Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Г.Батзориг: Хувьцаа өсч, бондын хүү бууж байгаа болохоор хөрөнгө оруулагчид алтыг аюулгүй гээд сонгож байна DNN.mn

Алтны унци түүхэн дээд хэмжээнд хүрлээ. Нэг унци алтны үнэ 2200 ам.доллар давав. Энэ талаар эдийн засагч Г.Батзоригоос тодрууллаа.

——————————————————————————————————-

-Алтны унци огцом өссөн шалтгаан юу байв?

-Алтны ханш өссөн нь хэд хэдэн шалтгаантай. Нэгдүгээрт, өнгөрсөн гуравдугаар сарын 20-ны өдрийн FED-ийн мөнгөний бодлогын шийдвэрээс хойш алтны үнэд нэлээд хөдөлгөөн орсон. АНУ-ын Холбооны нөөцийн сангийн тэргүүн Жером Пауэлл “Бодлогын хүү оргил цэгтээ хүрсэн” гэдгийг хэлсэн. Ер нь ирэх зургаа юмуу долдугаар сараас бодлогын хүүг бууруулж эхэлнэ. Хамгийн багадаа хоёр удаа бодлогын хүүг бууруулна гэсэн хүлээлт зах зээлд бий болсон. Энэ нь алтны ханшийг өсгөх нэг шалтгаан байлаа. Хоёрдугаарт, олон улсын нөхцөл байдал болон сонгуулийн үе таарч байна л даа. Хэрэв Д.Трамп ялалт байгуулж чадвал тарифууд тавина. Тодорхой бус үед алт сонголт байдаг. Гуравдугаарт, хувьцаа нэлээд өсчихсөн, бондын хүү бууж байгаа болохоор хүмүүс аюулгүй сонголт гэдгээр нь бас алт руу хошуурч байна.Тэр утгаараа хөрөнгө оруулагчид алтыг түлхүү сонгож байна.

-Олон улсын нөхцөл байдал алтны үнэд нөлөөлж байна гэлээ. Энэ нь Орос Украины хямралтай холбоотой юу. Зарим агентлагууд мэдээлэхдээ “Оросын цэргүүд Украин руу дайрснаас АНУ болон Европын Холбоо Оросын валютын нөөцөөс 300 тэрбум ам.доллар хурааж авсан. Үүний дараа дэлхийн Төв банкууд их хэмжээний алт худалдаж авсан” гэх юм. Энэ хэр бодитой вэ?

-АНУ-ын сонгуулийг бодвол дайны хямрал нөлөө бага гэж харж байна. Яагаад гэвэл энэ бол аль эрт эхэлчихсэн байсан асуудал шүү дээ. Тэглээ ч дэлхийн эдийн засагт аль хэдийнэ нөлөө нь мэдрэгдээд явчихсан. Гол нь АНУ, Хятадын хоорондын харилцаа, дэлхийн хоёр том гүрний тодорхой бус байдал анхаарал татаж байна.

-Цаашид алтны төлөв байдал яахаар байна вэ?

-Хүмүүс бариад эхэлчихвэл хэсэгтээ буухгүй болов уу. Дээрх шалтгаан нь угаасаа ирээдүйд бий болох зүйлс. Тэрнээс урьтаж хүмүүс алтыг хямд байхад нь авч байгаа гэх юмуу даа.

мэдээ улс-төр

Ц.Наранчимэг: Нам, эвсэл, нэр дэвшигчид мөрийн хөтөлбөртөө ямар нэг амлалт оруулах ёсгүй DNN.mn

Үндэсний аудитын газрын Санхүү-нийцлийн аудитын газрын захирал, тэргүүлэх аудитор, УИХын 2024 оны ээлжит сонгуульд оролцох нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөрт дүгнэлт гаргах ажлын хэсгийн дарга Ц.Наранчимэгтэй ярилцлаа.

-Энэ удаагийн парламентын сонгуульд өрсөлдөх нам, эвслийн мөрийн хөтөлбөрт аудит хийж эхэллээ. Хуулийн хугацаа нь хэзээ дуусч, дүгнэлтээ гаргах билээ?

-УИХ-ын ээлжит сонгуульд оролцохоо илэрхийлж бүртгүүлсэн улс төрийн нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрт орсон зорилт арга хэмжээ нь хууль тогтоомжид нийцэж байгаа эсэхэд нийцлийн аудитыг хийж гүйцэтгэж байна. Үндэсний аудитын газарт 27 нам, хоёр эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө ирүүлсэн. Бид хуульд заасны дагуу өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлийн гурван өдөрт нам, эвслүүдээс мөрийн хөтөлбөр хүлээж авсан. Өнөөдрөөс (өчигдөр) аудитын үйл ажиллагааны гүйцэтгэл эхэлж байна. Нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт орсон зорилтот арга хэмжээ нь Монгол Улсын хөгжлийн бодлогод нийцсэн эсэх, энэ арга хэмжээнд тодорхой шаардагдах эх үүсвэр нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийн тусгай шаардлагад нийцсэн эсэхэд аудит хийнэ.

Мөн Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүний удирдлагын тухай хуульд заасан шаардлагуудтай нийцэж байгаа эсэхэд дүгнэлт гаргаж СЕХ-нд хүргүүлэхээр ажиллаж байна. Бид энэ аудитынхаа эхний дүгнэлтийг ирэх дөрөвдүгээр сарын 10-нд гаргана. Хэрэв мөрийн хөтөлбөрт хуулийн шаардлага хангаагүй заалт байвал үүнийгээ засаад авчрах зөвлөмжийг намуудад хүргүүлнэ. Намууд аудитын байгууллагаас өгсөн зөвлөмжийн дагуу мөрийн хөтөлбөрөө засч сайжруулаад дөрөвдүгээр сарын 17-ны дотор ирүүлэх ёстой. Үүнд бид дахин аудит хийгээд дөрөвдүгээр сарын 26-нд СЕХ-нд хүргүүлэх хуулийн зохицуулалттай ажиллаж байна.

-Эхлээд буцаагдсан мөрийн хөтөлбөрөө засч сайжруулаад дахиад ирүүл сэн нь хуульд нийцээгүй байвал тэр заалтыг бүрмөсөн хас даг уу. Ер нь өмнөх сон гуулиудын туршлагаас харахад нам, эвслүүд мөрийн хөтөлбөрөө боловс руулахдаа ямар алдаа гаргаж байсан бэ?

-Хэрэв зөрчил арилгуулаад ирэх зөвлөмжийг авсан нам, эвслүүд дахиад хуульд нийцэхгүй заалтууд бариад ирвэл хуулиараа хоёр дахь боломж гэж байхгүй. Өмнөх сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрүүдэд амлалт өгсөн, хуульд нийцээгүй байх, төсвийн хуулиудад зааснаас өндөр дүн тавьсан, бичиг баримт нь боловсруулалтын шаардлага хангаагүй зэрэг зөрчлүүд байсан. Эдгээрийг хэлж тайлбарлаад нэг удаа мөрийн хөтөлбөрийг буцааж, засах боломж олгодог. Хоёр удаа буцаана гэсэн ойлголт байхгүй.

Төрийн аудитын дээд байгууллага нам, эвслүүдийн мөрийн хөтөлбөр хуульд нийцэж байгаад дүгнэлт гаргадаг. Намуудыг бүртгэх эсэх эрх нь СЕХ-нд байгаа.

-Мөрийн хөтөлбөртөө намууд, нэр дэвшигчид юу амлаж болохгүй вэ. Хуулийн заалтуудаас нь сонирхуулахгүй юу?

-Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн 2024 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2025-2026 оны төсвийн төсөөллийг хууль болгон баталсан. Мөрийн хөтөлбөрт тусгасан зүйлс эдгээр хуультай нийцэх учиртай. Нам, эвсэл, нэр дэвшигчид мөрийн хөтөлбөртөө ямар нэг амлалт оруулах ёсгүй. Тухайлбал, Монгол Улсын Их хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 38.3.1-т мөнгө, эд хөрөнгө, эд хөрөнгөтэй холбоотой эрх олгох, 38.3.2-т уул уурхай, газрын тос, эрдэс баялгийн болон бусад салбарын орлого, түүнчлэн улс, орон нутгийн төсвөөс иргэдэд аливаа хишиг, хувь, тэдгээртэй адилтгах бусад зүйл хүртээх, 38.3.3. зээлийн болон бусад өр төлбөрийг хүчингүйд тооцох, хөрвүүлэх, 38.3.4. иргэдэд үнэ төлбөргүй, эсхүл хямдралтай үнээр үйлчилгээ үзүүлэх, 38.3.5. ажлын байранд зуучлах, ажилд оруулах, 38.3.6. улсын болон орон нутгийн төсвийн хөрөнгийг иргэдэд тараан олгох, шууд зарцуулахтай холбогдсон асуудалд амлалт өгч болохгүй гэсэн хуулийн зохицуулалттай.

Мөн хуулийн 38.5-т “Нам, эвсэл болон бие даан нэр дэвшигчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт орсон зорилт, арга хэмжээ нь Монгол Улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлогод нийцсэн эсэх болон санхүүгийн тодорхой эх үүсвэр шаардсан арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зардлын дүн нь Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд заасан төсвийн тусгай шаардлагад нийцэж байгаа эсэх талаар төрийн аудитын байгууллагаар хянуулж дүгнэлт гаргуулсан байна” гэж заасан байгаа.

-Намуудын мөрийн хөтөлбөр уриа лоозонгийн шинжтэй болохоор хэрэгждэггүй гэсэн шүүмж байдаг. Аудитын байгууллага намуудын дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилтэд дүгнэлт хийдэг үү?

-Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр, хөгжлийн бодлогод аудит хийдэг.

-Өнөө жилийн сонгууль анх удаа томсгосон тойргоор явагдах гэж байгаагаараа онцлогтой. Парламент 126 гишүүнээс бүрдэх болохоор нэлээд массыг хамарч, нэр дэвших сонирхолтой хүмүүс учраа олохгүй гүйлдээд байх шиг байна. Тэд юуг анхаарах ёстой вэ. Бие даагчдын мөрийн хөтөлбөрийг хэзээнээс авч эхлэх вэ?

-2024 оны УИХ-ын сонгуульд бие даан нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийг дөрөвдүгээр сарын 22-24-нийг хүртэл хүлээж авна. Тэгээд тавдугаар сарын 19-нийг хүртэл хянаж, дүгнэлт гаргаад СЕХ-нд хүргүүлнэ. Бие даан нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрийг хүлээж авах хуулийн хугацаа дөхөөд ирэхээр манайх цахим сайт дээрээ мэдээллүүдээ байршуулна. Бие даагчид www.audit.mn цахим сайт дахь “Сонгууль-2024” гэсэн цэснээс шаардлагатай мэдээллүүдийг авах боломжтой.

Өмнө жилүүдийн сонгууль 14-15 нам, эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө ирүүлдэг байсан. Өнөө жил 29 нам, эвсэл мөрийн хөтөлбөрөө ирүүлээд байна. Энэ бол түүхэнд байгаагүй тоо. Тиймээс Монгол Улсын Ерөнхий аудиторын тушаалаар 21 хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг байгуулагдсан. Энэ ажлын хэсэг мөрийн хөтөлбөрийг хүлээж авахаас өгсүүлээд дүгнэлт гаргах хүртэл илүү цагаар ажиллаж байна.

-Мөрийн хөтөлбөрт аудиторууд үзэмжээр хандлаа, улс төр орлоо гэх хардлага байдаг. Үнэхээр аудиторууд мөрийн хөтөлбөрт нөлөөлдөг юм уу?

-Төрийн аудитын дээд байгууллага өөрөө хараат бусаар үйл ажиллагаа явуулж, хөндлөнгийн дүгнэлт гаргаж өгдөг. Үүн дээр аудитор үзэмжээрээ дүгнэлт гаргах ямар ч боломжгүй. Аудит хийхэд аргачлал байдаг. Манай байгууллага өөрөө хуультай, дотоод дүрэм, журамтай. Стандартын дагуу аудит хийдэг дээд байгууллага. Бид аудитыг хууль тогтоомжид нийцсэн эсэхийг хянаж, дүгнэлт гаргаж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр тухайн мөрийн хөтөлбөрт хуулинд хориглосон заалтууд орсон юм уу гэдэгт аудиторууд бүгд нэг аргачлалаар дүгнэлт хийдэг. Аудитын дүгнэлт олон нийтэд нээлттэй тавигдах учраас ямар нэгэн байдлаар төрийн аудитын байгууллага, хувь хүн үзэмжээрээ хандах ямар ч боломжгүй. Тэртэй тэргүй аудитын байгууллагын хийгээд өгчихсөн дүгнэлтийг олон нийт дахиад л хянана. Мөрийн хөтөлбөрийг ил сурталчилдаг шүү дээ. Аудит бол багийн ажиллагаа байдаг. Багаар хийсэн аудитыг чанарын хяналт хэрэгжүүлнэ. Тэрийг баталгаажуулна. Дахиад аудиторуудыг чанарын батагаажуулалтын газар хянадаг. Энэ болгон стандарттай. Төрийн аудитын байгууллага өөрийн стандарттай, горим сорилтой, хараат бусаар, хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулдаг. Бид аудитыг үнэн зөв, бодитоор нь хийх үүрэгтэй. Намууд мөрийн хөтөлбөрөө иргэдэд, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдэд нээлттэй танилцуулдаг. Иймд аудиторуудад үл итгэх байдлаар хандаж болохгүй.

-Аудитын дүгнэлтийг нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигчид хүлээн зөвшөөрөхгүй байх тохиолдол байсан уу?

-Яагаад бид “Алсын хараа-2050” болон дээр дурдсан хуулиудад заавал нийцүүлэх ёстой юм бэ гэж асуусан тохиолдол бий. Бид хуулийн дагуу аудит хийх тул хуулийн заалтуудыг л барьж ажиллана. Өмнөх сонгуулийн өмнө манайхаас тайлбарласны дагуу засаад ирсэн намууд бий. 2020 онд Ардчилсан нам хоёр мөрийн хөтөлбөр өгч, алийг нь авах вэ гэсэн асуудал л үүсч байсан тал бий.

-Үндэсний аудитын газраас нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн зардлын дээд хэмжээг тогтоосон. Энэ хүрээнд ямар ажил хийгдэж байна вэ?

-Нэр дэвшигчдийн зардлын тайланд аудит хийнэ. Сонгуулийн зардлын дээд хэмжээг төрийн аудит тогтоогоод СЕХ-нд хүргүүлчихсэн. Сонгуулийн дараа сонгуульд зарцуулсан, төрийн зардлын аудитыг хийдэг. Тойргийн хороо, хэсгийн хороодод ямар зардал гаргасныг хянана гэсэн үг.

Мөн нэр дэвшигчдийн зардлын тайланд аудит хийнэ. Бие даан нэр дэвшсэн зарим хүн хуулийн мэдлэг мэдээлэл дутмагаас одоог хүртэл мэдээллээ өгөөгүй байна. Хандивын данс нээсэн бол дансны мэдээллээ, дансны хуулгаа банкнаас авч өгөх ёстой. 2020 оны сонгуульд өрсөлдсөн зарим хүн одоо ч энэ баримтаа өгөөгүй байгаа. Би хандив цуглуулаагүй гэдэг. Цуглуулаагүй байсан ч тайлагнах ёстой. Дээрээс нь тайлангаа буруу ирүүлэх тохиолдол бий. Эдгээр хүмүүст Захиргааны хуулийн дагуу шийтгэх арга хэмжээ авахаар бид Сангийн яам, Татварын ерөнхий газар руу албан шаардлага хүргүүлсэн. Албан шаардлага хүлээж аваад зарим нэр дэвшигч “Би мэдээгүй, ойлгоогүй, торгууль төлөх боломжгүй” гэх нь бий.

-Сонгуулийн зардлын дээд хэмжээтэй холбоотой намуудаас санал шүүмж ирж байна уу?

-УИХ-д суудалгүй хоёр намаас санал ирсэн. Тэгэхээр үлдсэн намууд хүлээн зөвшөөрсөн гэсэн үг юм. Зардлыг тухайн сонгуулийн тойргийн газар нутгийн хэмжээ, хүн ам, сурталчилгааны самбарын хэмжээ зэргийг тооцдог, шалгууртай. Бид хоёр намын төлөөлөлд ямар томьёогоор яаж бодож, зардал гаргаснаа дэлгэрэнгүй танилцуулсан.

-Хандивын тайланд хэзээнээс аудит хийж эхлэх вэ?

