Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэнтэй ярилцлаа.

-Ж.Эрдэнэбатын толгойлж байсан засгийн газарт хариуцлага тооцож, өчигдөр уиХын ээлжит бус чуулганаар огцруулчихлаа. Та ерөнхий сайд байсан хүний хувьд энэ Ж.Эрдэнэбат сайдад ямар дүн тавих вэ?

-Дүн тавихын хувьд их төвөгтэй л дээ. 2016 онд Монголын эдийн засаг хүнд байдалд байлаа. Гэхдээ одоогийн эрх баригчид АН-ыг төр барьж байхдаа ийм болгочихлоо гэдэг. Үнэндээ бол эдийн засгийн хүндрэл 2008 оноос хойш төр барьсан улс төрийн хүчнүүдийн хамтын бүтээл юм шүү дээ. Монголыг дааж давахгүй өр зээлэнд оруулаад, дампуурлын ирмэгт тултал нь явуулаад эдийн засгийг нь сонгуулийн худлаа амлалтын барьцаа болгосоор байгаад ийм байдалд орсон. Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд эдийн засаг тогтворжих хандлагатай байна. Гэхдээ энэ бол нүүрс, зэс, алтны үнэ өсч байгаа хүчин зүйлийг бодох юм бол манай төр засаг өөрөө зөв бодлогоороо оруулж байгаа нөлөө нь харьцангуй бага л даа. Гэхдээ монгол хүн эдийн засгаа доройтоход нь баярлаж, сэргэхэд нь уурладаг байж болохгүй шүү дээ. Эдийн засаг одоо тогтворжих хандлага байна.

Үүн дээр нь төр засгийн хандлага будлиантаад байхгүй бол цаашид монголын эдийн засаг тогтворжоод явах боломж бий. Нөгөө талаас гэвэл Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын үед сонгуулийн үед амласан амлалтуудаа биелүүлж чадаагүй. Эдийн засгаа жил тутамд долоон хувийн өсөлттэй байлгана гээд Ардын намын мөрийн хөтөлбөрт байгаа. Энэ нь бүтэхгүй гэдэг нь тодорхой. Нөгөө талдаа ОУВС-гийн болзолд тулгагдаад татвараа нэмсэн зэрэг янз янзын алхам хийлээ шүү дээ. Гэхдээ монголын эдийн засгийг одоо босчихлоо гээд зарлах болоогүй.

-МАН-ын даргын төлөөх тэмцэл тогооноосоо халилаа. Энэ нам бол академик шинж чанартай гэдэг. Эдний хоорондын тэмцэл юунаас болоод байна вэ?

-Монголын улс төрийн тогтолцоо бүхэлдээ хямрал, дампуурлын байдалд хүрээд байна л даа. Одоогийн яригдаад байгаа хурц асуудлууд зөвхөн Засгийн газрыг огцруулах үндэслэл биш. Ардын нам даргаа солих тухай асуудал биш. Ерөнхий сайд, шадар сайдын хоорондын маргааны асуудал ч биш. Цаад талд нь засгийн газар нь бүхэлдээ авлигын шинж чанартай концессуудын гэрээ хийсэн асуудал байна. Дээрээс нь төрийн эрх мэдлийг Ардын нам худалдаж, мөнгө босгосон тухай болон оффшорын асуудлууд гарч ирж байна. Сүүлийн үед нийгмийн сэтгэхүйд хүчтэй нөлөөлж байгаа төрийн шийдвэрүүдийг харах юм бол С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэг хүртэл төрийн бодлогын хүрээнд энд багтах ёстой л доо. Тэгэхээр энэ байдал юуг харуулж байна вэ гэхээр Монголын төрд олон жил бугшсан өвчин хүндэрснийг харуулж байна. Урьд нь бид эдийн засгаа голдуу ярьдаг байсан. Гэхдээ улс төрөө анхааралтай ажиглах юм бол Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн хоёр дахь бүрэн эрхийн сүүлчийн хугацаанаас эхлээд Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж, Х.Баттулга Ерөнхийлөгч гээд дөрвөн Төрийн тэргүүний үеэр дамжуулаад төрийн ялзралын талаар ярьсан. Энэ нь одоо болохоо байгаад тогтолцоогоороо гарч ирж байна. Дээрээс нь маргаантай, нийгмийн сэтгэхүйд нөлөөлж байгаа хууль хяналтын байгууллагууд, төрийн тусгай албад үүнд орж хутгалдаад, тэр байтугай УИХ нь хүртэл өөрөө орж хутгалдаад улс төрийн дампуурлын байдал бий боллоо. Үүний гол үндэс нь бол 2006 оны нэгдүгээр сарын 12-ны өдөр нэг намын дарга Ерөнхий сайдын өмнө очиж суугаад “Би Ерөнхий сайд болмоор байна. Таныг огцруулмаар байна” гэж байсныг монголчууд сайн санаж байгаа байх. Тэр үеэс эхлээд Монголд олигархи бүлэглэлийн засаглал гэдэг цоо шинэ бүтэц бий болж эхэлсэн юм. Өөрийнхөө Засгийн газрын олигархи бүлэглэлд захирагдаж явах ийм байдал бий боллоо шүү дээ. Энэ нь явсаар байгаад эдийн засгийн, улс төрийн гажуудалд хүргэсэн. Тэгэхээр монголын одоогийн төрийн дампуурал, мухардмал байдлын цаад талд чинь Монголын нам дамжсан олигархи бүлэглэлүүд зогсч байгаа төдийгүй тэдний ард байгаа даяаршлын нэрээр халхавч хийсэн, шинэ клончлол, эдийн засгийн алуурчид, магадгүй гадны төрийн субьектүүд байж болох.

-Ерөнхий сайдыг огцруулснаар энэ өвчин намдах уу?

-Өнөөдөр Ерөнхий сайдыг огцруулах, Шадар сайдын бүлгийг дарчихвал байдал намжих юм шиг яригдаад байгаа. Миний бодлоор энэ бол говийн гүрвэлтэй төстэй санагддаг юм. Говийн гүрвэл араатанд баригдах болохоороо сүүлээ тасдаж хаячихаад зугтаачихдаг. Сүүл нь тэнд тонгочоод, шавхдаад байдаг. Араатан тэр сүүлийг барих гэсээр байгаад хоцордог. Ер нь Монголын улс төрийн тогтолцооны цаад бугшмал үндэс нь ил гарах гээд ирэх үед хэн нэгнийг огцруулаад хариуцлага тооцож, арга хэмжээ авлаа гээд намжаахыг оролддог. Авлига,Оюутолгойтой холбоотой асуудал ч гарч байхад ингэж оролдож байлаа. Оффшорын асуудал С.Баярцогттой холбоотой гарч байхад УИХ-ын дэд даргаас нь буулгачихлаа, хариуцлага тооцчихлоо гээд өнгөрч байлаа шүү дээ. Гэтэл оффшорт хэдэн арван эрх мэдэлтнүүд цаана нь суугаад үлдчихсэн байсан нь одоо тодорхой болж байна. Энэ бол ужиг асуудал. Үүнийг шийдэхэд ганц нэг эрх мэдэлтний албан тушаалтантай хариуцлага тооцохоор ярих нь утгагүй. Яригдаж байгаа гол асуудлын үндсийг бодож зөв шийдэлд хүрэх хэрэгтэй. 60 тэрбумын асуудлыг цагдаагийнхан аль эрт өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлээд нэг улс төрийн хүчний талд ороод зогссон. АТГ гэхэд У.Хүрэлсүхийг төрийн эргэлт хийхийг оролдсон гэж үзээд прокурорт шилжүүлэх шийдвэр гаргаж байна. Төрийн онцгой албад, хууль хяналтын, хүчний, тусгай албад улс төрд худалдагдсан, хуйвалдсан гэдгийг шийдэх хэрэгтэй болно. Энэ бол том асуудал. Одоо тагнуулын байгууллага нь Ерөнхий сайдын мэдэлд, цагдаа нь өөр нэг хүний мэдэлд байдаг. Эдгээр байгууллага өөрийн хүнээ л хамгаална шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг тогтолцоогоор нь шийдэх ёстой. Магадгүй Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байх.

-Засгийн газрыг унагаад дараагийн ээлжийнхэн хоолондоо орсон ч дахиад л тэд хэсэг бүлэг хүмүүсийн хүсэл сонирхлыг биелүүлээгүйн төлөө огцруулах асуудал тавигдах байх…

-Би өнгөрсөн тавдугаар сард хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа хоёрдугаар ээлжийнхэн хоолонд орох сэжиг төрж байна гэж хэлж байсан. Эргээд харахад тэр нь сэжиг төдий биш байж. Таван толгой, Оюу толгой, Эрдэнэт,60 тэрбумын гээд олон асуудал гараад ирлээ. Хэрэв концессын 800 гаруй тэрбумын хэрэг үнэхээр авлигын шинжтэй байна уу үгүй юу гэдгийг обьект нэг бүрээр нь гаргаж, тогтоож гаргаж ирэх хэрэгтэй. Нарийн мэргэжлийн хүмүүс оруулж тэр дүгнэлтийг шийдмээр байгаа юм. Энэ мэтийг шийдсэний дараа Засгийн газрын хувь заяаны асуудлууд аяндаа гараад ирнэ. Засгийн газрыг огцруулаад уг асуудлыг шийднэ гэдэг мөхөс л дөө. Нэг хэсэг өндөр албан тушаалтан банкнаас зээл хөөцөлдөж байгаа хүнд зуучлаад арван хувийг нь авлигад нь авдаг болхи үе байсан. Харин одоо больсон. Энэ жил 1115 км засмал зам тавина гээд байгаа. Тэр засмал замын өртөгт зардлаас гадна авлигын мөнгө ороод суучихсан байдаг. Бодит зардлаасаа хоёр дахин давсан төсөвт өртөг батлагдаад явж байгаа. Ийм байдлаар авлига хэрэгжиж байна л даа. Үүнийг нарийн шалгаж, ул үндэстэй гаргах хэрэгтэй. Үнэхээр улс төрийн байгууллага уу, бизнесийн байгууллага болсон уу гэдгийг тогтоох хэрэгтэй.

-60 тэрбумын хэргийг прокурор эвлүүлэг гэж шийдлээ. Үүнд та ямар бодолтой байна вэ?

-Намын санхүүг нь шалгах юм бол гараад ирнэ шүү дээ. Тэгэхгүйгээр олон түмний толгой эргүүлэх элдэв хуулийн үндэслэл иш татаж байгаад орхих юм бол асуудал улам бугшаад дэлбэрэлтийн байдалд орж магадгүй.

Бүх л цаг үеийн яриаг яаж эвлүүлэг хийж болох билээ дээ. Гадны өндөр мэргэжлийн лаборатори энэ тэр чинь нэг орчинд тасралтгүй хийсэн бичлэг байна гэж тогтоосон. МАН-ын Ц.Сандуй гэдэг хүн “Манай намын стратеги тактикаа ярилцсан уулзалтын материал задарсан байна” гээд ярьсан байна шүү дээ. Гэтэл А.Ганбаатар гэдэг хүн “Тэнд У.Хүрэлсүх, Амарбаясгалан нар байсан” гээд ярьж байхад баримттай гэж үзэхээс өөр яах вэ. Энийг ингээд дараад өнгөрүүлбэл Монголын ард түмнийг дэндүү басамжилсан хэрэг болно. Монголын ард түмэн хэзээ ч өршөөхгүй.

-Прокурорын байгууллага хэнд үйлчлээд энэ хэргийг дарах гэж оролдож байгаа юм бол?

-Амиа аврах гэж оролдож байна. Ер нь тэдэнд монголчуудыг хуурч мэхлээд, сэтгэхүйгээр нь тоглоод болдог юм гэсэн ойлголттой байх шиг байна л даа.

-Ингэхэд Хяналтын дэд хороо Ерөнхий сайдын асуудлыг хэлэлцэх ёстой байгууллага мөн үү?

-Ерөнхий сайд, Шадар сайд хоёр албан тушаалтны хоорондын асуудал юм шүү дээ. Хяналтын дэд хороо сайндаа л Ерөнхий сайдынхаа харьяанд байгаа Тагнуулын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газрын дарга генералаа аваачиж сонсоно биз. Түүнээс биш энэ асуудлыг анхан хэлж байсан гэрчийн хүмүүстэй энэ хяналтын хороо уулзаж чадахгүй. Гэтэл АТГ нь нэгэнтээ У.Хүрэлсүхийг төрийн эргэлт хийх гэсэн байна гээд прокурорт асуудлыг нь шилжүүлснээ мэдэгдсэн. Ийм байхад нөгөө гурав нь хяналтын хороон дээр очоод тоть шиг давтана. Энэ нь Засгийн газар нь маргаантай байхын хажуугаар УИХ өөрөө хамгаалдаг байгууллага болж хувирсан байна. Энэ бол төрийн доройтлын маш том хэмжүүр. УИХ нь очоод хоёр хүний маргааны асуудлыг яриад сууж байна. Ул мөрийг нь олохын тулд бодитоор хандах ёстой. Гэхдээ найдвар тун бага. С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн хэргийг Дээд шүүх шийдлээ шүү дээ. Шүүхийг буруу зөв гэж хэлэхэд хэцүү. Цаана нь логик гэж хэнд ч дийлддэггүй юм байдаг. Хэрэв С.Зоригийн амь насыг хөнөөсөн юм бол захиалагч нь хэн бэ. Гэтэл шүүх хурлыг хаалттай хуралдаж байгаа нь сэжиг төрүүлээд байгаа юм. Энэ хэргийг ингэж хаалттай маягаар шийдэж байгаа юм бол бусад асуудлыг шийдэхэд хялбархан гуйвуулж чадна. Тэр тусмаа прокурорынхон дотор “сагсайдах” гэж сайхан үзэгдэл бий. Төрийн дампуурлын энэ нөхцөлд хамгийн гол дуу хоолойг Ерөнхийлөгчөөс сонсох ёстой.

-Шинэ Ерөнхийлөгч цаашид хэрхэн ажиллана гэж итгэж байна?

