ын эдийн засгийн дипломат ажиллагааны шууд үр дүн байсан. Өнөөгийн глобаль валют, санхүү, зээлийн шинэ дэг журмын үндэс суурь нь “Bret­ton Woods”-ын институци юм.

-Өнөөгийн Өрнөдийн эдийн засгийн хөгжилд ОУВС-гийн тусламж маш чухал байсан гэдэг юм билээ?

-АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жорж Маршалл 1947 оны зургадугаар сард Харвардын их сургуулийн төгсөлтийн ёслол дээр Европыг сэргээн босгоход зориулсан нүсэр хөтөлбөрөө зарласан. 1948-1952 оны хооронд Өрнөд Европын 17 оронд хэрэгжсэн 13 тэрбум ам. долларын өртөг бүхий (2016 оны үнэлгээгээр 300 тэрбум ам.доллар юм) Маршаллын төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх эрхзүй, зохион байгуулалтын механизмыг 1948 онд Европын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага нэртэйгээр үүсгэн байгуулжээ. Төлөвлөгөө хэрэгжиж, Өрнөд Европын орнуудын эдийн засаг сэргэн бэхжих явцад тэрхүү байгууллагыг өөрчлөн 1960 онд Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага буюу ОЕСD болгон үйл ажиллагааны зорилго, агуулга, хүрээг нь өргөтгөсөн юм. Европыг сэргээн шинэчлэх энэхүү нүсэр төлөвлөгөөний зорилго, мөн чанар нь хүний эрх, эрх чөлөө, ардчиллын үнэт зүйлс, зах зээлийн эдийн засаг бүхий өөрийн найдвартай холбоотныг Өрнөд Европт буй болгох нь ирээдүйн АНУ-ын үндэсний аюулгүй байдал, эрхэм дээд эрх ашигт бүрнээ нийцэх учиртай байсанд оршино. Энэ нь АНУ-ын эдийн засгийн дипломат бодлогын гайхамшигт ялалт байсан гэж үзэж болно. Дурдсан төлөвлөгөөнд ЗХУ, түүний холбоотнуудыг хамруулах зорилготой 1948 оны Парисын бага хурал зохион байгуулагдсан ч ЗХУ, түүний шинэ холбоотнууд үүнийг Европыг капитализмжуулах хөтөлбөр хэмээн үзэж, түүнд оролцохоос татгалзсан. Үүгээр зогсохгүй 1949 оны нэгдүгээр сард түүний эсрэг ЭЗХТЗ-ийг байгуулсан түүхтэй. Тусламжийн энэхүү мега хөтөлбөр “Bretton Woods”-ын институциүдээр дамжин хэрэгжсэн. 1952 он гэхэд Өрнөд Европын эдийн засаг дэлхийн II дайны өмнөх түвшинд хүрч, 17 орны үндэсний мөнгөн дэвсгэрт ам.доллартай чөлөөтэй хөрвөх ханшинд шилжиж, дурдсан орнуудын төлбөрийн тэнцэл огцом сайжирсан. Японы хөгжилд ч чухал нөлөө үзүүлсэн юм.

ОУВС 1952 оноос эхлэн гишүүн орнуудын төлбөрийн тэнцлийн хэвийн бус байдлыг арилгах зорилгоор “Богино хугацааны хөтөлбөр” буюу Stand-by-ийг хэрэгжүүлж эхэлсэн.

-Азийн бар орнуудыг бий болгоход тус сангийн үүрэг оролцоо ямар байсан бэ?

-Мэдээж Азийн шинээр аж үйлдвэржсэн буюу Азийн бар хэмээн хэмээн нэрлэгдэх болсон орнуудын эдийн засгийн хөгжилд ОУВС маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. 1960-аад оноос хойших 30 жилд буй болгосон энэ загвар нь эдийн засгийн ардчиллыг хөгжүүлэх үндсэн дээр улс төрийн ардчиллыг хөгжүүлж ирсэн шүү дээ. Азийн шинээр аж үйлдвэржсэн Өмнөд Солонгос, Сингапур, Тайвань, Хонконг зэрэг орнууд зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоог төрийн хүчтэй зохицуулалттай хослуулж, экспортын чиг баримжаатай үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж ирсэн. Үнэхээр ч сайхь орнууд олон жил колончлолд байж, дэлхийн II дайны дараа дундад зууны эдийн засгийн харилцаа гүн суурьтай байсан нь Өрнөдийн орнуудын ардчиллыг тэр чигээр нь хуулбарлан авах боломж, нөхцлийг бүрдүүлээгүй юм. 1950-иад оны сүүлээр Өмнөд Солонгос, Тайвань, Сингапур сонгодог либерализмын загварыг туршсан боловч тэр нь хөгжлийг түргэтгэх гол хүчин зүйл биш гэдэг нь удалгүй харагдсан байна.

Хэдийгээр цэргийн болон авторитар дэглэм эдийн засагт хүчтэй оролцож байсан боловч зах зээлийн бодит хуулиудыг үр ашигтай хэрэглэж, нээлттэй бодлого явуулж чадвал эдийн засгийн зохих өндөрлөгт хүрч болохыг энэ туршлага харуулсан. Хятад, Вьетнам ч коммунист намын удирдлагын дор зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжиж энэ нь ч үр дүнгээ өгсөн. Чилийн хөгжлийн туршлага ч аанай л нэгэн адил. Нээлттэй эдийн засаг, экспортын чиглэлтэй бүтэц, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт, олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын зээл, тусламж чухал хүчин зүйл болсон гэдэг нь өнөөдөр ойлгомжтой.

1997 оны дөрөвдүгээр сард ОУВС-гаас гаргасан “Дэлхий эдийн засгийн байдал төлөв” илтгэлд улс орнуудын хөгжлийн ангиллыг шинэчилж тэргүүлэх эдийн засагтай орнуудын тоонд Сингапур, Өмнөд Солонгос, Тайвань, Хонгконг болон Израилийг оруулсан.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрүүдийг Монгол Улс хэдэнтээ авч байсан. Үр дүнгийнх нь талаах судлаачид янз бүрээр тайлбарладаг. Харин та тус сангийн хөтөлбөрүүдийн хэрэгжилтийнх нь талаар ямар бодолтой байдаг вэ?

-ОУВС Монголд хэзээ ч гай тарьж байгаагүйгээр барахгүй хөтөлбөрүүд нь амжилтай хэрэгжсэн гэдгийг юуны өмнө тэмдэглэмээр байна. Монгол Улс ОУВС, Дэлхийн банкны хэлэлцээрт 1991 оны хоёрдугаар сард нэгдсэн. Үүнээс хойш 27 жил өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд нэгдүгээрт, “Стэнд бай” хөтөлбөрийн хэлэлцээрийг Монгол Улс анх зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн хүнд жилд төлбөрийн тэнцлийг дэмжих зорилгоор 1991 оны аравдугаар сард байгуулсан. Уг хөтөлбөрийн дагуу 13.75 сая зээлжих тусгай эрх буюу 20 сая ам.доллар, 6.5 хувийн хүүтэй зээлийг 1991-1992 онуудад авч ашигласан. Буцаах төлбөрийг 1997 онд бүрэн төлж барагдуулсан байдаг. Хоёрдугаарт, “Бүтцийн өөрчлөлтийг эрчимжүүлэх хөтөлбөр-1” буюу төлбөрийн тэнцлийг дэмжих зорилгоор 1993 оны зургадугаар сарын 25-нд байгуулсан. Хөтөлбөрийн дагуу 59.0 сая ам.доллар, 0.5 хувийн хүүтэй зээл амласан. Үүнээс 1993-1996 онд нийтдээ 44.8 сая ам.доллар авч ашигласан байна. Зээлийг 2006 онд эргэн төлж барагдуулсан байдаг. Гуравдугаарт, “Бүтцийн өөрчлөлтийг эрчимжүүлэх хөтөлбөр-2”-ыг макро эдийн засгийг тогтворжуулах, бүтцийн өөрчлөлтийг эрчимжүүлэх зорилгоор 1997 оны долдугаар сараас хэрэгжүүлж эхэлсэн удаатай. Хөтөлбөрийн дагуу 48.0 сая ам.доллартой тэнцэх хэмжээний, 0.5 хувийн хүүтэй зээл амласнаас 1997-2000 онуудад нийтдээ 23.7 ам.доллар авч ашиглажээ. Зээлийн үндсэн өрийн төлбөрийг 2003 оны хоёрдугаар сараас 2010 оны нэгдүгээр сарын хооронд барагдуулсан. Дөрөв дэх удаа ОУВС “Ядуурлыг бууруулах, өсөлтийг хангах хөтөлбөр”-т 2001 оны есдүгээр сард гурван жилийн хугацаанд Монгол Улсад хэрэгжүүлэхээр шинээр баталсан байдаг. 1999 оны есдүгээр сард шинээр буй болгосон энэхүү хөтөлбөрийн хүрээнд нийтдээ 36.9 сая ам. доллартай тэнцэх зээлийг авч ашиглажээ.