-Энэ удаагийн ээлжит сонгуульд оролцох улс төрийн нам, эвсэл болон бие даан нэр дэвшигчид хандивын тайлангийн мэдээлэл болон маягтыг Үндэсний аудитын газарт ирүүлэх тухай албан бичиг хүргүүлсэн байгаа. Нам, эвсэл болон бие даан нэр дэвшигч Монгол Улсын Их Хурлын сонгуулийн тухай хуулийн 38.7-д заасан хандивын тайланг дөрөвдүгээр сарын 5-ны өдрийн 17:30 цагийн дотор Үндэсний аудитын газарт хүргүүлэх ёстой. Үүнд намын улсын бүртгэлийн гэрчилгээний хуулбар, 2023 оны санхүүгийн жилийн эцсийн аудитлагдсан тайлан, харилцагч банкны баталгаажуулсан дансны хуулга байх шаардлагатай. Бие даан нэр дэвшигчийн хувьд УИХ-ын 2020 оны ээлжит сонгуульд нэр дэвшин хандивын данс нээлгэж, бүртгүүлсэн дансанд дээр дурдсан хугацаанд хандив авсан бол дүгнэлт гаргуулна. Манай үндэсний аудитын газар нам, эвсэл, бие даан нэр дэвшигчдийн хандивын тайланд аудит хийж гүйцэтгээд зөрчил байгаа эсэхийг хянасан дүгнэлтээ сонгуулиас 60 хоногийн өмнө СЕХ-нд хүргүүлнэ.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Чинбүрэн: Эмийн үнэ, чанарын асуудлаар нотлох баримт цуглуулахад саад болж буй албан тушаалтнуудын нэрсийг зарлана DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Ж.Чинбүрэнтэй ярилцлаа.

-Эмийн үнийн өсөлтийн шалтгаан, нөхцөлийг хянан шалгах түр хороо хэзээ тайлангаа тавьж, сонсгол хийх вэ?

-Гуравдугаар сарын сүүлчээр сонсгол хийе гэж төлөвлөж байсан боловч нотлох баримтууд саатуулж, мэдээлэл удаашруулах явдлууд байна. Хамаарал бүхий этгээдүүдийг шалгах явцад тоо нэмэгдэж байна. Нотлох баримтуудыг цулуулахад нэлээд цаг хугацаа орохын зэрэгцээ, саад болж байгаа зүйлүүд ч байна. Мэдээллүүдээ даруй өгөхгүй бол саад болж байгаа албан тушаалтнуудын нэрсийг олон нийтэд зарлана. Эмийн чанаргүй байдалтай хавсран нийлж байгаа улсуудыг олон нийтэд ил болгоно.

-Эмийн чанарын асуудал үндэсний аюулгүй байдлын хэмжээнд яригдана биз дээ. Чанаргүй эмийг зах зээлд нийлүүлж байгаа ард түмнийхээ эсрэг хорлох ажиллагаа юм биш үү?

-Тэгэлгүй яахав. 2020-2024 онд бүрэлдсэн парламент олон асуудлаар шүгэл үлээж байна. Ард түмний сонсох эрхийг хангасан чухал хууль баталсан. УИХ-ын Хянан шалгах тухай хуультай болсноор 2022 оноос эхлээд нийгмийг хамарсан олон асуудлыг хөндөж ярих боломж бүрдлээ шүү дээ. Тухайлбал, Хөгжлийн банкны нээлттэй сонсголыг хийлээ. Дараа нь нүүрсний сонсголыг явууллаа. Хөгжлийн банкны сонсголын үр дүнд 2.3 их наяд төгрөгийн өр төлөгдсөн. Нүүрсний сонсгол хийснээр эдийн засаг долоон хувь өслөө. Хэдхэн хүн хуйвалдаад Монголын баялгийг яасан их идэж байсан байна вэ. Гэтэл эмнэлэг барья гэхээр төсөв байхгүй гэдэг. Энэ жил “Эрдэнэс Тавантолгой” компани 2022 оны ногдол ашгаа тараалаа. Хулгайгаа больчихвол Монгол Улс баян байгаа биз дээ. Гэтэл гуравхан сая хүнд очдог, Үндэсний аюулгүй байдлын чухал хэсэг болсон эмийг яагаад хяналтгүй хаячихав. Яагаад төр үүнийгээ зохицуулж чадахгүй байгааг судлах шинжлэх ажиллагаа явагдаж байна.

-Та монгол хүний эрүүл мэндийн томоохон баталгаа болсон эмийн асуудал дээр шүгэл үлээсэн. Импортоор орж ирж буй эмийн үнэ, чанарын талаар ямар ноцтой баримтууд цуглуулав?

-Манай зах зээл дээр яагаад чанартай эм байхгүй байгааг бид хянаж, шалгаж чадахгүй байна. Зах зээлд худалдаанд гарсан бүтээгдэхүүнүүдийг санамсаргүй түүвэрээр татаж аваад л үзэж байх хэрэгтэй. Гадаадад очоод ганц ханиадны эм уухад шинж тэмдгүүд нь хурдан дарагддаг. Монголдоо ирээд хэд хэдээр нь уусан ч нөлөөлөхгүй байна гээд хүн болгон яриад байна. Тиймээс манай зах зээл дээр байгаа эмнүүд чанартай юу гэдэгт ард түмэн эргэлздэг болжээ. Эм зүйч нар чанарын талаар ярихдаа “Эмийн дотор байгаа найрлага нь бүрэн байх. Гаж нөлөө үзүүлэхгүй байх ёстой” гэдэг. Эмч миний хувьд хэлэхэд энэ хоёр дээр нэмэх нь үр дүн чухал. Хүнээ эмчилж байна уу гэдэг нэг номерын асуудал. Эдгээр гурван үзүүлэлт байснаар эм чанартай байна. Тухайн эм үйлчлэх нөлөөлөл нь хэр сайн бэ гэдэг арга аргачлал нь ерөөсөө байхгүй. Үүнийгээ ч шийдээгүй. Тийм тогтолцоо технологи ч байхгүй. Орц найрлага, гаж нөлөөг нь шалгая гэхээр үндэсний гол гурван лабораторийн хоёр нь эвдэрхий. Дандаа гадны санхүүжилтээр авсан. Байгаа байшин нь түрээсийнх. Эзэн нь талбайгаа чөлөөл гээд шахчихсан. Доторх тоног төхөөрөмж нь хуучраад музей шиг болчихсон байна шүү дээ. Дөрвөн эгнээ тавиурын гурвынх нь дээр ажиллагаагүй гэсэн бичиг наачихсан байх жишээтэй. Үүнийг шинэчлэхгүй энэ олон жил юу хийж байгаа юм бэ.

-Эрүүл мэндийн салбарын төсөв нэмэгдсэн биз дээ?

-Өнөөдөр эрүүл мэндийн салбарын төсөв хоёр их наяд төгрөг болсон. Үүнээс 1.2 тэрбум төгрөг гаргаад тоног төхөөрөмжийг нь шинэчлээд янзлаад яваад байж болно доо.

Эндээс ямар дүгнэлт хийж болох вэ гэхээр эс үйлдэл. Эмийн чанарыг шалгадаггүй лабораторитой байх. Лаборатори нэртэй юм байж л байг гэсэн хандлага. Тэр дотор ажиллаж байгаа хэдэн сайхан залуус “Төсөв өгөөч, тоног төхөөрөмжөө шинэчилье” гээд л сууж байгаа нь үнэхэр хөөрхийлөлтэй. Цалин бага болохоор тогтвортой ажилладаггүй. Тогтолцоо нь өөрөө эмийн чанарыг шалгахгүй байя гэж байна.

-Импортоор авч байгаа эмийг орж ирэхэд нь шалгадаггүй юм уу?

-Мэдээж орж ирэхэд нь шалгаж байгаа. Гэхдээ зах зээл дээр байхад нь шалгая л даа.

-Манай импортлогчид 100 төгрөгийн үнэтэй эмийг 10 мянган төгрөгөөр зардаг гэсэн яриа байдаг. Танай түр хороо саяхан гаалийн боомтуудад ажилласан. Энэ үеэр эмийн үнэтэй холбоотой ямар зөрчил илэрсэн бэ?

-Нийтийн сонсгол дээр дэлгэрэнгүй ярина. Нэг жишээ дурдъя л даа. Сүүлийн үед Зүүн өмнөд Азийн эдийн засаг тэлж байгаа. Тухайлбал, Вьетнам улс байна. Эднийх эдийн засгийн чөлөөт бүстэй. Үйлдвэржилт ихтэй. Үүний зэрэгцээ эмийн үйлдвэрлэл асар хөгжиж байна. Тэндээс манайхан хямд үнэтэй эм их авчирч байгаа мэдээлэл байна л даа. Бид хөнгөлөлттэй эм гэдэгт оруулаад эмийн таац тавиад хөнгөлөөд байгаа. Энд 10 мянган төгрөгийн үнэтэй эмийг Вьетнамаас 300 төгрөгөөр авчирч байгаа. Энэ эмийг зах зээлд арав дахин нэмээд гурван мянган төгрөг болгоод зарахад хэн ч тоохгүй байгаа биз дээ. Тогтолцоо маань өөрөө ийм нөхцөлийг бүрдүүлээд байна. Хямдхан эм орж ирлээ гэхэд шударга өрсөлдөөнийхөө зарчмаар өртөг, зардлаа шингээгээд импортлогчид 30-40 хувийнхаа ашгийг тооцоолоод зарж болно доо. Гэтэл бүр хэд дахин нугалж зарна гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Ийм цоорхойнууд манай хууль эрх зүйн орчинд байгаад байна. Дээрээс нь тухайн үйлдвэрлэгч компаниас эксклюзив гэрээ аваад үнэ дээр өрсөлдөх боломжгүй болгоод байна. Ховор эм үйлдвэрлэгч компанитай эксклюзив гэрээ байгуулчихдаг. Тухайн компани энэ зах зээлд ганцаараа учраас үнийг жил болгон өсгөх боломжтой. 100 ам.доллар хүрэхгүй эм Монголын зах зээлд 500 ам.долларын үнэтэй болчихсон байх жишээтэй. Энэ бол хулгай биз дээ. Яавч шударга өрсөлдөөн биш. Хууль журам тогтоолыг ашиглан ганцаараа монопол тогтолцоог бий болгож байгаа нэг жишээ юм.

Ер нь эмийн үнийн өсөлтийг мэдэх их амархан. Ялангуяа өнөөдөр манайх “цахим Монгол” болно гээд том хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж байна. Инноваци, цахим бодлогын байнгын хороо 2020-2024 онд анх удаагаа байгуулагдсан. Үүнтэй холбоотойгоор Цахим хөгжлийн яамтай боллоо. Тэгэхэд манай Эрүүл мэндийн яам нэг ч цахим шилжилт байхгүй. Дэлхийн банкнаас 19 сая ам.доллараар цахим шилжилт хийе гэсэн боловч тендерээ зарлаж чадаагүй. Баахан хулгай луйвар хийсээр байгаад мөнгө нь буцаагдсан. Эмнэлгийн ажилчид нь гараараа компьютер дээр шивээд сууж байдаг. Нөгөө цахим хөтөлбөрийн давуу тал, үр өгөөж байхгүй. Засгийн газрын тогтоолоор 2020 оны наймдугаар сарын 29-нд Эм, эмнэлгийн хэрэгслийг хянан зохицуулах газар буюу эмийн агентлаг байгуулагдсан. 2021 оноос өдийг хүртэл таван дарга солигдсон. Яагаад тогтвортой ажиллаж болдоггүй юм бэ. Яагаад энэ газар гаалийн газартайгаа хамтраад тухайн эмийн компанийн мэдүүлж байгаа эм иргэдийн гар дээр хэдэн төгрөгөөр очиж буйг харуулж чадахгүй байна вэ. Хэнтэй сүлбэлдсэн хулгай яваад байгаа юм бэ. Цахимд тавьчихъя л даа. Хэн нь хэдэн төгрөг нэмж зардаг юм байна гэдгийг мэдэх боломжтой шүү дээ.

Эм ханган нийлүүлэх байгууллагууд гаалийн систем бүртгэл дээр мэдүүлэхдээ кг, тонн, литрээр нь тавьчихдаг. Тэгэхээр нэг ширхэг эм хэдэн төгрөгийн үнэтэйг ойлгохын эцэсгүй. Гаалийн мэргэжилтэй улсууд бүр ч ойлгохгүй. Тэгэхээр тэр системээс тухайн компанийн оруулж ирж байгаа эм ийм үнэтэй гэдгийг ард иргэдэд харуулах боломжгүй.

-Даатгалаар өгдөг эм, химийн эмчилгээний эмнүүдийн үр дүнд иргэд ам муутай байдаг юм билээ?

-Нөгөө л эмийн чанар шалгаж чадахгүй байгаатай холбоотой. Тиймээс Монголын зах зээл дээрх эм чанартай шүү гээд 100 хувь итгэлтэй хэлж чадахгүй. 2023 онд УИХ-аас тендерийн тухай хууль баталсан. Энэ хуульд эмийн чанар нэг номерт. Үнэ дараагийн асуудал гэсэн заалтыг оруулж өгсөн. Нэг ёсондоо үнэлгээ хийхдээ чанар нь 70 хувь, үнэ 30 хувь байх ёстой. Хуучин бол хямд үнэтэй эм байвал болно гэдэг байсан. Энэ бол өнгөрсөн 30 жилийн тогтолцооны алдаа. Лангуун дээр давснаас өөр хүнс байхгүй үед эмнэлгүүдийг юун эм дуслаар хангах манатай байв. Ганзгаар дуслын шингэнүүдээ хүртэл зөөж байсан үе. Тухайн үеийн тогтолцоог хувийн хэвшилд өгье. Эмийн хүртээмж хангалттай байж байг гэж үзсэн. Дээр нь хувийн хэвшилд өгчихөөр эмийн үнэ буурна гэсэн бодлого гаргаж байсан. Ингээд хувийн хэвшлийнхнийг 30 жилийн хугацаанд хямд үнэтэй эм олж ир гэдэг марафонд явуулсан. Хөгжлөөрөө биднээс ч дор байгаа орноос эм авчирч ард түмэндээ өгч байна шүү дээ. Тэгэхээр одоо энэ болохгүй байгаа тогтолцоогоо ширээн дээр ил гаргаж тавья. Нийтийн сонсголын давуу тал ердөө л энэ. Үүний дараа хаврын чуулганаар хэлэлцэх Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийн төсөл сонсгол дээр яригдсан зүйлүүд тусгагдаж ажиллах ёстой.

-Эмийн үнэд төр оролцох боломжтой юу. Тухайн импортлогч компани тэдэн хувийн ашиг харах ёстой гэдэг ч юм уу. Бусад оронд ямар туршлага хэрэгждэг юм бол?

-Гадаадын орнуудад бөөний худалдааны нэмэгдэл 20-30 хувь байна. Жижиглэнгийн худалдаа 30 хувиас илүү ашиг харж болохгүй гэсэн зохицуулалт байдаг. Харин үүнийг манай эмийн холбоод, ТББ-ууд эсэргүүцээд байгаа юм.

–Уламжлалтын эм, тангуудыг хянаж шалгах боломжтой юу. Хятадаас орж ирдэг эм тангууд Монгол Улсын эмийн бүртгэлд байдаг уу?

-Яг үнэнийг хэлэхэд, Монголд бүртгэлгүй эмийг гаалиар хянаж шалгаж чадахгүй байгаа. Иргэд гар цүнхэндээ, тээшиндээ эмнүүдээ барьж орж ирээд зараад байдаг. Тэрнээс Монгол Улс бас ч гэж эмээ бүртгэдэг орон. Уг нь иргэддээ ээлтэй байх гээд хүн болгоныг гааль дээр шалгаад байдаггүй. Гааль дотроо энэ эрсдэлтэй байж болзошгүй гэсэн хүнийг л санамсаргүй түүвэрлэж сонгож шалгадаг. Шалгахдаа эмчийн жортой байх юм бол гурван сарын хэрэглээний эм авч орохыг зөвшөөрч байгаа. Гэтэл тэр дунд будлиан их бий. Олон дахин хил нэвтрэх. Түүгээрээ дамжуулаад эмийн жортой гэж орох ч юм уу. Үүнийг хянадаг тогтолцоо байхгүй. Гааль, хил хамгаалах нь тусдаа болохоор тэр хүн хэдэн удаа, ямар хугацаанд хил нэвтрээд байгааг хянах боломж алга. Уг нь нэг систем дээрээ энэ хүн хэдэн удаа орж байгааг хардаг болох хэрэгтэй. Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа гадаадын эмнэлэг, эмч нар хаанаас эм оруулж ирж байгааг, эм нь Монгол Улсад бүртгэлтэй юу гэдгийг шалгах хэрэгтэй. Тэр байгууллагууд эм оруулж ирэхээсээ өмнө Монгол Улсын бүртгүүлж байх ёстой. Уламжлалт эмийн түүхий эдийн чанарыг шалгахдаа ургамлын, амьтны гаралтай бүтээгдэхүүн доторх бохир зүйл, хүнд метал, антибиотикийн үлдэгдэл хэр байна, яг найрлага нь байна уу гэдгийг үздэг. Ийм үйл ажиллагаа хангалттай хийгдэж байгаа гэдэг нь нотлох баримтаар гарч ирэхгүй л байна. Тиймээс бид эмийн түүхий эдийн чанарыг сайн шалгах ёстой. Тендерийн хуулиндаа дотоодын үйлдвэрлэгчдэдээ давуу эрх олгоод байгаа. Тэгэхээр тэд маань бас хариуцлагатай байх нь чухал. Дэлхий нийтээр БНХАУ-аас эмийн түүхий эдээ авч байна. Тэр түүхий эдийн цэвэршилт дөрвөн зэрэгтэй. Нэг төвшин ахихад үнэ нь арван хувиар өсдөг. Тэгэхээр цэвэр бүтээгдэхүүн үнэтэй. Эм үйлддвэрлэгч компаниуд ийм сайн чанартай түүхий эд авч үйлдвэрлэдэг гэдгээ хэлмээр байгаа юм. Энэ тал дээр ДЭМБ-аас тавьдаг шаардлагыг хангахын тулд дотоодын үйлдвэрлэгч нар нэлээд хөрөнгө оруулалт хийх ёстой. Энэ шаардлагыг хангасан үйлдвэр манайд дөрөв, тавхан байна. Уг нь 27 үйлдвэрлэгч байдаг. Бусад нь хөрөнгө оруулалт хийх хүсэл байхгүй байна. Тэдний хийсэн эмийг нь аваад байна гэсэн үг. Аваад байгаа болохоор толгойг нь илээд байна гэсэн үг. Илээд байна гэдэг чинь тааруу эмийг ард түмэнд өгөөд байгаа хэрэг. Тэгэхээр төрийн бодлого асар чухал байна.