-Х.Баттулга гэдэг хүнээр төрөө удирдуулъя гэж Монголын ард түмэн сонголоо.Түүнийг хүн бүр өөр өөрийн өнцгөөр хардаг байх. Миний хувьд энэ хүн самбо бөхийн дэлхийн аварга. Дэлхийн аварга хүний сэтгэхүй ямар байх вэ гэдгийг бодох ёстой. Тэр хүн заавал нэг алхам хийхдээ дараагийн алхмуудаа бодно. Тэгж бодож чаддаггүй хүн дэлхийн аварга болж чаддаггүйдээ. Хоёрдугаарт, энэ хүн зорьсондоо хүрэхийн тулд туйлбартай зүтгэх чанар байх ёстой. Үүнийгээ сонгуулийн үеэр харуулсан. Нөгөө талдаа энэ хүний хувьд дэлхийн олон аавын хөвгүүдтэй нүүр тулж явсан. Хэнтэй ч ярихдаа жигд түвшинд яриад, өөрийгөө ойлгуулаад, тэр хүнийг ойлгуулах чадвар сэтгэхүй талаасаа байна. Ер нь мэргэжлийн асуудлыг шийдэхэд зөвлөхүүд нь ямар байхаас шалтгаална.

-Манай улс бондын өрөө төлж чадахгүй бол деполт зарлах аюул нүүрлээд байсан. Харин ОУВС-гийн дэмжлэгийг авлаа. Засгийн газар гадны өр зээлээ дарах ямар гарцуудыг эрэлхийлэх хэрэгтэй вэ?

-“Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар гаднаас зээл аваад бондоо төлөх бэлтгэлд хийж байсан юм. Засгийн газар унаснаар ОУВС-гийн хөтөлбөр болино” гэж яриад байх юм. ОУВС-гийн хувьд Ж.Эрдэнэбат Засгийн газрыг толгойлбол зээл өгнө, өөр хүн гарч ирвэл өгөхгүй гэсэн хэлэлцээ байгаагүй байх л даа. Монгол Улсын нэрээр өгсөн болохоор болох байх. Ирэх онд зээлийн ачаалал хүндэрнэ. Бондуудын болон бусад өр төлбөрүүд гээд нэг тэрбум ам.долларын асуудал гарна. Энэ бүхний цаад талд нөгөөх олигархи засаглалын арчаагүй байдал улс орныг ийм байдалд оруулчихлаа. Харамсалтай Ардын намынхан гарч ирээд газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг нэн тэргүүнд шийдсэн бол Монгол Улс өнөөдөр адаглаад нэг тэрбум ам.долларын импорт хэмнэчих боломж байсан. Хэрэв ингэсэн бол бид өр зээл төлөхөд ямар ч бэрхшээл гарахгүй.Бусад улсын нефть боловсруулах үйлдвэрүүд асар том байдаг байх. Гэхдээ Монголын хэрэгцээг тэдэнтэй жиших юм бол өчүүхэн шүү дээ.300 мянган тн шатахуун гаргах үйлдвэр байгуулъя гэвэл хоёр жилийн дотор хийчих ажил. Гэтэл хийсэнгүй. Өөрсдөө газрын тос олборлоод гадагш нь гаргачихаад эргүүлээд бензин аваад өрөнд ороод сууж байгаа бол арчаагүй байдлын шинж л дээ. Ийм нөхцөлд ойрын гурав дөрвөн жилд эдийн засаг сэргэлт авна гэхэд хэцүү. Эдийн засгаа сэргээе гэвэл баялгийнхаа эзэн болох ёстой. Тэрнээс ямар ч өр бондын асуудал бидэнд хүндрэл болохгүй байсан.

-Энэ цаг үед Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн асуудлыг орон даяар хэлэлцүүлж байна. Та ярилцлагынхаа эхэнд улс төрийн тогтолцоогоо өөрчлөх ёстой гэлээ. Тэгэхээр “эцэг” хуулиндаа өөрчлөлт оруулахаар хэлэлцүүлж буй зургаан сэдвийн тухайд юу хэлэх вэ?

-Одоогийн санал болгож байгаа Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах зургаан асуудал бол гол агуулгаараа луйврын аргаар төрийн эргэлт хийх оролдлого гэж бодож байгаа. Монголын үе үеийн Үндсэн хуулинд төрийн эрх мэдэл ард түмний гарт байна гэж тунхаглаж ирсэн. Одоогийн үндсэн хуулинд ч гэсэн тийм л байгаа. Гэтэл одоогоор монголын нийгэмд гарч байгаа бүх хүнд асуудлууд төрийн эрх маань ард түмний эрх мэдлээс гараад намуудын гарт очоод, намууд нь цаашаа олигархи бүлэглэлүүдэд худалдаад, олигархи бүлэглэлийн засаглал тогтсонтой холбоотойн. Энэ асуудлыг шийдэхгүйгээр бид юу ч шийдэж чадахгүй. 2006 онд олигархи бүлэглэлийн засаглал тогтсоноос хойш солигдсон Засгийн газрууд бүгд тодорхой ашиг сонирхолд үйлчиллээ шүү дээ. Эх орон, ард түмэндээ үйлчлэхээс илүү тодорхой бүлэглэлийн явцуу эрх ашигт үйлчиллээ. Үүнийг өөрчлөхгүйгээр юуг ч өөрчилж чадахгүй. Одоогийн 76 гишүүнийг намууд нэр дэвшиж гаргадаг. Намд хэн хандив өргөнө, хэн намын даргын цүнхийг барьж гүйсэн нь нэр дэвшээд гараад ирж байна. Энэ тогтолцоогоо өөрчлөхгүй бол монголын нийгэмд цаашдаа зөв явна гэхэд хэцүү. Гэтэл одоогийн байдлаар Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах санал Монгол төрийн тэргүүний хууль санаачлах эрхийг хасаад, Засгийн газартаа чиглэл өгөх эрхийг нь хасаад, бэлгэдлийн төдий үлдээгээд, Ерөнхий сайдаа дөвийлгөж байгаа юм. Сүүлийн зургаан Ерөнхий сайдыг хүн тус бүр дээр нь ярья л даа. М.Энхболд Засгийн газрын үед баахан компанийн захирлуудыг авчираад цоохор засаг байгуулсан. Их бүтээн байгуулалт гэж зарлаад Монголынхоо дөнгөж тэнцвэржиж байсан эдийн засгийн бүх тэнцвэрийг эвдсэн. Гадаад худалдаа нь алдагдалтай, төсөв нь алдагдалтай, төмөр зам нь ачааллаа даахгүй, мөнгө нь дуусаагүй барилга руу хэт цацсан байдалтайгаа 2007 оны их хямралтай залгуулсан. Дараа нь С.Баяр гарч ирээд 2008 оны сонгуулийн үеэр намын дарга болно гэж зүтгэсээр байгаад Ерөнхий сайд болсон. Тэгээд Оюутолгойн гэрээг Монголынхоо эрх ашгийн эсрэг хийсэн. Нөгөө хүлээлт нь байхгүй болохоор эдийн засаг нь ангайсан чигээрээ хоосон хоцорсон. Дараа нь Сү.Батболд гарч ирээд дахиад Оюутолгойн гэрээг батлуулаад Их хурлаа хахуульдаж байж алдагдалтай төсөв гаргасан. Засгийн газар Их хурлаа хахуульдана гэдэг бол дэлхийд ховор үзэгдэл. Гэтэл 2009 оны төсвийг Их хурал нь буцаая гэж байхад бүх гишүүнд нэг тэрбум төгрөг зарцуулах эрх өгье гэхэд тэр дор нь баталчихсан. Н.Алтанхуягийн Засгийн газар банкаа барьж чадахгүй нэг жилийн дотор мөнгөний нийлүүлэлт 70 хувь өсч байлаа. Баахан зээл, бонд, Хөгжлийн банкны зээл гээд баахан үр ашиггүй үрэн таран хийсэн. Дараа нь Ч.Сайханбилэг гарч ирээд Дубайн хэлэлцээ хийгээд Монголынхоо газар нутгийг гадны банкнаас зээл авахдаа барьцаанд тавиад туучихсан. Одоо арабууд ирээд манай нутаг дэвсгэр гээд манай газар нутаг гээд байшин бариад суух тохиолдол бодитой болох гээд байна. Ийм Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг нэмэхээр Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөл оруулж байна. Гэтэл одоо Ерөнхий сайд Засгийн газрын гишүүдээ өөрөө мэдэж авч болохгүй.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.09.05-ны мягмар гаригийн №189(5756) дугаараас авч нийтлэв.

Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-МАн доторх тэмцэл засаг унагах асуудлаар үргэлжилж, улс төр сүүлийн үед бужигнаантай байна. Та өмнө энэ асуудлыг АН-д хамаагүй гэж байсан. Харин танай намын улс төрийн зөвлөл “Засгийн газарт хариуцлага тооцох нь зүйтэй” гэсэн шийдвэр гаргалаа. Яагаад ийм шийдвэрт хүрэв?

-Өнөөдрийн эрх барьж байгаа Засгийн газрын явуулж буй үйл ажиллагаанд АН-ын улстөрийн зөвлөл хуралдаад дүгнэлтээ хийсэн. Өнгөрсөн хугацаанд үүссэн нийгэм, эдийн засаг, улстөрийн нөхцөл байдлыг нь хэлэлцэж, УИХ дахь АН-ын бүлэгт “Засгийн газарт хариуцлага тооцож ажилла” гэсэн чиглэл өгсөн. Үүний дагуу бүлэг хуралдаад Ж.Эрдэнэбатын тэргүүлсэн Засгийн газарт хариуцлага тооцох нь зүйтэй юм гэсэн шийдвэр гаргасан. Ямар нэг санал санаачилга гаргасан хүмүүс бүлэгтэй санал нэгдээд байгаа асуудал биш. Бие даасан үнэлэлт дүгнэлт өгч тэрнийхээ дагуу хариуцлага тооцъё гэж байгаа юм.

Өнгөрсөн жил гаруйн хугацаанд өнөөгийн эрх баригчид галзуу хүний өдрийн тэмдэглэл гэдэг шиг л ажиллалаа. Өнөөдөр гаргасан шийдвэрээ, маргааш нь өөрчилж байдаг. УИХ, Засгийн газрын нэр хүнд навс уналаа. Монголын хууль гурван хоног гэсэн егөө үг энэ Засгийн газрын үед үнэхээр нотлогдлоо. МАН гарч ирэхдээ дэвшүүлсэн гоё, гоё амлалтууд өгсөн. Гэтэл мөрийн хөтөлбөрөөс нь нийгэмд бодитой, үүнийг л хийсэн шүү гэхээр ямар ч ажил алга. Хүчингүй болгосон, хойшлуулсан, дордуулсан алхмуудыг л хангалттай хийсээр ирлээ. Энэ бол хэт улстөржсөний гай. Ер нь аливаа зүйлд улстөрийн хэм өгсч буурна гэж байдаг. Гэтэл тэдний халууны хэм огт буусангүй. Байнга 40 градустай халуурсаар байгаад өнөөдрийг хүрлээ. Улс орны хувь заяа, хөгжил, нийгэм эдийн засгийн тулгамдаж байгаа маш олон асуудлууд биднийг хүлээж байна.

Гэтэл тэр бүгдийг хойш тавиад байна. Дээр нь хэвийн явж байсан ажлуудыг хүртэл зориуд санаатайгар зогсоож байна. Аливаа эрсдлийг дандаа АН-д тохох гэж хэт улайрсан улс төрийн хийрхлээс болж өнөөдрийн нийгэм, эдийн засгийн хүндрэл үүслээ. Монголбанкны ерөнхийлөгч гарч ирж ажлаа авангуутаа валютын нөөц хасахтай байна гээд зарлачихсан. Яг үнэндээ АН энэ Засгийн газарт тэрбум гаруй ам.долларын нөөцтэй улс үлдээсэн. Тэр мөнгийг хааш нь хийчихээд ярьж байгаа юм бэ. Тэр хүний мэдэгдлийн дараа валютын ханш 400 гаруй төгрөгөөр огцом нэмэгдсэн. Оргил үедээ 700 хүртэлх төгрөгөөр нэмэгдсэн.

-Сангийн сайд ч бас цочир мэдэгдэл хийсэн байх аа?

-Тэгсэн. Ажлаа авангуутаа дефольт боллоо гээд зарлачихсан. Эдийн засгийг өсөлттэй хүлээлгэж өгсөн байхад шүү дээ. Манай нам олон сайн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхэлж байсныг МАН зогсоосон. Сайн хөтөлбөрүүд бол улс төрийн хувьд оноо авах гэсэн, ашиг хонжоо олох зорилготой байгаагүй. Бие нь муудсан хүнд яагаад дусал хийдэг юм бэ. Тэр хүний цусаар дамжуулж дутагдаад байгаа тэжээл, эрч хүч өгөхийн тулд л дусал хийдэг биз дээ. Монголчууд нас залуу, цус шингэн гэж ярьдаг даа. Цус шингэн байхаараа л гоё зүс царайтай, өвчин зовлонгүй байдаг. Яг түүнтэй адил аль ч улс орны эдийн засагт гол юм бол ерөөсөө л мөнгөний урсгал. Мөнгөний урсгалыг нь хумиад, багасгаад эхлэхээр л тухайн эдийн засаг улам өвчлөөд, бүтээн байгуулалт, хөрөнгө орууллат цалин мөнгө нийгмийн амьдрал бүх юм доошоо ордог. Гэтэл эрх баригчид гарч ирэнгүүтээ цусны эргэлтийг нь боочихсон. Бүх сайн хөтөлбөрүүдээ хааж, эдийн засаг дахь мөнгөний урсгалыг огсонги байдалд оруулсан. Энэ бол зориуд бодлоготой үйлдэл.

-Ямар учраас ийм бодлого хэрэгжүүлсэн гэж?