1990 оны долдугаар сард АНУ-ын Хьюстон хотноо болсон Долоогийн бүлэг, Европын эдийн засгийн хамтын нийгэмлэг(Европын холбоо)-ийн жил тутмын дээд уулзалтаас гаргасан улс төрийн тунхаглалд манай улсад өрнөсөн ардчилсан үйл явцыг тууштай дэмжих тухай заалт анх удаа тодорхой тусгагдсан юм. 1991 оны долдугаар сард Лондонд болсон Долоогийн бүлэг, Европын эдийн засгийн хамтын нийгэмлэгийн дээд уулзалтын баримт бичигт Монгол Улсад олон улсын тусламж үзүүлэх талаар заалт орсон. Уулзалтад Их Британийн Ерөнхий сайд Жон Межорын урилгаар ЗХУ-ын Ерөнхийлөгч М.С.Горбачёв анх удаа оролцсоноор 7+1 хэмээх бүтэц бий болсон түүхтэй. Энэ зөвлөгөөний шийдвэрийг үндэслэн Японы Засгийн газрын санаачилгаар ОУВС, Дэлхийн банктай хамтран Монголд хандивлагч орнуудын анхдугаар чуулга уулзалтыг 1991 оны есдүгээр сард Токиод зохион байгуулж байсан юм.

2003 онд Токиод болсон уулзалтаар шилжилтийн үе дууссаныг албан ёсоор зарлаж хандивлагчдын бүлэг татан буугдсан. Нийт 12 жилийн хугацаанд Монгол Улс хөгжлийн зээл 1.1 тэрбум ам.доллар, буцалтгүй тусламж 1.3 тэрбум ам.доллар авч ашигласан нь Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжилд ямар чухал үүрэг гүйцэтгэснийг нотлох шаардлагагүй.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрүүд ямар орнуудад амжилт олоогүй вэ?

-Зүүн төвийн социалист үзэлт Латин Америк, зах зээлийн эдийн засгийн харилцаа нэн сул, ардчилсан засаглалгүй улс төрийн дэглэмтэй Африкийн орнуудад амжилт олоогүй. Хүйтэн дайны үед Румын, Польш улсад хэрэгжүүлсэн ОУВС-гийн хөтөлбөрүүд амжилт олоогүйгээр барахгүй асар их өрөнд орсон байдаг. Учир шалтгаан нь маш тодорхой, социалист өмч ноёрхсон, төлөвлөгөөт эдийн засгийн систем, ОУВС-гийн систем хоёр хоорондоо хэзээ ч авцалдахгүй байсан явдалд оршино. Гэтэл булангийн орнууд болох АНЭУ, Катар, Кувейт, Бахрейн өнөөдөр ямар болчихоод байгааг бид цөм мэднэ. Европын холбоонд гишүүнээр элссэн Төв, Зүүн Европын пост-коммунист орнуудын эдийн засагт ОУВС маш чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Мэдээж ОУВС-гийн хөтөлбөрүүд шулуун дардан замаар хэрэгжиж байгаагүй. Эдийн засаг өөрөө нарийн, баялаг бөгөөд адармаатай.

-Засгийн газартай байгуулсан хөтөлбөрийг ОУВС маргааш батлах юм билээ. Ер нь энэ хөтөлбөр манайд хэр ирээдүйтэй харагдаж байна вэ?

-Эхлээд нэг зүйлийг тодотгож хэлье. Өнгөрсөн жилүүдэд Чингис бонд, Самурай бонд, Хөгжлийн банкны зээл эерэг нөлөө үзүүлж чадсангүй. Энэ бол бонд нэртэй богино хугацаат, өндөр хүүтэй арилжааны зээл байсан нь улс орны амьдралыг бүхэлд нь нэн хүнд байдалд оруулсан. Арилжааны зээл авах цаг нь болоогүй байсныг хөөсөн өсөлт харуулсан. Бид 2011 оны “гайхамшиг”-т дэндүү сагсуурч жин нэмж барилдана хэмээн сайрхаж, ам хамраа олохгүй мөнгө амлаж байлаа. Ийм үе шатыг дамжих ёстой байсан юм болов уу гэж бодох үе байсан. Одоогийн ОУВС-тай хийсэн 440 сая ам.долларын “Өргөтгөсөн сангийн хөнгөлөлт” хөтөлбөр нь Монгол Улсын хөгжилд эерэг зүйл авчирна гэдэгт итгэлтэй байна. ОУВС биднийг гуйгаагүй, бид л хандсан. Зарим нэг процедурын алдаа гарч байгаа ч ирээдүйд гарах үр ашигтай нь харьцуулахад энэ бол юу ч биш. ОУВС-тай тохиролцсон явдал нь бусад гүрнүүд, олон улсын санхүүгийн байгууллагын зээлийн замыг нээж өглөө.

Монголчууд эртнээс аливаад хүлээцтэй ханддаг ард түмэн. Хөндлөнгийн зүйлд битгий хэл өөрийнхөө юманд ч түрүүлж дуугараад байдаггүй. Жишээлбэл, нэг хар юм эхнэртэй нь нэр холбогдоод байгаа тухай гадуур шуугиад байхад хүртэл нүдээр хараагүй л бол огт тоодоггүй. Тэр байтугай өнөөх дуулианы эзэн гэрт нь ирээд ойр зуурынх нь ажилд туслаад байхад нөхөр “Манай энэ мөн ч ажилсаг хүн дээ” гэж эхнэртээ магтаад байх нь тэр. Харин шөнө унтахад ажилсаг эр эхнэрийнх нь урдуур ор засах юм бол нөхөр сая цаад учрыг мэддэг. Олны яриа ортой байсныг ойлгосон нөхөр тэдэнд хандаж нэг л үг хэлдэг сэн. “Та хоёр багахан шиг элэг бариарай” гэдэг. Энэ бол зүгээр л хэлээд өнгөрдөг үг биш юм. Цаанаа ямар айхавтар давхар утга агуулдгийг бүгд мэднэ. Ийм үг сонссон эхнэр нь ч тэр, цаад хар юм нь ч тэр шууд ойлгодог.

Хүмүүс багахан шиг элэг бариарай гэж тэр бүр амнаасаа цухуйлгаад байдаггүй. Ер нь аливаа асуудал болохоо байж, хэрээс хэтэрсэн үед энэ үг хэн нэгэн рүү чиглэдэг гэдгийг Монголын тал нутагт амьдарч байгаа ард түмэн бүгд мэддэг. Тэгвэл энэ үгийг МАН болон гишүүн Д.Дамба-Очир та хоёрт ард түмний өмнөөс хэлье. Та нар ард түмнийг багахан шиг элэг бариарай.