-Зах зээл дээрх хуурамч эмийг хянах боломжгүй байх нь ээ?

-Гаалийн мэдээллээр эмийн зах зээл дээр 630 тэрбум төгрөгийн эм эргэлдэж байна. Монгол Улсад хууль бусаар эм орж ирэхээр энэ зах зээл нэг их наяд төгрөг эргэлдээд байна шүү дээ. 350 тэрбум төгрөгийн бүртгэлгүй эм худалдаалагдаад байна гэсэн үг. Хэн дуртай нь сошиалаар эм зараад байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Намуудын мөрийн хөтөлбөр дэлгэгдэнэ, дагуулаад Ерөнхий сайдуудаа зарлана биз дээ DNN.mn

УИХ-ын ес дэх удаагийн ээлжит сонгууль болоход гуравхан сарын хугацаа үлдлээ. Сонгууль ойртох тусам улс төрийн уур амьсгал сүрхий идэвхжиж байна. Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд намууд тал, талд хуралдаад жигтэйхэн завгүй гүйлдэж байгаа харагдав. Учир нь сонгуульд оролцох нам, эвслүүд мөрийн хөтөлбөрөө хуулийн хугацаандаа амжиж өгөх гэж бужигнацгаасан нь энэ байх. Хуулиндаа гуравдугаар сарын 24-нд багтаж намууд мөрийн хөтөлбөрөө Үндэсний аудитын газарт хүргүүлэх ёстой.

Аудит мөрийн хөтөлбөрийг хүлээж авснаас хойш 14 хоногийн дотор хариугаа өгнө. Энэ хугацаанд тухайн намын мөрийн хөтөлбөр хууль тогтоомжид нийцэж байгаа эсэхийг аудиторууд хянана гэсэн үг. Жишээлбэл, мөрийн хөтөлбөрт “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого, Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд нийцээгүй заалт ороод ирсэн байвал шууд буцаагдана. Ийм мөрийн хөтөлбөрийг ажлын тав хоногт багтаан засварлаад дахин аудит руу хаяглаж болдог хуулийн зохицуулалттай. Өөрөөр хэлбэл, мөрийн хөтөлбөрт орсон зорилт, арга хэмжээ нь хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн урт, дунд хугацааны баримт бичигт нийцэхээс гадна санхүүгийн эх үүсвэр, зардлын дүн нь хуульд нийцэж байх ёстой. Сануулбал, 2020 оны сонгуулиар 15 нам, дөрвөн эвслийн нийт 19 мөрийн хөтөлбөрийг аудит буцааж байв.

Мэдээж ард түмэн улс төрийн хоёр том хүчин болох АН, МАН-ын мөрийн хөтөлбөр дээр фокуслаж байгаа. Яагаад гэвэл тэдний хэрэгжүүлэх бодлого Монгол Улсын хувь заяаг залдаг. Тийм болохоор ард түмэн сонголтоо хийхийн тулд намуудын мөрийн хөтөлбөрийг луужин болгож ирсэн. Яагаад гэвэл ялах магадлалтай нам энэ хоёр л байна. Найман жил завсаргүй төрийн эрхийг барьсан МАН өнөө жил ард түмэнд юу амлаа бол.

Ямартаа ч эрх баригч нам бямба гаригт Бага хурлаараа мөрийн хөтөлбөрөө баталж, нэр дэвшүүлэх журмаа тодорхой болгосон юм шиг байна. Тэд амлалтуудаа зүгээр ч нэг ширээ тойрч суугаад зоочихоогүй байх. Өнгөрсөн намраас хойш 330 сумаар явж, иргэдээс ирүүлсэн 40 мянга гаруй саналыг мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан гэж намын дарга нь хэлсэн. Одоо МАН ард түмэнд юу, юу амлах нь тодорхой. Авлига албан тушаалын гэмт хэрэгтэй тэмцэж буй их үйл хэргээ үргэлжлүүлэх байх. Бүсчилсэн хөгжлийн загвараар улс орноо өөд нь татах ажлуудыг жагсаасан бололтой. Бас хөдөө аж ахуйн салбарыг шинэ түвшинд хөгжүүлэх, тэтгэврийн тогтолцоог шинэчлэх зэргээс гадна нийгэм эдийн засгийг тэлэхэд чиглэсэн олон ажлууд жагсаасан байна.

Ардчилсан намын хувьд бас л бямба гаригт Үндэсний бодлогын хороогоо хуралдуулж, намын мөрийн хөтөлбөрөө баталгаажуулсан. Сөрөг хүчин 2024 оны УИХ-ын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө иргэд дэмжигчид, мэргэжлийн холбоодоос санал авсан гэсэн. “Бүтэн Ардчилал” хэмээх үндэсний хэмжээний аяныг өрнүүлэн Монгол орноо бүтэн гороолж, нийт 79 мянган гишүүнийхээ саналыг тусгасан мөрийн хөтөлбөр боловсруулж баталсан гэж байгаа.

Ардчилсан намын мөрийн хөтөлбөр бол “Амлалт биш, ажлын төлөвлөгөө” гэж намын дарга Л.Гантөмөр мэдэгдэнэ лээ. Сонсох нь ээ, бүх салбар дахь авлига, албан тушаал, төрийн чадамжгүй асуудалд онош тавихаар төлөвлөжээ. Хүний эрхийг хязгаарлаж, хүнд суртлыг өөгшүүлж буй хуулиудыг хүчингүй болгох талаар амлалт дэвшүүлсэн гэнэ. Ардчилсан нам бол барууны үзэлтэй нам. Тэр утгаараа төрийн өмчит компаниудыг олон нийтийн болгох санал оруулж ирсэн л байх. Бизнес дэх төрийн оролцоог хумьж, хувийн хэвшил шийдвэр гаргадаг байдал ардчилсан чөлөөт зах зээлийн амин сүнс. Тиймдээ ч АН бизнесийн орчныг сайжруулж хөрөнгө оруулалтыг урамшуулдаг чиглэл рүү багц хуулийн төсөл боловсруулах санал мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан бололтой. Бас нэг чухал асуудал нь татварын багц хуулийг барьж авчээ. Эхний ээлжинд ААНОАТ-ыг 50 хувь бууруулах амлалт оруулж ирсэн гэв үү. Хэрэв энэ үнэн бол татварын орлого хумигдана гээд мөрийн хөтөлбөр буцаагдаж ч мэдэхээр байгаа биз. Үнэн хэрэгтээ энэ заалт биелэх боломжтой. Уул уурхай, банк санхүүгийн салбарын татварууд дээр онцгой албан татварыг хэвээр нь үлдээвэл хувийн хэвшлүүд томорч чадна гэсэн гаргалгааг эдийн засагчид хэлдэг. Мөрөөрөө бизнесээ хийгээд явж байгаа хувийн хэвшлийнхнийг татварын бодлогоор дэмжихгүй юм бол Монголын эдийн засаг олон тулгуурт болж хөгжиж чадахгүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Дараагийн чухал асуудал нь эрчим хүчний салбарыг эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэл болгож хөгжүүлэх зорилт дэвшүүлжээ. Одоо байгаагаас 10 дахин том эрчим хүчний эх үүсвэр бий болгоод зогсохгүй экспорт руу чиглүүлэх гэнэ. Мөн байгалийн баялгаас орж ирдэг мөнгийг төсвөөр дамжуулж хуваарилахын оронд иргэдэд ногдол ашиг хэлбэрээр очдог байх асуудлуудыг ч мөрийн хөтөлбөртөө тусгажээ. Иймд намууд мөрийн хөтөлбөрөө дагуулаад Ерөнхий сайдуудаа зарлачих хэрэгтэй. Энэ цаг үед иргэд, сонгогчид үүнийг л хамгийн түрүүнд хүсч, хүлээж байгаа. Яагаад гэвэл энэ бүх амлалтуудыг хийж чадах хүн бол гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн байдаг. Ерөнхий сайд ямар хүн байх вэ гэдгийг нь харж байгаад сонголтоо хийвэл ард түмэнд бүр ч амар. Хэн нь ямар хүн бэ, хэлсэн амандаа яаж хүрдэг вэ, улс орныхоо төлөө бодитой юу хийж чадав гэдгээр нь дүгнээд дугуйлбал хамгийн мэргэн сонголт болох юм биш үү. Улс орныг цааш нь авч явах гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн хэн байх вэ гэдэг нэрийг нь дагаад сонголтоо хийвэл ард түмэндээ ч хэрэгтэй.

Дэвшүүлсэн амлалтууд нь биелэхэд ч дөхөмтэй. Мэдээж сонгуульд ялсан намын дарга Ерөнхий сайд болдог нь улс төрийн намуудын хувьд бичигдээгүй хууль. Тэгэхээр АН, МАН хоёр хэнийг Ерөнхий сайдаар томилохоо одооноос зарлаад явах нь зөв. Бусад намуудын хувьд ний нуугүй хэлэхэд, арай эртэдсэн явдал болох байх.

МАН Л.Оюун-Эрдэнийг үргэлжлүүлээд Ерөнхий сайд болгоно гэж үзэж байгаа бол одооноос зарлачих хэрэгтэй. Түүнийг Ерөнхий сайдаар улирч ажиллавал юу хийхийг нь улсууд бараг гадарлаж байгаа. Тэрбээр шударга үнэний талд аль хэдийнэ танигдсан улстөрч. Сонгуулийн дараа шинэ Засгийн газрын тэргүүнээр дахин ажиллахаар болбол энэ байгаа хугацаандаа эхлүүлсэн зорилтуудаа бүрэн хэрэгжүүлж чадна. Л.Оюун-Эрдэнийн зориглож барьж авсан тэмцэл бол төрийн том хулгай. Хөгжлийн банкны хэргийг ил болгосноор арван их наяд төгрөгийн өр төлөгдсөн. Нүүрсний хулгайчдыг зарласнаар Монгол Улсын эдийн засаг долоон хувиар өссөн. Ер нь Л.Оюун-Эрдэнийн авлигын эсрэг хэрэгжүүлсэн бодлогын үр дүнг улс орны эдийн засгийн сэргэлтээс шууд харж болно. Гэтэл нөгөө талд үнийн өсөлт хүн бүрийн толгойны өвчин болоод байгаа. АН-ын дарга Л.Гантөмөрийн хувьд ч ялгаагүй.

Ерөнхий сайд болбол юу хийх вэ гэдгээ одоо давхар зарлая. “Би Ерөнхий сайдад өрсөлдөж байгаа хүний хувьд ийм, ийм ажлуудыг хийнэ. Ийм бодлогыг хэрэгжүүлнэ” гээд мөрийн хөтөлбөртэйгөө зэрэгцээд нэрээ зарлачихвал ард түмэн сонголт хийхэд оновчтой байна. Намынхаа мөрийн хөтөлбөрт тусгасан төрийн өмчит томоохон үйлдвэрүүдийн хулгайг ил тод болгож, дахиулахгүй гэсэн амлалт өгч болж байна. Төрийн компаниудаа олон нийтийнх болгоё. Том аж ахуйн нэгжүүдээсээ ногдол ашиг хүртээнэ гэдэг ч юм уу. Л.Гантөмөр үнэхээр Ерөнхий сайд боллоо гэхэд Л.Оюун-Эрдэнийн эхлүүлсэн ажлыг хүний намынх гэлтгүйгээр хэрэгжүүлэхээ давхар зарлаад явах хэрэгтэй. Монгол түмний эрх ашгийн төлөө эсрэг намын ажил гэж ялгаж үгүйсгэхгүйгээр үргэлжлүүлнэ гэвэл оноо авч чадна даа.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Амгалан: Хувийн хэвшлийнхэн төрийн албан хаагчдыг “цалинжуулдаг” болохоор өөрсдөө цалингаа нэмж чаддаггүй DNN.mn

Эдийн засгийн шинжлэх ухааны доктор Д.Амгалантай ярилцлаа.

-Дөрөвдүгээр сарын 1-нээс цалин, тэтгэвэр нэмэгдэнэ. Эдийн засагчийн хувьд та ямар суурьтай байна вэ?

-Энэ тэтгэврийн нэмэгдэл гэдэг бол Нийгмийн даатгалын сангаас олгож байгаа мөнгө. Энэ сан нь татвар төлөгчид, баялаг бүтээгчийн мөнгөөр бүрддэг сан л даа. Гэхдээ байнгын дутагдалтай явдаг, урт хугацаандаа тэтгэвэр, тэтгэмжийн ирээдүйн эх үүсвэр болох эсэх нь эргэлзээтэй байгаа сан. Энэ сангийн мөнгийг төсвийн мөнгө шиг замбараагүй улс төрийн популист амлалтаар зарцуулж, хуваарилж болдоггүй. Ирээдүйн хүн амын өсөлт, тэтгэвэр тэтгэмж авах иргэдийн тоо, насжилт, чөлөөт эх үүсвэрийг өсгөх, менежмэнт хийх орон зай зэргийг тооцоолж, төлөвлөж байж шийдэх ёстой байдаг. Харин манайх энэ тал дээр эсрэгээрээ хандах юм даа. Засгийн газрын сайд нарын мэдээлж байгаагаас харахад цэргийн алба хаасны тэтгэвэр авагчийн тэтгэврийн хэмжээг 100 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх, хувь тэнцүүлсэн тэтгэврийн доод хэмжээ 100 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх, халамжийн тэтгэвэр, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн тэтгэмжийг 50 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх шийдвэр гарч байх шиг байна.

Тухайлбал, нийтээр нь 100 мянган төгрөг болгож нэмэгдүүлэхтэй холбоотойгоор төсөв дээр 130 гаруй тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр шаардлагатай. Энэ мөнгөний эх үүсвэрийг хэрхэхээс эхлээд асуудал шүү. Мөн нөгөө талдаа манай улсад нийт 1.1 сая хүн ажил хийдгийн 225 мянган төрийн албан хаагч байдаг. Тодруулбал, ажил хийж буй таван хүн тутмын дөрвийнх нь хувь заяа, ахуй амьдралыг юунд даатгаж байна вэ. Эдгээр хүмүүсийг цалинжуулагч хувийн хэвшлийнхэнд цалин нэмэх боломж байхгүй бол хоёр хүнийхээ нэгийг явуулахад хүрнэ. Энэ тохиолдлыг бодох л хэрэгтэй.

-Хүчний байгууллагуудын цалин хамгийн өндөр байна. Прокурорын цалин гэхэд бараг сарын 10 сая руу дөхөж байна, гэтэл багш, эмч нарын цалин бага хэвээр байгаад нийгэм бухимдалтай байдаг шүү дээ?

-Уг нь багш, эмч нарын цалин өндөр байвал бид, бидний үр хүүхэд чанартай боловсрол, хүртээмжтэй эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах юм даа. Харамсалтай нь үгүй юм. Өнөөдөр ажиллах хүчний урсгал Үндсэн хуулийн Цэц, Улсын дээд шүүх, Улсын ерөнхий прокурорын газар, салбар яамдууд Шүүхийн ерөнхий зөвлөл болон тэдгээртэй адилтгах төрийн байгууллагын ажлын албанд орох гэж зүтгэхээс илүүтэй сургууль, эмнэлэгт ажилд орох гэж зорьдог болсон энэ цагт, тэр нөхцөл хангагдсан үед бидний хөгжил зөв замд, дэлхийн жишигт нийцэх болов уу даа.

-Цалин тэтгэвэр нэмэх тоолонд татвар төлөгчдийн халаас нимгэрдэг. Энэ нь эдийн засгийн агуулгаараа иргэд болон хувийн хэвшлийнхэнд яаж тусдаг вэ?