-Муу эдийн засаг хүлээж авсан гэж харуулахын тулд хэт улайрсан. Улстөрийн ашиг хонжоо олох, өрсөлдөгч улстөрийн хүчнээ нэгмөсөн байхгүй болгохын тулд хийж байгаа алхам. Бясаагаа алах гээд байшингаа шатаав гэгчээр АН-ыг утсгах гэж зорих замдаа улс орныхоо нийгэм, эдийн засгийн бүх эрх ашгийг уландаа гишгэсэн. Эдийн засаг хэвийн л явж байсан. Хүнд байсан уу гэвэл хүнд байсан. Гэхдээ нэг цикл байдаг юм. МАН засгийн эрхэнд гараад ирэхээр гадаад зах зээл дээр ашигт малтмал, уул уурхайн бүтэгдэхүүний үнэ өсдөг. АН гараад ирэхээр буурчихдаг. Саяын 2012-2016 онд бууралттай үе таарсан. Олон улсын зах зээл дээр нүүрс, зэс, алтны бүх үнэ унасан. Гэтэл тэрийг АН унагаагаагүй. Дэлхийн зах зээлийн үнийн цикл л тэгж таарсан хэрэг. Тэрнээс өмнө 17 хувийн өсөлттэй байсан эдийн засгийн хүлээлгэж өгсөн гэж яриад байгаа. Австралид үер болсон. Хятад яг тэр торгон мөчид бүх нүүрсээ манайхаас авч байсан. Ямар өндөр үнээр шахаж байлаа даа. Би нэг л зүйл хэлье. Үнэхээр өндөр өсөлттэй байсан бол яагаад хуримтлал бий болгоогүй юм бэ. Яагаад үр дүнтэй хөрөнгө оруулалт руу хөрөнгөө хийгээгүй юм бэ. Тэр мөнгө хаачсан юм. Үүнийг хэн ч шалгаагүй. Үнэндээ тэр үед Оюутолгойн гэрээ хийгдсэн. Оюутолгойн гэрээг хийвэл монголчууд долларт живнэ гэж тэр үеийн эдийн засагчид бараг бүгд л тэгж ярьж байсан. Гэтэл тэр сайхан мөрөөдөл нь өнөөдөр хаана байна. Тухайн үед буюу 2009 онд миний бие Эрдэс баялаг, эрчим хүчний сайд Д.Зоригт гэж нөхрийг буруу гэрээ хийлээ, Оюутолгойг худалдлаа гэдэг үндэслэлээр огцруулах гэж гурван удаа өргөн барьсан. Харамсалтай нь дийлээгүй л дээ. Энд нэг нууц хэлэхэд үндсэндээ 34 хувийн зургаахан хувийг Монголын Засгийн газар, Монголын ард түмэн эзэмшихээр гэрээ хийчихсэн байсан. Тэрийг бид ил болгож тавьсны төлөө над руу маш олон хүн дайрсан. Зүгээр л хувь нийлүүлэгчдийн нууц гэрээ хийгээд нууцын тамга дараад, нууцын зэрэглэлд оруулаад, нууцын шкафанд хийчихсэн байсан. Харин тэр үед азаар Аюулгүй байдал гадаад бодлогын байнгын хорооны дарга З.Энхболд байж таарсан. З.Энхболд даргатай ярьж, Байнгын хороо хуралдаж байгаад тэр гэрээг гишүүдэд танилцуулаад нууцлалын зэргээс гаргасан.

Бор зүрхээрээ зүтгээд босгоод ирж болох байсан эдийн засгийг үндсэнд нь дампууруулсан хүмүүс өнөөгийн эрх баригчид өөрсдөө. Өнгөрсөн дөрвөн жилд АН-ын засгийн газар дангаараа яваагүй. Яг бодит байдал дээр ярья. Ц.Даваасүрэн, Д.Тэрбишдагва, Ч.Улаан эвслийн засгийн газарт байсан. Тэр үед өнөөдрийн МАН-ын гишүүн Б.Жавхлан Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч байсан. Өнөөдөр Монголын санхүү, эдийн засгийн бүх мэдээлэл прогнозыг МАН манай намаас илүү мэдэж байсан. 2012-2014 онд үндсэндээ Монгол Улсын мөнгөний авдрын түлхүүрийг Ч.Улаан барьж байсан. Сангийн сайд байсан. Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгчөөр дөрвөн жил Б.Жавхлан ажилласан. Төсвийн байнгын хорооны даргаар Ц.Даваасүрэн ажилласан.

-Гэхдээ танайх эрх барьж байсан биз дээ?

-Үнэхээр дангаараа өнөөгийн эрх баригчид шиг шууд нэг намын бүлэг дангаараа хуралдаад улстөр, эдийн засаг, нийгмийн тодорхой оновчтой шийдвэр гаргаад явах боломж байгаагүй. Эвслийн Засгийн газрын нэг аюул нь тэнд олонхи нь биш цөөнх ноёлдог. Бүх юмыг нээнтэглэж, барьцаалдаг. Тэгэхээр өнөөдөр өнгөрсөн жил гаруйн хугацааны нийгэм эдийн засгийн бодит нөхцөл байдал дээр илэн далангүй хэлэхэд үнэхээр хангалтгүй учраас цалин тэтгэвэр тэтгэмжийг нэмнэ гэсэн хаана байна. Хүүхдийн мөнгийг ялгаваргүй олгоно гэсэн нь ч бүтсэнгүй. Одоо бүр 60 хувьд нь ч олгоно гэснээ өгөхгүй байна шүү дээ. Эрх баригч нам ард түмнийг тэнэг гэж боддог юмуу. Сөрөг хүчнээ басаад байна уу. Энгийн зүйл дээр хүртэл хуурах гэж оролдоод байх юм.

-Тухайлбал?

-Төсвийн орлого анх удаа 500 гаруй тэрбум төгрөгөөр давлаа гэнэ. Яаж ингэж хэлж чадаж байна аа.

2017 оны төсвийн тодотгол хийхдээ орлого орох эх үүсвэр алга гээд орлогоо нэг их наяд гаруй төгрөгөөр хассан шүү дээ. Хасч баталчихаад, эхний хагас жил тодотголоор хассан байсан орлогоос нь 500 гаруй тэрбум төгрөг ороод ирэхгүй юу. Тэгэхээр төлөвлөлт зөв байсан байгаа биз. Үлдсэн хагас жилд дахиад хэд орж ирэхийг бүү мэд. Тэгсэн хэр нь төсвийн орлого анх удаа давж биеллээ гээд байх юм. Угаасаа төсвийн бодит нөхцөл байдлаа зөв үнэлээд 2017 оныхоо төсвийн төсөөллөө хэлэлцээд баталсан. Тэрийг нь нэг их наяд гаруйгаар боломжгүй гэж хачихаад орлого нь ороод ирэхээр өө энэ чинь давсан орлого, бид мундагтаа давуулчихлаа гэж болохгүй. Давсан орлогоо яаж захиран зарцуулах нь Засгийн газрын эрх гэж зарлаад тэрүүгээрээ тоглоом хийж байна л даа. Дээр нь ОУВС, УИХ дээр улаан цайм худлаа ярьсан уу яасан, 807 тэрбум төгрөгийн концессийг дандаа сайд нартаа хуваагаад өгчихсөн. Төрийн байгуулалтын байнгын хороон дээр Ж.Эрдэнэбат Ерөнхий сайд “Бид харин ч концессийг шинэ хэлбэрээр хуваарилснаар 50 тэрбум төгрөг хэмнэсэн гэж байгаа юм. Ингэж барим тавим худлаа ярихаа болих хэрэгтэй. Хариуцлагаа шударга хүлээж чаддаг бай л даа. Кабинетийнхаа сайд нарт өчнөөн арван тэрбумаар хуваарилсан нь тэгээд зөв, шударга хэрэг үү.

Энэ нөхцөл байдлуудыг дүгнээд бид УИХ-ын даргад албан шаардлага хүргүүлсэн. Ээлжит бус чуулган хуралдуулъя, Төсвийн хууль зөрчсөн зөрчлүүдийг арилгая, төсвийн тодотголоо хийе гэж. Зуншлага тааруу боллоо. Энэ өвөл юу болох юм бүү мэд. Хатуу өвөл болох төлөв байна. Өвс, тэжээл, хадлан улсын хэмжээнд авч чадсангүй. Авлаа гэхэд 30-40 хувиа хангах төдий юм авах дүр зураг харагдаж байгаа. Хэдэн малаа мах болгоод зоорилох уу. Энэ бүх асуудлаа шийдэх хэрэгтэй. Импортоор өвс тэжээл авах бол хөрөнгө мөнгө нь хаана байна. Гадаад эдийн засгийн нөхцөл байдал таатай байгаа. Зэсийн үнэ сүүлийн арваад жил хүрээгүй оргилдоо хүрлээ. Нүүрсний ханш маш өндөр байна. Зөв менежмэнт хийвэл гадаад зах зээл дээр манай экспортонд гаргадаг гол бараа бүтээгдэхүүний үнэ өслөө. Үүнийгээ юу гэж тооцож, яаж харж байгаа юм. Засгийн газар хангалтгүй ажиллалаа, мэрэгжлийн гэх тодотголтой боловч мэргэжлийн бус засгийг бүрдүүллээ. Төрийн албыг арилжаа наймааны хэрэгсэл мэтээр зарж үрсэн байх магадлалтай асуудлууд үүслээ. Гэх мэт маш олон юман дээр асуудал ярьж байгаа учраас энэ Засгийн газартай хариуцлага тооцох ёстой гэсэн шийдвэр гаргасан.

-Эрх баригчдад ийм алдаа дутагдлууд байдаг юм байж. Гэхдээ нөгөө талаас нь харвал У.Хүрэлсүх гэдэг хүнтэй АН-ынхан, Ерөнхийлөгч нь хүртэл уулзаад, Засгийн газрыг унагах гээд улстөр хийгээд, дараагийн сайдад хэнийг томилох уу гээд хүртэл нэрс зоочихсон байсан. Нэр бүхий хүмүүс гарын үсэг зурсан байсан. Үүнд та ямар тайлбар өгөх вэ?

-Би АН-ын даргын хувьд нэг зүйлийг хариуцлагатайгаар хэлье. АН-ын зүгээс ямар нэгэн засгийн үйл ажллагаатай холбоотой огцруулах хариуцлага тооцуулах асуудалд өнөөдрийг хүртэл оролцоогүй явж ирсэн. Сая бол үнэхээр улстөрийн нөхцөл бйдал тулаад ирчихсэн, Төрийн байгуулалтын байнгын хороо хуралдах тов зарлагдсан цаг үед л бид Улс төрийнхөө зөвлөлийг хуралдуулж АН-ын бүлэгтээ чиглэл өгсөн. Бүлэг бол хариуцлага тооцох тал дээр зогсох нь зүйтэй юм байна гэсэн шийдвэр гаргасан. Монгол Улсын шинэ Ерөнхийлөгчийг янз бүрийн байдлаар У.Хүрэлсүхтэй ч байна уу, өөр хэн нэгэнтэй хуйвалдаж, өнөөгийн төр засгийг тогтворгүй байлгахаар ажиллаж байна гэдэг ийм үйлдэл, ямар нэгэн зорилго байхгүй гэдгийг хариуцлагатайгаар хэлье.

-Дөрвөн сайдыг АН авах гэж байна гэдэг яриа яагаад гарчихав?

-Гүтгэлэг зохион байгуулж болно. Гэхдээ жаахан үндэслэлтэй, хүн үнэмшихээр юм ярих хэрэгтэй. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга, Шадар сайд хоёр суугаад л бичиг цаас болох юм гэнэ дээ. Алинд нь ч тийм эрх байхгүй. У.Хүрэлсүх МАН-ыг төлөөлөхгүй, Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга АН-ыг төлөөлөхгүй.

-Гэхдээ л хөшигний ард ингэж л хийдэг…

-Дахиад хэлье. АН-ыг Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга төлөөлөхгүй. Би төлөөлдөг юм.

-Тэгвэл тантай ярьчихаж болно шүү дээ?

-Би тэгж найраанд ордог хүн биш л дээ. Тав алхахгүй ил тод болох юман дээр нуугаад, худлаа яриад яах юм. Би АН-ын дарга байгаа цагт МАН-тай ямар нэг байдлаар хамтарсан Засгийн газарт хэзээ ч орохгүй. Хатуу хэлье. Энэ бол миний хариуцлагатай үг. Өнөөдөр бид улс төрийн хүчнийхээ хувьд хүчтэй сөрөг хүчин байх байр сууриа барьж байгаа. Түүнээс бид хэн нэгний өвөр хөнжилд орохгүй.

-Хүчтэй сөрөг хүчин байж чадаж байгаа юу?

-Чадна. Хүчгүй байтлаа бид Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялах уу. Бохир мөнгө, дарангуйллын эсрэг хүчтэй сөрөг хүчин байж чадсан учраас ялсан.

Эрх баригчид одоо УИХ-д 65-уулаа байгаа. Дотроо арван ч Засгийн газар байгуулах огцруулах бүрэн эрх нь тэдэнд бий. Ард түмний асар том итгэлийг авч гарч ирчихээд дотоод асуудлаа шийдэх явцдаа ард түмний эрх ашгийг унагааж хөсөрдүүлж болохгүй. Тэрнээс алга ташаад ура гэж хашгираад байх юм алга. Үнэхээр харицлага тооцох гэж байгаа бол бид хариуцлага тооцох талд зогсонно. Гэдээ аливаа асуудлыг шийдэхдээ улс орныхоо нийтлэг эрх ашгийг бодолцоорой,тооцоорой, зөв шийдвэр гаргаарай л гэсэн. Манай бүлгийн бүх гишүүд ийм байр суурьтай байгаа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

МУИС-ийн Филисофи шашин судлалын тэнхимийн зөвлөх профессор, доктор Т.Дорждагватай ярилцлаа.

-Удахгүй соёл, урлагийн ажилтны улсын зөвлөгөөн болно. Энэ арга хэмжээний талаар та ямар бодолтой байна?

-Их олон юм яримаар байна. Эдгээр салбарын зарим нэр томьёо, тэдгээрийн хэрэглээ, ойлголтын зөрүү, сургалт, судалгааны ажлын доголдол яривал их юм бий. Монгол ярианы хэлэнд юмыг холбоо, хоршоо үгээр илэрхийлэх юм. Ердийн ухамсрын түвшинд бол яая гэхэв ээ, харин онолын хүрээнд, шинжлэх ухааны утгаар ингэж болохгүй.

-Тэгэхээр соёл, урлаг гэдэг нэр томьёоны хувьд та шүүмжлэлтэй хандаж байгаа хэрэг үү?

-Шинжлэх ухаан бол үнэнийг хайдаг, илрүүлдэг. Гэтэл өгзөг, тохой хоёроо нэгэн зэрэг тавьж суудаг эд хогшлыг би л лав мэдэхгүй. Эсвэл гэдийгээд тохойгоо тулж болох вандан сандлыг яриад байгаа юм уу (инээв). Хүмүүс “Соёл урлаг” гэж л яриад байх юм. Соёл урлаг гэдэг үзэгдэл ертөнцөд байхгүй.