Парламентад 65-ын бүдүүн бүлэгтэй МАН, түүний гишүүн Д.Дамба-Очир хоёр ард түмний итгэлийг авч төрд гарч ирчихээд арай дэндүү ичгүүр, сонжуургүй авир гаргаж байгаа юм биш үү. Д.Дамба-Очир гишүүн таныг байнгын хорооны хуралдаан дээр согтуу сууж, хөл нь дэлхийгээ олохгүй, хэл нь тагнайгаа олохгүй таль таль хийж, шүлсээ үсчүүлэн мэдэмхийрч байгааг түмэн харлаа. Энэ бол нам нь ард түмнийг, Д.Дамба-Очир гишүүн өөрөө сонгогчдоо доромжилсон хэрэг мөн. Тиймээс МАН ард түмнээс уучлал гуйж Д.Дамба-Очирыгоо эргүүлэн татах хэрэгтэй байна. Үүнээс өмнө Б.Ундармаа гэх эмэгтэй гишүүн бас суудлаа олохгүй согтуу тэмтэрч явахыг ард түмэн харсан. Ер нь МАН 65-уулаа УИХ-д гарсандаа эрдэж төрийг төр биш, улсыг улс биш болгон тоглох нь хэрээс хэтрээд байна.

Багахан шиг элэг бариарай гэдэг үгийг 1996-2000 онд ард түмэн Ардчилсан намд хэлж, парламент дахь 50 суудлыг нь нэг болгож байсан юм шүү. Дараа нь 2012-2016 онд бас л ингэж хэлсэн. Үр дүн нь өнөөдрийн УИХ-ын бүтэц. Энэ бол ийм л урхагтай үг. Харин одоо үүнийг ард түмэн МАН-д зориулан хэлж байна. Тиймээс та нарт Д.Дамба-Очирыгоо буцааж татан хийсэн гэм нүглээ наминчилж, итгэл даах тулхтай улс төрийн нам гэдгээ харуулах хэрэгтэй болжээ.

Өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгчөөр Ардчилсан намаас нэр дэвшигч Мүн Жэ Ин сонгогдсон билээ. Түүнийг ямар бодлого баримтлах талаар ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн Солонгос судлалын секторын эрхлэгч И.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Мүн Жэ ин ерөнхий-лөгчөөр сонгогдсон даруйдаа ажлаа эхлүүллээ. Тэрбээр Хөх ордонд суухгүй гэдгээ мэдэгдсэн. Өмнөх ерөнхийлөгч нарт ийм уламжлал байв уу?

-Энэ удаагийн ерөнхийлөгчийн сонгуульд АНаас нэр дэвшигч Мүн Жэ Ин бусад өрсөлдөгчдөөсөө илт давуу 41.1 хувь буюу 13 сая хүний саналаар ялалт байгуулсан. Сонгогчдынх нь дийлэнх 20-40 насныхан байгаа юм. Урьд нь ерөнхийлөгчийн сонгууль арванхоёрдугаар сард явагддаг байв. Харин төрийн тэргүүн нь хоёрдугаар сарын 25нд ажлаа хүлээж авдаг. Энэ хоёр сарын хугацаанд шинээр сонгогдсон Ерөнхийлөгч үүрэг гүйцэтгэгчээр ажиллаж, өмнөх Засгийн газрынхаа ажлыг үргэлжлүүлж, өөрийнхөө багийг бүрдүүлдэг л дээ. Харин энэ удаагийн ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухайд тийм цаг байхгүй учраас тавдугаар сарын 9нд сонгуулиа явуулаад шууд маргааш нь ажлаа эхлүүлсэн. Мүн Жэ Иний хувьд Хөх ордонд суухгүй гэдгээ мэдэгдлээ. Урьд нь Пак Гын Хэ ерөнхийлөгч Хөх ордонд бүгсэн, ард түмнээс хол байсан. Тэрбээр хэдхэн удаа гарч ирж хэвлэлийн бага хурал хийж байсныг эс тооцвол Хөх ордондоо амарч байсан гэх шүүмжлэлийг хүртсэн. Иймд мань хүн тэр шүүмжлэлийг эвдэхийн тулд УИХ, Засгийн газар гээд улс төрийн байгууллагуудын төв болсон газарт шинэ оффис байгуулаад ажлаа явуулахаар болсон. Тэндээ ард түмэнтэйгээ ойрхон байх үүднээс ийм шинэчлэлийг хийж байгаа юм.

-Тэрбээр байлдааны бэлэн байдлыг хангана гэж мэдэгдсэн байна лээ. Хойд Солонгос, Америк, Хятадтай ямар бодлого баримтлах бол?

-Мүн Жэ Ин ерөнхийлөгч болохоосоо өмнө THAAD системийн эсрэг байр суурьтай байсан хүн. Гэхдээ ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгаанаас нь харахад “Америк, Солонгосын харилцааг өндөр түвшинд аваачна, улам гүнзгийрүүлнэ” гэсэн амлалтыг өгч байсан. Энэ амлалтаас нь харахад өмнө илэрхийлж байсан THAAD-ийг эсэргүүцсэн байр суурин дээрээ байвал харин ч Америк, Солонгосын харилцаа таарамжгүй болно. Умард Солонгос мэдээж пуужин эсэргүүцэх системийг хүлээн зөвшөөрөгүй байгаа. Хэрэв хойдууд зургаа дахь цөмийн туршилтаа явуулбол THAAD систем зайлшгүй байх ёстой гэж Мүн Жэ Ин мэдэгдсэн байгаа. Энэ систем нь Хятадын газар нутгийн ихэнхийг нь хяналтдаа авах юм. Үүнийг эсэргүүцэж Хятад өөрийн нутаг дэвсгэр дээр үйл ажиллагаа явуулж буй Солонгосын “Лотте” корпорацийн 99 салбарын 74-ийг нь галын аюулгүй байдал хангаагүй гэдэг шалтгаанаар хаасан. Үүнээс болж Солонгосын тал 300 тэрбум орчим воны алдагдал хүлээгээд байгаа юм. Мөн Солонгос руу явах хятад жуулчдын урсгалыг нь хаалаа. Чежү арал бараг хүнгүй болчихсон байна. Онгоцны авиа компаниуд алдагдалд ороод байгаа.

-Үүнд Солонгос яагаад хариу арга хэмжээ авахгүй байна вэ?

-Өмнөд Солонгос гадаад худалдааны хамгийн их буюу 25 хувийг Хятадтай хийж байна. Хэрэв Хятад үүнийг зогсоовол бүр ч их алдагдалд орно. Тэгэхээр аясыг нь харж байна. Солонгос АНУ-тай болохоор 16 хувийн экспорт хийж байгаа. Америктай чөлөөт худалдааны хэлэлцээрээр жилдээ 27 тэрбум орчим ам.долларын ашиг олдог. Өмнөд Солонгос энэ хоёр орноос хоёулангаас нь ашиг хүртэж байгаа. Тэр утгаар хариу арга хэмжээ аваад байх сонирхолгүй байх шиг. THAAD системтэй холбоотойгоор алдагдлыг тооцож үзэхэд Солонгосын ДНБ-ий таван хувийг эзэлж байгаа юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, найман тэрбум орчим ам.долларын алдагдал хүлээж байна гэсэн үг.

-Шинэ ерөнхийлөгч энэ тал дээр яаж ажиллах юм бэ?

-Ямартай ч Мүн Жэ Ин Хятад, Америктай хэлэлцээр хийнэ гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Д.Трамп болохоор NAFTA-тай чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг дахин байгуулна гэж мэдэгдсэн. Үүний дараа Солонгостой чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг эргэж харна гэсэн. Хэрэв ингэх юм бол чөлөөт худалдааны шинэ хэлэлцээр 2021 он гэхэд сэргэх боломжтой. Солонгосын хувьд ашиг нь хумигдахаас гадна том алдагдал хүлээх гээд байгаа юм. Энэ хүртэл Солонгос нь 17 тэрбум орчим ам.долларын алдагдал хүлээж, 150 мянган ажлын байр байхгүй болно гэсэн судалгааг эрдэмтэд гаргаад байна л даа. Тэгвэл Мүн Жэ Ин ерөнхийлөгч мөрийн хөтөлбөрийнхөө тэргүүнд 810 мянган ажлын байрыг шинээр нэмэгдүүлнэ гэж тусгаад байсан. Үүнийхээ 500 мянгыг хувийн хэвшлээс, үлдсэнийг нь төрийн албанд бүрдүүлнэ гэсэн. Америктай хийх чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг зогсоосноор Солонгосын талын хүлээх алдагдал тус улсын нийгэмд том нөлөө үзүүлэхүйц ноцтой зүйл.

-Мүн Жэ Ин улс орноо амаргүй үед нь хүлээж авч байх шиг байна. Түүнийг Солонгосыг яаж удирдана гэж судлаачийн хувьд харж байна вэ?

-Солонгосын өсөлттэй байсан үйлдвэрүүд нь унаад, том гэрээнүүд цуцлагдаж эхлээд байна. Тухайлбал, Арабын орнуудтай том гэрээтэй усан онгоц, машин нийлүүлдэг байсан нь хумигдаад ирэхээр тэр том үйлдвэрүүдийг дагасан жижиг үйлдвэрүүд хаалгаа барих маягтай боллоо. Тэр хэмжээгээрээ ажлын байр байхгүй болж, эдийн засаг нь доошоо болох хандлагатай байна. Энэ мэт том хүндрэл, сорилтууд тулгарч байна. Дээрээс нь хуучин ерөнхийлөгч нь авлигын хэрэгт холбогдсон. Ард түмний итгэл алдарсан байгаа. Мүн Жэ Ин улс орноо дотоод болон гадаад харилцаа нь амаргүй үед хүлээж авлаа. Тэгэхээр түүний яг ямар бодлого баримтлах нь одоогоор таашгүй байна. Яамдаа ч байгуулаагүй байна. Ямартай ч мань эр “Хүчирхэг Солонгос орныг бий болгоно” гэсэн уриатай мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулж, сонгуульд ялалт байгуулсан. Энэ хүний Засгийн газар, баг нь ямар үйл ажиллагаа явуулж, хэрхэн ажиллах нь судлаачдын анхаарлыг татаж байгаа.

-Солонгосын хойгийн асуудал нэг хэсэг шуугиан тарилаа. Тэнд байгаа гадаадын Элчин сайдын яам, консулынхан нутаг буцах гэж байгаа гэх мэдээлэл ч гарсан. Ер нь Мүн Жэ Ин ерөнхийлөгч Солонгосын хойгийн асуудалд ямар оролцоотой байх вэ?

-Солонгосын хойгийн асуудлаас болж хоёр янзын мэдээлэл гарсан л даа. Нэг хэсэг нь өнөө маргаашгүй дайн болох нь гэсэн бол нөгөө талд энэ мэдээллийг үгүйсгэж байв. Америкчууд THAAD системийг байгууллаа. Дайн боллоо гэхэд Солонгосын хойгийн асуудлын гол оролцогч нь өмнөд Солонгос гэдгийг тэд мэдэгдсэн. Улмаар “Бидний саналгүйгээр Америк, Хятад дангаараа шийдэх боломжгүй. Хэрэв дайн боллоо гэхэд манай улс хамгийн их хохирол амсана. Тиймээс бидний оролцоо чухал” гэж байр сууриа илэрхийлээд байгаа. Үүнээс болоод ч тэр үү, асуудал намжлаа. Энэ бол нэгдүгээрт, Солонгосын хойгийн асуудал. Хоёрдугаарт, бүс нутгийн асуудал. Гуравдугаарт, дэлхийн эдийн засгийн асуудал учраас үүнийг хамтдаа шийдэх нь чухал юм.

Хятад, Америк, Умард Солонгосын удирдагчийн байр суурь тодорхой. Харин Мүн Жэ Ин ерөнхийлөгчийн байр суурь тодорхой бус байна. Тэрбээр энэ том асуудлын гол зангилаа нь. Гэхдээ Мүн Жэ Ин ерөнхийлөгч “Америктай харилцаагаа сайжруулна. Умард Солонгостой ямар нэг нөхцөл тавихгүйгээр ширээний ард суухад бэлэн байна” гэдгээ мэдэгдсэн. Солонгосын үе үеийн ерөнхийлөгч хойд Солонгостай хэлэлцээ хийхдээ хатуу байр суурьтай ханддаг байсан.

-Мүн Жэ Ин ерөнхийлөгч болсноор Монгол Солонгосын харилцаа цаашид ямар байх вэ?

-Мүн Жэ Ин бол тун зөөлөн хүн. Солонгосын ерөнхийлөгч байсан Но Му Хентэй хамт хуулийн фирм ажиллуулж байсан гэдэг. Ингээд ерөнхийлөгч болоход Тамгын газрын даргаар нь ажиллаж байсан, хамгийн ойрынх нь зөвлөх байжээ. Харин одоо “Но Му Хен” сангийн тэргүүн. Тэгэхээр Но Му Хен ерөнхийлөгчийн бодлогыг үргэлжлүүлэх болов уу. Но Му Хений үед БНСУ манай улстай тун зөөлөн бодлого баримталж, сайхан харилцаатай байсан. Тэгэхээр Мүн Жэ Инийг ерөнхийлөгч байх хугацаанд манай хоёр орны харилцаа эрс харилцаа муудаад ч юм уу, тэнд байгаа иргэдэд хатуу шаардлага тавихгүй байх. Пак Гын Хэ ерөнхийлөгч байхдаа 300 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийг Монголд өгнө гэж байсан. Өмнө ямар ч ерөнхийлөгч ийм өндөр дүнтэй зээл өгч байгаагүй. Өнгөрсөн долоо хоногт хуралдсан Засгийн газар 500 сая ам.долларын зээлийг Солонгосоос 0.2 хувийн хүүтэй авах хүсэлтэй байгаагаа шийдвэрлэсэн байна лээ. Үүнийг Мүн Жэ Ин ерөнхийлөгч үргэлжлүүлж, Монгол, Солонгосын харилцааг улам гүнзгий болгох байх гэсэн хүлээлт байна. Ер нь Солонгосын үе үеийн ерөнхийлөгч монгол иргэдийг визгүй зорчуулдаг болгох талаар ярьж байсан ч үр дүнд хүрээгүй. Хэрэв Мүн Жэ Ин энэ асуудлыг шийдэж чадвал Монголын түүхэнд тодоор бичигдэж үлдэнэ. Түүнийг өмгөөлөгч байсан болохоор их зөөлөн талдаа хүн гэх юм билээ.

БНСВУ-ын дэд Ерөнхийлөгч, хатагтай Данг Тхи Нгок Тхинь манай улсад хийсэн албан ёсны айлчлалын эргэн тойрондох асуудлаар Монгол-Вьетнамын найрамдлын нийгэмлэгийн тэргүүн, доктор профессор С.Дашцэвэлтэй ярилцлаа.

---

-Вьетнамын дэд ерөнхийлөгчийн айлчлалын үр дүнг хэрхэн харж байна вэ?

-БНСВУ-ын Дэд ерөнхийлөгч, хатагтай Данг Тхи Нгок Тхиний айлчлал хэдийгээр богино хугацааных байсан ч их ажил амжууллаа. Эмэгтэй хүн болоод ч тэр үү, айхавтар ажил хэрэгч, чамбай нэгэн юм байна. Одоохондоо Монгол, Вьетнамын харилцаа даруухан байгаа. Ялангуяа эдийн засгийн харилцаа идэвхтэй биш. Манайхан Зүүн өмнөд Азийн зах зээлийг судлаагүй. Учир нь Монгол, Вьетнамын хооронд том гүрэн хөндөлдөөд байж байна. Хятадыг давж Зүүн өмнөд Азийн орнууд руу орж чадахгүй байна. Хэрэв Вьетнамын зах зээл рүү орвол бидэнд хэрэгтэй. Саяын дэд Ерөнхийлөгчийн айлчлалаар Монгол, Вьетнамын худалдаа-эдийн засгийн харилцааг яаж өргөжүүлэх асуудлаар талууд ярилцаж, тохиролцсон нь нэлээд чухал ач холбогдолтой. Яагаад гэвэл Вьетнамтай харилцана гэдэг бол Зүүн өмнөд Азийн АСЕАН хэмээх холбооны хамгийн том хаалгыг татаж, босгоор нь алхлаа гэсэн үг. Тус улс Зүүн өмнөд Азийн орнууд дотроо нэр нөлөө ихтэй орон. Сүүлийн үед түргэн хөгжиж байгаа. Эдийн засгийн өсөлт нь өндөр Хятадын дараа орж байна. Дайн үзсэн улс болохоор ард түмэн нь их хөдөлмөрч.