-Товчхондоо тогтолцооны гажуудал. Өөрөөр хэлбэл цалин, тэтгэвэр нэмэх шалтгаан нь улстөрчдийн популист амлалтад бус эдийн засгийн үндэслэл, агуулгатай болсон цагт энэ олон нийгэм эдийн засгийн сөрөг үр дагаврууд нүүрлэхгүй болно. Зарим үр дагавраас дурдъя л даа. Төсөвт ирэх дарамт нэмэгдэнэ. Хаанаас энэ мөнгийг санхүүжүүлэх вэ гэдэг нь чухал асуудал. Төсөв нэгэнт өргөн баригдсаны дараа ийм асуудал оруулж нийгэмд маргаан дагуулж, сонгууль угтсан ажил хийж болохгүй. Өдрөөс өдөрт өсөж байгаа өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ ханшийн өсөлтийг улам өдөөх болно. Нэг талаас харахад тэтгэвэр, цалинг нэмэгдүүлсэн мэт боловч нөгөө талаасаа үүний нөлөөгөөр инфляци өсдөг зовлонг бид хэдий болтол амсах вэ. Ийм маягаар Нийгмийн даатгалын санд хариуцлагагүй хандаж ирсэн учир энэ сан хоосроход хүрсэн. Хэрэв ингэж хариуцлагагүй хандаагүй байсан бол сан нь тэтгэврээ тэтгээд, өсөөд явах боломж бүрэн байсан.

-Цалин, тэтгэврийн нэмэгдэл үнийн өсөлтөд бас их нөлөөлөх юм?

-Иргэдийн бодит худалдан авах чадвар муудсаар, өмнөхөөсөө улам дордсоор байна. Энэ байдал нь монгол төгрөгийн ханш үнэгүйдэж цаас болоход хүргэлээ. Жишээлбэл, 2016 оны хоёрдугаар хагаст дундаж цалин тэр үеийн үндэсний статистикийн мэдээлснээр 888 мянган төгрөг байв. Энэ нь тухайн үеийн ханшаар тооцвол 445 ам.доллар гэсэн үг. Харин 2023 оны эцэст дундаж цалин 1.7 сая төгрөг гэж байсан. Энэ нь 480 ам.доллар орчим болж байна. Эндээс дундаж цалин тоон дүнгээр өссөн ч чанарын хувьд ямар ч өсөлтгүй нь харагдаж байна. Мөн 2016 оноос хойших энэ хугацаанд өргөн хэрэглээний гол нэрийн бараа бүтээгдэхүүний үнэ 98-200 хувь өслөө. Тухайлбал, талх 145 хувь, мах 130 хувь, гурил 140 хувь, элсэн чихэр 200 хувь гэх мэт өссөн нь бидний цалингийн чанар, төгрөгийн ханш ямар байгааг харуулж байна. Хамгийн гол асуудал төгрөгийн ханшаа хамгаалж чадахгүй бол хэчнээн цалин нэмээд үр дүнгээ өгөхгүйг ойлгох хэрэгтэй. Иймд төсөв мөнгөний бодлогоо уялдуулдаг, эдийн засгийн тооцоо, судалгаатай ажилладаг, санхүүгийн сахилга баттай болох хэрэгтэй.

-Ер нь Монголд хувийн хэвшил томорч чадахгүй байгаа нэг шалтгаан төрийн албан хаагчдын цалингийн нэмэгдэл мөн үү. Яагаад гэвэл тэдний төлөх татварын хэмжээ нэмэгддэг болохоор хувийн хэвшил ажилтнуудынхаа цалинг нэмж чадахгүй байна шүү дээ?

-Яг үнэндээ хувийн секторын хөгжил, өсөлт ярих хэцүү. Яагаад гэвэл төрөөс хувийн хэвшил хэтэрхий хараат. Манай төр хөгжих боломжийг нь булаадаг. Төр өөрөө бизнес хийдэг гэх үү дээ. Ямар нэгэн байдлаар хамтрахгүй л бол нухчуулна гэхэд болно. Хар л даа. Хямд санхүүгийн эх үүсвэр олдох, олдохгүй нь төрөөс хамаарна. НДШ, татварын дарамт нь давшгүй. Дээрээс нь ажиллах хүчний хомсдол өдрөөс өдөрт хүнд байна. Чөлөөт өрсөлдөөнөөс, өөрөөс үл хамаарах өсөн нэмэгдэж байгаа зардлаа даагаад амьдарна гэдэг бол бизнесийн хувьд хүнд даваа. Том бизнесийн тухай бүр ч ярилтгүй.

-Нөгөө талд төрийн албан хаагчид, тамгын газрынхан, тэр дундаа хүчний байгууллагын цалин өндөр байдаг болохоор хүмүүс төрд орж ажиллахыг илүүд үздэг болжээ?

-Энэ дөрөвдүгээр сарын 1-нээс төрийн бүх албан хаагчдын цалинг 10 хувь нэмэх. Суманд ажиллаж байгаа төрийн захиргааны болон үйлчилгээний алан хаагчдын үндсэн цалингийн 40 хувийн нэмэгдэл олгох. Харин аймгийн төв болон нийслэлийн алслагдсан гурван дүүрэгт бол 20 хувийн нэмэгдэл олгохоор болж байх шиг байна. Энэ мэтчилэн нэмж байгаа учир төрд ажиллах дуртай байлгүй яах вэ. Гагцхүү төсөв маань энэ ачааллыг хэрхэн даах бол гэдэг л байна. Харин сонгууль болоод дуусна. Амьдрал үргэлжилнэ. Гадаад дотоод эдийн засгийн шок тийм ч таатай бус л байх шиг байна.

-Өнөөдөр иргэд яг хэдэн хувийн татвар төлж байгаа бол?

-Өнөөдөр иргэн, аж ахуйн нэгж нь үйл ажиллагаанаас хамаарч 11 албан татвар, 14 төлбөр, гурван хураамжийг төлдөг. Үйл ажиллагаанаас хамааран татварын төрөл, хувь хэмжээ өөр өөр.

Жишээлбэл, зээл аваад бизнес эхлүүлбэл, НӨАТ, ААНОАТ, ХХОАТ, Гаалийн татвар, НДШ, зээлийн хүү, түрээс гэх мэт 75- 80 хувийн татвар төлөх болж байна.

-Дансны орлогод нэг хувийн татвар ногдуулна гээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ. Энэ нь хувь хүний дансаар орсон гүйлгээ болгонд хамаатай гэсэн үг үү?

-Хувь хүний хувьд өмнө нь олсон орлогоосоо зардлаа хасаад үлдсэн дүнгийн 10 хувийг татварт төлж ирснийг өөрчилж заавал зарлагын баримт цуглуулахгүй. Нийт орлогоос хэмжээ хамаарахгүйгээр үйл ажиллагааны орлоготой иргэд нэг хувийг татварт төлөх боломжтой болж буй явдал юм. Иргэн нэг бол нийт борлуулалтын орлогоосоо нэг хувиар төлөх эсвэл нийт борлуулалтын орлогоос хууль тогтоомжид заасан нөхцөл шаардлагыг хангасан зардлаа хасаад ашгаасаа 10 хувиар татвар төлөх үү гэдгээ сонгож болно гэсэн үг.

-Ингэхээр дансны гүйлгээ багасч далд эдийн засаг улам ихсэх юм биш үү?

-Бэлэн бус төлбөр тооцооны хэлбэрээс татгалзах бэлнээр гүйлгээ хийх хандлага өсөхийг үгүйсгэхгүй. Хамгийн ноцтой зүйл нь энэ хуулийг хэрэгжүүлэгч нь хэн гэдгээс хамаарч зөрчил, үл ойлголцол үүсэх өндөр магадлалтай. Тухайлбал, дансны гүйлгээ бүрээс татвар ногдох эсэхийг ялгах, нотлох тал дээр, гүйлгээ давхардалтыг тогтоох тал дээр тун хянуур байх шаардлагатай. Дээр нь иргэд санхүүгийн баримт цуглуулах, нотлох тал дээр санхүүгийн мэдлэг тун тааруу. Тиймээс хугацааны эцэст баахан торгууль, чирэгдэл үүсэх вий гэдэгт байгаа юм.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

“

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Л.Амар: Банкны зээлийн хүүг 12 хувь руу аваачих боломжтой DNN.mn

Монголын банкны холбооны гүйцэтгэх захирал Л.Амартай ярилцлаа.

-Банкны салбарын үзүүлэлт өнгөрсөн онд тогтвортой өсөлттэй байсан талаар танай байгууллагаас гаргадаг тайланд дурджээ. Энэ нь IPO гаргасантай холбогдож байна уу?

-Өнгөрсөн 2023 он банкны салбарт онцлох жил байлаа. Банкны салбарын шинэтгэлийн хүрээнд системийн нөлөө бүхий банкууд олон нийтийн банк буюу 75 мянган хүний эзэмшилтэй болов. Сүүлийн жилүүдэд багасаад байсан бизнесийн зээл өнгөрсөн оны эцсээр 27 хувийн өсөлттэй байлаа. Нэг ёсондоо банкны салбар эдийн засгаа дэмжих, бизнесүүдийг тэтгэж чадсан жил байлаа.

Хөрөнгийн бирж дээр банкууд хувьцааныхаа 5-10 хувиа гаргаж, 450 орчим тэрбум төгрөг босгосон нь манай хөрөнгийн биржийн багтаамжийг гурав дахин тэлсэн. Жижигхэн өрөөнд том заан орж ирсэн юм шиг нөхцөл байдал үүссэн. Бусад компаниудын хувьцааны үнэ цэнийг унагаасан тохиолдол ч байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хөрөнгийн зах дээр байсан хөрөнгүүдийг нь шавхтал татсан байна гэсэн үг. Гэхдээ банкуудын татан төвлөрүүлсэн хөрөнгийн ихэнх нь хадгаламж эзэмшигчдээсээ татсан мөнгө буюу хадгаламж эзэмшигчдийнхээ хөрөнгийг хувьцааны хэлбэр рүү шилжүүлсэн. Харилцагчдаасаа хадгаламж эзэмших үү, хувьцаа эзэмших үү гэж асууж байгаад хувьцаа авч байх жишээтэй. Хөрөнгийн бирж дээр гарсны дараа ихэнх банкуудын хувьцаа унасан. Банкны индексийг дундажлаад харахад 3.8 хувь унасан байгаа юм. Гэхдээ том зургаараа банкны үйл ажиллагаа нь 20 хувийн ашигтай байна.

-Зах зээл нь өсөөд томроод байхад хувьцааны үнэ унаад байдаг нь ямар учиртай юм бэ?

-Манай улсад хангалттай хөрөнгө оруулагчийн суурь байхгүй байна. Богино хугацааны ашиг гэдэг талаас нь хардаг болохоос урт хугацааны хөрөнгө оруулагч гэдэг өнцгөөр орж ирж байгаа хөрөнгө оруулагчдын тоо бага байна. Монголд мэргэжлийн хөрөнгө оруулагч байгууллага тун дутмаг. Гадаадад бол тэтгэврийн, хөрөнгө оруулалтын, нийгмийн даатгалын зэрэг том сангууд нь урт хугацааны хөрөнгө оруулалтыг хийж байдаг. Гэтэл манайд аль нь ч алга. Өнөөдөр гадны хөрөнгө оруулалт зогсчихсон байна.

Ийм нөхцөлд банкууд дахиж хөрөнгө оруулалт татах бололцоо маш хязгаарлагдмал. Нийт хувьцаа эзэмшигчдийн 20 хувийн хязгаарыг хангахын тулд дахиад 2.2 их наяд төгрөгийг татаж олж ирэх дотоодын нөөц бололцоо байхгүй. Тэгэхээр гаднаас энэ хөрөнгийг олж ирэх байх гэж найдаад гадагшаа чиглэсэн үйл ажиллагаануудыг зохион байгуулж байна. Банк тус бүр өөр өөрийн хөрөнгө оруулагч нар руу хандаад явж байгаа. Зохицуулагч байгууллагуудын зүгээс гадагшаа айлчлал хийх болгондоо манай банкуудад хөрөнгө оруулаач гэсэн хүсэлт тавьж байна. Монголын банкны холбооноос гэхэд Санхүүгийн зохицуулах хороотой хамтраад Хонконгийн хөрөнгийн биржид Монголын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компаниудыг хувьцаагаа зарж, давхар бүртгүүлэх бололцоог нээж өгөх чиглэлээр ажиллаж байна. Ирэх дөрөвдүгээр сарын 22-нд Нью-Йорк хотод Монголын банк, санхүүгийн салбарыг гадны хөрөнгө оруулагчдад танилцуулах зорилготой үйл ажиллагааг зохион байгуулахаар төлөвлөөд байна. Энэ мэтчилэн хөрөнгө оруулалт татах чиглэлээр ажиллаж байна. Харамсалтай нь манай улс гадаадын хөрөнгө оруулагчдад нэр нүүрээ барчихсан, орж ирсэн гадны хөрөнгө оруулагчдаа нийлээд балбадаг. Хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчноо шинэчлэх гэхээр ямар их эсэргүүцэлтэй нүүр тулж байна гэх мэтчилэн олон хүчин зүйлүүд маш сөргөөр нөлөөлж байна.

-Банкны зээлийн хүү өндөр байна. Хүүг нь буулгах ямар боломжууд байна вэ?

-УИХ-аас “Банкны зээлийн хүүг бууруулах стратеги 2020-2023”-ийг баталсан. Суурь үзүүлэлтүүдээ 2019 оноос аваад 2023 оны эцэс гэхэд зээлийн хүүг сарын нэг хувь буюу жилийн 12 хувьд хүргэх зорилт тавьсан. Энэ хөтөлбөр 2020-2024 оны хооронд хэрэгжих ёстой. Гэвч хэрэгжилт нь хангалтгүй байна. Нийт дөрвөн бүлэг, 47 дэд ажил хийгдэхээр зааснаас гуравны хоёр нь хэрэгжсэн байгаа юм. Гэтэл бодит үр дүнгээр нь харахад хүү буураагүй, 2019 оны түвшин дээр байна. Тухайн үед банкны зээлийн хүү 16.9 хувь байсан бол одоо 16.7 хувь байна.

Зээлийн хүүг бууруулах дөрвөн бүлэг ажил нь юу юу байна вэ гэвэл, нэгдүгээрт, банкны эх үүсвэрийн зардлыг бууруулах макро тогтвортой орчныг бүрдүүлнэ гэж байгаа. Макро орчин маш савлагаатай явж ирсэн. Төсвийн алдагдал хасах долоо руу орсон байсан. Одоо буцаад өссөн. Мэдээж тухайн үед Ковид-19 цар тахал, олон улсын геополитикийн нөхцөл байдал нөлөөлсөн. Гэхдээ УИХ-аас Засгийн газарт өгсөн үүрэг даалгавар хэрэгжсэнгүй. Инфляци таван хувь гарантай байснаа хасах руу орж, буцаад 13 хувь болж өсөх маягаар савлаад байгаа юм. Ийм тогтворгүй орчинд зээлийн хүү буурахгүй. Дээрээс нь валютын нөөцийг хангалттай бүрдүүлж чадаагүй. Энэ мэтчилэн нөхцөл байдалд банкны салбар ажилласан. Эх үүсвэрийн зардлыг ковидын түр хуулиар богино хугацаанд шийдсэн. Тэрийг уг нь урт хугацаанд хэрэгжих суурь хуулиуддаа оруулж өгөх ёстой байсан юм. Үр дүнд нь 2021, 2022 онд буурсан зээлийн хүү буцаад 2019 оных дээрээ ирчихсэн. Банкны бүх үзүүлэлт эргээд 2019 он дээр оччихсон байгаа юм. Хоёрдугаарт, банкны үйл ажиллагааны зардлыг бууруулна гэсэн. Тэр дотор гадаад валютаар авах хадгаламжийн даатгалын хураамжийг тэглэнэ гэсэн. Тэрийг зөвхөн ковидын түр хуулинд тусгачихсан. Хадгаламжийн даатгалын тухай хуулиндаа байхгүй. Тэр байтугай үйл ажиллагааны зардалдаа нэмэлт зардал болгоод тогтворжуулалтын сан гээд маш их хэмжээний мөнгийг системийн банкуудаас авч байна. 2021, 2022 онд бууж ирж байсан зардал буцаад 2019 оны түвшиндээ очсон байна. Гуравдугаарх нь банкны эрсдэлийг бууруулж өгөх бүлэг ажиллуулах байсан. Эцсийн үр дүнг нь харахад 2020, 2021, 2022 онуудад эрсдэл нь өсчихсөн байгаа. Тэр нь банкны эрсдэлийн сангаас шууд харагдаж байгаа юм. Одоо мөн л 2019 оны түвшиндээ ирсэн. Дөрөвдүгээрт, хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлээд банктай өрсөлдөхүйц болгох. Банктай өрсөлдөхүйц хэмжээний хүүг хөрөнгийн зах зээл дээрээс татаж чаддаг болох тал дээр нэлээд сайн ажлууд хийгдсэн. Харамсалтай нь одоо өрсөлдөхүйц түвшинд хүрч чадаагүй байна. Одоо сонгууль гэсээр зургадугаар сар гарчихна. Цаана нь хагас жил л байна. Энэ хугацаанд шаардлагатай байгаа зарим ажлууд хийгдээгүй. Тухайлбал, Иргэний хэрэг шүүхээр шийдвэрлэхтэй холбоотой багц хууль байна. Чанаргүй хугацаа хэтэрсэн зээл шүүх дээр очоод маш их хугацаа зарцуулж байгаа. Нэг зээлийн хугацаа шийдэгдэхэл 4.2 жил болж байна. Эргүүлж олж авч чадаж байгаа нь 20 хувьд ч хүрэхгүй. Тэгэхээр ийм шүүхийн ялзарсан тогтолцоотой болчихоод байгаа юм. Шүүхийн процедурыг хурдасгаж, богино хугацаанд асуудлыг шийдэж, зээлийг хурдын төлөх зөвшөөрөл бий болгох хэрэгтэй. Ийм ажил дутуу байна. Мөн Дампуурлын тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангаж, шинэчлэх хэрэгтэй байна. Монгол Улсад дампуурсан компани бараг байхгүй. Өрөө төлж чаддагүй бол дампууруулдаг тогтолцоо хэрэгтэй. Гуравдугаарт, цар тахлын түр хуулиндаа тусгасан зардлуудыг бууруулж өгөх заалтуудаа үндсэн суурь хуулиуддаа хийж өгөх хэрэгтэй байна. Иймэрхүү ажлуудыг нэн яаралтай хийх шаардлагатай. Тэгж байж 2024 онд банкны зээлийн хүүгийн түвшинг 12 хувь руу аваачих боломжтой гэж харж байгаа.