-Яагаад?

-Соёл, урлаг гэдэг өөр, өөр агуулгатай үзэгдлүүд, тэдгээрийг илэрхийлсэн тусдаа ойлголтууд бий. Нэг жишээ хэлье. “Соёл иргэншил” гэж бид ч нэг хэсэгтээ буруу бичиж байсан. Соёл иргэншил гэдэг үзэгдэл бас байхгүй. Харин “соёл”, “иргэншил” гэсэн тусдаа тодорхойлолт бүхий ойлголтууд байдаг. Манай нэг эрдэмтэн гадаад хүнтэй ярихдаа соёл иргэншил гээд л яриад байж, орчуулагч нь англиар “culture and civiliza­tion” гээд л орчуулаад байж. Сүүлдээ мань хоёр эрдэмтэн ер ойлголцохгүй болжээ. Шалтгаан нь болохоор монгол эрдэмтэн civilization гэдэг үгийг соёл иргэншил гэж буруу хэрэглэснийг шинэхэн орчуулагч хоёр үг болгож орчуулснаас хэрэг мандаж. “Соёл урлаг” гэх нь яг л тийм зүйл.

-Монголчууд бүгд л соёл урлаг гэдэг үгийг хамтад нь хэлдэг шүү дээ. Ингэж нэрших болсон шалтгаан нь юу юм бол?

-Энэ бол үндсэндээ улс төр, эдийн засгийн салбарыг дэмжих, тэдгээрийн ололтыг мандуулах үзэл суртлын илүү боломжит хэрэгсэл урлаг байна гэж үзэж, түүнийгээ соёл гэдэг томьёололтой нийлүүлсэн. Утга хутгаж, онол, аргазүйн хувьд будлиулсан өмнөх үеийн хуучин сэтгэлгээ, ажлын арга барилтай холбоотой байх.

-Соёл, урлаг хоёр холбоотой биз дээ?

-Холбоотой. Урлаг бол оюуны соёлын онцгой нэгэн илрэл. Харин “Соёл” хэмээх үзэгдэл бол угтаа хүмүүний хүн байх шалгуур үзүүлэлт мөн. Гагцхүү соёл гэдэг үзэгдлийн утгаар хүн төрөлхтөн амьтай, амьгүй бусад ертөнцийн аливаа илрэлээс ялгагдаж байдаг. Орчин цагт соёлын тухай зөв цэгцтэй ойлголт хэвшихгүй байна. Үнэндээ энд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэлд холбогдох асуудал байдаг.

-Энэ талаар та олон жил судлав уу?

-1998 онд гарын авлага, 2010 онд“Соёл судлал” сурах бичгээ гаргаж, “Монголын соёл судлалын холбоо” төрийн бус байгууллага байгуулан соёл судлаачдын үндэсний 10 семинарыг зохион байгуулахад оролцлоо.

-Соёлын байгууллагын талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Бүх яам үнэндээ бүгдээрээ соёлын яам. Учир нь хүний буй болгосон аливаа зохион байгуулалт хүний төлөө байдаг шүү дээ. Харин практик дээр урлагийн байгууллага, музей, номын сангийн гэх мэт асуудлыг соёлын гэж тодотгон авч үзэх нь бий. Тэгэхдээ энд урлагийн байгууллагаа төлөөлж, музей, номын сангаа шоовдорлох нь лав л манайд ужгирсан дутагдлын нэг. Харин зах зээлд орсноор музейнүүд үзмэрээ гадаадад түрээсээр аялуулж бас ч хөөрхөн юм олоод байна. Харин номын сан хэцүү байна. Угтаа номын сан бол ёстой буянтай салбар шүү дээ. Оюуны салбарын үнэлэмж бүхэлдээ дээшилж чадахгүй байгаагийн нэг жишээ, бас нэг шалтгаан бол монгол төр, засгаас бага анхаарч байгаатай холбоотой.

-Таныхаар урлагийн байгууллагууд нь ямар байна?

-Ядаж зах зээлд хөлөө олоод байх нь дээр юм. Гэхдээ урлагийн байгууллагууд янз янз л байгаа. Яамдын өмнөх бүтцийн үед төв театруудын орчны стандарт, орон нутгийн клуб, соёлын ордны орчны стандартын асуудлыг ярьж байсан, санхүүжилт их хэрэгтэй юм билээ. Энэ их улстөржилт, халаа сэлгээ ажлыг цалгардуулж, хийх гэхээсээ илүү нэг юмаа дахин дахин ярьсаар цаг хугацаа алддаг. Шулуухан хэлэхэд угтаа соёлын тухай хууль байх боломжгүй. Хүний хүн шиг байх чадварыг, хүмүүнлэг чанарыг хуульчлаад барагдах уу. Угаасаа бүх хууль тийм л зорилготой биз дээ. Манай “Соёлын тухай” хууль нэг үзэл сурталт хуучин нийгмийн үлдэгдэл, соёл хэмээх үзэгдлийг андуу ухаарч ирсний гэрч юм. Тэнд яригдаж байгаа санааны дийлэнх нь урлагийн ертөнцтэй холбоотой байдаг. Түүний оронд харин “Урлагийн тухай” хууль, бүр нарийвчлаад “Киноны тухай”, “Дүрслэх урлагийн тухай”, “Орон нутгийн клуб, соёлын ордны тухай” хууль гэх зэргээр тодорхой хууль байж болно. Хоосон деклераци хэнд ч хэрэггүй шүү дээ. ОХУ “Соёлын тухай хууль” батлах гээд чадалгүй хэдэн парламент дамжууллаа. Казахстанд нэг тийм хууль байна лээ. Интернет ухаад үзээрэй.

-Ингэхэд та Төрийн соёлын бодлогын талаар ямар бодолтой байдаг вэ?

-Тэр чинь бас л урлагийн асуудалд голлон чиглэгдсэн юм билээ. Угтаа соёлын тухай бодлого бол их даацтай, холч бодлого. Хар хайрцагны бодлого гэж ярьдаг даа. Соёлын бодлогод холбогдох хоёр чухал салбар байдаг нь боловсролын болон шашны салбар. Дашрамд хэлэхэд хүүхдийн сургуулийн өмнөх үеийн хөгжлөөс эхлээд докторын сургалт хүртэлх асуудлыг хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллага энд маш чухал функци гүйцэтгэх ёстой. Энд би боловсролоор дамжуулж соёлтой амьтан буй болгох, хүнээр хүн хийх асуудлыг хөндөж байна л даа.

-Урлагийн талаарх манай судалгаа шинжилгээ аль түвшинд яваа бол?

-Урлаг судлал гэдэг нэр томьёо бол урлагийн тусгаар төрөл жанруудын тухай судалгааг багтаасан ерөнхий нэр. Манайд тодорхой салбарын судалгаанууд бий. Урлаг гэдэг үзэгдлийг судалдаг өөр салбарууд, тухайлбал урлагийн философи, урлагийн социологи, урлагийн сэтгэл судлал, бас урлагийн шүүмжээр түлхүү ажилламаар байна. Бас нэг чухал юм бол судалгааны онол, арга зүйн түвшинд онцгой анхаарах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл эстетикийг шинэчлэх хэрэгтэй. СУИС-ийн магистрын сургалтанд зориулан бэлтгэсэн “Урлагийн философи” нэртэй товхимолдоо дээрх асуудлыг хөндөж оруулсан.

-Та гоо зүй гэж нэрлэхгүй байна уу даа…

-Тиймээ, тэгэж нэрлэмгүй байна гэсэн санаагаа зарим илтгэлдээ хэлж, бас дээрх товхимолдоо тусган оруулсан байгаа. Бид физик, хими, философи, социологи, компьютер, интернет гэж ярьж болоод байгаа биз дээ. Түүн шиг эстетик гээд ярьж яагаад болохгүй гэж. Ингэхэд бидний яриа сунжраад байна. Багш хүн нуршуу ярьж байгаагаа мэддэггүй юм. Үүнийг яривал хэд хэдэн лекц болно доо. Товчхон хэлэхэд, эстетикийн категориуд болох муухай, адгийн, эмгэнэлт, шог зэрэг нь гоо сайхны тухай асуудал.

-Уламжлалт эстетик, орчин үеийн эстетик хоёр ямар ялгаатай вэ?

-Уламжлалт эстетик нь үндсэндээ тухайн үеийнхээ мэдлэг, мэдээллийн нөхцөл бололцоонд тулгуурлаж, тэр үеийнхээ голлох үзэл санаанд баригдмал, хэвшмэл байдалтай оршиж ирсэн бол орчин үеийн эстетик нь илүү чөлөөтэй, олон ургальч үзлийг эрхэмлэсэн байдгаараа түүнээс эрс ялгагддаг.Уламжлалт эстетик голчлон “сонгодог” гэх үеийн урлагтай холбоотой байж, “сайхан”-ыг үндсэн категорио болгодог нь түүний нэг онцлог. Орчин үеийн эстетик нь өнөө үеийн мэдээллийн эрин, урлагийн шинэ төрөл зүйлүүдтэй холбоотой байж, “сайхан”-ыг бусад категориудын зиндаанд тавьж, олон категорийг шинээр нэмжээ. Ерөнхийдөө эстетик бол философийн нэг салбар гэдэг харьцангуй тогтсон ойлголт байдаг. Тэгээд л эстетикийг урлагийн философи гээд байдаг юм. Гэтэл бид наад зах нь хоёр нэр томьёо байсаар байтал үл тоомсорлоод байж болохгүй биз дээ.

Э.Мөнх-Отгон

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.24-ний пүрэв гаригийн ¹180(5747) дугаараас авч нийтлэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн гадаад бодлогын зөвлөх Л.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.

-Шинэ Ерөнхийлөгч гадаад айлчлалынхаа товыг тогтсон уу. Албан ёсны айлчлалаа хоёр хөршөөсөө эхэлнэ гэж байсан?

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга ирэх сарын 5-7-ны өдрүүдэд ОХУ-ын Владивосток хотноо болох Дорнын эдийн засгийн чуулга уулзалтад ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн урилгаар оролцоно. Ерөнхийлөгч зөвхөн энэ хуралд оролцох бус бас ОХУ-д ажлын айлчлал хийхээр төлөвлөж байна. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинтэй уулзаж, Монгол-Оросын харилцааны асуудлаар нэлээд дэлгэрэнгүй санал солилцох байх.

-Энэ сарын сүүлчээр Будапешт хотноо болох жүдогийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн рүү очих сураг дуулдаж байна?

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон ч гэсэн Монголын жүдо бөхийн холбоогоо удирдсан хэвээр байгаа. Энэ сарын сүүлчээр Будапешт хотноо жүдо бөхийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн, бас Олон улсын жүдо бөхийн холбооны Ерөнхийлөгчийг сонгох сонгууль болно. Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын хувьд Олон улсын жүдо бөхийн холбооны сонгуульт ажилтай тул оролцох шаардлага байгаа. Ингэхдээ Монголын жүдо бөхийн холбооны ерөнхийлөгчийн хувиар очих юм. Гэхдээ Монгол Улсын Төрийн тэргүүн гэдэг утгаар Унгарын талаас хүлээн авч, хүндэтгэл үзүүлэх нь ойлгомжтой. Энэ бол Ерөнхийлөгчийн хувийн айлчлал. Тэрбээр бүх зардлаа хувиасаа гаргаад явна.

-Дорнын эдийн засгийн чуулга уулзалтаас манай улс ямар үр дүн хүлээж байна вэ?

-Зүүн Хойд Азийн бүс нутгийн эдийн засгийн чухал уулзалтад Монгол Улс анх удаа төрийн тэргүүний түвшинд оролцох гэж байна. Манай талаас бизнесийн төлөөлөл, албаныхан, хэд хэдэн сайд нар явна. ОХУ, БНХАУ, Япон, Солонгос болон бүс нутгийн бусад улсуудаас улс төр, бизнесийн томоохон төлөөлөгчид оролцоно. Энэ үеэр Монгол-Оросын бизнесийн уулзалт зохион байгуулна. Засгийн газраас хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж буй эдийн засгийн томоохон төслүүдээ танилцуулж ярилцахаар төлөвлөж байна.

-Ерөнхийлөгч ОХУ руу айлчлахдаа ямар асуудлуудыг шийдэх вэ?

-Манай хоёр орны улс төрийн харилцаа идэвхтэй сайн харилцаатай. Харин эдийн засгийн харилцаа сул. Хамтарсан төмөр замаа шинэчлэх, коридоруудыг нь өргөтгөх ёстой. Эрчим хүчний хамтын ажиллагаа, дэд бүтцийн асуудлууд байна. Ерөнхийлөгчийн анхаарч байгаа хамгийн гол асуудал бол манай экспортын бүтээгдэхүүний асуудал байна. Монгол Улс 80 гаруй сая малтай болчихлоо. Хуучин Сибирийн зах зээл манайх байсан. Гэтэл өнөөдөр мах, ноос, ноосон бүтээгдэхүүн, арьс шир зэргээ гаргаж чадахгүй байна. Үүнийг хоёр тал хэрхэн шийдэх гарцыг ОХУ-ын Ерөнхийлөгчтэй манай Ерөнхийлөгч нухацтай ярилцана. Ерөнхийлөгч Орос Монголын харилцааг шинэ шатанд гаргана гэсэн зорилт тавьсан. Товчдоо Монгол, Оросын харилцааны хэтийн чиг хандлагыг тодорхойлсон яриа хэлэлцээ болох болов уу.

-Шинэ Ерөнхийлөгч маань гадаад бодлогынхоо тэргүүлэх чиглэлийг хэрхэн тодорхойлж байна вэ?