Бид энэ оронтой харилцаагаа хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Зүүн өмнөд Азийн арван улс АСЕАН-ы холбоонд нэгдээд худалдааны чөлөөт зах зээлд шилжчихсэн. Худалдааны чөлөөт зах зээлийг амжилттай хэрэгжүүлж байна. Европын холбооныхоос ч их хүн амтай том хамтын нийгэмлэг болчихоод байна.Тэгэхээр Вьетнамтай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлнэ гэдэг бол дээрх холбооны улсуудын 600 сая хүн амтай том зах зээл рүү хөл тавьж байна гэсэн үг. Тиймээс энэ удаагийн дэд Ерөнхийлөгчийн айлчлалын ач холбогдлыг бага үнэлж болохгүй.

-Манайхаас ямааны мах авахаар болж байна. Туршилт амжилттай болбол 200 мянган тн ямааны мах авна гэлээ. Энэ дүн өсөх боломжтой юу?

-Вьетнам бол халуун орон учраас сэрүүн чанарын мах хэрэглэдэг. Манай улсын хувьд тэдний эрэлт хэрэгцээний дагуу ямааны мах их хэмжээгээр нийлүүлэх бүрэн боломжтой нь тодорхой. Энд нэг зүйлийг хэлэхэд Вьетнам улс малын махыг Австралиас авч байгаа. Энэ хоёр улсын Засгийн газар хоорондын байгуулсан гэрээгээр махны гаалийн татварыг багасгачихсан. Дээр нь далайгаар тээвэрлээд хямд мах авдаг. Тийм учраас тэдэнтэй өрсөлдөх хэрэг гарна. Тус улс манайхаас мах авах гэхээр үнэтэй тусдаг. Тиймээс юуны түрүүнд хоёр улс гаалийн татварын асуудалдаа анхаарах хэрэгтэй. Харин саяхан махны асуудалд том тээг болж байсан хорио цээрийн асуудлыг шийдсэн.

Вьетнам руу гүн хөлдөөсөн мах экспортлоход заавал Хятадын нутаг дэвсгэр дээгүүр дамжин өнгөрөх болохоор тээврийн зардал гэх мэтийг Хятадын талтай нарийн ярилцах хэрэг гарах болов уу даа. Учир нь Хятадад махны хэрэгцээ асар их байгаа. Өөрийнхөө зах зээлд шингээх бодлого бий.

Хэрэв Вьетнам улс манайхаас ямааны махыг тогтвортой авдаг болчихвол цаашдаа АСЕАН-ы гишүүн Лаос, Камбож, Тайланд гээд бусад орнууд нь ч сонирхоод эхлэх магадлал өндөр шүү. Халуун орны хүмүүс сэрүүн чанарын мах түлхүү хэрэглэх дуртай. Тэдгээр улсууд чинь чөлөөт худалдааны бүс болчихсон учраас гаалийн татваргүй хямд мах Вьетнамаас авах боломжтой.

Сонирхуулахад, вьетнамчууд ямааны махыг арьстай нь авна гэдэг. Тэд хуйхалсан мах иддэг уламжлалтай. Тийм болохоор энэ саналаа манайд бас тавьдаг. Манайх хуйхалсан мах нийлүүлэх болбол өртөг нь өндөрсөх учраас боломжгүй юм билээ.

-Мөн манай улсад нефть нийлүүлэх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлж байгаа. Харин манай улсын аль салбарт хөрөнгө оруулах сонирхолтой байдаг вэ?

-Вьетнамын өмнөд нутгийн далайд нефтийн ордууд бий. Вьетнамчууд түүхий нефтиэ экспортолдог. Хэрэв манай улс нефть нэрдэг үйлдвэртэй болбол зөвхөн Оросоос аваад байх биш өөр гарц нээгдэж байна гэсэн үг. Тус улс бас ашигт малтмал, нефтийн эрэл хайгуулд оролцох сонирхолтой. Тэд энэ салбарт хөрөнгө оруулах боломжтой. Мөн зам гүүрийн барилга байгууламж бүтээн босгох ажилд туршлагатай улс. Вьетнамчууд сүүлийн үед давхар зам гүүрийг богино хугацаанд чанартай барьж байгуулж байгаа. Иймэрхүү ажилд оролцох сонирхол бас бий.

Манайхаас махнаас гадна, арьс шир сонирхдог. Тэдний гутал, пүүзний үйлдвэрлэлийн орлого нь газрын тосны дараагаар ордог юм. Одоо манайх арьс ширээ түүхийгээр нь гаргаж байна. Энэ салбарт вьетнамчуудтай хамтарч ажиллавал аль аль талдаа хэрэгтэй. Ер нь мах, арьс, шир, ноос, ноолуурын үнэ дэлхийн зах зээлд байнга хадгалагдаж байдаг. Ийм салбар руу хөрөнгө оруулбал хоёр талд ашигтай. Вьетнамчууд манайд мах боловсруулах үйлдвэрт хөрөнгөө оруулбал өөрсдөө мах аваад зогсохгүй гадаад зах зээлд гаргах боломж ч бүрдэнэ.

-Саяын айлчлалаар яригдсан бас нэг асуудал бол батлан хамгаалахын салбар байлаа. Тус улстай энэ салбарт яаж хамтран ажиллах вэ?

-Вьетнам бол олон жил дайнтай байсан. Тэр үед Өмнөд Вьетнамд Америк, Хойт Вьетнамд нь ЗХУ тусалсан. Тэгэхээр вьетнамчууд энэ хоёр том гүрний аль алиных нь зэвсэг, техник, арга тактик гээд олон зүйл үлдээж авсан. Батлан хамгаалах чадварын хувьд Зүүн өмнөд Азийн хамгийн чадалтай улс юм. Тиймээс тус улстай батлан хамгаалахын салбарт хамтран ажиллах өнцгийг анхаарах л асуудлын нэг гэж би хувьдаа бодож байна даа.

-Вьетнамын боловсролын чанар ямар вэ. Хоёр улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцагчдын тоог нэмэгдүүлэх тал дээр тохиролцоонд хүрлээ шүү дээ?

-Манайхан тус улсыг соёл, боловсролын хувьд тааруу, их хоцрогдсон гэсэн ойлголттой байдаг л даа. Вьетнам хүнийг гадна талаас нь хараад дүгнэх аргагүй. Харин дотоод ертөнц рүү нь өнгийвөл их мэдлэг соёлтой улс. Жишээлбэл, энгийн хар бор ажлын хүн гэхэд л улс орныхоо үүх түүхийн маш нарийн зүйлийг гайхалтай сайн мэддэг. Аль XIII зууны Вьетнамтай харилцаж байсан Хубилай хааны үеийн түүхийг гэхэд гайхмаар нарийн юм ярьж байх жишээтэй.

-Манай улсад ажилладаг авто засварын газруудын дийлэнх нь вьетнамчууд байдаг. Энэ удаагийн айлчлалаар хөдөлмөрийн гэрээний санамж бичиг байгуулсан нь тэдний асуудалд төр анхаарлаа хандуулна гэсэн үг үү?

-Хоёр улсын хооронд ажиллах хүчний хөдөлмөрийн гэрээ гэж байгаагүй. Монголд мэргэжилтэй, мэргэжилгүй янз бүрийн вьетнам хүн амьдарч байна. Албан ёсоор ажиллуулахад улсаас эрүүл мэндэд нь анхаарч, нийгмийн даатгалд хамруулах зэрэг хариуцлага байх ёстой. Харин вьетнам авто засварын газруудын тухайд хөдөөгийн ажилгүй шахам хүмүүс голдуу байдаг. Зарим нь Вьетнамдаа энэ чиглэлээр ажиллаж байсан туршлагатай хүмүүс байна. Тэд Монголд ирээд авто засварын газар байгуулж, бие биеэ сургаж, амьдралыг нь сайжруулах маягаар дэмждэг. Тэд манай улсыг гадаадаас хуучин машин авдаг, засч унадаг зэргийг сүрхий анзаарч харсан байгаа юм. Тэгээд олон засварын газар байгуулсан.

-Манай Засгийн газрын тэргүүн Вьетнамын дэд Ерөнхийлөгчтэй хийсэн хэлэлцээний дараа Гадаад хэргийн сайд Ц.Мөнх-Оргил “Тус улсаас бэлэн бүтээгдэхүүн түүн дотроо радио электрон, далайн гаралтай хүнсний бүтээгдэхүүн импортлох бололцоотой” гэж байсан. Өөр юу, юу авч болох вэ?

-Ер нь энэ улс халуун дулаан бүсийн орон учраас манайд байдаггүй зүйл их бий. Жишээлбэл, кофе тэндээс авбал хамгийн ойрхон зах зээл. Тус улс экспортоор Бразилийн дараа ордог. Мөн чихэр, жимс, цагаан будаа авч болж байна. Зүүн өмнөд Азидаа перцээрээ хамгийн алдартай орон. Эд барааны хувьд жинхэнэ хүр хорхойн мяндсан торго байдаг. Мөн бэлэн хувцас нь чанартай бас хямд.

“Өдрийн сонин”-ы №093(5660) дугаараас авч нийтлэв

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Д.Цогтбаатартай ярилцлаа.

-Манай улс ОУВС-гийн өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр боллоо. Үүнтэй холбогдуулан танай намыг амлалтаасаа ухарсан шийдвэр гаргалаа гэж шүүмжлэх иргэд ч байна. Тодруулж хэлбэл, халамжийг танаж, татварыг нэмэгдүүлэх асуудал нийгэмд хүндээр тусч байгаа бололтой. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Нэгдүгээрт, ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах нь зайлшгүй юу гэдгийг ойлгох шаардлагатай. Монгол Улсын эдийн засгийн өсөлт 2011 онд 17.3 хувьтай байсан бол сүүлийн таван жилд тасралтгүй уруудаж 2016 онд 1.0 хувьтай, 2017 онд -0.2 хувь хүрч агшилт явагдаж байна. Мөн Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулиар төсвийн алдагдлыг хоёр хувиас хэтрүүлэхгүй байхаар 2013 оноос зохицуулж эхэлсэн. Сүүлийн жилүүдэд макро эдийн засаг, төсөв санхүүгийн алдаатай бодлогын улмаас УИХ-ын хяналт, нэгдсэн бодлогогүйгээр төсвийн гадуурх их хэмжээний зарцуулалтыг Засгийн газар болон Монголбанк, Хөгжлийн банкаар дамжуулан хийгдсэнээс 2016 онд төсвийн бодит алдагдал -18 хувьд хүрсэн. Засгийн газрын өр их хэмжээгээр нэмэгдэж 2016 оны эцсээр -81.3 хувьд хүрч байв. Мөн төлбөрийн тэнцэл алдагдалтай байсны улмаас гадаад валютын нөөц шавхагдсан, валютын ханш огцом нэмэгдэж ард иргэдийн амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлж байсан. Энэ бүх бодлогын алдааг нэг жилийн хугацаанд засаад өргөс авсан мэт хурдан сайжрах боломжгүй. Дунд хугацаанд зөв бодлогыг тууштай баримталж байж өнөөгийн энэ хүндрэлтэй нөхцөлөөс гарах боломжтой юм.

-Тэгвэл та ямар боломжийг харж байна вэ?

-Олон улсын зах зээлд өмнө гаргасан богино хугацаатай, арилжааны нөхцөлөөр авсан зээл, өр төлбөрүүдийн төлөгдөх хугацаа энэ оны гуравдугаар сараас эхлэх шаардлагатай байсан боловч өнөөгийн эдийн засгийн дотоод нөөц боломж маань ийм хэмжээний төлбөрийг хийх боломжгүй байсан. Тиймээс дефолт зарлахгүйн тулд Засгийн газраас энэ хөтөлбөрт хамрагдах, улмаар ойрын 1-2 жилд эдийн засгийн уналтыг зогсоож, цаашдын өндөр өсөлтийн суурийг тавих нь чухал.

8Түрүүч нь I нүүрт8

Энэ хугацаанд улс орон нэн шаардлагатай байгаа санхүүжилтийн эх үүсвэрийг өндөр хүүтэй, арилжааны зээлээр бус харин ОУВС болон бусад донор орнуудын урт хугацаатай хоёр хүртэлх хувийн хүүтэй хөнгөлөлттэй зээл тусламжид хамрагдах замаар нийт 5.5 тэрбум хүртэлх ам.долларын санхүүжилтийг авч даван туулах зайлшгүй шаардлагатай байна. Хоёрдугаарт, ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар УИХ-аар 2016 оны арваннэгдүгээр сарын 24-ний өдөр батлагдсан “Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөр”-ийн хэрэгжилтийг дэмжих, төсвийн сахилга батыг сайжруулж, тэнцвэртэй байдлыг хангах, төлбөрийн тэнцлийн алдагдлыг бууруулах зорилтыг тавьж байна. Хөтөлбөрийн хүрээнд хэрэгжүүлэх татварын арга хэмжээнүүд нь бусад улс орон эдийн засаг, санхүүгийн хамралын үед авч хэрэгжүүлэхэд баримталдаг нийтлэг жишгийг харгалзсаны үндсэн дээр орлого өндөртэй, чинээлэг давхаргадаа татварын ачааллыг нэмэгдүүлэх, тансаг хэрэглээ болон нийгмийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж буй архи, тамхины хэрэглээнд татвар нэмж ногдуулах, бага орлоготой иргэдэд ачаалал нэмэгдүүлэхгүй байх бодлогыг баримталсан. Харин өнөөгийн нөхцөл байдалд МАН-ын сонгуулийн хөтөлбөрт амласан нийгмийн хамгааллыг сайжруулах олон амлалтыг шууд хэрэгжүүлэх бодит боломжгүй байна. Тиймээс хамгийн эхлээд эдийн засаг, төсөв санхүүгийн чадавхийг сайжруулах, 2018-2019 онд дээрх амлалтуудаа үе шаттай хэрэгжүүлэх боломжийг анхаарч ажиллах ёстой.

-Мега төслүүдийг яаж хөдөлгөх үү?

-Эхлээд хэрүүл, маргаанаа зогсоох хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, бүгдээрээ бүх юмыг мэддэг байж, тэр мэдэмхийрлээ бусдад тулгадаг зуршлаа болимоор байгаа юм. Том төсөл бол нарийн тооцоо шаардсан зүйл. Гэтэл бид түүнийг маш хялбараар тайлбарлаж, нэг л их амархан зүйл мэтээр төсөөлдгийг зогсоомоор байна. Мэргэжлийн хүмүүсээр ажлыг нь хийлгээд, хугацааг нь өгөөд харин хариу, хариуцлагаа тооцоход бэлэн байвал үр дүн гарна.

-Тэгвэл дотоодын хөрөнгийн биржийг идэвхжүүлэхийн тулд яах ёстой вэ?

-Юуны түрүүнд стратегийн ордуудынхаа 10 хувийг дотоодын хөрөнгийн бирж дээр гаргана гэсэн хуулийн заалтаа хэрэгжүүлж эхэлмээр байна. Энэ асуудал бол улс төрийн хэлэлцүүлгийн шатнаасаа гарч хууль болсон зүйл. Тиймээс одоо хэн нэгэнд таалагдах эсэхийг тандаж, болгоомжлон хүлээх шаардлагагүй, хууль учраас шууд л хэрэгжүүлээд явах боломжтой болсон асуудал. Монгол Улсын Ерөнхий сайд 1072 хувьцааг “амилуул” гэсэн үүрэг өгсөн байна билээ. Би дэмжиж байгаа. Үүнийг хэрэгжүүлэх хамгийн дөт арга бол дээрх хуулийг зүгээр л аваад хэрэгжүүлэх явдал байж мэдэх юм. 1072 хувьцаа чинь том Таван толгой төслийн 14 орчим хувьтай тэнцэж байна. Ингэвэл иргэд эдийн засгийн бүтээн байгуулалтад өргөн хүрээтэйгээр хамрагдах, оролцох боломжтой болно. Тиймээс энэ улсын эдийн засаг хэдхэн олигархи гэр бүлийн дангааршсан нөлөөллөөс ангижирна. Мөн улиг болтол яригдсан үнэт цаасны зах зээлээ хөгжүүлэх асуудал ч хөгжинө. Хөрөнгийн бирж дээр манай стратегийн ордуудын 10 хувь гарчих юм бол гадаадын томоохон хөрөнгө оруулагчид Монголд орж ирж ажиллах сонирхол илүү л болох байх.

-Үнэт цаасны зах зээлийг эдийн засагт нөлөөлөхүйц хөгжүүлэх боломж бий юу?

-Тухайлбал, “Эрдэнэс Оюу толгой”, “Эрдэнэс Таван толгой” байж болно. Сайн судалбал өөр төслүүд байж ч болно шүү дээ.

Хөрөнгийн зах зээлийн гол “тоглогч” нь иргэд байх ёстой. Бид иргэдийнхээ бизнес боловсролыг дээшлүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. Бизнесийн талаарх мэдлэгийг бүр ерөнхий боловсролын системд суулгаад өгөх нь чухал. Хүнд загас өгөх биш, загас барих аргыг нь зааж өг гэдэг үг бий дээ. Эдийн засаг хүндрэлээсээ гарч, өсөх замд ороход иргэд бизнесийн мэдлэгтэй болбол амьдралд нь хэрэгтэй. Бүх хүн бизнес эрхлэгч болдоггүй юм гэхэд аль нэг хувийн аж ахуйн нэгжид ажилд орлоо гэхэд тухайн байгууллагынхаа бизнес үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтыг ойлгодог байх нь ажлын үзүүлэлтэд нэмэртэй л байх болов уу. Бизнес их эмзэг зүйл. Гаднын хөрөнгө оруулалт түүнээс илүү эмзэг. Тиймээс иргэдийг бизнесийн суурь мэдлэгтэй болгохын тулд хөрөнгийн биржтэй хамтарч ажиллах цаг үеийн зайлшгүй шаардлага байгаа юм. Хөрөнгө оруулалт гэхээр л томоохон санхүүгийн банкуудын хийдэг ажил гэж манайхан боддог. Гэтэл барууны орнуудад таксины жолооч нар ч хувьцаа авах тохиолдол элбэг. Ингээд өөрсдөө боломжийнхоо хэмжээнд сонирхсон төсөлдөө хөрөнгө оруулчихсан хүмүүс тухайн хувьцаагаа өсөөсэй гэж хүснэ. Аливаа хийрхэл уг хувьцааны үнэд нь сөргөөр нөлөөлнө. Тиймээс иргэд өөрсдөө аяндаа хийрхлээс зайгаа барих болно. Мөн хувьцааг нь авсан бизнесийнхээ үйл ажиллагааг байнга сонирхож анхаарах нөхцөл байдал үүсч байгаа юм. Цаад утгаараа улс орны эдийн засгийг тогтвортой өсгөхөд маш хянуур ханддаг болно. Үүний зэрэгцээ бизнесийн хөгжилд нийгэм өөрт байгаа нөөц хөрөнгийг бүрэн дайчлан ажиллах боломж бий болно гэсэн үг. Энэ нь эргээд эдийн засгийн өсөлтөд ихээхэн ач холбогдолтой.

-Таныг Барилга, хот байгуулалтын сайд байхад санаачлагдсан “Түрээсийн орон сууц” хөтөлбөр хэрэгжиж эхлээд байгаа?

-“Түрээсийн орон сууц” хөтөлбөрийг санаачлах болсон гол шалтгаан бол Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны гол чиглэл, мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан нэг томоохон ажил. Хүн амыг орон сууцаар хангах, иргэдийн ая тухтай, эрүүл, аюулгүй амьдрах нөхцөл бололцоог бүрдүүлэх явдал байдаг. Энэ зорилгоор Засгийн газраас орон сууцны найман хувийн хүүтэй ипотекийн зээлийг санаачлан явуулсан. Гэсэн ч иргэдийн урьдчилгаа төлбөр, арилжааны банкны зээлийн нөхцөл шалгуур, шаардлагыг дундаж орлоготой, өрхийн орлогоороо тухайн сарынхаа амьдралыг зохицуулаад явж байгаа хүмүүс маань хангах боломжгүй нөхцөл байдал үүсээд байсан. Үүнийг хэрхэн шийдвэрлэх вэ гэдгийг бодож байгаад боломжит, үр дүнтэй арга нь түрээсийн орон сууцыг төрөөс хэрэгжүүлж, нийгмийн тодорхой хэсгийн хэрэгцээг хангах ёстой юм гэж үзсэнээс тус хөтөлбөр анх гарч байлаа.

Одоогоор “Түрээсийн орон сууц” хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээр улсын хэмжээнд 1512 орон сууцыг түрээсийн орон сууцны санд шилжүүлж, иргэдэд хуваарилаад байна. Харин цаашид түрээсийн орон сууцны менежмэнтийг илүү оновчтой зохион байгуулж, хэрэгжүүлж буй байгууллагадаа алдагдалгүй, иргэддээ хүндрэлгүй байлгах тэр тогтолцоог бодлогоор дэмжих нь зүйтэй.

-Гэхдээ ард иргэдийг хамруулах, барилгын компаниудтайгаа тохиролцох тал дээр тийм ч хангалттай биш байх шиг…

-Улсын хэмжээнд нэг жил гаруйн хугацаанд нийтдээ 1512 орон сууц түрээсийн орон сууцны санд шилжсэн том тоо, том ажил гэж харж байна. Үүнийг зохион байгуулах ярвигтай төдийгүй цаг хугацаа шаардсан ажил. Гэсэн хэдий ч бодит үр дүн гараад эхэлсэн нь сайшаалтай. Монгол Улсын, Улаанбаатар хотын хэмжээнд иргэдийн орон сууцны хэрэгцээ шаардлагыг хангана гэвэл урт хугацаа шаардлагатай. Бүх иргэнийг хамруулах ажил нэг зэрэг хангагдах ёстой гэж дүгнэж байвал хангалттай биш байж болох ч, бүх зүйл тодорхой шат дараагаар хэрэгжиж, үр дүнд хүрнэ гэвэл болно. “Түрээсийн орон сууц” хөтөлбөрийг цаашид эрчимтэй үргэлжлүүлэх шаардлагатай гэж үзээд Засгийн газраас хувийн хэвшлийнхэнтэй, хувийн компаниудтай ярилцах шаардлага бас байгаа, энэ ажил дутагдалтай байгааг үгүйсгэхгүй ээ.

-“Түрээсийн орон сууц” хөтөлбөрт хамрагдах иргэдийг сонгон шалгаруулах арга, зарчим ямар байвал болох вэ. Одоо шалгаруулж байгаа тэр үйл ажиллагаатай нь хэр санал нийлж байна вэ?

-“Түрээсийн орон сууц” хөтөлбөрт бага, дунд орлоготой иргэд хамрагдах боломжтой бөгөөд тэдгээр иргэд нь орон сууцны төлбөрөө бэлнээр, эсвэл урьдчилгаа төлбөрөө төлж, арилжааны банкны зээлд хамрагдах боломжгүй ахмад настан, залуу гэр бүл, төрийн албан хаагч, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч, өрх толгойлсон болон олон хүүхэдтэй гэр бүл гэх мэт нийгмийн бүхий л давхаргаас хамрагдахаар зохицуулсан. Эдгээр хүмүүст орлогын болон бусад зайлшгүй шаардлагатай шалгуур тавиад, бүртгэл хийхэд төрийн өмчийн түрээсийн санд шилжүүлсэн орон сууцнаасаа багаар бодоход 10 дахин их хэмжээний хүн шалгуур нөхцөлийг нь хангаад, материал бүрдүүлээд ирдэг. Жишээлбэл, түрээсийн орон сууцанд шилжүүлж буй орон сууцны тоо нь 220 байхад түүнд орох хүсэлтэй иргэд нь 2000 байх жишээтэй. Тэдгээр бүх иргэд нь орлогын болон бусад шаардлагыг хангасан хүмүүс байгаад байдаг, нэмэлт шалгуур тавих гэхээр алаг үзсэн болох гээд байдаг, дахиад орлогоор нь эрэмбэлье гэхээр бага, дунд орлоготой гэдэг зорилтоосоо хазайчих гээд байдаг. Тэгэхээр шаардлага хангасан иргэд дотроосоо сугалаа сугалах нь зөв гээд эхний түрээсийн орон сууцнуудыг сугалаагаар шийдвэрлэсэн байдаг. Гэтэл ард иргэдийн дунд сугалаа бол тийм ил тод, шударга арга биш гэсэн гомдол гарч эхэлсэн. БХБЯ-аас сугалаагаар зохион байгуулах боломжгүй бол өөр ямар шалгаруулалт байж болох вэ гэдгийг судалсан. Тодорхой байгууллагуудаас санал сонсоход эрэмбэлэх нь илүү оновчтой, маргаантай, гомдолтой байвал эрэмбэлсэн үзүүлэлт нь тодорхой учраас шийдэл нь тодорхой гэж үзсэн. Ингээд түрээст хамрагдахаар материал бүрдүүлж, шаардлага хангасан иргэдийг дараахь байдлаар эрэмбэлэх нь зөв байна гэж үзсэн. Энэ нь ард түмэнд ч илүү бодитой, шударга санагдсан гэдгийг хэрэгжүүлж буй байгууллага нь хэлж байсан.

-Намрын чуулганаар хэлэлцэж баталсан хуулиуд болон хаврын чуулганд оруулж ирж байгаа төслүүдийн талаар санал бодлоо хуваалцахгүй юу?

-2016 оны УИХ-ын намрын чуулганы хугацаанд 2017 оны улсын төсөв, эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөр, эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл, төрөөс мөнгөний бодлогын талаар баримтлах үндсэн чиглэл болон зайлшгүй шаардлагатай бусад хууль тогтоомжийн төслийг хэлэлцэн шийдвэрлэж ажиллалаа. Мөн 2020 он хүртэл боловсронгуй болгох үндсэн чиглэлийг баталсан бөгөөд Үндсэн чиглэлд тусгаснаар УИХ 2020 он хүртэл нийт 201 хууль 12 тогтоол хэлэлцэж батлахаар байна. Намрын ээлжит чуулганаар бие даасан 22 хууль, хуульд өөрчлөлт оруулах тухай 190 хууль, зээлийн хэлэлцээр соёрхон батлах тухай гурван хууль, УИХ-ын 59 тогтоолыг хэлэлцэн баталсан. Эдийн засгийг тогтворжуулах, өсөлтийг нь хангах зорилгоор Эдийн засгийг сэргээх хөтөлбөрийг баталсан. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын Монголд итгэх итгэлийг сэргээх, Засгийн газрын авсан зээлийн зардлыг бууруулах, уул уурхай, хөдөө аж ахуй, боловсруулах үйлдвэрлэл, эрчим хүчний салбарт хэрэгжүүлэх томоохон төслүүдийг эрчимжүүлэх арга хэмжээг уг хөтөлбөрт тусгасан. Хөтөлбөрт тусгасан томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлснээр экспорт нэмэгдэж, 2019 онд 4.9 тэрбум ам.долларт хүрэх, импорт 4.4 тэрбум ам.доллар болох, гадаад худалдааны нийт бараа эргэлт 9.3 тэрбум ам.долларт, Монгол Улсад орж ирэх гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт жилд 1.7-2.0 тэрбум ам.долларт хүрч өсөх эерэг үр дүн гарах юм. Энэхүү хөтөлбөрийг хэрэгжүүлснээр эдийн засгийн өсөлт 2017 онд 3.0, 2018 онд 5.1, 2019 онд 7.1 хувьд хүрнэ гэж тооцож байна. 2010 оноос хойш шийдэгдэлгүй долоо дахь жилийнхээ нүүрийг үзэж байгаа цэргийн алба хаагчийн иргэний байгууллагад шимтгэл төлж ажилласан нэг жилийг, зургаан сар цэргийн байгууллагад ажилласнаар тооцож, цэргийн тэтгэвэр тогтоолгох боломжийг Цэргийн албан хаагчийн тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах замаар бүрдүүлж шийдсэн. Энэ хаврын чуулганаар хэд хэдэн чухал хуулиуд орж ирж байгаа. Тухайлбал, иргэд, олон нийт, эрдэмтэн судлаачид, улс төрийн намууд, төр, нийгмийн зүтгэлтнүүд Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зарим зохицуулалтыг боловсронгуй болгох, өөрчлөх асуудлаар удаа дараа санал гаргаж, хэлэлцүүлэг өрнүүлсээр байна. УИХ, Засгийн газрын түвшинд байгуулагдсан Ажлын хэсгүүдэд ирсэн саналаас үзвэл Монгол Улсын иргэдийн дийлэнх олонхи нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ёстой гэж үзэж байгаа. Тиймээс хаврын чуулганаар Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцэхээр төлөвлөсөн. Энэ асуудалд “Долоо хэмжиж, нэг огтлох” монгол ухаанаар нэн хариуцлагатай, хянамгай хандах ёстой.

-Оюу толгой, Таван толгойн хувьцаа гаргах нь зүйтэй гэсэн санааг та хэлж байна. Энэ талаараа тодруулахгүй юу. Эдийн засгийг аврах том гарц гэж харж болох уу?

-МАН томоохон төслүүдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, улс орныхоо эдийн засгийг өөд нь татаж хөгжүүлэхийн зэрэгцээ ард иргэддээ хувьцаа тарааж, энэ том төслүүдийн үр шимээс хүртээх нь шударга гэж үздэг. Мэдээж, энэ том төслүүдийг үр ашигтай ажиллуулж орлогыг нэмэгдүүлэх нь эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөх ихээхэн чухал санхүүгийн эх үүсвэр болно. Одоогийн байдлаар “Эрдэнэс Таван толгой” компани Монголын эдийн засагт ихээхэн хувь нэмэр оруулж, энэ жилээс эхлэн төлөвлөгөөний дагуу жил болгон ашигтай ажиллах төлөвтэй байна. Харин түүхий эдийн зах зээлийн үнийн хэлбэлзлээс хамаарал багатай байхын тулд бид зэс, нүүрс гэх мэт түүхий эдээ боловсруулж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх шаардлагатай. Ингэснээр эдгээр төслүүдээс хувьцаа гаргаж ард түмэнд хүртээх тал дээр үр дүн гарах боломжтой болох юм. Ард иргэдэд ингэж эх орныхоо баялгаас хувь хүртээхгүй бол шударга бус явдал болно гэж бодож байна. Энэ талаар Засгийн газар зарим ажлыг эхлүүлээд байгаа. Тухайлбал, “Эрдэнэс Монгол” болон “Эрдэнэс Таван Толгой” компани Сангийн яамтай хамтарч иргэдийн 1072 хувьцааны бүртгэлийн асуудлыг шийдвэрлэх хүрээнд идэвхтэй ажиллаж байгаа бөгөөд холбогдох шийдвэрийг хоёрдугаар улиралд багтаан гаргахаар ажиллаж байна. Үүний үр дүнд иргэн бүрт эзэмшүүлсэн 1072 хувьцааны ноогдол ашгийг 2018 оноос эхлэн жил болгон хүртээх боломжтой болно. Мөн Засгийн газар “Эрдэнэс Таван Толгой” компанийн хувьцааны 20 хүртэлх хувийг олон улсын болон дотоодын хөрөнгийн биржээр арилжаалах, хөрөнгө татах тухай тогтоолуудыг гаргаж, холбогдох чиг үүргийг өгсөн байгаа. Энэ ажлууд ирэх онд хэрэгжих үндэс суурь бүрэн тавигдана гэж харж байна.