-Манай улсын валютын нөөц түүхэн дээд хэмжээнд хүрлээ гэж байгаа. Валютын нөөц нөлөөлөхгүй юү?

-Абсолют дүнгээрээ түүхэн дээд хэмжээндээ хүрч болно л доо. Гэхдээ валютын нөөцийн импортын дүнд хувааж үздэг. 2019 оны эцэст манай валютын нөөц дөрвөн сарын хэрэглээ хангахуйц байсан. Одоо ч мөн адил тийм дүнтэй байна. Тэгэхээр хангалттай нэмэгдэж чадаагүй.

-Зээлийн төлөлт. Шүүх дээр уддаг талаар та сая ярилаа. Ер нь голдуу ямар зориулалтаар авсан зээл зонхилдог юм бол?

-Жижиг дүнтэй иргэний зээл шүүхээр маш хурдан шийдэгдэж чадаж байгаа. Харин том дүнтэй компанийн зээлүүд олон сар жилээр яваад байдаг. Яагаад вэ гэхээр төлөх хөшүүрэг нь байхгүй. Эсэргээрээ шүүх дээр очоод маргаан үүсгэх юм бол зээлийн хүүг нь зогсоочихдог. Тэрбум төгрөгийн зээлтэй хүн байя гэж бодъё. Банкинд жилийн 16 хувийн хүү төлдөг гэхээр 160 сая төгрөг хүүнд төлдөг гэсэн үг. Ингэж зээлийн хүү төлж байхаар авлигад 100 сая төгрөг өгөөд шүүх дээр таван жил гацаах нь тэр ашигтай байна.

-Тэгэхээр хуулийн цоорхой ашигладаг энэ үзэгдэл банкны салбарынханд том эрсдэл учруулдаг байх нь. Олон улсад ямар туршлага хэрэгждэг вэ?

-Манайх шиг ингэж шүүхээр гурван шатанд явдаг улс байхгүй. Хууль тогтоогчдод ийм цоорхойг өөрчлөх сонирхол алга. Бизнестэй улсууд үе үеийн парламентад суусаар ирсэн. Тэд үүнийг хэвээр хадгалах сонирхолтой байхыг үгүйсгэхгүй. Энэ зовлонг амсаж байгаа тод жишээ бол Хөгжлийн банк. Том зээлдэгч нар ямар нэг байдлаар зээлээ төлөхгүй байх арга механизм ашиглаад л явж байгаа. Тэрийг шүүхийн систем хамгаалаад явж ирсэн. Олон улсад хэрэгждэг сайн туршлага гэвэл иймэрхүү хэргийг 30 хоногт шийдэж байна. Нэг шийдсэн асуудлыг олон шатны шүүхээр явахгүй байна. Дээд шүүх хуулийн хэрэглээ зөв байна уу гэдгийг хянадаг болохоос кейс рүү ордоггүй. Хамгийн гол арга нь заавал төлөх хүү гэж тогтоож өгдөг. Тэр нь бодлогын хүү байж болдог. Маргаж байх хугацаанд ямар нэг хэмжээний хүү төлж байх ёстой. Өндөр хүүтэй баталчихвал банк маргааныг удаашруулах сонирхол төрж магадгүй. Тэгэхээр банкны хүүгээс доош байна. Огт хүүгүй байхаар зээлдэгч нь маргаанаа удаашруулах гээд байх талтай. Огт хүүгүй биш хадгаламжийн хүүнээс арай дээр. Хадгаламжийн хүүнээс бага байх юм бол мөнгөө хадгаламжинд хийчихнэ шүү дээ. Зээлээ эргэн төлж байснаас хадгаламжинд хийгээд хүүгээ аваад яваад байна. Энэ маягаар бодлогын хүүгийн төвшинд тогтоогоод өгчих юм бол хурдхан асуудал шийдэх сонирхол аль алинд нь байна. Ийм эрх зүйн орчныг хуулийн системд хийж өгөх ёстой.

Харин манайд шүүх дээр маргалдах гэж байгаа бол гэрээгээ цуцалчихаад хүрээд ир гэдэг кэйс байна. Гэрээгүй юм чинь яаж шүүхээр маргаанаа шийдүүлэх юм бэ. Шүүхийн системд эдийн засгийн суурь ойлголтуудыг өгдөг баймаар байна. Яаж эдийн засгаар хөшүүрэгдэж шүүхийн системийг үр ашигтай болгох тал дээр мэргэжлийн сургуулиудынх нь хичээлийн хөтөлбөрт оруулах ёстой.

-Ингэхэд банкин дахь иргэдийн хадгаламж ямархуу үзүүлэлттэй байна вэ?

-Иргэдийн хадгаламж өссөн үзүүлэлттэй байгаа.

-Нийгэмд банкны талаар сөрөг мэдээлэл их байдаг. Иргэдийг шулдаг, луйварддаг гэх нь их. Банкинд итгэх иргэдийн итгэлийг яаж дээшлүүлэх вэ?

-Иргэд банкны хувьцаа эзэмшигч болсноороо банкинд итгэх итгэл нь дээрдэх ёстой. Банкныхаа мэдээллийг нээлттэй авдаг болно. Банкууд хувьцаа эзэмшигчдээ хуралдаа оролцуулах нь байна.Засаглалын ил тод байдал нь сайжирна. Ийм нөхцөл байдалд хуучин шиг улстөрчид дотоодоосоо дайсан олох гээд банкийг хүүлэгч гээд дайрдаг байдал арилна. Ер нь хүн бусдаас мөнгө зээлэхдээ сайхан ааштай байдаг. Төд хоногийн дотор төлнө гээд амладаг. Амласандаа төлж чадахгүй байгаа хэсэг нь мөнгөө нэхлээ гээд зээл өгсөн хүндээ дургүй болчихдог. Энэ бол хүн төрөлхтний нэг онцлог байх. Уг нь тохь тухтай байр саванд амьдрахын тулд зээлээр авч байгаа гэдгээ ухамсарлах ёстой. Иргэд таван жил мөнгөө цуглуулж байгаад байр авахын оронд ирээдүйн тэр тохь тухтай орчноо одоо бүрдүүлж хүүгийн төлбөр төлж байгаа. Гэтэл тэр төлбөрөө төлөх болохоор уур нь хүрээд байдаг. Энэ бол монголын банкны системийн хүүтэй холбоогүй. Төв банк нь бодлогын хүүгээ 13 хувь болгочихоор арилжааны банкууд зэх зээлийн зарчмаараа тэрнээс доошлох боломжгүй. Ер нь иргэдэд буруу ойлголт төрүүлэх хөтөлбөрүүдийг аль болох багасгах ёстой. Эсвэл ил зарладаг баймаар байна. Жишээлбэл, “Таны ипотекийн зээл 16 хувийн хүүтэй шүү. Би 10 хувийг нь төлж байгаа. Та зургаан хувиа төл” гээд төр өөрөө ил болгох хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр татаасыг нь банкинд өгчихөөр банк зургаан хувиар зээл өгөөд байгаа юм шиг ойлгоод байдаг. Тийм зүйл хаана ч байхгүй.

-Монголчуудыг яавал хуримтлалтай, хадгаламжтай болгох вэ. Энэ тал дээр банкуудын зүгээс ямар санаачлага, боломжуудыг иргэдэд санал болгох вэ?

-Энэ тал дээр бид маш их хичээж байгаа. Олон улсын санхүүгийн боловсрол олгох өдрүүд гэж байдаг. “Дэлхийн хуримтлалын өдөр”, “Дэлхийн мөнгөний долоо хоног” зэрэг тэмдэглэлт өдрүүдийг угтаад бид санхүүгийн боловсрол олгох ажлуудыг зохион байгуулдаг. Хүн гэнэт мөнгөний хэрэгцээ гарангуут тодорхой хэмжээний хуримтлалтай байхгүй бол эрсдэлтэй алхам хийдэг. Өндөр хүүтэй мөнгө зээлэх, эд хөрөнгөө зах зээлийн ханшаас доогуур худалдаалах нь элбэг. Тийм болохоор хүмүүс эрсдэлээ даах хадгаламжийн мөнгөтэй байх ёстой. Хажуугаар нь мөрөөдлөө биелүүлэх урт хугацааны хөрөнгө оруулалттай байх нь чухал. Энэ хоёрыг ямар нэг хэмжээгээр хангаж чадсан хүмүүс санхүүгийн хувьд дарамт багатай амьдардаг. Санхүүгийн хувьд амжилтад хүрсэн 100 хүний намтрыг аваад үзэхэд бүгдэд нь ганцхан онцлог адилхан суусан байсан. Тэд хуримтлуулах хандлагатай хүмүүс байсан. Хүн нийгмийн амьдралд орохдоо мөнгөтэй харилцана. Тэгэхээр тэр ухааныг сурчихаад нийгэмд хөл тавих ёстой. Аав ээжүүд мөнгөө яаж удирдахаа мэдэхгүй болохоор хүүхдүүддээ зааж сургаж чаддаггүй. Ийм байдалтай явахаар буцаад санхүүгийн дарамтад орно. Тэр дарамтаа хэн нэгний буруу гэж хайдаг. Тиймээс санхүүгийн сахилга баттай байж, санхүүгээ зөв удирдах ёстой.

-Системийн таван банкийг олон нийтийнх болгох хууль хэлэлцэхтэй зэрэгцээд иргэд хадгаламжаа их татаж байсан. Яагаад гэвэл нийгэмд “Таны хадгаламжийн хүүнээс татвар авч эхэлнэ. Хадгаламж хүүгүй болно” гэхчилэн сөрөг мэдээллүүд дийлсэн. Ингээд коины луйвар эрчимжсэн шүү дээ. Энэ салбарын мэргэжилтний хувьд тэр процессыг яаж хардаг вэ?

-Тэгэхэд манай улсад бодлогын хүүгийн төвшин буурч эхэлж байсан үе. Ерөнхийдөө суурь нөхцөл нь бүрдээд бодлогын хүү нэг оронтой тоо руу ороод ирсэн. Гэтэл хүмүүс банкинд мөнгөө байлгаад байхаар олигтой өсөхгүй байна. Өндөр ашиг хардаг хэрэг гээд эрсдэлтэй сонголт хийж эхэлсэн. Хамаг мөнгөө алдсан. Тэр үед үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт ч бас бүүм болсон. Баахан хадгаламж эзэмшигчид банкнаас мөнгөө татаад байр худалдаж авцгаасан. Өгөөжтэй юм байна гээд сонголтоо хийцгээсэн. Койны хувьд санхүүгийн луйвар гэдгийг мэргэжлийн улсууд өчнөөн сануулж хэлээд байхад иргэд хохирцгоосон. Иргэн Доржтой ойрын хүн “Би коин аваад байр худалдаад авчихсан” гэнгүүт шууд татагдаад ордог. Энэ маягаар дараа дараагийн хүмүүс татагдаж орсоор байгаад илүү их хохирсон.

-Ипотекийн зээл банкин дээр гацчихлаа гэсэн ойлголт иргэдэд бий. Хэзээнээс хэвийн болохоор байна вэ?

-Үнэндээ ипотекийн зээл бол банкны мэдлийнх биш. Засгийн газрын хөтөлбөр. Энэ хөтөлбөр банкуудад их дарамттай байдаг. Банкууд ашиг олдоггүй. Нийгмийн сайн сайхны төлөө гээд л хэрэгжүүлдэг. Гэтэл буцаад балбуулдаг. ШӨХТГ-ын үе, үеийн дарга нар “Банк ипотекийн зээлээс нэг хувийн шимтгэл авдаг нь буруу” гээд иргэдийн талд баахан дуугарч байгаад сайд болчихдог. Нэг гараараа Засгийн газар банкуудаа ингэж балбаад байна. Нөгөө гараараа та нар наад ипотекийн зээлээ олгочих л доо гээд гуйгаад байдаг. Энэ нь манай банкуудад их дарамттай. Монголбанкийг энэ хөтөлбөрөөс гар гэж ОУВС их шахсан. Хууль эрх зүйн хувьд өнгөрсөн 2023 оны дундаас гарах ёстой байсан юм билээ. Хүлээж авах Засгийн газрын байгууллага байхгүй. Тиймээс төв банк үргэлжлүүлээд авч явах байх. Харин сонгуулийн дараа шинэ Засгийн газар яадаг юм бол доо. Ипотекийн зээл оочир дараалал ихтэй болохоор банкны ажилтнууд авлига авч зээл гаргалаа гээд буцаад муу нэр нь банкин дээр ирдэг. Уг нь бол Засгийн хэрэгжүүлж байгаа хөтөлбөр шүү дээ.

-Зудтай холбоотой малчдын зээлийн эргэн төлөлтийг хойшлуулсан. Энэ нь банкуудын үйл ажиллагаанд яаж нөлөөлж байна вэ?

-Байгалийн гамшигт үзэгдэл манай улсад анх удаа болж байгаа юм биш. Үер ус, цас зуд хэдэн жилийн давтамжтай тохиолдсоор ирсэн. Сүүлийн үед дэлхийн цаг агаарын өөрчлөлттэй холбоотой ойр, ойрхон тохиох магадлалтай байна. Тэр дундаа Монгол Улс дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлтөд хамгийн их өртөж байгаа орон. Тэгэхээр байгалийн гамшигт үзэгдэлд бэлтгэх санхүүгийн механизмууд бэлэн байдаг. Үүн рүү чиглүүлэх асуудал бий. Малын индексжүүлсэн даатгал гэж бий. Одоо нийт малчдын арав хүрэхгүй хувь нь даатгуулсан байдаг юм билээ. Банкууд зээл олгохдоо малчдыг даатгалд хамрагдсан байхыг шаарддаг болох хэрэгтэй. Цар тахлын үеийн ипотекийн зээлийг хойшлуулснаас өөр нөхцөл байдал. Ковид дэгдэнэ гэж хэн ч бодож байгаагүй. Харин сонгуулийн өмнө зээл хойшлуулна, хөнгөлнө, чөлөөлнө гэхээр иргэдэд буруу дадал суулгаж байгаа нь харамсалтай. Эдийн засгийг тэлэхэд сонгуулийн өмнөх популист шийдвэрүүд их хортой байдаг.

М. МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Батжаргал: Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн хууль батлагдвал даатгуулагч нэг удаа нийт цуглуулсан хөрөнгийнхөө 30 хүртэлх хувийг зарцуулах боломжтой DNN.mn

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны Нийгмийн даатгалын бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Б.Батжаргалтай ярилцлаа.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийн төслийг танай яамнаас боловсруулаад, улмаар Засгийн газраас УИХ-д өргөн барьсан. Энэ хуулийн онцлог, ач холбогдлын талаар эхлээд ярихгүй юу?

-Төрөөс тэтгэврийн шинэчлэлийн талаар баримтлах бодлогод “Монгол Улс олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоо руу шилжинэ” гэсэн зорилт тавьсан. Мөн алсын хараа 2050, Монгол Улсыг хөгжүүлэх 2020-2024 оны хөтөлбөрт бас тэтгэврийн тогтолцоог олон давхаргат болгоё, улсын тэтгэврийн ачааллыг багасгая гэсэн зорилтуудыг тусгасан байгаа. Энэ хүрээнд манай яам нийгмийн даатгалын багц хуулийг батлуулах ажлын хүрээнд Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийн төслийг боловсруулж, Засгийн газраар хэлэлцүүлэн УИХ-д 2021 онд өргөн мэдүүлсэн.