-Гадаад харилцаанд залгамж чанар хамгийн чухал. Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын гадаад бодлогын үзэл баримтлалд хоёр хөрштэйгээ эн тэнцүү харилцаа хөгжүүлэх нь гадаад бодлогын тэргүүлэх зорилт хэмээн заасан байдаг. Тиймээс Ерөнхийлөгч Х.Баттулга хоёр хөрштэйгээ харилцах харилцаандаа онцгой ач холбогдол өгч байгаа. 1990 он хүртэл манай урд хил хаалттай, зөвхөн хойшоо харилцдаг байлаа. Гэтэл өнгөрсөн 27 жилийн хугацаанд хойд хөрштэйгээ бараг эдийн засгийн харилцаагүй болчихсон. Урагшаагаа хэт хэлбийчихсэн байна. Ерөнхийлөгч үүнийг засна гэж байгаа. ҮАБ-ын үзэл баримтлалд тусгаснаар тэнцвэртэй харилцаа тогтоох гэж байна гээд Хятадын харилцаагаа хязгаарлаад, Оросоо дэмжээд яваад байх биш юм. Мэдээж Хятадынхтай тогтоосон харилцаагаа цаашид ч өргөжүүлнэ. Харин Оростой тогтоосон харилцааг тэр хэмжээнд хүртэл хурдтай авчрах зорилт тавигдаж байна. Ерөнхийлөгч бизнесийн салбараас гаралтай хүн болохоор аливаа арилжаа наймаа нэг талдаа ашигтай биш, хоёр талдаа харилцан ашигтай байснаар илүү урт хугацаанд тогтвортой хөгжинө гэсэн байр суурьтай байгаа.

Мэдээж гурав дахь хөршийн бодлогыг орхигдуулахгүй, эрчимжүүлэх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа. Энэ утгаараа Владивостокийн форумын үеэр Японы Ерөнхий сайд болон БНСУ-ын Ерөнхийлөгчтэй уулзана. Монгол Улс аж үйлдвэрээ хөгжүүлэхэд тэргүүний технологи хэрэгтэй. Банк, санхүү гээд санхүүжилт хэрэгтэй байна. Үүнд гурав дахь хөршийн үүрэг оролцоо чухал байгаа. Үүндээ анхаараад явна.

-ШХАБ-д манайх ажиглагчийн статустай оролцдог. Одоо нөхцөл байдал өөрчлөгдөх үү?

-Манайх бол анхных нь ажиглагч орон. 12 дахь жилдээ ажиглагчийн статустай явж байна. ШХАБ-ын нөхцөл байдал нь өөрчлөгдөж байгаа зүйл бий.Эхлээд “Шанхайн тав” гэж ярьдаг байсан бол сүүлдээ “Шанхайн зургаа” болсон. Өнгөрсөн зургадугаар сард Астанад болсон дээд хэмжээний уулзалтаар Энэтхэг, Пакистан хоёр улс шинээр нэгдсэн. Ингэснээр Евроазийг хамарсан маш том байгууллага болоод байна. ШХАБ-ыг хаашаа явах вэ гэдгийг Монгол Улс анхааралтай харж байна. Эдийн засгийн тал руугаа давамгайлах уу, цэрэг улс төрийн эвсэл болох уу гэдгийг нь сайн ажиглаж байх хэрэгтэй байх. Эдийн засгийн тал руугаа илүү түлхүү яваад ирвэл бид хоцрох ёсгүй байх. Иймд ШХАБ-д Монгол Улс гишүүнээр элсэх, элсэхгүй асуудал нь эргээд ШХАБ-ын өөрийнх нь чиг хандлага, явцаас шалтгаалах юм.

-Монгол Улс Хятадын“Бүс ба зам” бодлогын гадна орхигдоод байна. Уг нь манай улс хамгийн ойрын хөрш нь. Гэтэл Лондон хүрэх зам, ОХУ-аас авч буй хийн хоолой зэргээ манайхыг тойруулаад явууллаа. Тэгэхээр “Бүс ба зам” оролцоотой болохын тулд Ерөнхийлөгчийн хувьд ямар бодлого явуулах вэ?

-Үнэхээр манай улс орхигдоод байгаа юм шиг байдал ажиглагдаж байгаа байх. Өмнө Европ-Азийг холбосон гол төмөр зам болох Сибирийн төмөр зам Монгол, Манжуураар л дайрч байсан шүү дээ. Гэтэл одоо нөхцөл байдал өөр болж, өөр гарц, коридор гараад ирлээ. Бид үүнд мэдээж дүгнэлт хийж, урьдын адил идэвхтэй оролцогч байхыг зорьж байгаа. Тиймээс Монгол, Орос, Хятад гурван улсын эдийн засгийн коридорыг байгуулах ажлыг манай тал санаачилж 3 жилийн өмнө эхлүүлсэн. Нэг жилийн өмнө гурван тал гарын үсэг зурсан. Харин одоо хэрэгжүүлэх л асуудал байна. Эдийн засгийн коридор гэдэг бол “Бүс ба зам” төслийн нэг хэсэг гэж үзэх үндэслэлтэй. Эдийн засгийн коридорын хүрээнд 32 төслийг хэрэгжүүлэх боломжтой хэмээн үзэж тодорхойлсон байгаа. Голдуу Монголын нутгаар дайраад Орос Хятадыг холбосон дэд бүтцийн төслүүд. Эндээс алийг нь эхэлж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг дээр шийдвэр гаргах цаг үе нь ирчихээд байгаа юм.

-Та Швейцарийн холбооны улс руу Элчин сайдаар томилогдсон шүү дээ. Яагаад яваагүй юм бэ?

-Энэ оны тавдугаар сарын сүүлээр өмнөх Ерөнхийлөгч УИХ-тай зөвшилцөн Швейцарийн Холбооны Улсад суух Элчин сайдаар томилох шийдвэр гарсан. Швейцарийн талаас намайг Элчин сайдаар хүлээн авахад бэлэн гээд агреманы хариу ирсэн байгаа. Явахад бэлэн болсон гэсэн үг. Гэхдээ шинэ Ерөнхийлөгч намайг гадаад бодлогын зөвлөхийн ажлаа үргэлжлүүлэн хийж байхыг хүссэн. Гадаад бодлогод залгамж чанар гэдэг чухал зүйл байна. Шинэ Ерөнхийлөгчийн ажил цэгцрэх хугацаанд хуучин ажлаа ийнхүү үргэлжлүүлээд хэсэг хугацаанд хийгээд байж байна.

-Та саяхан Ираны Ерөнхийлөгчийн тангараг өргөх ёслолд оролцохдоо хойд Солонгост тавьсан АНУ-ын хоригийг Монгол дэмжихгүй байгаа гэсэн утгатай ярилцлагыг орон нутгийн хэвлэлд өгсөн юм уу?

-Тэр бол ташаа мэдээлэл. Наймдугаар сарын 5-ны өдөр Ираны Ерөнхийлөгч Хасан Роухани дахин сонгогдоод тангараг өргөх ёслол болсон. Миний бие Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Гадаад бодлогын зөвлөх бөгөөд Ерөнхийлөгчийн тусгай элч гэдэг утгаар энэ ёслолд оролцсон. Тэнд дэлхийн 105 орны төлөөлөгч, 25 олон улсын байгууллагын төлөөлөгч оролцсон томоохон арга хэмжээ болсон. 20 гаруй улсын төрийн тэргүүн, бусад олон тооны дээгүүр зиндааны хүмүүс хүрэлцэн ирсэн юм. Наймдугаар сарын 4-ний шөнө онгоцноос буухад Ираны парламентын байнгын хорооны дарга угтаж авсан. Тэндээ хэдэн минут уулзаж, ярилцаад зочид буудал руугаа явсан байгаа. Тухайн үед Ираны телевиз дүрс авч байсан. Би тэнд ямар нэг мэдэгдэл хийгээгүй. АНУ-ын хоригийг Монгол Улс дэмжихгүй гэж буруушаасан үг яриа огт болоогүйг хариуцлагатай хэлэх байна. Монгол Улс Хойд Солонгосын асуудлаар НҮБ-ын гишүүний хувьд тэндээс гаргасан шийдвэрүүд, түүний дотор хоригийг бүрэн дэмждэг, биелүүлэх ч үүрэгтэй.

С.Баяраа үр хүүхэд, ач, зээ нарынхаа хамт

“Баяраа ойрдоо ажил ихтэй

Байшин бариад амралт багатай

Өглөө босоод өрж гарна

Өндөр намаар барьж эхэлнэ

Хүүхдийн цэцэрлэг, хүнсний дэлгүүр

Хүн эмнэлэг, хүүхэлдэйн театр

Баяраа үүнийг барьсан юм

Багахан энэ хотыг байгуулсан юм” хэмээх шүлгийг хүн бүр мэднэ. Социализмын үеэс эхлэлтэй энэ шүлэг одоо болтол цэцэрлэгийн багачуудын цээжинд байдаг. Харин шүлгийн маань гол баатар Баяраагийн тухай мэдээлэл тун хомс билээ. “Үнэхээр барилгачин хүн байдаг уу, эсвэл хүүхдүүдэд зориулсан мөртүүдийн дүр юм болов уу” гэж та бодож байсан уу. Тэгвэл энэ удаагийнхаа “Танайд өнжье” булангаар монголчуудын эчнээ танил болсон “Барилгачин Баяраа”-гийнд зочиллоо. Түүнийг Сүрэнгийн Баяраа гэдэг юм. Өдгөө 76 настай энэ буурал одоо хэр нь барилгаа барьж, их хотынхоо бүтээн байгуулалтад гар бие оролцсоор явна. Өсвөр наснаасаа эхэлж барилгын хар бор ажил хийсээр ирсэн хэрнээ хөнгөн шингэн гэж жигтэйхэн. Хүүхдийн зохиолч Д.Содномдорж гуайн шүлэглэсэнчлэн барилгачин С.Баяраа бол яах аргагүй өнөөдрийн Улаанбаатар хотыг босгохын төлөө өглөөнөөс үдэш болтол зүтгэсэн хүн. Төв Гандан, Төрийн ордон, дарга сайд нарын өргөө гээд С.Баяраагүй барилга үгүй билээ.

“УРАН БАРИЛГАЧИН ДАНЗАН БАГШААСАА ОЛОН ЗҮЙЛИЙГ СУРСАН ДАА”

Барилгачин Баяраа маань 1942 онд Архангай аймгийн Батцэнгэл суманд малчин Сүрэнгийн том хүү болон төржээ. Түүнийг 11 настай байхад нь аав, ээж нь Улаанбаатар хот рүү нүүж, С.Баяраа хүү эмээтэйгээ үлдсэн гэнэ. Хоёр жил эмээдээ хань болж, хонь, малаа хариулжээ. Ингээд 1954 онд нийслэлд ижий, аав дээрээ ирсэн байна. Тэднийх айлын хашаанд түр амьдардаг байсан нь “Хүрэн морь” найраглалын Ч.Лхамсүрэнгийнх байж. С.Баяраа гуай тэртээх он цагийн талаар дурсан ярихдаа “Ч.Лхамсүрэн зохиолч үсээ хойш нь цэмцийтэл самнасан, байнга өврийн дэвтэртэй явдаг хүн байж билээ. Байсхийгээд л тэр дэвтрээ гаргаж ирээд юм бичнэ. Хүүхэд байсан болохоор сонирхоод асуунгуут, “Аяар, чимээгүй” гэдэг байсан сан” гэв. Харин өөрийнхөө тухай өгүүлэхдээ өтгөн гэгч нь найруулсан байхуу цайгаа оочингоо “Би багадаа сургуульд суралцаж чадаагүй юм. Ээж маань “Миний хүү ажил хийж дүү нараа тэжээнэ шүү” гэдэг байв. Ингээд 14 настайдаа Нийгэм ахуйн трейстэд газар шорооны ажил хийлээ. МУИС-ийн ард талын шугам хоолойг тавих ажлыг гүйцэтгэж байв. Өвөл болонгуут газар шорооны ажил зогсчихдог юм байна. Тэгээд барилгын ажил хийхээр болов оо. Төв Гандангийн засварын ажилд тусалдаг байлаа. Тэр үед Шанхайгаас ирсэн барилгын инженер хятад хүн надад зааж, зөвлөж байв. Энэ хүнд Ю.Цэдэнбал дарга их сайн ханддаг байв. Тэрээр Өмнөд Монголд сүм барих гэж очсон гэсэн. Тэгээд 1945 оны дайны улмаас манай улсад цагаачилж ирсэн гэдэг. Элдэв-Очир кино театр, Засгийн газрын ордон зэргийг япончуудтай хамт барилцаж байсан хүн юм билээ. Энэ хүн надад их зүйл зааж өгсөн. Бас төв Гандангийн том лам Данзан гэж мундаг уран гартай хүн байлаа. Тэрбээр намайг “Хүү минь барилгын ажил сайн сураарай. Монголд тун хэрэгтэй зүйл бол барилга, бүтээн байгуулалт шүү” гэдэг байсан. Юу ч мэдэхгүй балчир хүүхдэд барилгын холбоостой бүхий л нарийн ухааныг зааж өгсөн ачтан багш минь юм. Барилгаас гадна балин, хүж хийх зэрэг олон зүйлийг сурсан даа” гэж хуучлав.

Атар газрын хөдөлгөөн эд өрнөж байсан тэртээх 1956 онд түүний аав Сүрэн гуай Сэлэнгэ аймаг руу томилогджээ.Харин С.Баяраа хүү ээж, гурван дүүгийнхээ хамт хотдоо хоцорсон байна. Учир нь дүү нарыг нь сургуульд оруулж, эрдэм номд шамдуулах хэрэгтэй гэж ээж нь атар газрыг зорихоос татгалзжээ. Харин ар гэрээ авч явах бэрх үүргийг С.Баяраа хүү хариуцан авч үлдэв. Тэрбээр төв Гандангийн засварын ажлын дараагаас Гэсэр сүм, Хархорины Эрдэнэзуу, Амарбаясгалант хийд зэрэг дандаа сүм, дуганы барилгын ажилд гар бие оролцож байсан гэнэ.

Харин аав Сүрэн нь Сэлэнгэд газар тариалангийн ажилдаа шамдаж, Орхоны комбайн бригадын дарга хийж байгаад 1969 онд бурхан болсон байна. Эхнэр Бурмаа дөрвөн хүүгийнхээ хамт өнчирч үлдэн амьдралын бэрх бүхнийг туулжээ. С.Баяраа хүү ижийдээ өмөг түшиг нь байж, дүү нараа сургуульд сурган, гарыг нь ганзаганд, хөлийг нь дөрөөнд хүргэхэд борви бохисхийлгүй ажилласан гэдэг. Социализмын үеийн норм төлөвлөгөөний шахууг ч хэлэх үү, түүнд суралцах ямар ч зав гардаггүй байжээ. Тиймдээ ч өглөө, орой, өдөр, шөнөгүй барилга дээр амьдралынхаа ихэнх хугацааг зориулж байсан болохоор “Барилгачин Баяраа” шүлэг түүнийг шууд тодорхойлно.