Манай улсад хувийн нэмэлт тэтгэврийн тогтолцоо зайлшгүй хэрэгтэй. Яагаад гэвэл гадаад улс орнууд тэтгэврийн тогтолцоондоо хоёр төрлийн өөрчлөлтийг хийж байгаа. Одоо тэтгэвэрт гарч байгаа хүмүүс зөвхөн улсын тэтгэврийн сангаас тэтгэвэр авч байгаа. Яваандаа улсын сан ачаалал даахад хүнд болно гэж судлаачид үздэг. Тиймээс энэ зах зээл дээр хувийн хэвшлийг оруулж ирэх хандлага дэлхий нийтэд сүүлийн 20 жил маш идэвхтэй явж ирлээ. 2022 оны байдлаар 32 улс олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоог нэвтрүүлээд явж байна. Хамгийн сүүлд 2023 онд БНХАУ хувийн нэмэлт тэтгэврийн тогтолцоог нэвтрүүлсэн байгаа.Энэ үүднээс манай улс дэлхийн жишгийн араас дагаж явъя гээд уг хуулийн төслийг өргөн мэдүүлсэн. Дээр нь Дэлхийн банк, Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага зэрэг олон улсын байгууллагууд манай улсыг тэтгэврийн тогтолцооныхоо ачааллыг задлах хэрэгтэй гэж байнга зөвлөсөөр ирсэн. Ингээд Хувийн нэмэлт тэтгэврийн тухай хуулийг өргөн мэдүүлсэн. Өнгөрсөн оны хаврын чуулганаар энэхүү хуулийн төслийг хэлэлцэхийг нь дэмжсэн. Мөн Нийгмийн бодлогын байнгын хороон дээр зарчмын зөрүүтэй саналуудаа хэлэлцээд дууссан. Оны өмнө Эдийн засгийн байнгын хороо хэлэлцээд зарчмын хувьд дэмжсэн байгаа.

-Энэ бол Монголд анхдагч хууль. Тэр утгаараа даатгуулагчдад ямар боломж байгаа вэ. Бас эрсдэлийг нь хэрхэн тооцсон бэ?

-Хэрэв энэ хууль батлагдвал даатгуулагчид хувийн тэтгэврийн сангуудад нэмэлтээр сайн дураараа хандаж, гэрээ байгуулах эрхтэй болно. Зарим улсын туршлагаас харахад “Улсынхаа тэтгэвэртээ даатгуулахгүй байж болно. Хувийн тэтгэврээ сонгож болно” гэж хуульчилснаас болж нэлээд алдаа гарсан юм билээ. Улсын тэтгэврийн сан, хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн хооронд өрсөлдөөн болж нэлээд асуудал гарсан байх жишээтэй. Тиймээс манайд зөвлөж байгаа олон улсын байгууллагууд “Сайн дураар улсын тэтгэврийн даатгалаас гадна нэмэлтээр даатгуулах нь зөв” гэж байгаа юм. Насны хувьд 18-аас тэтгэвэрт гарах хүртэлх насны хүмүүс даатгуулах эрх нь нээлттэй гэж хуульд тусгасан.

Хуулийн төслийг боловсруулахдаа хувийн хэвшлүүд, ажил олгогчид, Монголбанк, Санхүүгийн зохицуулах хороо зэрэг олон талтай хамтарч ажилласан. “Энэ хуулийг батлуулахад ямар нэг саад тотгор байхгүй. Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн хуультай болъё. Хяналтад оруулъя” гэж нэгдсэн. Яагаад гэвэл одоо хувийн тэтгэврийн сангийн шинж тэмдэг хадгалсан үйл ажиллагааг зарим компаниуд явуулаад байгаа. Тэд Компанийн тухай хуулиар, ТББын зохицуулалтаар үйл ажиллагаа явуулаад хүмүүсээ аль хэзээнээс татаад эхэлчихсэн. Тэгэхээр хуультай болгоод хяналтыг нь сайжруулаад, нээлттэй болгох ёстой.

-Одоо хөдөлмөр эрхлэгч, ажил олгогчид нийлээд 17 хувийн тэтгэврийн даатгалын шимтгэл төлж байгаа. Тэгэхээр хувийн нэмэлт тэтгэврийн тогтолцоо хэрэгжээд эхэлбэл одоо төлж байгаагаасаа хуваалцах юм уу. Эсвэл нэмэлтээр төлөх үү?

-Нэмэлтээр сайн дурын даатгал учраас одоо улсад төлж байгаа 17 хувийн шимтгэл нь хэвээрээ байна. Дээр нь нэмээд хувийн тэтгэврийн сантай гэрээ хийхдээ тохиролцоно гэсэн үг. Ингэхдээ хоёр хувилбар санал болгоно. Эхнийх нь цалин хөлснийхөө дүнгээс хувьчилж нэмэлтээр шимтгэл төлж болно. Эсвэл тогтмол мөнгөн дүнтэй байж болно. Хуулийн төсөлд энэ талаар хатуу тэдэн хувь гэж заагаагүй. Гэрээний харилцаа учраас нээлттэй орхисон. Олон улсад хувийн тэтгэврийн сангийн хамгийн гол хөшүүрэг бол татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт байдаг юм билээ. Жишээлбэл, арван ажилтантай ажил олгогч байя гэж бодъё. Компанийн эзэн хоёр сайн ажилтнаа хувийн тэтгэврийн даатгалд хамруулъя гээд дэмжээд өөрсдөө тодорхой хэмжээний мөнгө төлөөд даатгууллаа гэхэд тухайн гарсан зардалд татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлэх боломжтой. Олон улсад бол тэр төлж байгаа зардлыг татвар ногдох орлогын бүрэлдэхүүнээс, нийгмийн даатгалын шимтгэлийн орлогод ногдох орлогын бүрэлдэхүүнээс хасдаг юм байна. Тэгж байж ажил олгогч хөнгөлөлт эдлээд хүмүүсээ дэмждэг. Манайх тэр зарчмын дагуу хуулиа боловсруулсан. Нэг ёсондоо таны төлж байгаа шимтгэл нийгмийн даатгалын төлөх шимтгэлтэй давхцахгүй, чөлөөлөгдөнө. Мөн ХХОАТ-аас, байгууллага бол ААНОАТаас чөлөөлөгдөөд явна. Тухайн байгууллага шинэ зах зээлийг дэмжсэн гэдэг агуулгаараа энэ хуулийн амин сүнс оршиж байгаа.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн санд үүссэн мөнгийг хэн удирдах вэ?

-Энэ мөнгө аюулгүй бас өсч байх ёстой. Үүнийг хэн удирдах вэ гэдэг дээр хуулийн төсөлд сонгодог хөрөнгө оруулалтын харилцааг тусгасан. Тэр нь юу вэ гэхээр тэтгэврийн сан хөрөнгө оруулалтын менежмэнтийн компани буюу мэргэжлийн хөрөнгө удирддаг компанитай гэрээ хийгээд хөрөнгөө итгэмжлэн удирдуулахаар хуулинд оруулсан. Энэ хоорондын харилцааг Санхүүгийн зохицуулах хороо байнга хянаж явна. Тэтгэврийн хөрөнгөтэй холбоотой өдөр тутмын гүйлгээг Кастодиан гэдэг байгуулага нэг бүрчлэн бүртгэх юм. Иргэн Дорж шимтгэлээ шилжүүллээ. Тэр шимтгэл нь хөрөнгө оруулалт руугаа гарлаа. Ямар өгөөж олсон гээд бүх гүйлгээг нь тухай бүр бүртгэж хянана.

Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн аюулгүй найдвартай байдлыг нэг номерт тавьж өгнө. Энэ мөнгийг даатгуулагч нэг, хоёр жилийн дараа авахгүй. Хорь, гучин жилийн дараа ашиглана. Тийм учраас нэгдүгээрт, сангийн хөрөнгө бүрэн бүтэн байх ёстой. Хоёрдугаарт, үнэ цэнээ алдаагүй байх. Гуравдугаарт, өгөөжөөр өссөн байх ёстой. Энэ дарааллаар хуулийн төслийг боловсруулсан. Хөрөнгө оруулалтын менежмэнтийн компани буюу мэргэжлийн байгууллага тэтгэврийн сантай гэрээ байгуулж ажиллана. Өдөр тутмын хөрөнгийг нь удирдана. Хийж байгаа бүх гүйлгээг нь дээр хэлсэнчлэн Кастодиан байгууллага тусад нь бүртгэж хөтөлнө. Хувийн тэтгэврийн сан, хөрөнгө оруулалтын менежмэнтийн компани, Кастодиан гурав тулгын чулуу шиг бие биенээ хооронд нь хянах юм.

-Даатгуулагчид хуримтлуулсан мөнгөнөөс ашиглах боломжтой юу?

-Даатгуулагч нэг удаа нийт цуглуулсан хөрөнгийнхөө 30 хүртэлх хувийг боловсрол, эрүүл мэнд, ипотект зарцуулж болно гээд хуулийн төсөлд заасан байгаа. Энэ бол таны ирээдүйд хүртэх тэтгэвэрт зориулсан мөнгө учраас бүгдийг нь зарцуулах боломжгүй. Нэг удаа 30 хүртэлх хувийг нь дээрх гурван чиглэлээр зарцуулах боломжтой байхаар хуулийн төсөлд тусгасан.

-Хувийн нэмэлт, тэтгэврийн сангаас тэтгэвэрт гарах насыг нь хэд байхаар тооцоолсон бэ?

-Улсынхаа тэтгэвэрт гардаг настай адилхан. Эмэгтэй 55, эрэгтэй 60 нас хүрээд тэтгэвэр гарахтай зэрэгцээд хувийн тэтгэвэрээс тэтгэвэр авах эрх нь үүснэ. Тэтгэврээ гурван янзаар авах сонголттой. Нэгдүгээрт, хуримтлуулсан тэтгэврээ бөөнд нь нэг удаа авч болно. Ингэхдээ заавал холбогдох татвар төлөх юм. Хоёрдугаарт, цуглуулсан мөнгөө 10 жилээр хувааж авч болно. Ингэж авбал татваргүй. Гуравдугаар ангилал нь насан туршдаа буюу бурхан болтлоо авах. Эсвэл хувийн тэтгэврийн санд нь 20 сая төгрөгийн үлдэгдэл байлаа гэхэд “Эхлээд таван саяыг нь бөөнд нь авчихъя. Үлдэгдэл 15 саяыг нь 10 жилдээ хуваагаад авъя” гэж болно.

-Иргэд насан туршдаа нэмэлт тэтгэвэр өгч, өгчихөөд яг тэтгэвэрт гарах үед хуримтлал үүсгэж байсан компани дампуурчихвал яах вэ. Хуучны хадгаламж зээлийн хоршоод шиг дампуурчихвал хохирлыг нь хэн хариуцах бол?

-Хуулийн төсөл энэ талаар маш нарийн зохицуулалтууд оруулж ирсэн байгаа. Жишээлбэл, сангийн үйл ажиллагаа эрхлэгч компанид “Та энэ хүний мөнгийг аваад удирдахдаа заавал баталгаат өгөөж өгнө шүү” гэж зааж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, жил бүр Монголбанкны бодлогын хүүтэй тэнцүү хэмжээний өгөөжийг даатгуулагчдадаа заавал өгөх ёстойг хуульчилсан.

Хэрэв өгч чадахгүй бол дүрмийн сангаасаа төлнө. Магадгүй дүрмийн сангаасаа төлж чадахгүй бол тухайн сан дээр тусгай комисс ажиллана. Шууд үйл ажиллагаанд нь хяналт тавиад, зогсоож тусгай зөвшөөрлийг нь түдгэлзүүлнэ. Том хэмжээний алдагдал болохоос өмнө барина гэсэн үг. Энэ бол нэг, хоёр сарын дотор шийдэгдэх ажил. Үүнийг Санхүүгийн зохицуулах хороо индикаторуудаараа байнга хянаад явна. Хэрэв зөрчлөө арилгачихвал үйл ажиллагааг нь хэвийн болгоно. Харин арилгахгүй бол татан буулгах арга хэмжээ авахаар хуулийн төсөлд тусгасан.

-Дүрмийн сангийн хөрөнгийг яаж тогтоож байгаа вэ?

-Одоогоор хуулийн төсөлд 20 тэрбум төгрөг байхаар тусгаад байгаа.

-Даатгуулагч тэтгэврээ авч чадалгүй нас барчихвал яах вэ?

-Мэдээж өвлөлийн харилцаа үүсч байгаа. Хуулинд хоёр төрлийн өвлөгч байна гэж зааж өгсөн. Нэгдүгээрт, эрх залгамжлагч. Гэрээгээ анх байгуулахдаа тэтгэврээ хэнд өвлүүлэхээ шууд зааж өгнө. Тэр хүн нь хэн ч байж болно. Үр хүүхэд, гэр бүл, хамаатан садан, найз нөхөд ч юм уу.

Эсвэл заасан эрх залгамжлагч нь нас барсан тохиолдолд шууд өвлөлийн харилцаа үүснэ. Иргэний хуулиар тухайн хүний тэтгэврийг хэнд өвлүүлэх вэ гэдгийг шийдэх юм. Энэ бол хуулийн бас нэг амин сүнс нь.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сан нь банкинд мөнгөө хадгалахаас ямар давуу талтай вэ?

-Банкны хүүгийн хадгаламжийн орлогоос татвар авдаг Тэгвэл хувийн нэмэлт тэтгэврийн сан бол татвараас бүрэн чөлөөлчихнө. Бас банкин дахь хадгаламж өөрөө тогтвортой биш. Иргэн хадгаламжинд хийсэн мөнгөө нэг аваад, нэг хийгээд явдаг. Эсвэл хадгаламжаа шууд цуцлаад мөнгөө зарцуулчихдаг. Таван жилийн дараа хадгаламжгүй байх ч тохиолдол өндөр шүү дээ.

-Тэтгэврийн зээл авах боломж бүрдэх үү?

-Энэ бол тэтгэврийн бүтээгдэхүүн учраас тийм боломж байхгүй.

-Хувийн нэмэлт тэтгэврийн сангийн үйл ажиллагаа явуулах компанид ямар шалгуур тавьж тусгай зөвшөөрөл олгох вэ?

-Компанийн тухай хуулиар ХХК үүсгэн байгуулна. Үйл ажиллагаагаа явуулаад нэр хүнд бүхий байгууллагаар аудитын тайлангаа гаргуулж баталгаажуулсан байхыг шаардаж байгаа. Дүрмийн сангийн 20 тэрбум төгрөгийг зээлээр бүрдүүлээгүй байх, ямар нэг банкны хар дансанд орсон мөнгө биш байх зэрэг шалгуур тавьсан. Удирдах бүрэлдэхүүнд бас хатуу шаардлага тавина. ТУЗ болон Гүйцэтгэх удирдлагад ажиллах хүн ямар шалгууртай байхыг хүртэл хуульчилна. Урьд нь банк дампууруулж байгаагүй байх, хугацаа хэтэрсэн өр зээлгүй, ял шийтгэлгүй хүн санг удирдана. Дараа нь Санхүүгийн зохицуулах хорооноос тусгай зөвшөөрөл авсан байх зэрэг шалгууруудыг тавьж байгаа. Ийм хуулийн төсөл өргөн баригдаад хэлэлцэгдэхэд бэлэн болсон байна.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

С.Зулпхар: Ажил олгогчийг дэмжих зохицуулалт нийгмийн даатгалын шинэ хуульд туссан DNN.mn

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны Дэд сайд С.Зулпхартай ярилцлаа.

-Нийгмийн даатгалын шинэчлэлийн багц хуульэнэ оны эхний өдрөөс хэрэгжиж эхэллээ. Хуульд ямар, ямар өөрчлөлт оров?

–УИХ-аас 1994 онд Нийгмийн даатгалын багц хуулийг баталснаар Монгол Улс 1995 оноос шимтгэлтэй нийгмийн даатгалын тогтолцоонд шилжсэн түүхтэй. Энэ тогтолцоо нь иргэдийг өндөр наслах, өвчлөх, хөдөлмөрийн чадвараа алдах, эрүүл мэндээрээ хохирох, ажилгүй болох, тэжээгчээ алдах зэрэг санхүүгийн баталгаа нь алдагдсан үед тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр олгож ирсэн. Өнгөрсөн хугацаанд Нийгмийн даатгалын багц хуулинд 30 гаруй удаа нэмэлт, өөрчлөлт орж байв. Харин өмнөх оны долдугаар сард баталсан Нийгмийн даатгалын багц хуулинд олон зохицуулалтыг шинээр тусгасан. Тухайлбал, тэтгэврийн даатгалын тогтолцоог хуваарилалтаас хуримтлалын тогтолцоонд шилжүүлэх, тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн нэрийн дансны хийсвэр бичилтийг мөнгөжүүлэх, тэтгэврийн нөөц сан бүрдүүлэх,олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоо нэвтрүүлэх, тэтгэврийг өвлүүлэхийг хуульчилсан. Мөн багц хууль хэрэгжиж эхэлснээр нийгмийн даатгалын сангийн тогтвортой байдлыг хангах нөхцөлийг бүрдүүлэх, сангийн чөлөөт мөнгөн хөрөнгийг эрсдэлгүй санхүүгийн хэрэгсэлд оруулах, хуулиудын уялдааг хангах, ажил олгогч, даатгуулагчид чиглэсэн үйлчилгээний нэр төрлийг нэмэгдүүлэх, үйлчилгээг цахим хэлбэрт оруулж иргэд, даатгуулагчид чирэгдэлгүй үйлчлэх, ажил олгогчдод олгох хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчнөөс урьдчилсан сэргийлэх үйл ажиллагааны зардлын хэмжээг нэмэгдүүлэх, нийгмийн даатгалын байгууллагын засаглалыг оновчтой болгох юм.

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээнд өөрчлөлт оров уу?

–Энэ талаар хуульд ямар нэг өөрчлөлт ороогүй, шимтгэлийн хувь нэмэгдээгүй. Харин ажил олгогчийн даатгалын төрөл бүрт шимтгэл төлөх хувь хэмжээг хооронд нь гүйлгэсэн. Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийг 0.8-2.8 хувиар ялгаатай ажил олгогчоос төлдөг байсан. Энэ хувь хэмжээнээс 0.3 пунктийг ажил олгогчийн төлөх ажилгүйдлийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээн дээр нэмж 0.5 хувь болсон. Өмнө нь ажил олгогчийн үйл ажиллагааны чиглэлээс хамаарч үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг тогтоодог байсан бол хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд хөдөлмөрийн эрүүл ахуй, аюулгүй ажиллагааны шаардлага, ажлын байрны хөдөлмөрийн нөхцөлөөс хамааралтайгаар 0.5-2.5 хувиар тогтоодог болсон.

-Ингэхэд ажил олгогчийг дэмжих ямар зохицуулалт шинээр туссан юм бол?

–Нийгмийн даатгалын хууль тогтоомжоор ажил олгогчид хоёр төрлийн хөнгөлөлт үзүүлдэг байсан. Энэ нь ажилгүйдлийн даатгалын шимтгэлийн болон үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийн хөнгөлөлтийг 10 хүртэл хувиар үзүүлдэг байсан. Харин энэ хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд дээрх хоёр хөнгөлөлтийг хэвээр мөрдөнө. Үүний зэрэгцээхөнгөлөлт үзүүлэх хувь хэмжээг 15 хувь болгон өсгөсөн. Үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийн чөлөөлөлтийг 12 сар хүртэлх хугацаагаарүзүүлэх шинэ зохицуулалтыг тусгасан. Мөн дээр хэлсэнчлэн ажил олгогч үйл ажиллагааны чиглэлээсээ хамаарч 0.5-2.5 хувиар үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын шимтгэлийг төлдөг байсан бол энэ оноос эхлэн ажлын байрны нөхцөлөөс нь хамаарч 0.5-2.5 хувиар шимтгэл төлөхөөр зохицуулсан. Ингэснээр ажил олгогчийн төлөх шимтгэлийн хэмжээ багасгах юм.

-Та сая олон давхаргат тэтгэврийн тогтолцоо нэвтрүүлнэ гэлээ. Энэ ямар учиртай юм бэ?

–Даатгуулагчийг улсын нийгмийн даатгалын тогтолцоонд хамрагдаж, тэтгэвэр авахаас гадна хувийн нэмэлт тэтгэврийн даатгалд давхар даатгуулж хоёр эх үүсвэрээс тэтгэвэр авдаг байх эрх зүйн орчинг бүрдүүлсэн. Хувийн нэмэлт тэтгэврийн харилцааг зохицуулах хуулийн төсөл юм. Энэ хуулиар хувийн нэмэлт тэтгэврийн хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, хувийн нэмэлт тэтгэврийн хуримтлал үүсгэх, тэтгэврийн хуримтлалаас хөрөнгө оруулалт хийх, хувийн нэмэлт тэтгэвэр олгох, тэтгэвэр өвлүүлэх, мэдээллийн сан бүрдүүлэх, хяналт тавих, талуудын эрх ашгийг хамгаалахтай холбоотой харилцааг зохицуулна.

Энэ хуулийн төслийг УИХ-ын хаврын чуулганаар хэлэлцүүлж хэлэлцэхийг дэмжсэн. Улмаар 2023 оны намрын чуулганы хугацаанд Нийгмийн бодлогын байнгын хороо, Эдийн засгийн байнгын хороогоор тус тус хэлэлцэж дэмжсэн. Манай яамны зүгээс энэ оны хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэх саналаа хүргүүлээд байна.

-Тэтгэврийн бодолт тогтоолт дээр иргэд шударга бус байна гэж их шүүмжилдэг. Ер нь тэтгэврийг яаж бодвол шударга байх вэ?

–Манай улсын тэтгэврийн даатгалын тогтолцоо нь хуваарилалтын зарчмаар буюу одоогийн даатгуулагчийн төлсөн шимтгэлээр тэтгэвэр олгодог. Тэтгэвэр бодолтын хувьд одоо цалинд суурилсан аргаар, шимтгэлд суурилсан аргаар гэсэн хоёр сонголттой болсон. Цалинд суурилсан арга нь бол та бидний сайн мэдэх дараалсан таван жилийн цалингаа сонгож тэтгэврээ бодуулах. Хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд 1960 оноос өмнө төрсөн даатгуулагч энэ аргаар, 1960-1979 оны хооронд төрсөн даатгуулагч дээрх хоёр аргаас сонгох боломжтой. Харин 1979 оноос хойш төрсөн даатгуулагч зөвхөн шимтгэлд суурилсан аргаар тэтгэвэр бодуулахаар зохицуулсан. Шимтгэлд суурилсан арга нь ямар учиртай вэ гэвэл даатгуулагч хэр их хэмжээний шимтгэл төлсөн байна түүнтэй уялдаатай тэтгэвэр авна гэсэн үг. Даатгуулагчийн тэтгэвэр тогтоолгох үеийн нэрийн дансны үлдэгдлийг тэтгэвэр авах дундаж хугацааны илэрхийлэлд хуваах замаар тэтгэврийг бодно гэж ойлгоно. Энэ нь өөрөө тэтгэврийг бодитой, шударга тогтоох зарчим гэж бодож байна.

-Монголчууд насаараа НДШ төлж, төлчихөөд тэтгэвэрт гараад удалгүй нас бардаг. Тэтгэврийг өвлүүлэх асуудал багц хуульд багтсан уу?

–Гадуур иргэдийн дунд зөрүүтэй ойлголт яваад байх шиг байна. Тэтгэвэр өвлүүлэх асуудлыг өндөр насны тэтгэврийн тусгай зохицуулалт буюу 20 хувьтай андуурч асууж лавлаж байна. Энэ 20 хувийн нэмэгдэл олгох харилцааг Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэврийн тухай хуулиар зохицуулж байгаа. Хуулийн дагуу өндөр насны тэтгэвэр авч байсан хүн нас барсан тохиолдолд түүний эхнэр эсхүл нөхрийн тэтгэврийн хэмжээг авч байсан тэтгэврийнх нь 20 хувиар нэмэгдүүлэн олгох юм. Мөн өвлөлтийн нэг элемент бол тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр юм. 2023 оны арванхоёрдугаар сарын байдлаар нийт 20.5 мянган тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр авагчид 119.0 тэрбум төгрөгийн тэтгэвэр олгоод байна.

-Нийгмийн даатгалыг иргэд зөвхөн тэтгэвэр л гэж хардаг. Нийгмийн даатгалаас хэчнээн төрлийн үйлчилгээ үзүүлж байна вэ?

–Нийгмийн даатгал бол зөвхөн тэтгэвэр биш л дээ. Нийгмийн даатгал нь дөрвөн төрлийн сангаас тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр, зардал олгодог. Тэтгэвэр гэх агуулгын доор тэтгэврийн даатгалын сангаас гурав, цэргийн төрлөөр гурав, үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас хоёр төрлийн тэтгэврийг тогтоож олгож байна. Тэтгэмжийн хувьд тэтгэмжийн даатгалын сангаас гурав, ажилгүйдлийн даатгалын сангаас нэг, үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний даатгалын сангаас хоёр төрлийн тэтгэмж олгодог байх жишээтэй. Мөн төлбөр, зардал, ажил олгогчдод шимтгэлийн хөнгөлөлт, чөлөөлөлт зэргийг үзүүлдэг. Мэдээж дээрх үйлчилгээг авахын тулд холбогдох хууль тогтоомжид заасан нөхцөл болзолыг хангасан байх шаардлагатай шүү дээ. Өнгөрсөн оны байдлаар гэхэд 205.6 мянган даатгуулагчид нийтдээ 182.2 тэрбум төгрөгийн тэтгэмж олгосон байна.

-Өнгөрсөн онд тэтгэврийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлсэн. Үүний дараа иргэдийн дунд итгэлцүүр гэх яриа их гарсан. Ямар аргачлалаар боддог юм бэ?

–Даатгуулагчийн тэтгэвэр тогтоолгох жилүүдийн цалинг хэрэглээний үнийн өөрчлөлт, цалин хөлсний өсөлттэй уялдуулан өнөөгийн үнэ цэнд ойртуулах коэффициентийг итгэлцүүр гэж хэлээд байгаа. Итгэлцүүрийг 1997 оноос хойш зургаан удаа баталсан. Хамгийн сүүлд буюу одоогийн мөрдөж байгаа итгэлцүүрийг есөн жилийн өмнө буюу 2014 онд 2011 оныг “1” гэсэн, 1990 оны хувьд “715” суурьтайгаар баталж байсан. Харин 2023 онд шинэчлэн тооцсон тэтгэвэр бодох цалингийн итгэлцүүрийг хэрэглээний үнийн өөрчлөлт, цалин хөлсний өсөлттэй уялдуулан 2022 он суурьтай тооцож гаргасан. Нийгмийн даатгалын ерөнхий хуулинд итгэлцүүрийг жил бүр Засгийн газар шинэчлэн баталж байхаар, тэтгэвэр авагчийн тэтгэврийн хэмжээг өмнөх оны инфляцын жилийн дундаж түвшинтэй уялдуулан жил бүр нэмэгдүүлж байх зохицуулалт Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэврийн хуульд тус тус тусгасан. Тэгэхээр цаашид тэтгэвэр бодох итгэлцүүрийг жил бүр шинэчилж, зөвхөн тухайн жилд шинээр тэтгэвэр тогтоолгосон хүнд ашиглана.

-Нэрийн дансан дахь хуримтлалыг шимтгэл төлөгч хэзээнээс ашиглаж болох юм бэ?

–Нэрийн дансны харилцааг зохицуулсан хууль анх 1999 онд батлагдаж, 2000 оноос эхлэн 1960 оноос хойш төрсөн даатгуулагчдад нэрийн данс нээж байсан. Одоогийн байдлаар нэрийн дансанд бүртгэлтэй 1.5 сая даатгуулагч байна. Мөн түрүүн хэлсэнчлэн 1960-1979 оны хооронд төрсөн даатгуулагч тэтгэвэр тогтоох аргаас сонгоно. 1979 оноос хойш төрсөн даатгуулагч шимтгэлд суурилсан аргаар тэтгэвэр тогтоолгох юм. Тэгэхээр тэтгэвэрт олгох санхүүжилт нь тухайн даатгуулагчийн нэрийн данс дахь орлогоос санхүүжүүлэх юм. Шинэ хуулиар нэрийн дансны орлогыг 2030 оноос эхлэн мөнгөжүүлэхээр тусгасан.

-Ер нь олон улсадтэтгэврийн даатгалын тогтолцоонд ямар шинэчлэлийг чухалчилж байна вэ?

–Улс орон бүр л өөрийн орны онцлогт нийцсэн нийгмийн даатгалын тэр дундаа тэтгэврийн даатгалын тогтолцоог бий болгож, хэрэгжүүлдэг. Дэлхийн ихэнх улс орнууд нэгдүгээрт параметрийн шинэчлэл хийж байна. Энэ нь нас, тэтгэвэр бодох аргачлал, шимтгэл төлөх доод хэмжээ, хугацааг өөрчилж байгаа гэсэн үг юм. Мөн тогтолцооны өөрчлөлт хийж байна. Өөрөөр хэлбэл, нэг давхаргат тогтолцооноос олон давхаргат тогтолцоонд, хуваарилалтын тогтолцооноос хуримтлалын тогтолцоонд шилжих зохицуулалт юм.

Дэлхий нийтийн чиг хандлага тухайн хүн хэр хэмжээний шимтгэл төлнө түүнтэй уялдаатай тэтгэвэр авах чиглэл рүү тогтолцоогоо өөрчилж байна. Манай улс ч ялгаагүй хуваарилалтын тогтолцооноос хагас хуримтлалын тогтолцоонд шилжих эхний алхмыг хийсэн.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

С.Будням: Улс төрийн намууд хүнээ оюунлаг, эрүүл байлгах тал дээр бодлогоо уралдуулдаг байх ёстой DNN.mn

Монгол Улсын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, Монгол Улсын Эрдмийн их сургуулийн зөвлөх профессор, шинжлэх ухааны доктор С.Буднямтай ярилцлаа.

-Өнөө жилийн УИХ-ын сонгууль томсгосон тойргоор явагдана. Энэ сонгуульд олонд танигдсан хүмүүс ялах нь тодорхой болчихлоо. Харин намуудын хувьд ямар мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлбэл ялалт байгуулж чадах вэ?

-Манай улс 1992 оноос хойш найман удаа парламентын сонгууль явуулсан. Энэ жил ес дэх удаагийнх болно. Өнгөрсөн хугацаанд явж ирсэн сонгуулиудад намуудын дэвшүүлж байсан мөрийн хөтөлбөрт бодит байдлыг огт тусгаагүй. Лоозон маягтай явж ирсэн. Ардчиллыг хэвшүүлэх гэсэн оролдлого амжилт муутай хэрэгжсэн.

Мэдээжийн хэрэг хүн төрөлхтний туулсан 300 гаруй жилийн түүхтэй системийг нутагшуулна гэдэг бол амаргүй асуудал. Хувьсгал хийхэд амархан. Харин хувьсгалын зорилтоо хэрэгжүүлэх нь өөр асуудал. Үүнийг бидний туулж ирсэн түүх харуулж байна шүү дээ.

Тиймээс юун түрүүнд сонгуульд оролцох гэж байгаа улс төрийн намууд өнгөрсөн хугацаанд алдаа, оноондоо анализ хийх ёстой. Юун дээр алдсан бэ гэдэгтээ дүгнэлтээ хийх нь мөрийн хөтөлбөрт тавигдах эхний шаардлага байх юм.

Тэрийгээ зөв харж чадсан, өөрийнхөө алдааг хүлээсэн, ололтоо хэт их магтахгүйгээр юу дутуу байсныг нь дүгнэх нь зөв. Үүний дараагаар “Энэ улс орны хөгжилд юу хэрэгтэй вэ. Ямар асуудалд тэргүүлэх чиглэлээ тавибал бусад нь дагаад шийдэгдэх вэ” гэдгийг олж харах ёстой.