ҮЙЛДВЭР, ҮЗВЭР, ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ БАРИЛГУУДЫГ БОСГОСОН МӨРДӨСТЭЙ БАРИЛГАЧИН БОЛОВ

Сүм хийдийн засварын ажлаас барилгачин болох эхлэлээ тавьсан С.Баяраа гуай 1962 онд Гэсэр сүмийг барьж дуусгаад цэргийн албанд морджээ. Барилгын цэргийн 073 дугаар ангид хуваарилагдаж, Монгол Улсын томоохон үйлдвэрүүдийг бүтээхэд жинхэнэ хөдөлмөрлөж явсан байна. Шарын голын уурхай, Дарханы уул уурхайн үйлдвэр, гурилын комбинатыг барьж, ашиглалтад өгөөд 1964 онд хотод орж ирсэн байна. Ингээд талхны үйлдвэр, автозасварын завод гээд томоохон үйлдвэрүүдийг ар араас нь өндөр намаар нь барьж гарчээ. Түүний ажилсаг, өөриймсөг, хурдан шаламгай чанар нь цэргийн ангийнх нь удирдлагуудын хараанд өртөж, ихэд үнэлэгддэг байв. Улмаар армид үлдэх санал авч, мөрдэстэй барилгачин болохын сацуу мастер зэрэгтэй болжээ. Тэрбээр тус ангийн Цээхээ даргатай, мастер барилгачин С.Баяраатай бригад социализмын үеийн бүтээн байгуулалтуудын нүсэр ажлыг нугалсан гол хөдлөх хүчин нь байлаа. Бөхийн өргөө, цирк, хүнсний дэлгүүрүүд, эсгий гутал, нэхээсгүй даавууны үйлдвэрүүд, төрийн өмчийн хороо, цагдаагийн ерөнхий газрын барилга гээд бүгд түүний гараар бүтсэн юм. Мөн С.Баяраа гуай олон ч сайд, дарга нарын албан өрөө, амины сууцуудыг нь засварлаж, тохижуулж байжээ. 1981 онд Засгийн газрын ордны өргөтгөлийн хэсгийг барьж, Ю.Цэдэнбал даргын номын сан, ажлын өрөөг гардан засварлаж байсан гэнэ. Хаа сайгүй бичиг цаас, ном, сонинд дарагдсан Бал даргын өрөөг засварлахдаа С.Баяраа гуай юунд нь ч хуруугаа хүргэдэггүй байж. Зөвхөн өөрийнхөө хийх ёстой барилгын ажлыг нямбай гэгч нь гүйцэтгэнэ. Ю.Цэдэнбал дарга орж ирж түүнийг хэрхэн ажиллаж байгааг харчихаад гараад явчихдаг байж. Харин комиссар нь хяналтын камерын үүрэг гүйцэтгэдэг байсан бололтой. С.Баяраа ажлаа тун ч нямбай хийдэг байсны дээр архи, пиво огт амсдаггүй болохоор дарга сайд нарын захиалга тасардаггүй байжээ. Хүний итгэлийг даах түүний энэ чанар одоо цагт ч үгүйлэгдэнэ. “Данзан ламтан намайг хүүхэд байхад архинаас л хол яваарай хүү минь” гэж захиж байж билээ. Тийм болохоор би гашуун, нясуун юм огт амсдаггүй. Айраг ч уудаггүй” гэж С.Баяраа гуай өгүүлэв. Тэрбээр Монголбанк болон Намын төв хорооны дэд дарга Б.Дэжид, Сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга Ч.Сүрэн, Батлан хамгаалахын сайд байсан Ж.Авхиа гуайн байранд засвар хийж, зуных нь байшин савыг барьж өгч байжээ. Тэр үед ингэж дарга, сайд нарынд ажиллах нь нэр төрийн хэрэг ч нөгөө талдаа байнга хардагдаж, сэрдэгдэхийн зовлонтой. Цагдаа, тагнуулынхны түмэн асуулттай тулгардаг байж. “Би мөрөөрөө ажлаа хийгээд гарсан хүн, юу ч мэдэхгүй, сонсоогүй тухайгаа хэлдэг байсан даа. Юм л болбол хэлмэгдчих гээд яасан ч хэцүү цаг үед амьдарч байсан юм” гэж санаа алдав. Тухайн үед барилгын нарийн мэргэжлийн хүн ховор байсан болохоор С.Баяраа гуай л тэр бүгдэд очиж чимхлүүр ажлуудыг хийнэ.

Түүгээр зогсохгүй төлөвлөгөө нормоо байнга давуулан биелүүлж, жил бүр хөдөлмөрийн аварга болдог байжээ. Тиймдээ ч Алтан гадас одонгоор хоёр удаа, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнуулж байсан гэнэ. Ямар сайндаа дандаа 2000 төгрөгөөс дээш цалин авдгаасаа болж Ардын хянан шалгах хорооныхонд шалгуулдаг байсан ажээ. Тухайн үед 1000 төгрөгөөс дээш цалин авсан хүнийг энэ албаныхан айхавтар судалж, шалгадаг байсан гэдгийг социализмын үеийн хөгшчүүл цөм андахгүй.

ТӨРДӨӨ ГАДУУРХАГДАЖ, ТҮМЭНД ҮНЭЛЭГДСЭН “ХӨДӨЛМӨРИЙН БААТАР”

Барилгачин С.Баяраа улсад 30 жил ажиллаад 1991 онд тэтгэвэрт гарчээ. Улс эх орныхоо бүтээн байгуулалтад жинхэнэ гар бие оролцож, хамаг залуу насаа зориулсан хүний хөдөлмөрийг төр үнэлээгүйн дээр одоо ч анхаардаггүй нь харамсалтай.

Загасчны морь усгүй гэдэг шиг барилгачин С.Баяраа маань өнөөдөр өөрийн гэсэн орон байргүй, зээ охиныдоо амьдарч байгаа юм билээ. Зах зээлийн нийгэмд шилжсэний дараахан тэрбээр байраа алдаж, Чингэлтэйд амьдарч байсан гэнэ. Гэтэл гал гарч, байшин нь бүхэлдээ шатаж, юу ч үлдээгүй байна. Тэрбээр өврөөсөө жижигхэн хүрэн тэмдэглэлийн дэвтэр гаргаж ирээд ихэд нандигнан хадгалдаг бололтой хуучны хоёр гэрэл зураг үзүүлэв. Нэг нь өөрийнх нь цэрэг хувцастай, нөгөөх нь ээж, дүү хоёртойгоо авахуулсан зураг байлаа. Биеэсээ салгадаггүй болохоор энэ хоёр зураг нь л үлдсэн бололтой. С.Баяраа гуай хоёр охинтой. Том охин Б.Ганчимэг нь ЗХУ-д сургууль төгссөн эрчим хүчний салбарын хүн. Бага охин Б.Саранцэцэг нь тогооч мэргэжилтэй. Зах зээлийн нийгэмд шилжээд бизнес эрхлэх болжээ. Түүний охин Х.Уянгаа нөхөр гурван хүүхдийнхээ хамт амьдардаг бөгөөд өвөөгөө дэргэдээ авчээ. Тэрбээр “Хөдөлмөр хүнд байдаг бол чамд л байна гэж найзууд нь өвөөд хэлдэг. Өвөө маань мөнгө төгрөг хуримтлуулахын хэрээр хөдөлмөр хийх биш ээ. Хөгшрөөд ядаж, 70 нас гарсан хойноо эрүүл бай. Тэр чинь хөдөлмөрийн үр шим юм шүү гэж хэлдэг.Барилга дээр дуу чимээнд олон жил ажилласан болохоор чих хатуутай. Бусдаар өвдөж, зовиурлах өвчин хууч байхгүй ээ. Хорь, гучтай залуучууд өвөөгийн хөдөлгөөнийг гүйцдэггүй” гэлээ. Тэднийх найман давхарт таван өрөө байранд амьдардаг юм билээ. Лифт нь ажиллахгүй хоёр сар гаруй болж байгаа атал С.Баяраа гуай шатаар өдөрт хэд хэдэн удаа өгсөж, уруудахдаа замдаа нэг ч амардаггүй байна. Үнэхээр эрүүл чийрэг биетэй хөгшин байна лээ. Байшин, барилга бариулах захиалга одоо ч түүнээс тасардаггүй гэнэ. Олон жил сайд дарга нартай нөхөрлөж явсан болохоор тэдний үр хүүхдүүд, хамаатан садангууд нь байнга дуудаж барилга бариулах гэдэг байна. Тэр тоолонд нь хүүхдүүд нь явуулах дургүй. Харин С.Баяраа гуай “Би зүгээр сууж огтоос чаддаггүй юм. Уур хүрээд байдаг.

Гэтэл энэ хоёр маань намайг ажил хийх гэхээр хориглоод хэцүү” гээд инээв. Тэрбээр ач, зээ нараа өхөөрдөж, зав л гарвал тэдэнтэйгээ хөгжилдөж, тоглодог бололтой. Ярилцаж суухдаа хүүхдүүдээ дуудаж, тэднийхээ духан дээр үнэрлэнгээ танилцуулна. С.Баяраа гуай тэтгэвэрт сууснаасаа хойш олон байшин барьжээ. Зусланд олны нүд хужирлах тансаг гэсэн байшин болгон барилгачин С.Баяраагийн гараар бүтсэн гэнэ шүү. Энэ мэргэжлээ олон ч хүнд зааж, сургасан байна. 1990 онд хөдөөнөөс хотод орж ирсэн гэр бүлийн хоёр С.Баяраа гуайг дагаад сайн сайхан амьдралд хүрчээ. Тэд одоо орон байр, машин унаатайгаас гадна компанитай болж, сайхан амьдарч яваа гэнэ.

“БАРИЛГАЧИН БАЯРАА” ШҮЛЭГ БҮТСЭН ТҮҮХ

Гар утаснаасаа интернэтэд холбогдож, “Барилгачин Баяраа” шүлгийг татаж гаргаад түүнд харуулахад эхнээс нь дуустал амандаа уншсанаа хүүхэд шиг инээгээд ичингүйрэв. “Би 14-хэн настайгаасаа шавар зуурч эхэлсэн. Хүүхдүүд намайг “Барилгачин Баяраа” гээд л шоглодог байв. Зохиолч Ч.Лхамсүрэн гуайнхтай нэг хашаанд амьдардаг байхад түүний охин Л.Пүрэвсүрэн хүртэл намайг ингэж дооглоно. Би ч хүүхдүүдээс ичээд буруу хараад л гүйдэг сэн. Хожим хотын бүтээн байгуулалтад ажиллаж байх үед Монголын уран сайхны “Нэг ангийнхан” кинонд тоглосон Туяацэцэг гэдэг охин миний тухай шүлэглэж бичсэнээ сонирхуулж байсан юм. Одоогийн энэ шүлэг шиг ийм эмх цэгцтэй биш, урд хойно нь орчихсон байв. Удаагүй “Барилгачин Баяраа” гэдэг шүлгийг хүн бүр унших болсон. Тэгээд хүмүүс чиний тухай шүлэг байна гээд л хошигнодог байлаа.

Явуухулан гуай бас надад зориулж бичсэн гар бичмэлээ он сар өдрөө тавиад өгч байсан юм. Миний санаа хачин их зовж билээ. Сүүлд энд тэнд барилга барьж байхад хүмүүс “Барилгачин Баяраа” гэж дуудна. Одоо ч бүр дасчихаж дээ” гээд толгойгоо илэнгээ инээв. С.Баяраа гуайн бага охин Б.Саранцэцэг үргэлжлүүлээд хэлэхдээ “Барилгачин Баяраагийн охин билээ би. Хүслээ дагаад барилгачин болно би” гэж хүүхэд байхдаа өөрөө зохиогоод дуулдаг байж билээ. Би хүүхэд байхдаа байнга аавыгаа дагаж ажилд нь явдаг байв. Манай ээж Ховдын Эрдэнэбүрэн сумын хүн байсан юм. МЗЭХ-ны дарга С.Удвал гуайн нарийн бичиг, хүнсний 20 , 50-р дэлгүүрт кассчин хийдэг байсан. Зүрх муутай байсан болохоор залуугаараа хорвоог орхисон доо” гэлээ. С.Баяраа гуай гурван дүүтэй бөгөөд тэднийх нь үр хүүхдүүд цөм сайн яваа. Тайзны зураач агсан С.Төмөрхуяг түүний яг доод талынх нь дүү бөгөөд түүний хүүхдүүд нь аавынхаа мэргэжлийг өвлөн авчээ. Дараагийнх нь дүү С.Чулуунбат нь Дундговь аймгийн эмнэлэгт сувилагчаар, бага дүү С.Алтанцэцэг нь боловсролын байгууллагад насаараа ажиллаад тэтгэвэртээ сууцгаасан байна. Тэдний хөвгүүд нагац ах С.Баяраагийнхаа зааж сургаснаар цэргийн амьдралаар яваа улс гэнэ. Тэд бол ЗХЖШ-ын дэд комиссар С.Одонбаяр, 073 дугаар ангийн Л.Жарантай нарын ажээ.

Ийнхүү барилгачин С.Баяраа гуайтай түүний амьдрал ахуй, бүтээл хөдөлмөр, орчин цагийн барилгын чанар хийц гээд олон зүйлийг ярилцан өнжив. Тэрбээр “Манай улс бага мэргэжлийн хүмүүсээ анхаарч, шагнаж урамшуулж байвал хөгжинө дөө. Шагнал урамшуулал болохоор дандаа дарга нар авдаг. Үнэндээ бага мэргэжилтнүүд дутагдаж, хятадаас ажиллах хүчин аваад байх юм. Барилгын салбарт нарийн мэргэжлийн хүмүүс дутагдсанаас чанарын асуудал яригдаж байх жишээтэй” гэж ярилаа.Бидэнтэй өдөржин хуучлан суусан С.Баяраа гуайг ядарч байгаа болов уу гэж бодож байтал “Хүү минь дуусах болж байна уу” гээд ажил руугаа яарав. Тэрбээр “Эстетика” гоо заслын эмнэлгийн барилгын ажлыг хариуцаж буй аж. Хэн ч харсан барилгачин гэж хэлэхээргүй шавлигхан биетэй энэ хөгшин дамнуургаар хувинтай ус мөрлөн зөөж, цемент, шавраа өөрөө зууран барилгын өрлөг, өнгөлгөөгөө хийсээр байгаа юм билээ.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.08.09-ний лхагва гаригийн ¹169 (5736) дугаараас авч нийтлэв.

“МАН-ын ээлжит бус онц их хурлын төлөө” хөдөлгөөний зохицуулагч Т.Баасанцогттой ярилцлаа.

-Энэ сарын 25-нд намынхаа ээлжит бус хурлыг хуралдуулахыг танай хөдөлгөөнөөс шаардлаа. Намын дарга М.Энхболд өөрийн цахим хуудсаараа есдүгээр сард хуралдуулна гэсэн. Харин та бүхэн яагаад хугацааг нь наашлуулахыг шаардах болов?

-Намын үндсэн дүрмийнхээ дагуу өмнөх Бага хурлаар намын их хурлыг хуралдуулах тов тогтоосон. Ер нь бол үндсэн дүрмийн дагуу дөрвөн жилд 1-2 удаа хуралдах заалттай байдаг. Өнгөрсөн дөрвөн жилд хуралдсангүй. Тэгэхээр энэ онд ээлжит хурал хуралдах ёстой. Одоогоор хурлын тов албан ёсоор зарлагдаагүй байна. Харин намын дарга албан бусаар өөрийн цахим хуудсандаа есдүгээр сард Бага хурлаа зарлаад дараа нь Их хурлаа хийнэ гэж бичсэн байна лээ. Энэ тал дээр намын дарга байр сууриа илэрхийлэхэд идэвхгүй байдалд байна гэж үзэж байгаа. Нөгөө талдаа болохоор МАН-ын дотоод асуудал болоод улс орны улс төрийн нөхцөл байдалд халуун асуудлууд үүсээд байна. Үүнтэй холбоотойгоор намын Их хурлаа яаралтай хуралдуул гэдэг шаардлагыг намын даргадаа хүргүүлж байгаа. Намын дарга бол Бага хурлыг зарлан хуралдуулах эрхтэй. Мөн Бага хуралд Их хурлын товыг санал болгох эрхтэй гэж манай намын үндсэн дүрэмд заасан. Энэхүү дүрмийг баримтлаад бид бүхэн шаардлага хүргүүлж байгаа юм. Хэрэв үндсэн дүрмийнхээ дагуу Бага, Их хурал зарлагдаад явах юм бол арваннэгдүгээр сар гарчих гээд байгаа юм. Тэр үед улс орны хэмжээнд шийдвэрлэх чухал асуудлууд тулгарна. Өвлийн бэлтгэл ажил ид өрнөдөг үе шүү дээ. Ялангуяа өнөө жил гантай байгаа болохоор өвөлжилт хүндэрч болзошгүй. Тиймээс өвөлжилтийн бэлтгэл ажил гэж их ажил бий. Иймд 65 суудалтай засгийн эрхийг барьж суугаа МАН-д намар их хурлаа хийгээд суух зав байхгүй. Яагаад гэвэл энэ Их хуралд өндөр албан тушаал хашиж буй бүх хүн орж ирээд суучихна.

Тэдний ажлыг хэн хийх вэ. Хөдөөгийн хөдөлмөрчид, малчид, тариаланчид “МАН Их хурлаа хийж байгаа юм, хөөрхий” гээд хүлээгээд сууж байхгүй. МАН-аас гарсан шийдвэрүүд Монголын ард түмний язгуур эрх ашгийн төлөө байх ёстой. Энэ зарчим маань алдагдах гээд байна. Тиймээс намын Их хурлаа яаралтай хуралдуулах хүсэлтэй байгаа юм.

-Ингэхэд танай хөдөлгөөнд хэр олон хүн хүмүүс нэгдээд байгаа вэ?

-Бид анх 1997 онд Монголын ардчилсан социалист, залуучуудын холбоог анх үүсгэн байгуулж, зүтгэж явсан хүмүүс. Намаа хүнд байдалд байхад олон мянган гишүүдээр сэлбэж, МАН-ынхаа үзэл баримтлал, үнэт зүйлийн төлөө зүтгэж, тэмцэж явсан залуучууд. Өнөөдөр бид ийм намыг хүсээгүй. Намын зарчим, дотоод ардчилал, алдагдсан олон үнэт зүйлүүдийг цаг алдалгүй сэргээхийг хүсч байна. Цөөхөн хэдэн хүн намын толгойд гарч, бодлого барьж байна. Намын бодлого цаашид Засгийн газрын хөтөлбөр болдог. Засгийн газрын хөтөлбөр гэдэг бол Монгол Улсын хувь заяаг шийдэх асуудал. Тийм учраас МАН-ын дотоод асуудлаа хурдан цэгцэлж, эмхлэх зорилгоор намынхаа төлөө зүтгэж, өөрсдийнхөө итгэл, сэтгэл, хөрөнгө мөнгөө зарцуулж явсан залуус маань эргэж нэгдэж байгаа юм. Энэ бол бидний үйлс зорилготой шууд хамааралтай асуудал.

-МАН-д ийм хөдөлгөөн хоёр дахиа байгуулагдаж байна. Өмнө нь 2006 онд МАХН буюу одоогийн МАН-ын дотоод ардчиллын төлөө ийм хөдөлгөөн өрнөж байсан хүмүүс төрийн өндөр албан тушаалд очсон байгаа. Тухайлбал, ХХААХҮЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Т.Гантулга байна. Ер нь аливаа тэмцэл, хөдөлгөөн зохион байгуулагчид албан тушаал горилогчид гэж нийгэмд харагддаг болж. Энэ хөдөлгөөн төрийн нарийн бичгийн даргын албан тушаалаар үнэлэгддэг юм уу?

-Бидэнд яг тийм сэтгэл алга. Т.Гантулга даргыг Монголын ардчилсан социалист залуучуудын холбоонд зүтгэж явсныг мэдэхгүй юм. Бидний чин сэтгэл бол энэ холбоог үүсгэн байгуулж, энэ намынхаа үнэт зүйлсийг, үзэл санааг нь хамгаалж явсан гэж дээр хэллээ. Бид бол ямар ч албан тушаал, мөнгөний төлөө зүтгээгүй. Найз нөхөд маань эвлэлдэн нэгдэж, намын дэмжигч нийт гишүүддээ уриалга гаргаж байгаа юм.

Намаа өөрчлөн байгуулах бидний санаачилгыг намын гишүүд, дэмжигчид маань их сайшаалтай хүлээж авч байна. Хөдөө орон нутгаас хүмүүс их ярьж, ирж байна. МАН гэдэг бол Монгол Улсын хувь заяаг нуруун дээрээ үүрч явдаг түүхэн ууган нам. Энэ намын нуруун дээр Монгол Улсын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдал, эдийн засгийн хүнд асуудлууд явж байдаг учраас намаа сайхан цэгцэлж авахгүй бол хувь заяа хүнд байдалд орчихоод байна. Тиймээс 1997 онд хийсэн үйлсээ ахиж хийх ёстой юм байна гэж ярьж, эвлэлдэж, нэгдэж байна. Бид зорилгодоо хүрэхийн тулд эхний ээлжинд шаардлагаа тавьж, уриалгаа гаргасан.

-Хэрэв энэ сарын 25-нд МАН ээлжит бусаар хуралдахгүй бол яах вэ?

-Бид намынхаа үндсэн дүрмийн хүрээнд улс төрийн соёлтойгоор эхэлж байна. Намын дарга М.Энхболд буурь суурьтай, улс төрийн соёлтой хүний хувьд бидний шаардлагыг хүлээж авна гэдэгт бүрэн итгэж байгаа.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүнтэй холбоотойгоор намын даргатайгаа хариуцлага ярих ёстой биз дээ. Та бүхний шаардлагыг хараад байхад Засгийн газрын тэргүүнтэй хариуцлага тооцох асуудал хөндөгдөж байна?

-Нам бол амьд организм, байнга өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэж байдаг. Нэг хүн мөнхийн дарга байна гэсэн үг биш. Мэдээж их хурал дээр энэ тухай асуудал яригдах байх. Сая гурван шатны сонгуулиар ард түмэн МАН-д хоёр үнэлгээ тавилаа шүү дээ. Эхэнд нь Монгол Улсын эдийн засаг хүндэрсэн байна. Монгол Улсын тусгаар тогтнол алдагдахад ойрхон болсон байна. Монгол Улс дампуурах гэж байна гэсэн мэдээллүүд их гарсан учраас энэ бүх хүндрэлийг авч гарах тулхтай нам нь МАН юм. Ингэж итгээд ард түмэн манай намд хангалттай санал өгсөн. Дараагийн үр дүн нь тэдний итгэл хэд дахин буурсан. Энэ нь мэргэжлийн Засгийн газрын томилгооноос үүдсэн. Ард түмэн үүнд сэтгэл дундуур байсан. Залгуулаад авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүд нь МАН мөрийн хөтөлбөрүүдээсээ ухарсан асуудал байсан. Татвар, хүүхдийн мөнгө, тэтгэвэр, тэтгэмж, тэтгэврийн нас, концесстой холбоотой асуудлууд байна. Энэ бүгд ард түмний нүдэнд ил байна. Ард түмэн 65 суудлыг МАН-д өгч итгэл хүлээлгэхдээ ямар “Концессыг найзууддаа өгчихөөрэй” гэж захиагүй шүү дээ. Мэргэжлийн засгийн газар байгуулна гэхээр улс эх орноо өөд нь татаад сайхан аваад явах юм байна гэж найдаж байтал мэргэжлийн бус хүмүүсийг тавьсан. Эндээс эхлээд ард түмэн эргэлзэж, бухимдсан. Энэ бүхэн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дүн тавих нэг том шалтгаан. Хоёрдугаарт, 60 тэрбумын асуудал. Хэдийгээр сонгуулийн үйл явцад эвлүүлэг, гүтгэлэг байлаа гэсэн боловч одоо ер нь бараг баталчихлаа шүү дээ. АТГ нь шалгаад эхэллээ. Тэр дундаа төрийн алба хааж байгаа зарим хүн дургүй л байна. Төрийн албыг хариуцлагатайгаар хашиж байгаа хүмүүсийг хоморголон АТГ-т байцаагаад, шалгаад эхэллээ. Төрийн алба гэдэг бол байнгын зогсолтгүй үйл ажиллагаа явж байх учиртай. Тэгтэл алба хаагчдыг дуудаж, байцаагаад ажлыг нь цалгардуулж байна. Энэ асуудал бас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ийм үнэлгээ авах гол хөшүүрэг болсон гэж бодож байна. Ямар нэгэн байдлаар хувь хүний тухай пиар хоёр талдаа явж байсан. Тэр бол саналд нөлөөлөөгүй байх. Гол нь төрийн албыг мөнгөөр худалдах оролдлого хийсэн явдалд нь ард түмэн дургүйлхэж байна. Энэ бол мэргэжлийн Засгийн газартайгаа шууд уялдаж байга юм. Манай намд шударга гишүүд олон бий. Тиймээс намын их хурлаар хүртэл аль нэг хүний халаасанд орохгүйгээр улс төрийн соёлтой үнэлгээгээ тавина байх аа. Өнөөдөр МАН-ын гаргасан алдааг засаад аваад явах чадалтай боловсон хүчин манай намд бий. Ер нь тулхтай ууган намын хувьд улс төрийн маш хурдан шийдвэрүүдийг гаргаад явах ёстой. Өмнө ч гаргаж байсан л даа. Соёлтойгоор хариуцлагаа өөрсдөө хүлээгээд албан тушаалаа өгөөд явж байсан удаатай. Гэтэл одоо яагаад болохгүй байгааг ойлгохгүй байна. Тиймээс шаардахаас өөр аргагүй болсон. Тэр байтугай намын хурлыг он дамнуулах сонирхолтой хүмүүс ч бий. Бид тийм хүмүүсийн төлөө энэ намд зүтгээгүй.

-Ер нь бол засаг тогтвортой байснаар гадны хөрөнгө оруулагчдыг татах том итгэл болох юм биш үү?

-Засгийн газар нь нурж унаад хөдөлгөөнд орох ёстой гэсэн шаардлагыг бид тавиагүй. Намын дотоод ардчилал, шударга байдлыг сэргээе гэсэн шаардлага тавьж байгаа. Намын цэгцлэх, асуудлыг шийдэх дээд байгууллага нь намын Их хурал. Намын их хуралд төлөөлөгч болоод сонгогдож орж ирсэн 1200 гаруй хүн шийднэ.

-Намын даргын төлөөх лидерүүдийн тэмцэл хүчтэй өрнөж байна. Та нар У.Хүрэлсүх Шадар сайдын хүмүүс гэж харагдах болсон байна л даа?

-Биднийг ингэж хардах бүрэн эрхтэй. Яагаад гэвэл хүмүүсийн нүдэнд түүх ил байгаа. МАХН(МАН)-ын хүнд хэцүү цагт дэргэд нь намаа дэмжих Монголын ардчилсан социалист залуучуудын холбоо байгууллагыг санаачилж, үүсгэн байгуулж, өөрөө ерөнхийлөгч нь байгаад бид бүхний туг болоод өнөөдрийг хүртэл тэр хүн явсан. Бид 20 гаруй жил найзалж, нөхөрлөлөө. Бидний энэ нөхөрлөлийг мэддэг бүх хүн У.Хүрэлсүхийн найзууд л гэнэ. Ер нь энэ бол У.Хүрэлсүх гэдэг хүний тухай биш, Монглоын ард түмний язгуур эрх ашгийн төлөөх асуудал яригдаж байна.

-Шадар сайдыг тагнасан, чагнасан гэсэн асуудал нэлээд дуулиан болоод байна. Энэ тал дээр ямар бодолтой байгаа вэ?

-Би энэ тухай мэдээлэл цацагдахаас өмнө сонсч байсан. Би хувьдаа үгүй байлгүй дээ гэж бодож байлаа. Гэтэл гэрчүүдийнх нь бичлэг олонд ил боллоо. Ийм асуудал байж болохгүй. Зохион байгуулсан хүмүүсийн гол зорилго нь тэр нэг нөхрийг цохиулж авч байгаад шоронд хорьчихоод араар нь дарга болох гэсэн ийм асуудал гэж ойлгоод байгаа. Ер нь жудагтай монгол хүний хувьд хийх боломжгүй асуудал. Одоо хууль хяналтын байгууллага нь шалгаад тогтоогоод гаргаад ирнэ биз. Энэ бол албан тушаалын төлөөх увайгүй үйлдэл.

Ашигт малтмал, газрын тосны газрын дарга Б.Баатарцогттой ярилцлаа.

-Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг өргөдлийн хэлбэрээр авах аж ахуйн нэгжүүдэд цахимаар дугаар олгох ажил хэрхэн явагдаж байна вэ?

-Ерөнхийдөө ашигт малтмалын хайгуулын тусгай лицензийг сонгон шалгаруулалтын болон өргөдлийн гэсэн хоёр хэлбэрээр олгож байгаа. Уул уурхайн сайдын баталсан журмын дагуу тендер зарлаад шалгарсан аж ахуйн нэгжид лиценз олгодог. Өмнө улсын төсвийн хөрөнгөөр геологийн судалгааны ажил, зураглал хийгээд нэлээд сайн хэтийн төлөвтэй, орд илрэл байх магадлалтай шинжилгээний хариу нь үр дүн өгсөн талбайнуудыг ялгаж аваад Эрдэс баялгийн эрдмийн зөвлөлөөр оруулдаг юм. Тэдгээр талбайг Засгийн газрын шийдвэрээр баталгаажуулж, сонгон шалгаруулалтаар олгож байгаа. Харин үлдсэн цагаан талбайг нь өргөдлөөр олгодог. Журмын тухайд хэн түрүүлж өргөдлөө өгсөн тэр аж ахуй нэгжид олгоно гэсэн хуулийн заалт бий. Өмнө 2015 он хүртэл оочир дугаараар олгодог байлаа. Хэдэн зуун компаниуд манай байранд ирээд оочирлож, хоорондоо маргалдаж, эмх замбараагүй байдал үүсгэдэг байв. Сүүлийн үед цахим хэлбэрээр дугаарыг нь олгодог болсноор энэ байдал арилсан. Бүх компаниудад эрх тэгш мэдээлэл өгч, эрх тэгш сургалтуудыг явуулдаг. Компаниудын бүгдийнх нь оролцоо боломжийг хангаад өгчихөж байгаа юм. Ингээд системд бүртгүүлэх хугацааг нийтэд зарладаг. Энэ удаагийн бүртгэл наймдугаар сарын 2-ны өглөө 09.00 цагт болно. Бүх компани ижил мэдээлэлтэй болчихсон, нэвтрэх эрх авчихсан байгаа. Энэ өглөө зэрэг мэдээллээ шивж оруулахад систем автоматаар тэднийг эрэмбэлнэ. Өнөө жилийн тухайд дугаарлалтыг нь цахимаар явуулаад эхний 600 хүртэл компанийг эрэмбэлэх юм. Ингээд нэг компани өргөдлөө өгөх 15 минутын хугацаатай. Хүлээж авсан өргөдлийг цааш нь ашигт малтмалын хуульд заасны дагуу орон нутаг руу явуулж аймгийн болон сумдын ИТХ-ын саналыг авдаг.

-Энэ тал дээр нэлээд асуудал үүсдэг. орон нут-гийн зүгээс өөрсдийнхөө саналыг мөнгө олох нэг хэлбэр болгоод харчихсан. Компаниудыг шантаажилдаг гэсэн шүүмжлэл байдаг шүү дээ?

-Ашигт малтмалын тухай хууль, Газрын тухай хуульд заасан үндэслэлээр л явж байгаа юм. Орон нутаг зөвхөн хуульд заасан үндэслэлээр татгалзах эрхтэй. Хуульд заасан үндэслэлийг нь Дээд шүүх тайлбарлахдаа Газрын тухай хууль, Ашигт малтмалын тухай хуулийн дагуу тухайн орон нутгийг улсын тусгай хэрэгцээ юм уу хамгаалалтад, эсвэл хориглосон хязгаарласан талбай эзэлж байгаа хэсэгт татгалзаж болно гэсэн байгаа. Түүнээс орон нутаг өөрсдөө зохиогоод малчин Доржийн хаваржаа гээд татгалзсан бол хуульд заасан үндэслэл болохгүй юм. Тэгэхээр бид Дээд шүүхийн тайлбар үндэслэлийг баримтална. Нөгөө талдаа орон нутгийн ИТХ өөрсдөө хуралдаад шийдвэр гаргачихсан байх юм бол бид түүнийг нь өөрчилж чадахгүй.

-Цахимаар бүртгүүлэх аж ахуйн нэгжүүд систем рүү нэвтрэхэд нэг сарын төлбөр гэж нэг сая төгрөг өгч байгаа. Энэ нь хэтэрхий өндөр дүн биш үү?

-Өмнө нь хоёр долоо хоногийн хугацаанд ороход таван зуун мянган төгрөгийн хураамжтай байсан. Хоёр сарын хугацаанд нэвтрэх эрх нь хоёр сая төгрөг байсан. тэр үед долоо хоногт нэг удаа, хоёр долоо хоногт хоёр удаа ч юм уу дугаар олголтыг зохион байгуулдаг байлаа. нэг удаа эрэмбэлэхдээ 120 аж ахуйн нэгжээр хязгаарладаг байсан. Бид одоо үүнээс олон компани авах боломжийг нь олгоод өгчихөж байгаа юм. Үнийн хувьд өмнөхтэйгээ ялгаагүй. Гэхдээ олон аж ахуйн нэгжид боломж олгож байгаа. тэгэхээр өмнө 120-д орж чадахгүй байсан компаниуд хэдэн ч удаа 500 мянган төгрөгөө салхинд хийсгэсэн юм билээ. одоо бол нэг сая төгрөг төлөөд эхний 600-д орох боломж нь ойрхон байна.

-Ашигт малтмалын салбарын хөрөнгө оруулалтыг сайжруулахын тулд мэдээллийн ил тод байдлыг чухалчилна гэсэн. Хөрөнгө оруулагчдын зүгээс ямар мэдээлэл авахыг хүсдэг вэ?

-Хөрөнгө оруулагчдыг геологи уул уурхайн салбарт татахын тулд хууль эрх зүйн орчин тодорхой байх ёстой. түүнтэй зэрэгцээд мэдээлэл ил тод байх ёстой. гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчид мэдээлэл авахын тулд манай газрын архивыг ухах шаардлагатай болдог. тэгвэл тэдгээрийг цахим хэлбэрт шилжүүлснээр илүү хүртээмжтэй болно. Дараагийн нэг зүйл нь тайлагналын системийг ил тод болгох ажил байгаа. энэ нь эргээд хөрөнгө оруулагч нар биднийг шаардсан шаардаагүй үйл ажиллагааныхаа болон санхүүгийнхээ тайланг хөрөнгийн бирж дээр нээлттэй болгох ёстой.

Өөрөөр хэлбэл, мэдээлэл хязгаарлагдмал байх тусам илүү хардлага дагуулж, ашиг сонирхлын зөрчил явагддаг. Үүнээс сэргийлэхийн тулд ийм ажлуудыг хийж байгаа. Ер нь ашигт малтмалын тухайд дэлхийн зах зээлийн үнэ, чиг хандлага хаашаа байна, тэрийг судалж, үүн дээр үндэслэж хөрөнгө оруулалт явагдаж байдаг. сүүлийн жилүүдэд зэс алтны үнэ харьцангуй тогтвортой, цаашид дээшлэх прогнозтой байгаа учраас алтны хайгуулд хөрөнгө оруулах ажил эхэлж байна.

-Монгол Улсын ашигт малтмалын салбарт хэдий хэмжээний мөнгө эргэлддэг юм бэ. Эндээс эдийн засагт оруулж байгаа хувь нэмэр нь ямар дүнтэй байна?

-Өнгөрсөн 2015 оны байдлаар зөвхөн ашигт малтмалын геологи хайгуулын салбарт 170 орчим тэрбум төгрөгийн ажил хийгдсэн байгаа. 2016 оны мэдээ тайлан одоогоор нэгтгэгдэж байна. Урьдчилсан байдлаар 150-200 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн гэсэн мэдээ байгаа л даа. Ер дэлхий дээр 2015, 2016 оны байдлаар ойролцоогоор геологи хайгуулын салбарт 15-20 тэрбум ам.доллар эргэлдсэн байна. энэ бол цэвэр ухаад авч байгаа ашиг биш. Мэдээлэл авахын тулд газарт булж байгаа мөнгө шүү дээ. Үүний 10 орчим хувь нь Канад, Хойд америкийн зах зээл дээр, мөн ийм хувь нь Австралийн зах зээл дээр эргэлдэж байдаг. Монгол Улс энэ салбарт ашигт малтмал болон геологийн тогтцоороо өрсөлдөх чадвартай. Дээрээс нь хууль эрх зүйн орчны хувьд уул уурхайн засаглалын хувьд өрсөлдөх чадавхитай гэж үздэг. тэгэхээр энэ салбарт эргэлдэж байгаа мөнгөний тав хүртэлх хувийг Монголдоо шингээх юм сан гэсэн зорилго тавиад явж байгаа. тиймээс тусгай зөвшөөрөл олгох, талбайг нь нэвтрүүлэх ажлыг Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж байгаа. Нийт нутаг дэвсгэрийн 20 орчим хувьд хайгуулын тусгай лиценз олгох бололцоотой гэж Засгийн газраас тогтоосон. Гэхдээ энэ 20 хувьд бүхэлд нь лиценз олгоно гэсэн асуудал биш юм. Компаниуд өөрсдийнхөө судалгаан дээр үндэслэн талбайгаа сонгон лицензээ авч, үйл ажиллагаагаа явуулдаг.

-Газрын тосны салбарт 50 гаруй сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээр ажиллаж байгаа гэл үү. Энэ тухай дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэр дээр 33 талбайг газрын тос байж болзошгүй гэж ялгасан байдаг. Үүний 27-д нь компаниуд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулаад үйл ажиллагаа явуулж байгаа. тэрнээс гурван талбайд нь ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулж байна. Бусдад нь хайгуулын ажил явагдаж байна. Үлдсэн 20-иод талбайн арав дээр нь энэ жилийн байдлаар геологи газрын тосны хайгуул хийх хөтөлбөр төсвөө батлуулсан байгаа. Эндээс харах юм бол нийтдээ 51 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг энэ салбарт зарцуулахаар үйл ажиллагаа нь эхэлчихсэн явж байна. Хоёр талбайд өрөмдлөгийн ажил үргэлжилж байгаа. Дахиад хоёр талбайд газрын тос илэрчихсэн, өнөөдөр нөөц тогтоох шатны хайгуулаа хийгээд явж байна.

газрын тосны ашиглалтын тухайд энэ жил 450 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгдэхээр байгаа. Ажил нь эхлээд явж байна. гурван талбайгаас нийтдээ нэг сая 100 мянган тн газрын тос олборлож, экспортлох төлөвлөгөөтэй байна. Өнөөдөр экспортын төлөвлөгөө 48 хувьтай байгаа. Тэгэхээр газрын тосны ашиглалтын үед явуулж буй орлогоос бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу бол Монгол улсад ногдох газрын тосны орлогоор бид энэ онд 233 тэрбум төгрөг улсын төсөвт төвлөрүүлэх төлөвлөгөөтэй. Өнөөдрийн байдлаар 97 тэрбум төгрөг төвлөрүүлээд байна.

-Газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих асуудал олон жил яригдсан боловч үр дүн байдаггүй. Энэтхэгээс нэг тэрбум ам.долларыг газрын тос боловсруулах үйлдвэр барина гэсэн болзолтой авч байгаа. Энэ ажил хэр урагштай байна вэ?

-Нэгэнт Монгол Улс газрын тос олборлогч орон болсон. Цаашлаад хэд хэдэн талбай дээр шинэ илэрцүүд илэрч нөөц тогтоогдох ажлууд хийгдэж байна. Тиймээс манай улс газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих бүрэн нөхцөл бүрдэж байна. энэ үүднээс энэтхэгээс авах нэг тэрбум ам.доллараар газрын тос боловсруулах үйлдвэр барихаар шийдвэрлэсэн. тэзҮ-г нь хийлгэхээр уул уурхайн яамнаас тендер зарлаж энэтхэгийн компани шалгарсан. Энэ ажлыг ирэх есдүгээр сард хийж дуусгахаар тэд ажиллаж байна. эндээс үйлдвэрийг хаана ямар хүчин чадалтай барих уу гэдэг тооцооллууд гараад ирэхээр бодлогын хувьд дэмжигдээд явна.

-Шатахууны онцгой албан татвар нэмэгдсэн. Бензин шатахууны үнэ цаашид тогтвортой байж чадах уу?

-Шатахууны үнийг аль болох тогтвортой барих бодлого барьж байгаа. Өссөн үед нь өсгөөд, буурсан үед нь бууруулаад байхаас илүү урт хугацаанд нэг үнээр тогтвортой барих ёстой юм. Дэлхийн зах зээл дээр шатахууны үнэ унаад, валютын үнэ буураад ирэнгүүт тодорхой хэмжээний ашигтай харагдаад байна аа даа. энэ үед нь засаг бол онцгой албан татвараа нэмдэг. Дэлхийн зах зээл дээр эсэргээрээ өсвөл импортлогчид хасах баланстай гараад ирэхээр буулгах зохицуулалтууд хийдэг. Үндсэндээ импортын онцгой албан татвараар шатахууны үнийг зохицуулж, урт хугацаанд тогтвортой барих бодлого баримталж байдаг.

Шатахууны ердийн хэрэглээний үнийг тогтвортой байлгах бас нэг хөшүүрэг бол их хэмжээний нөөцийг үнэ багатай үед нь оруулж ирээд бүрдүүлэх юм. энэ үүрэг даалгаврыг компаниудад өгдөг. Ер нь бол нөөц багасаад хомсдол үүсээд ирэнгүүт үнэд нөлөөлж эхэлдэг. тиймээс аж ахуйн нэгжүүдэд дор хаяж 30-аас дээш хоногийн нөөцтэй байх ёстой. гэх мэтчилэн татвар, татан авалтын ложистик тээвэрлэлийн зохицуулалт хийж, шатахууны үнийг тогтвортой байлгах бодлого баримталж байна.