-Монгол Улсын хөгжлийн тэргүүлэх чиглэлийг та эрдэмтэн хүний хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Монгол орон байгалийн арвин баялаг нөөцтэй. Зах зээлд шилжихэд биднийг аварсан гол зүйл бол уул уурхай, ашигт малтмал, түүхий эд. Дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх ганц салбар нь энэ байсан. Бусад салбар нь технологийн хувьд бүх талаараа дэлхийд өрсөлдөх чадваргүй байв. Өнгөрсөн хугацаанд улстөрчид туулж ирсэн бүх асуудлыг мэдэрсэн байх. Тэгэхээр одоо өөрийнхөө ухаанаар яаж хөгжих вэ гэдгийг л энэ сонгууль дээр гаргаж тавьж чадсан нам ирээдүйтэй байна. Нөгөө талаар намын мөрийн хөтөлбөрт тэргүүлэх чиглэлээ зөв тодорхойлох ёстой. Дэлхий дахинд соёл иргэншил, геополитик эрчимтэй өөрчлөгдөж байгаа. Ерөнхий ирээдүйг харахад Монголд ч төдийгүй, дэлхийд ойрын таван жилд юу болох вэ гэдгийг төсөөлөхөд маш их хөдөлгөөнтэй өөрчлөгдөж буй ертөнцөд амьдарч байна шүү дээ. Тиймээс зөвхөн Монгол гэлтгүй улс орнууд шинэ иргэншилд яаж шилжих тал дээр тодорхой бус асуудлуудтай тулгарч байгаа. Үүнээс гарахын тулд тэр улсуудыг 21 дүгээр зуунд ямар технологи авч явах уу гэдэгт анхааралтай хандаж байна. Улмаар тэр технологийг өөрсдөө бий болгох, нутагшуулах асуудал тэргүүнд тавигдаж байгаа. 21 дүгээр зууны хөгжил бол цахим эрин үе, цахим мэдээллийн технологи байна. Урьд нь байсан технологи бол материал, нөөц дээр үндэслэж байсан. Харин одоо шинэ технологи нь хүний оюун ухаан, чадвар дээр үндэслэж байгаа. Энэ бол хөгжлийн том нөөц төдийгүй хүчин зүйл. Тиймээс 21 дүгээр зууны өрсөлдөөн оюуны салбарт явагдана. Оюунлаг, боловсролтой ард түмэн жижиг ч байсан, том ч байсан хөгжилд гарна. Бид цөөхөн хүн амтай улс хэрнээ олон зуун жилийн түүхэнд эрс тэс уур амьсгалд дасан зохицоод амьдарч чадсан. Энэ нь монгол хүний ухаан. Тэр унаган төрсөн ухааныг орчин үеийн шинэ технологитой хослуулах чадварыг улам хөгжүүлэх, нээх асуудал бий. Тиймээс намууд өөрийнхөө ухаанаар хөгжье гэж байгаа бол боловсрол, шинжлэх ухаанаа зүгээр нэг байдаг салбар шиг үзэх хэрэггүй. Өөрийнхөө эх орны шийдэх асуудалд энэ оюуны потенциалыг чиглүүлэх ёстой. Өнгөрсөн хугацаанд энэ асуудал орхигдсоор ирсэн нь үнэн. Боловсролыг зүгээр л нэг байдаг салбар гээд хэдэн хүнд цалин өгөөд л явдаг байв. Тийм болохоор Монголын боловсрол, шинжлэх ухаан гэсэн хоёр салбар хамгийн хүнд байдалд орсон. Сая олон улсын байгууллагын дүгнэлтээр 11-15 насны хүүхдүүдийн боловсролын түвшин дэлхийн дунджаас ч доогуур гарлаа. Тэд ирээдүйд Монгол орныг авч явах хүмүүс. Гэтэл дунд сургуульд олсон мэдлэгийн хоцрогдол цаашид улам хойшилно. Алдсан мэдлэгийг нөхөж болдоггүй. Иймд бодлогын яаманд ажиллаж байгаа улсуудын мэдлэгийн түвшин дээшлэх хэрэгтэйг энэ судалгаа хэлээд өглөө. “Боловсрол, шинжлэх ухаан ард түмэнд чухал хэрэгтэй. Тэдгээрийг хөгжүүлээгүй орон зайлшгүй колони болж хувирна” гэж ХХ зууны том эрдэмтэн Ф.Жолио-Кюри дэлхий нийтэд анхааруулсан байдаг. Хэрэв манай улс боловсрол, шинжлэх ухаанаа анхаарахгүй бол биднийг гадны мэргэжилтнүүд ирж удирдана. Тэдний бодлогоор явдаг болно гэсэн үг. Тэгэхээр улс төрийн намуудын мөрийн хөтөлбөр хий хоосон амлалт байж болохгүй. Хүн рүүгээ чиглэх ёстой. Яавал хүнээ оюунлаг, эрүүл саруул байлгах тал дээрх бодлого уралдуулдаг баймаар байна.

-Намуудын мөрийн хөтөлбөр уриа лоозонгийн шинжтэй явж ирсэн гэж та дээр гэлээ. Ер нь намуудын мөрийн хөтөлбөрийг хуульчилж байж хэрэгжих юм биш үү. Жишээлбэл, метро тавина гэж амлахын оронд метроны хуультай болчихвол хэрэгжих байх?

-Тэгэхээр тухайн мөрийн хөтөлбөр маш их судалгаатай, үндэслэлтэй байх ёстой. Тэр үндэслэл нь зөв гарчихвал хуульчлах эрх зүйн асуудал мэдээж гарна. Энэ хууль тогтоогчдын асуудал. Гэхдээ хууль тогтоогчид аливаа хуулийг боловсруулахдаа “Энэ хууль амьдралд буух уу” гэдгийн үндэслэлийг харах нь чухал. Тэрнээс манай гаргасан хуулиуд гадаадын орнуудаас жишээ авч хуулбарласан учраас хөрсөн дээр буухгүй байна. Үүнийгээ УИХ-ын хууль тогтоох эрх бүхий субьектүүд мэдлэгтэй байж хийх юм. Хэдийгээр жижиг улс байлаа ч өөрийн гэсэн онцлогтой. Гол нь өөрийн орныхоо онцлогийг харах ёстой.

-Манай эдийн засаг ковидоос хойш өсөлттэй яваа. Гэхдээ инфляци, үнийн өсөлт иргэдийн амьжиргаанд муугаар нөлөөлж байна. Ардын нам анх сонгуульд өрсөлдөхдөө нэг ч татвар нэмэхгүй гэж байсан боловч амлалтандаа хүрээгүй. Харин энэ удаагийн сонгуульд оролцох намууд энэ тал дээр ямар бодлого баримталбал ялж чадах бол?

-Манайд хавтгай татвар хэрэггүй. Өндөр орлоготой бол ахиу татвар төлдөг. Бага орлоготой нь бага төлдөг татварын систем дэлхийд хэрэгжсэний үндсэн дээр хоорондын ялгааг багасгасан.

Харин манайх хавтгай татвартай. Үүнийг бусад намууд бодох хэрэгтэй. Үүнийг сонгуульд оролцох улс төрийн намууд бодлогодоо тусгаж, тооцож гаргаж ирэх хэрэгтэй.

-Яавал ард түмний амьдралыг дээшлүүлэх вэ?

-Зах зээлийн эдийн засаг яаж хөгжсөн бэ гэвэл “Та өөрөө өөрийнхөө хувь заяаг өөрөө шийднэ шүү” гэсэн лоозонтой байсан. Тиймээс таныг “Өөрийнхөө амьдралыг яаж авч явах уу” гэдэг бодлого хэрэгжүүлэх тэр нөхцөлийг чөлөөт зах зээл тавьж өгсөн. Тэр сэтгэлгээ манайханд маш удаан сууж байна. Зарим хүмүүс ойлгоод хувийн бизнес өрнөж л байна. Тэр нь өнөө, маргаашаа өнгөрөөсөн биш. Ирээдүйгээ харсан байх ёстой. “Америк мөрөөдөл” гэдэг шиг “Монгол мөрөөдөл” хүн болгонд суулгах хэрэгтэй.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ардчилсан хувьсгал дууссан бололтой, малчдаас малыг нь хурааж нэгдэл байгуулна гэцгээх болж DNN.mn

Манай улс өнгөрсөн онд 65 сая толгой мал тоолуулав. Тэрний урьд жил түүхэн дээд хэмжээнд хүрч 70 сая давж байлаа. Малчид хэзээнээсээ малынхаа тоо толгойг дарж хэлж заншсан гэж үзвэл Монголын мал бараг 100 сая хүрсэн байх гэлцдэг. Таван эрдэнэ болсон мал сүрэг ингэж өсч үржиж байгаа нь зөвхөн ардчиллын л буян. Социализмын үед нэгдлийн системтэй байхад жил бүр улсын хэмжээнд есөн сая төл бойжуулж, мал сүргээ 24 саяд хүргэх зорилт тавьдаг байсан ч бүтээгүй гэдэг. Харин Ардчилсан хувьсгал эхлэхдээ малыг малчдад гэсэн уриалга гарч, нэгдлийн системийг тарааж мал малчдын хувийн өмч болон очиж байлаа шүү дээ. Мал эзэндээ очингуутаа яаж өсч болдгийг одоо бүгдээрээ харж байна. Гэтэл сүүлийн үед төрийн өндөрлөгүүд малыг нийгэмчилж, малчдын хоршоо байгуулах талаар ярьцаах боллоо. Энэ нь Ардчилсан хувьсгал дууссаны дохио юм уу. Эсвэл сонгууль ойртсоны солиорол уу.

Өнөө жилийн их цас зуданд малчид малтайгаа хамаг тамираа барж байна. Энэ цаг үед улстөрчид зовсон ардынхаа зовлонгоор ёстой наадах шиг болж байгаа. Намрын чуулган өндөрлөснөөс хойш бүтэн хоёр сар хөдөөгүүр тойрсон гишүүд малчдыг гоё сайхан үгээрээ төсөөлөлд автуулж, малыг нь нийгэмчлэх талаар ятгаж яваа сурагтай. Ялангуяа УиХын дарга Г.Занданшатар, Дархан аварга Б.БатЭрдэнэ нар тун ч идэвхтэй ярьцгааж харагдах юм. Тэд “Малчин өрхүүдийн нэгдсэн холбоо” байгуулах ёстой. Малчид минь одоо та нар хөдөлмөрөө хоршоорой. Ингэж чадвал мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийн ашгаа өөрсдөө хүртэгч системд шилжүүлэх боломжтой шүү. Энэ салбарын нийт үйлдвэрлэлийн хэмжээ 8.9 их наяд төгрөг байгаа. Та нар хоршоолоод нэгдэж чадвал үүнээс гурав дахин их ашиг хүртэнэ” гэх зэргээр хөөрхий хэдэн малчдыг сэнхрүүлэх юм. Энэ хүмүүсийн ярьж байгаагаар ард түмэн малаа нийгэмчлэх дуртай байгаа гэнэ үү. Ардын намыг завсаргүй найман жилд төрд залсны эцэст ардчилсан хувьсгал нь дуусахдаа “Малыг малчдаас нь хураая” гэсэн уриатай байх юм шиг байна. Малчид малаа хоршоолж нийлүүлээд яг яах гээд байгаа юм бол. Нэг нь маллаад нөгөөдүүл нь юу хийх гээд байгаа юм бэ. Амраад зай завсар гарвал өвс энэ тэр хайчилсан шиг байх уу. Ажил хийхгүй хэвтээд сайн малладаг нэгийгээ л зүтгүүлээд хэдүүлээ гар амар сууна гээд байгаа юм уу. Ажил хийхгүйгээр хөрөнгөжиж байсан түүх хүний нийгэмд одоохондоо гараагүй шиг санагдах юм. Зүгээр л ажилаас хойш суух юм бодоод дэмжээд байдаг юм байх даа. Хэрэв тэгвэл та хэдэн малгүй л болох байх даа, өөр яахав.

Хуучин нийгэмд нэгдэл анх үүсэхдээ энэ хэдэн дарга нар шиг сайхан зүйлүүд ярьж байгаад малчдыг шахаж, хоршоожуулсан түүхтэй. “Та нар дундаа малаа нийлүүлээд хөдөлмөрөөрөө хоршвол жаргалтай амьдарч чадна. Яагаад гэвэл бүх юм сайхан болно. Завтай болж соёлжиж өглөө нь малаа маллаж ирээд орой нь дуурийн шүүмж бичиж суух болно” гэх маягаар ятгаж байв. Ард түмний амины малыг нийгэмчлэх энэ ажил 19401960 оны хооронд явагдаж дууссан гэдэг. ийнхүү нэгдэл нэрийн дор хувийн өмч улсын мэдэлд бүрэн шилжсэний дараа тоглоомын дүрэм өөрчлөгджээ. Бодит амьдрал дээр өнөөх сайхан амлалтуудаас аль нь ч байхгүй. Хар дарсан зүүд мэт хувь тавилан угтсан тухай хуучцуул ярих юм билээ. Малчид дэмий амаа барьж, халаглахаас өөр юу ч хийж чадаагүй байна. Нэгэнт хамаг малыг нь нийгэмчилчихсэн юм чинь буцаах ямар ч боломжгүй, бандан тас болов. Өчигдөрхөн өөрийнхөө малын ашиг шимийг хүртээд тааваараа аж төрж байсан малчдын хувь заяа орвонгоороо эргэх нь тэр. Хувийнхаа малыг улсдаа тушаачихаад хөлсний ажилчин болно чинээ яаж ч бодох билээ. Социалист өмчийг дутаавал шууд яланд унана. Тухайн үед нэг малчин 6001000 мал хариулдаг байв. Бүгд нэгдэлд бүртгэлтэй нийтийн өмч болохоор ширхэг ч малын хорогдол гаргахгүйгээр өсгөх үүрэгтэй. Дээрээс нь сүү, цагаан идээ, мах, ноос, ноолуур, хөөвөр, арьс, шир, эвэр, туурай гээд малынхаа бүх ашиг шимийг тушаах ёстой. Нэгдэлд орсон малчин ганц ишиг ч дутаах эрхгүй. Хэрэв зүй бусаар юм уу зуданд мал хорогдвол заавал дүгнэлт гаргуулна. Малын эмч, бригадын дарга эсвэл намын гишүүдээс бүрдсэн комисс ажиллаж тухайн мал юунаас болж үхсэн шалтгааныг тогтооно. Малчны хариуцлагагүйгээс болж хорогджээ гэж үзвэл шоронд хийнэ. Малчид малаа онд оруулахын тулд жинхэнэ боол мэт зүтгэдэг байсан гэж бодохоор нэгдэл гээчийг хүсэх ч юм биш. Малчин жилийн дөрвөн улиралд борви бохисхийхгүй. Хашаа хороогоо янзална, өвс тэжээлээ бэлтгэнэ. Ганц хурга онд мэнд оруулчихын тулд шөнийн нойроо хасах нь энүүхэнд. Хүн бүл цөөтэй айл

шөлний төлөг идэх гэж бөөн шат дамжлага болно. Эхлээд нэгдлийн даргадаа өргөдөл бичнэ. Тэр нь цаашаа олон дамжлагаар явж, явж зөвшөөрүүлсний эцэст шинэ шөл уух боломж олдоно. Тэрийгээ зүгээр ч нэг өгчихгүй бас. Заавал цалингаас нь суутгах нь зовлонтой. Нэгдлийн хамгийн том луйвар нь гишүүдийнхээ нийгэмчилсэн хөрөнгийг нэр дээр нь бүртгэж ашиг хүртээж байгаагүй гэх юм билээ. Хэрэв нэгдлээс гарвал хөрөнгийг нь өгдөггүй. Тэр ч байтугай өв залгамжлуулдаггүй байсан гэдэг. Нэгдэл сумын захиргаа, нам, эвлэлийн үүр, эмэгтэйчүүдийн байгууллагуудын бүх зардлыг хариуцдаг гэж бодохоор малчид улсын төсөв бүрдүүлэгч байсан байгаа биз.

Өнөөдөр малчдын амьдрал дэндүү сайхан болсон. Хэнээс ч хараат бус. Эрх чөлөөтэй бас эрх мэдэлтэй. Яг л нэгдлийн үеийн намын дарга шиг амьдарч байна шүү дээ. Тэр үеийн намын дарга хүн дуртай үедээ төлөг гаргуулж иднэ. Дуртай үедээ машинаа асаагаад хүссэн газар руугаа зугаалаад давхина. Ер нь социализмын үед хамгийн шилдэг ажилтан л жилд хоёр удаа зугаалах эрхтэй байсан тухай өвөө, эмээ нар их ярьдаг. Гэхдээ зугаалганд явахыг зөвхөн намын дарга шийддэг байсан гэх. Тэр үед шилдэг ажилтан сайндаа л Хархорин очиж үздэг байжээ. Мэдээж намын даргатай жигтэйхэн ходий хүнд л ийм боломж олдоно. Энэ бол хэн хүнд олдоод байх зол завшаан биш. Тийм болохоор зугаалганд явах шагнал авбал тэнгэрийн умдаг атгасан юм шиг л хөөрөх нь ойлгомжтой. Тэгвэл одоо захын малчин хүн малынхаа буянд энэ бүх боломжуудыг эдэлж байна. Хувьдаа унах унаатай, байр савтай байна. Хүүхдүүд нь гадаад, дотоодод сурч байна. Дуртай үедээ Улаанцутгалан давхиж очоод үзчихнэ. Дургүйгээ хүрвэл гэртээ байж л байна. Өөрийн мэдлийн хэдэн малаа хэнд ч зарцуулах бүрэн эрхтэй.

Гэтэл энэ сайхан боломжуудаас татгалзаад нэгдэл байгуулна гээд хошуураад байх юм, энэ хэдэн дарга нар. Үнэхээр малчид үүнийг уухайлан дэмжээд байгаа хэрэг үү. Сонгуулийн хийрхэл юм уу. Эсвэл оросуудын заавраар социализмыг санагалзаад байна уу. Байсхийгээд сошиалаар социализмын үед ийм ч сайхан, тийм ч гоё байсан гэх зураг дүрслэлийг зориуд явуулдаг даа. Арай тэр үүднээс нэгдлийн мал аж ахуйг өнөөгийн нийгэмд авчиръя гээгүй байлгүй дээ. Яг үнэндээ социализм гуриа нийгэм байсан гэдгийг улсууд гадарлаж байгаа. Тэр дундаа 50-иас дээш насныхан бүр ч сайн мэднэ. Тэд нар эргээд яасан ч социализмд оръё гэхгүй. Тэгэхээр зуугийн талыг насалсан малчид нэгдэлд орно гэж дэвхцэх нь юу л бол. Магадгүй, малыг нийгэмчлэх асуудал хөндөөд хөдөөгүүр нисэхээр малчид баярласандаа та нарт саналаа өгнө гэж бодоод байгаа юм уу. Харин ч эсрэгээрээ уурлаж, саналаа татах юм биш үү. Ардчилсан чөлөөт нийгэмд хэн л малаа хураалгаад бусадтай нийлж, ялтай мал маллаад явахыг бодох вэ дээ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories