Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

МУИС-ийн Олон улсын харилцааны нийтийн удирдлагын сургуулийн дэд профессор, судлаач Ж.Баттөртэй хойд Солонгосын асуудлаар ярилцлаа.

-Хойд Солонгосын Хөдөлмөрийн намын ой удахгүй болох гэж байна. Ер нь тус улс ойгоороо пуужин харвадаг уламжлалтай. Өнөө жил энэ баяраа олны анхаарал татахын тулд хэрхэн тэмдэглэх бол?

-Дэлхийн хэмжээний томоохон үйл явдлын нэг болох АСЕАМ, АПЕК зэрэг хурлын үеэр Хойд Солонгос пуужин харвадаг. Мөн Хөдөлмөрийн намынхаа ойг тэмдэглэхдээ парад зохион байгуулж, өөрсдийнхөө зэр зэвсгийг дэлхий дахинд гайхуулахаас гадна пуужин харвадаг. Харин энэ удаад пуужин харвах эсэх нь тодорхойгүй байна. Ямартай ч оросууд тэднийг холын тусгалтай буюу Алеск, Америкийн эрэгт хүрэх пуужин харвах гэж байна гэсэн мэдээлэл цацсан байгаа. Ер нь тус улс одоо янз бүрийн тусгалын пуужингуудтай болчихлоо. Үүгээрээ Хойд Солонгос аюулгүй байдлаа хамгаалах баталгаатай бааз суурьтай болсноо мэдэгдээд байгаа. Дэлхий нийтийн эрдэмтэд Хойд Солонгосыг цөмийн, пуужингийн технологитой болж, үүнийгээ идэвхтэй хөгжүүлж буйг нь тэмдэглэж байна.

-Саяхан НҮБ Хойд Солонгост хориг тавилаа. Мөн Д.Трамп тус улсыг газрын хөрснөөс арчина гэж мэдэгдээд байгаа. Түүний мэдэгдэл ямар үр дүнд хүргэх бол. Судлаач хүний хувьд та энэ тал дээр ямар бодолтой байна вэ?

-Аливаа улсын төрийн тэргүүний хэлсэн үг тухайн улсын байр суурь байдаг. Тэгэхээр Д.Трампын НҮБ-ын индэр дээрээс хэлсэн мэдэгдэл АНУ-ын албан ёсны байр суурь гэж дэлхий дахин харж байгаа. Тэр үүднээсээ хариуцлагагүй, осолтой, дэлхий дахинд түгшүүрийг улам нэмэгдүүлсэн мэдэгдэл байлаа. Хойд Солонгосыг тэр чигээр нь устгана гэж Д.Трампыг хэлэхээр энэ улсын АНУ-ын эсрэг байр суурь нь улам хатуу болно.

-Д.Трампын мэдэгдэлтэй холбогдуулан Хойд Солонгос ямар арга хэмжээ авч эхлээд байна вэ?

-Хойд Солонгосын мэдээлж байгаагаар 1.7 сая хүн армид очиж, эх орноо хамгаална гэж байна. Ер нь дайн болно гэсэн маягаар санал яваад байгаа. Хойд Солонгос нэг намын суртлаар дагнасан. Тэгэхээр энэ тухай мэдээллийг айхавтар дэвэргэж байна. Ард түмэн нь өнөө маргаашгүй дайрах гэж байгаа юм шиг ойлголт авч байна.

-Д.Трамп Хойд Солонгосын газрын хөрснөөс арчина гэж мэдэгдэж байгаа нь мэдээж Ким Чен Уныг сүрдүүлж буй явдал байх л даа. Хэрэв түүний мэдэгдэл биелэлээ олбол Хойд Солонгосын иргэдийг үнэхээр юман чинээ бодохгүй байгаа хэрэг үү?

-Ер нь дайн болбол цөмийн дайн болох нь тодорхой. Ийм дайн хамгийн их хохиролтой байдаг, аюултай гэдэг нь ойлгомжтой. Ганцхан Солонгосын хойгт дайн болчихгүй. Өмнөд Солонгос, Япон руу цохилт өгнө. Тэгэхээр нэлээд улс орнуудыг хамарсан өргөн хэмжээний дайн болох магадлалтай. Гэхдээ юу юугүй дайн болчихгүй. Өнөөдрийн үйл явдлыг харахад цөмийн зэвсгийг ашиглаж, харилцан бие биедээ дарамт шахалт үзүүлэх, өөрийнхөө үгэнд оруулах гэж чармайж байна. Энэ бол цөмийн тоглоомын онолын түвшинд байгаа гэсэн үг.

-АНУ, Хойд Солонгосын удирдагчдын бие биеэ сүрдүүлж буй үйл явдалд дэлхийн бусад улс орнууд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Д.Трамп, Ким Чен Ун хоёр бие биеэ үнэхээр байж болшгүй үгээр сүрдүүлж байгааг дэлхийн томоохон гүрний удирдагч нар буруутгаж байгаа юм. Ингэж нэг нэгийгээ өдөөсөн, сүрдүүлсэн, дайн руу уриалсан байдлаа зогсоогооч ээ гэж хэлж байна. Ялангуяа Хятад улс хамгийн их санаа зовж байна. Учир нь Хятадын яг бөөрөнд дайн дэгдэх аюултай нүүрлэнэ гэсэн үг. Мөн хоёр Солонгосын ард түмэн ч их түгшүүртэй байдалд байна. Энэ хоёр улс нэгдэхийн төлөө явж байтал ингээд ямар байдалд орох нь ойлгомжгүй болж байгаа. Бас ОХУ их санаа зовж байгаагаа удаа дараа мэдэгдсэн. Японы дээгүүр хэд хэдэн удаа пуужин харвасан. Тэд ч их айдастай байгаа. Ер нь Зүүн хойд Ази төдийгүй дэлхий дахины зүгээс Хойд Солонгосыг түгшүүрийн байдалтай харж байна.

-Үүнийг яаж зогсоох ёстой юм бэ. Ямар арга зам байж болох уу?

-НҮБ-аас Хойд Солонгост удаа дараа хориг тавьсан ч үгэнд нь ордоггүй. Нэг ёсондоо гацаанд орчихсон. Тэд ямар ч сүрдүүлгээс айхаа больчихсон. АНУ хэд хэдэн удаа цэргийн сүрдүүлэг хийсэн. НҮБ-аас хориг тавьж байна. Ялангуяа дэлхийн анхаарлын төвд байгаа ийм нөхцөлд Монгол Улс өнөөдөр зуучлалын дипломат ажиллагаа явуулах боломж нь ирчихсэн байна. Өнөөдөр хоёр Солонгосыг, АНУ, зүүн Хойд азийн орнуудыг Улаанбаатар хотод уриад анхан шатны уулзалтуудыг хийх боломж бидэнд байна. Манайх Хойд Солонгос төдийгүй Зүүн хойд Азийн бүх улстай дипломат харилцаатай байгаа. Дээр нь түүхээс улбаалсан хэрүүл маргаангүй. Мөн газар нутгийн юм уу хилийн маргаантай улс байхгүй. Аль алиных нь дургүйцлийг хүргэх шалтгаан алга. Мөн манай улс Хойд Солонгостой 60 гаруй жил дипломат харилцаатай явж ирлээ. Өнөөдөр манай хоёр улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа байхгүй ч гэсэн бусад чиглэлээр идэвхтэй харилцааг бариад л явж байгаа. Түүхэн үүднээс харахад Хубилай, Чингис хаанаас өгсүүлээд маршал Х.Чойлбалсан,Ю.Цэдэнбал дарга гээд ХХ зууны бүх удирдагч нар Хойд Солонгост анхаарлаа хандуулж байсан. Хоёр Солонгосыг нэгтгэхийн төлөө явж байсан түүхтэй өвөрмөц улс. Хубилай хаан бусад улсуудыг хаантай байхыг зөвшөөрдөггүй байсан хэрнээ Солонгосыг хязгаарлагдмал хүрээнд хаант засагтай байлгаж байв. Дээр нь Монголын гүнж нар Солонгосын таван хаантай гэрлэж байсан. Ийм бодлогын уламжлал байна.

Хойд Солонгосыг гарцгүй болсон гэж дэлхий нийт харж байж магадгүй. Харин Монгол Улс нэг гарц нь байж болно. Хэрэв бид зуучлалын ажиллагааг идэвхтэй өрнүүлэх юм бол томоор харахад тодорхой хугацаанд Монгол Улс нобелийн шагнал авах боломжтой. Дэлхий дахинд Монголын нэр хүнд өснө. Улмаар аялал жуулчлал нэмэгдэх зөв сурталчилгаа болж өгнө. Үүнийгээ дэлхийн томоохон агентлагуудаар цацаад байх хэрэгтэй.

-Солонгосын хойгийн аюулгүй байдлын асуудлаар “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээр”-ийг манай улс идэвхтэй зохион байгуулдаг. Гэтэл зарим хүн үүнд шүүмжлэлтэй хандах юм билээ. Дэлхийн том гүрнүүдийн зохицуулж чадахгүй байгаа асуудалд Монгол Улс зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэж чадахгүй гэдэг л дээ. Тэгэхээр манай улс энэ асуудалд жижигдэхгүй юу?

-Олон улсын харилцаа гэдэг бол байнга хувирч байдаг. Өчигдөр бүтэмжгүй байсан асуудал өнөөдөр бүтчихдэг нь олон улсын харилцаа юм. Бусад салбаруудаас хамгийн ялгаатай нь өдөр тутам, цаг минутанд өөрчлөгдөж байдаг. Энэ торгон мөчийг ирэхэд нь ашиглаж чадах ёстой. Харин өнөөдөр энэ торгон мөч бидэнд ирээд байна. “Улаанбаатарын яриа хэлэлцээр”-ийн үзэл санаанд байгаа тунхагууд, уулзалтуудыг баримт бичиг болгоод тэрэн дээр суурилаад маргаантай улсуудыг Улаанбаатар хотод урьж, анхан шатны уулзалтуудыг хийнэ гэсэн үг.

-Хойд Солонгосын асуудалд Хятад улс зуучлагчийн үүрэг гүйцэтгэх сонирхолтой байгаа. Тэгж чадах болов уу?

-Хятад зуучлагч орон болох гэж оролдож байсан. Тиймээс зургаан талт хэлэлцээрийг Бээжинд явуулж байсан нь мухардалд орчихсон. Хойд Солонгос өнөөдөр Японтой, АНУ-тай, Өмнөд Солонгостой худалдаа бизнесийн ямар ч харилцаа байхгүй. Зөвхөн Хятадтай худалдаа хийдэг. Тэгэхээр хориг тавихад гол нөлөөлж чадах улс бол Хятад. Оростой бол тодорхой хэмжээнд ажилчин гаргаж, бүтээн байгуулалтад оролцож, багахан худалдаа хийж байгаа.

-ОХУ бас нөлөөгөө тогтоох гээд байгааг хэрхэн харж байна вэ?

-ОХУ өөрөө европын талаасаа хоригт орсон. Тийм учраас ганц гарц нь дорно зүгт байгаа. Восточный форум хийгээд байгаа нь ч ийм учиртай. Хэрэв Солонгосын хойгт дайны байдал үүсэх юм бол гадаадын хөрөнгө оруулагч нь дайжина. Нөгөө том бүтээн байгуулалтууд нь зогсох эрсдэлтэй. ОХУ Хойд Солонгостой Приморийн хязгаараар хиллэж байдаг. Тэгэхээр Оросын хөгжүүлэх гээд байгаа Алс Дорнодын бүтээн байгуулалтыг эрсдэлтэй болгоно. Тиймээс Хойд Солонгост зайлшгүй нөлөөлөхөөс өөр аргагүй байна.

-Хойд Солонгосыг “Дэлхийн хамгийн хүчирхэг цөмийн зэвсэгтэй” гэж хүлээн зөвшөөрч цөмийн зэвсгийн клубт элсүүлбэл асуудал намжих уу?

-Цөмийн клубт элсүүлэх яриа одоо эртэднэ. Магадгүй Хойд Солонгос буулт хийсэн тохиолдолд цөмийн клуб рүү оруулж мэдэх юм. Буулт хийхгүй тохиолдолд оруулахгүй. Харилцан буулт хийнэ гэсэн үг.

-Хэрэв цөмийн клубт Хойд Солонгосыг оруулчихвал Зүүн хойд Азийн цөмийн зэвсэггүй орнууд цаашлаад Монгол Улс хүртэл яагаад цөмийн зэвсэгтэй болж дэлхий нийтийн айлган сүрдүүлж, нөлөөгөө тогтоож болохгүй гэж хөөцөлдөх юм биш үү?

-Цөмийн клубт гишүүнээр авна гэдэг бол цөмийн зэвсэгтэй орнууд том буулт хийнэ гэсэн үг. Тиймээс сөрөг тал байгаа. Бусад улсууд дуурайгаад Хойд Солонгос шиг ийм замаар явж болдог юм байна гэж дагах эрсдэлтэй. Тэгэхээр янз бүрийн орнууд цөмийн зэвсгээр хөөцөлдөх явдлыг дэвэргэсэн болчих гээд байна. Энэ бол түвэгтэй асуудал л даа.

-Ингэхэд Хойд Солонгос яагаад цөмийн зэвсэг хөгжүүлээд байдаг юм бэ. Тэд ямар тохиолдолд татгалзах юм бол?

-Ер нь Хойд Солонгосын судлаач нартай энэ талаар ярилцахаар “Бид Өмнөд Солонгосоос АНУ-ын цэргүүд гарсан тохиолдолд цөмийн зэвсгээ зогсооно” гэдэг. Хэрэв ийм зүйл болбол өмнөд Солонгос бол цөмийн зэвсэгтэй улсын дэргэд цөмийн зэвсэггүй болж үлдэх гээд байна. Өмнөд Солонгос өөрөө цөмийн зэвсэг үйлдвэрлэдэггүй. АНУ-ын цөмийн зэвсэгийн шүхэр дор байдаг. Нөгөөтэйгүүр Хойд Солонгос тун барьцгүй. Айлгаж, сүрдүүлдэг. Хэрэв АНУ, Хойд Солонгосын шаардлагыг зөвшөөрөх юм бол нөгөө улс тэр зэвсгээрээ Өмнөд рүү дайрч, дарамтлах асар их магадлалтай болчихож байгаа. Тэгэхээр энэ бол түвэгтэй асуудал. Хамгийн гол нь Хойд Солонгосын одоогийн дэглэмийг авч үлдэх гол арга нь цөмийн хөтөлбөр байгаа юм.

-Хоёр Солонгосын ард түмнээс авсан судалгаагаар тэд нэгдэх сонирхолгүй болсон гэдэг үнэн үү?

-Үе шаттайгаар нэгдэх тал руугаа явах болно. Хоёр Герман шиг шууд нэгдчихгүй. Тодорхой хугацааны дараа Хойд Солонгосын эдийн засгийг босгож, цөмийн хөтөлбөрийг нь бүрэн зогсоосны дараа энэ асуудал нааштайгаар яригдах байх л даа.

-Ер нь Хойд Солонгос энэ хэвээрээ цаашид яваад байвал эдийн засгийн хувьд хэр ирээдүйтэй байх вэ?

-Хойд Солонгосын гол экспортолдог бүтээгдэхүүн нь нүүрс. Мөн тэд нефть боловсруулах үйлдвэртэй болохоор шатахуун гаргадаг. Бас төмрийн хүдэр, загасны аж ахуйн экспорт дээр эдийн засаг нь оршдог. Тэдний түүхий эдээ гаргадаг гол зах зээл нь Хятад. Энэ хэрээр эдийн засаг нь удаан тэснэ гэвэл хэцүү л дээ.

-Хэрэв цөмийн дайн болбол Монгол Улсад шууд болоод дам нөлөө байна уу?

-Энэ асуудалд манайх судалгаа хийж байхад буруудахгүй. Мэдээж дайн болохгүй бол сайн шүү дээ. Хэрэв эгзэгтэй байдал үүсвэл өөрсдийн төлөвлөгөө, хөтөлбөртэй байх ёстой. Тэр үүднээс Солонгосын хойгийн асуудлыг судлаачид, төр засаг төдийгүй Монголын цөмийн эрчим хүчний комиссынхон анхааралтай ажиглах ёстой. Сүүлийн үед гарч байгаа мэдээллээр Хятадын талаас ч тэр, Өмнөд Солонгосын талаас ч тэр цөмийн туршилт хийгээд байхаар их хэмжээний хорт бодис бусад улсуудад нөлөөтэй гэж байна. Одоогоор цөмийн туршилтыг ууланд хийж байгаа. Тэр уул удахгүй нурах байх. Ийм тохиолдолд тэнд гарч байгаа байгальд сөрөг аюул нь Монголд нөлөөлөх үү, аль аймгууд руу орж ирэхээр байна гэдгийг урьдчилсан түвшинд ч судалж анхааралдаа аваад явж байх ёстой. Хойд Солонгосын цөмийн хөтөлбөр гэдэг бол ганцхан Гадаад харилцааны яамнаас юм уу төрийн зүгээс анхаараад байх асуудал биш. Байгаль орчны яам, Батлан хамгаалах яам гээд олон газрууд маш анхааралтай авч үзэх хэрэгтэй. Судлаачийн хувьд хэлэхэд дээрх байгууллагууд хамтарсан ажлын хэсэг байгуулаад судалгаа, төлөвлөгөө гаргаад явахад эртдэхгүй болов уу.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.09.28-ны пүрэв гаригийн №210(5777) дугаараас авч нийтлэв.

Монголын нам бус иргэдийн нэгдсэн холбооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга А.Эрдэнэбаяртай ярилцлаа.

-Иргэний нийгмийн байгууллагууд эрх баригчдаар Үндсэн хуулийг батлуулахгүй байх саналыг илэрхийлэх боллоо. Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлгийг явуулж байгаа энэ цаг үед та энэ асуудалд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Монгол Улс Үндсэн хуулийг батлахын өмнө 1990 онд 1960 оны Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж, суурь зарчмын өөрчлөлт хийсэн. Харин 1992 онд Үндсэн хуулиа өөрчилж, ардчилсан зарчимд нийцүүлэн шинэчилсэн төдийгүй энэхүү өөрчлөлт нь үндсэн хоёр агуулгатай ба эхнийх нь төрийн тогтолцоо, дараагийнх нь өмчийн харилцааг өөрчилсөн явдал байлаа. Гэтэл өнөөдөр энэ үндсэн хууль маань одоо цаг үедээ таарч, тохирч байгаа эсэх нь олон зүйл дээр эргэлзээ төрүүлж байна. Бидний оюуны тэжээл болсон “Үндсэн хууль нь нийгмийн ухамсрын толь болсон хууль байх ёстой”- гэж би үздэг. Тэр үүднээсээ бусад хууль тогтоомжууд ард иргэдийн төлөө үйлчилсэн байх ёстой. Үндсэн хуулийг өөрчлөх гэвэл бид ойлголтоо нэг болгох сайн харж, сайн бодох л шаардлагатай. Үндсэн хууль бол нийгмийн том зөвшилцөл. Энэ зөвшилцөлд нийгмийн тал бүрийн төлөөлөл оролцож байж өөрчлөх ёстой. Одоогийн мөрдөж буй Үндсэн хуулийг аймаг сум, салбар нэгж бүрийг хамруулсан 430 төлөөлөгч оролцож баталсан. Одоогийн энэ Үндсэн хуульд УИХ-д суудалтай 76 хүн гар хүрэх эрх байхгүй. Яагаад гэвэл ямар нэгэн байдлаар гадны нөлөө орох гэж байна. “Газрын доорх баялаг ард түмний мэдэлд байна” гэсэн Үндсэн хуулийн заалт байгаа. Гэтэл гадны нөхдүүд “Та бүхэн энэ заалтаа Үндсэн хуулиасаа авч хаяач ээ” гэсэн яриа хэлэлцээ өрнүүлснийг МАН, АН-ын гишүүд бидэнд дуулгаж байна. Тиймээс тэд Үндсэн хуулийг өөрчилж буй нэрийн дор өөрсдийнхөө эрх мэдлийг давуугаар хадгалж үлдэж, ард түмний эрх мэдлийг боомилох газрын доорх баялгийг гадны нөхдөд өгөх гэсэн асуудал санаархалтай хийгдэж байгаа болохоор одоогийн эрх зүйн чадамжгүй Их хурал Үндсэн хуульд гар хүрэх эрхгүй.

-Энэ парламент яагаад эрх зүйн чадамжгүй гэж?

-Иргэний нийгмийн байгууллагууд, ард түмний ихэнх нь УИХ-ыг тарах ёстой үзэж байгаа. Тэд Оффшорын тухай, Зөрчлийн тухай хууль гэж өөрсдийгөө хаацайлсан, хамгаалсан хууль баталсан шүү дээ. Хууль батлагдсан өдрөөс өмнөх баялгийн мөнгө хулгайлсан ч бай, төрийн өмчийг шамшигдуулаад өөрсдөө хувьдаа зарцуулсан ч бай, түүнд дээрх хуулиар ял эдлэхгүй, торгууль эдлэхгүй байхаар гаргачихсан. Сая хүртэл 60 тэрбумын асуудлыг гэхэд хэрэгсэхгүй болгосон. Дуу хоолой нь нотлогдсоор гэрчүүд мэдүүлсээр байтал эвлүүлэг юм аа гээд гаргаад ирсэн. МАН-ын генсек ард түмнээсээ уучлал гуйж, УИХ-ын гишүүн дэд дарга Ц.Нямдорж нь 60 тэрбумын хэргийг хүлээн зөвшөөрсөн. Гэтэл УИХ-ын гишүүд Монголын ард түмнийг басамжлан доромжилж байна. Энэ бол ард түмнийг боол мэт байлгаж, өөрсдөө төрийн сэнтийд энэ яваа насныхаа хугацааг дуусгах гэсэн увайгүй оролдлого.

Тийм болохоор 60 тэрбумаар санхүүжилт босгож бий болсон Их хурал хүчин төгөлдөр биш. Иймд тарах ёстой. Энэ парламентын байгуулагдсан цагаас эхлэн боловсруулсан, баталсан бүх хууль хүчингүй байх ёстой. Яагаад гэвэл өөрсдөө хууль бусаар байгуулагдсан юм чинь гаргасан шийдвэр нь ч хууль бус шүү дээ.

-Сүүлийн үед Их хурлын гишүүдийн ёс зүйн асуудал их шүүмжлэгддэг боллоо. Ялангуяа залуу гишүүд өөрсдийгөө удирдаж чадахгүй байж, төр удирдах гээд яваад байх юм аа. Энэ талаар та ямар бодолтой байна?

-Улс төр гэдэг хэн ч сонгож болдог гоё мэргэжил гараад ирсэн байна. Хэн дуртай нь улстөрч болдог. Үүнийг хэн ч сонгож болдог мэргэжил. Энэ мэргэжлийг сонгосон хүн баяжина. Их хурлын гишүүнээр сонгогдчих юм бол хэн ч түүнд халдахгүй. Дээрээс нь хэнийг ч доромжилж болдог гээд ойлгочихсон. Ард түмний баялгийн мөнгийг хуйвалдааны чиглэлээр хувааж авч тийм эрх мэдлийг өөрсдөдөө үүсгэдэг. Монгол хүн бүр баялагаас тэгш хүртэх, эх орондоо элбэг хангалуун амьдрах, ажилтай орлоготой болох нөхцөлийг бүрдүүлэх нэг арга бол эхний шатанд улс төрийн намын хатуу гишүүнчлэлийг халах, жалга довны үзлээс зайлсхийх шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Одоо бид Монголоороо хийрхэж омогших биш, хийж омогших цаг хугацаа бидний өмнө тулгараад байна. Зөв тогтолцоог бий болгоход хүн бүрийн идэвх зүтгэл чухал юм.

Баян ядуугийн ялгаа ихсэх тусам энэ улсын эв түнжин алдагдах болно. Улс төрөөр монголчуудыг хүмүүжүүлэх биш өрнөх ирээдүйн их хүслийн гурван цагийн хэлхээнд орших эх оронч үндэсний бахархалт үзэл санааг төлөвшүүлэхийн төлөө ажиллах шаардлагатай гишүүд маань өнөөдөр төрийн ордноос бандаашаа өмсөөд гарсан гэх асуудлаа мэдээлж байна. Төрийн ордны гадна ярьж болно доо. Тэрийг УИХ-ын Тамгын газар нь хүртэл хориглох хэрэгтэй. “Төрийн ордон дотор гаж зүйл хийснийхээ төлөө хэвлэлийн бага хурал зарлаж болохгүй” гээд хэлж болно шүү дээ. Тийм дуртай юм бол гудамжинд зогсоод хийж болно.

-Төрөө хүндэтгэхгүй байгаагийн л нэг илрэл биз дээ?

-Тийм. Төрийг хүндэтгэхгүй байна. Нөгөө үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа албан тушаалтнууд ойлгохгүй байна. Зөвхөн тэдний эрх ашиг намдаа үйлчилж байна.

Намын нэрээр намд хандив өгсөн, намд зальжин шударга юм шиг дуу хоолой гаргаж, даргын цүнх барьж гүйсэн нөхдүүд Их хурлын аль нэгэн тойрогт нэр дэвшээд гараад ирж байна. Үүнд ерөөсөө боловсрол хэрэггүй шүү дээ. Нэгэнт гараад л ирсэн юм чинь намын нөхдийнхөө төлөө, өөрийнхөө төлөө ажиллахаас өөр аргагүй. Ард түмнийг цагаан цаас мэт хэмжээнд аваачаад байгаа юм. Төрийн бүх салбарт улс төр гэдэг юм орчихсон болохоор Монгол Улсын хөгжил нь гацаад, ард түмний амьдрал доройтоод байгаа юм.

-Ер нь УИХ-д нэр дэвшиж байгаа хүмүүст тодорхой цензур тавьдаг болмоор юм биш үү. Өөрсдөө төлөвшөөгүй ийм нөхдүүд улс орныг төвхнүүлэх асуудлыг ярих нь хэр зохимжтой вэ. Та эрх зүйч хүний хувьд ямар санаа оноотой байна. Дээрээс нь иргэний нийгмийн байгууллагууд нэгдээд Их хурлын залуу гишүүдэд зориулсан хуулийн төсөл санаачилбал яасан юм бэ?

Монгол хүний эрх ашгийн төлөө бид үргэлж дуугарна, тэмцэнэ.Өнөөдөр Монголын ард түмэн хаа сайгүй л шударга ёс хариуцлага алдагдлаа, тэр идэж уулаа, ингэж ч завшлаа гээд л амтай болгон ярих бөгөөд сүүлдээ шударга ёс, хариуцлага гэдэг үгийн үнэ цэнэ ойлгогдохоо байжээ. Нийгмийг бүхэлд нь сахилга хариуцлагатай болгох бодлогыг бид зайлшгүй боловсруулж, хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж харагдаж байна. Ер нь бол ардчиллыг анархи байдал гэж ойлгодог, ардчиллыг дур зоргоороо авирлах байдал гэж ойлгодог, хууль, дүрэм, журмыг үл хэрэгсдэг, улстөрчдөөс эхлээд хэлсэн ярьсан үг, ам ажил нь зөрдөгт нийгэм иргэд ихээхэн бухимдаж явдаг шүү дээ. Тиймээс бид Монгол төрийн эртнээс уламжилж ирсэн төрийн өмнө хүлээсэн үүргээ яг таг чанартай биелүүлдэг, биелүүлээгүй тохиолдолд төрийн албан тушаалтанд хатуу хариуцлага хүлээлгэдэг хууль журмыг хэрэгжүүлэх ёстой. Хүн төвтэй төртэй болъё л гэсэн үг.

Төрөөс хүлээлгэсэн итгэл найдвар, үүргийг төрийн албан тушаалтан шат шатандаа хатуу биелүүлэх ёстой. Төрөөс мөнгө олж баяжих явдал эрс нэмэгдсэн, ийм зүйлд дахин бусдыг уриалах, төрөөс мөнгө босгох боломж, шат шатны дарга нарт байдаг гэдэг үзэгдлийг давтах тохиолдолд тэр нөхрийг ажлаас халах бусдын өмнө цээрлэл хүлээлгэх цаг нь болсон.

Төр өмчтэй байж гэмээнэ хүчтэй байж улс төр, бизнесийн бүлэглэлээс ангид байж чадна. Төр сайн менежмент хийж чадах боловсон хүчинг ажилд авч, улс төрөөс ангид хуулийн хүрээнд ажил хийх боломжоор хангаж хамтран эх орныхоо хөгжлийн түүчээ нь болох хэрэгтэй. Ер нь намын ч бай, нам бус ч бай эцсийн эцэст Монгол эх орныхоо төлөө цохилох зүрхтэй эх оронч үзэлтэй нэгдмэл бодлогыг баримталдаг шударга хүн л төрийн бүх шатны байгууллагад байх ёстой гэж үздэг.

Тиймээс ийм байдлыг бий болгохын тулд хууль санаачлан, Их хурал болон бусад бүх шатны сонгуульд өрсөлдөгч нарт цензур эрх зүйн хүрээнд тавих шаардлага гарч байгаа нь илт байна шүү дээ.

Монгол Улсын 30 дахь Ерөнхий сайдаар У.Хүрэлсүх томилогдлоо. Тэрбээр чуулганы индэр дээрээс хэлсэн үгэндээ “Би намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлсэн, эдийн засгаа хямралаас гаргаж, сэргээсэн, ард түмнийхээ амьдралыг дээшлүүлсэн, сахилга дэг журмыг тогтоосон, буруутанд хариуцлага тооцож чаддаг Ерөнхий сайд байх болно. Би ард түмнээ өмгөөлдөг, авлигачидтай хатуу тэмцдэг Ерөнхий сайд байхыг хүсч байна” гэв.

Харин төгсгөлд нь нэг ноцтой үг хэллээ. У.Хүрэлсүх сайд “Би айхгүй байна. Амь насаа алдахаас ч айхгүй байна” гэж өөртөө итгэлтэй тодотгов. Эндээс түүний амь насанд хэн нэгэн заналхийлсэн байж болзошгүй гэж ойлгогдоод байна. Хэрэв У.Хүрэлсүхийг Ерөнхий сайд болох юм бол амийг нь хорооно шүү гэж сүрдүүлсэн бололтой. Манай улсын түүхэнд Ерөнхий сайдаар томилогдох гэж байсан хүнийг урьд өдөр нь хөнөөсөн харамсалтай үйл явдал болж байсан. Одоогоос 19 жилийн өмнө С.Зориг агсны нэр Ерөнхий сайдад яригдаж байхад зохион байгуулалттайгаар амийг нь бүрэлгэсэн хэргийг ард түмэн одоо ч мартаагүй. Энэ өнцгөөр харвал У.Хүрэлсүхийн хэлж байгаа үг үнэмшилтэй юм шиг сонсогдоод байна. Тэгвэл түүний амь насанд хэн халдах гэсэн юм бол. Сөрөг хүчний хувьд эрх баригчдын аль тал нь засгаа удирдаж, хэнийгээ томилох асуудал огтоос падлийгүй.

Ерөнхий сайдыг өчигдөр чуулганы нэгдсэн хуралдаан дээр үг хэлээд дуусангуут огцорсон тал буюу МАН-ын “32-ын бүлэг” хамгийн түрүүнд мэдэгдэл хийлээ. УИХ-ын гишүүн Ө.Энхтүвшин “Ард түмний өмнө хүлээсэн хариуцлага, амлалт байна. Гэтэл өнөөдөр Ерөнхий сайдыг зөвшилцөөгүй, томилж байгаад бид эгдүүцэж байгаа юм. Тэгээд хурал дээр хэлж байгаа үгийг нь гайхаж байна. Одоо бол ямар зарчмаар ажиллах вэ гэдэг нь гол асуудал” гэж хэлсэн. Тэд Ерөнхий сайдыг томилох санал хураалтад оролцоогүй гэдгийг цөм мэднэ. Гэхдээ Төрийн ордонд байсан юм байна. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг индэр дээрээс ноцтой үг хэлсний дараа “32-ын бүлэг” яагаад гэнэт гарч ирээд мэдэгдэл хийх болов. Ерөнхий сайдын амь насанд халдана гэсэн заналхийлэл энэ 32-ын бүлэгт байсан юм биш биз гэж хардагдахаар байна. Тэд Ерөнхий сайдын “Амиа алдахаас айхгүй байна” гэж тодотгосон үгийг айхавтар эмзэг хүлээн авч байгаа бололтой.

У.Хүрэлсүх, Ө.Энхтүвшин нарын хооронд хувийн тохироо байдаггүй л юм бол зарчимсаад байх асуудалгүй баймаар юм. Сонгуульд ялалт байгуулж УИХ-д 65 суудал авч олонх болсон МАН-ын мөрийн хөтөлбөр бэлээхэн байгаа. Энд эрх баригчид сонгуульт хугацаандаа ямар бодлого, зарчмаар ажиллах тухай тов тодорхой тусгаж ард түмний саналыг авсан биш бил үү. Гэтэл өнөөдөр юун бодлого, зарчим алдагдах тухай яриад эхлэв ээ. Ард түмэнд амласан мөрийн хөтөлбөр нь хэнд ч хэрэггүй зүйл байсан юм уу. Тэрхүү зарчим бодлоготой “32-ын бүлэг” тохиролцохгүй гэх юм.

Энэ бүгд мань эрийн амь насанд заналхийлэл болох уу. У.Хүрэлсүх ч Ерөнхий сайд болох гэж яаравчилсан тал бий. Үнэхээр түүний амь настай холбоотой асуудал байгаа бол тагнуул, цагдаагийнхны шалгаж, тогтоох ажил. Харин У.Хүрэлсүх одоо Засгийн газрын тэргүүнээр томилогдож, Төрийн хамгаалалтад орсон болохоор юу юугүй түүх давтагдчихгүй байх л даа.

Ер нь Засгийн газрыг хуулийн хугацаанд нь байгуулж чадахгүй бол УИХ тарах ёстой. Улс төрийн өрнөлөөс харахад МАН ард түмний биш өөрсдийнхөө төлөө гүйлдэж байна. Байгаа зарчмаа үгүйсгэцгээлээ. Нөхцөл байдал тийм ноцтой хэмжээнд хүрсэн бол дахин улс төрийн аллага болохоос өмнө энэ Их хурлыг тараамаар юм. Хоолоо олж идэхийн төлөө нэгийгээ хөнөөгөөд юухэв дээ.

Хүмүүнлэгийн их сургуулийн Олон улсын харилцаа, нийгэм судлалын сургуулийн захирал доктор профессор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

-НҮБ–ын аюулгүйн зөвлөл Хойд Солонгосын эсрэг шинэ хоригийг өнгөрсөн долоо хоногт тавьсан. ингэснээр тус улсын эдийн засаг яаж хумигдах вэ?

-НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн 2375 дугаар тогтоолыг санал нэгтэй баталлаа. Хойд Солонгос жилд 4.5 сая баррель нефть импортоор авдаг юм байна. Зөвхөн Хятадаас өдөрт зургаан мянган баррель авч байгаа. Шинэ хоригоор 2.2 сая баррель буюу 50 хувиар танахаар боллоо. Нэхмэл, оёмол бүтээгдэхүүний экспортыг бүрэн хориглолоо. 2016 онд 752.5 сая ам. долларын бэлэн бүтээгдэхүүн үүнээс Хятадад 2.3 тэрбум, Энэтхэг 108 сая, Орос 79 сая, Тайланд 74 сая, Пакистан 43 сая, Филиппин 53 сая, Африкийн Буркина Фасо 33 сая ам. долларын хувцас экспортлосон байх жишээтэй. Гадаад дахь Хойд Солонгосын 93 мянган иргэдийн мөнгөн шилжүүлгийг бүрэн хориглосон байна. Энэ нь ойролцоогоор 500 сая ам. доллар болж байна. Энэ бол маш том хориг. АНУ-ын анхны санал газрын тосны импортыг 100 хувь зогсоох байсан. АНУ, Орос, Хятад нэлээд зөвшилцөж тохиролцоонд хүрсэн байна.

–АНУ, Солонгосын хойгийн асуудлыг шийдэхэд Хятадын оролцоог нэмэгдүүлэх саналтай байгаа биз дээ. Хятад зуучлагч болж чадах уу?

-Хятад, Хойд Солонгост нөлөө үзүүлж чадахуйц гол түнш орон. Хятад өөрийн хэмжээнд нэлээд хориг арга хэмжээ авч байна. Д.Трамп ирэх арваннэгдүгээр сард Вьетнамын өмнөд хэсгийн Дананг хотод зохиогдох АПЕК-ийн эдийн засгийн дээд уулзалтад оролцох арга хэмжээний хүрээнд БНСУ, БНХАУ, Японд төрийн айлчлал хийхээр боллоо. Үүгээр асуудлууд улам тодорхой болно.

–ОХУ яг ямар байр суурьтай байна вэ?

-ОХУ, БНХАУ-ын байр суурь маш тодорхой. АНУ, БНАСАУ хоёр шууд яриа хэлэлцээ явуулах, хамтарсан цэргийн сургуулилтаа зогсоох, THAAD системийг татан буулгахыг санал болгож байгаа.

–АНУ–ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Рекс Тиллерсон ОХУ–ын Гадаад хэргийн сайд С.Лавровтай уулзсан байна лээ. Үүнийг юу гэж харж байна. Тэд ямар тохиролцоонд хүрсэн юм бол?

-Өнгөрсөн ням гаригт Нью-Йоркт тэд уулзсан байна. Удахгүй ажлаа эхлэх НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн өмнө Ираны цөмийн хөтөлбөрийн хэлэлцээр, Сирийн асуудлаарх Женевийн хэлэлцээг урагшлуулах, Хойд Солонгосын асуудлаар байр сууриа уялдуулахаар санал солилцсон байна.

–БНАСАУ устөрөгчийн бөмбөг туршлаа гээд мэдээлээд байдаг. Мөн түүнийг тээгч баллистик пуужингийн туршилт ч амжилтанд хүрээд байгаа бололтой. Тэгвэл Японы хэвлэл дээр пуужин тээгч шумбагч хөлөг онгоцтой болж байгаа талаар бичжээ. Энэ тухай дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Тус улс 2006 оны аравдугаар сарын 6-нд анх удаагийн цөмийн туршилт хийсэн. Харин саяхан есдүгээр сарын 3-нд устөрөгчийн бөмбөгийн туршилт буюу зургаа дахь удаагаа цөмийн туршилт хийлээ. Ингэснээр “де факто” цөмийн зэвсэгтэй, мөн түүнийг алсын зайнд хүргэх баллистик пуужинтай улс боллоо гэж үзэхэд хүргээд байна. Хойд Солонгос 2016 оны нэгдүгээр сарын 6-нд “устөрөгчийн бөмбөг” хэмээх цөмийн төхөөрөмж буюу дөрөв дэх туршилт хийснээ мэдэгдэж байсан ч шинжээчдийн онцолж байснаар тэр нь устөрөгчийн бөмбөгийн гол үзүүлэлтүүдийн шалгуурыг бүрэн илэрхийлж чадаагүй байсан. Харин 2016 оны тавдугаар сард хуралдсан Хойд Солонгосын Хөдөлмөрийн намын VII их хурал тус улсыг цөмийн зэвсэгтэй гүрэн хэмээн албан ёсоор зарласан. Сүүлчийн туршилтын эхний чичиргээнээс хойш найман минутын дараа дахин 4.6 магнитудын хүчтэй хоёр дахь чичиргээ бүртгэгджээ. Туршилтын хүч 60-120 килотон орчим буюу Хирошимад хаясан атомын бөмбөгнөөс гурав дахин хүчтэй байж магадгүй гэж үзэж байх шиг байна. Энэ удаагийн туршилтын улмаас хиймэл дагуулаас авсан зураглалаар хөрсний томоохон нуралт буй болж, Пүнге-ри туршилтын хонгилд нурах аюул үүссэн байх магадлалтай байгаа юм байна. Устөрөгчийн бөмбөг гэдэг нь атомын бөмбөгнөөс үлэмж хүчтэй, халуун цөмийн урвал явагдаж, нүд сохлом гэрэл гарна гэсэн үг. Хойд Солонгос наймдугаар сарын 29, есдүгээр сарын 15-нд Японы Хоккайдо арлыг давуулан баллистик пуужингийн туршилт хийлээ. Сүүлчийн пуужингийн туршилт НҮБ-ын шинэ тогтоолын дараа хийгдсэн. Одоогийн байдлыг ажиглахад Хойд Солонгосын пуужингийн алсын тусгал Гуам аралд хүрэх боломжтой хэмээн үзэхэд хүргэж байна. Ер нь бол технологийн хувьд сайжруулсаар л байна. Хойдуулын саяхны тэмдэглэж буйгаар цөмийн болон пуужингийн хүчээр АНУ-тай стратегийн тэнцвэр барих зорилготой гэж мэдэгдлээ. Шуудхан хэлэхэд АНУ-ын баримталж байсан цөмийн зэвсгээр “тогтоон барих” номлолыг өөрсдийнх нь эсрэг баримталж эхэллээ. Гайхмаар зүйл нь агаарын орон зайг нь хоёр ч удаа зөрчөөд байхад Япончууд түүнийг устгахгүй байх юм.

–Хойд Солонгосыг эзлэн түрэмгийлэхээр заналхийлж буй гүрэн, хоёр Солонгосыг хүчээр нэгтгэхээр завдаж буй улс ер нь байна уу?

-Хойд Солонгосын эрх баригчид Өмнөд Солонгосын тоглоомын дэглэм, АНУ-ын империализмтэй хамтран тус улсыг хэзээ мөдгүй эзлэхээр бэлтгэж байна гэж сурталддаг, иргэд нь ч ийм итгэл үнэмшилтэй байдаг бололтой. Өмнөд Солонгос нь АНУ-тай хамтран Хойд Солонгосын болзошгүй түрэмгийллээс хамгаалахын тулд хавар, намар “Foal Eagle”, “Key Resolve”, “Max Thunder”, “Ulchi – Freedom Guardian” хамтарсан цэргийн сургуулилт хийдэг. Солонгосын хойгийн sta­tus quo хүйтэн дайн дууссанаас хойш шийдвэрлэгдэж чадалгүй тунаж үлдсэн цорын ганц цэг, дайн, зэвсэгт мөргөлдөөн гарах магадлал буй.

Дэлхийн хамтын нийгэмлэг, олон улсын зүгээс ноцтой болгоомжилж буй зүйл нь Хойд Солонгосын удирдлага тун хариуцлагагүй, олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар биелүүлдэггүй явдал гэж үздэг. Хойд Солонгос “чүчэ” буюу өөрийн хүчинд тулгуурлах үзэл баримталж, тус орныг дэлхийн хамтын нийгэмлэгээс тусгаарлах бодлого явуулж байгаа нь тун хүнд байдалд оруулаад байна. Хойд Солонгос цөмийн хөтөлбөртөө дулдуйдсан бодлого явуулж буй нь одоогийн дэглэм өөрийгөө удаан хугацаанд хадгалж үлдэх гэсэн бодлоготой шууд холбоотой нь тодорхой. Ирантай найман жил дайтаж, Кувейтийг түрэмгийлж байсан Садам Хусейнаар толгойлуулсан Иракийн армийг АНУ бараг хоёрхон долоо хоногийн дотор л бут ниргэсэн. Ливи, Сирийн асуудлын дараагийн ээлж нь Хойд Солонгос гэж үзсэн байх.

–Хойд Солонгосын цөмийн болон пуужингийн технологи өнөөгийн түвшинд хүрэхэд нөлөөсөн хүчин зүйл нь юу байв?

-Хойд Солонгосын Ёньбоны цөмийн судалгааны төвийн барилгын ажил зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдийн тусламжтайгаар 1965 оноос эхэлж 1974 онд 2 мВ-ын хүчин чадалтай судалгааны реакторыг ашиглалтад оруулсан. Харин 1979 онд найман мВ-ын хоёр дахь реакторын ажил эхэлсэн байдаг. Хойд Солонгос зөвхөн 2013 онд 400 мянга, 2014 онд 470 мянга, 2015 онд 530 мянган ам. долларын татвар Дубна дахь Цөмийн нэгдсэн институтэд төлсөн байх юм. ЗХУ задарсны дараа Украин, Оросын хар зах дээрээс цөмийн болон пуужингийн технологи, мэргэжилтнүүд олж авсан бололтой. 1974 онд МАГАТЭ-д элссэн. 1985 онд Цөмийн зэвсэг үл дэлгэрүүлэх гэрээнд нэгдэж, 1993 онд гарч, 1994 онд буцаж нэгдэн, 1995 онд Солонгосын хойгийн эрчим хүчний хөгжлийн байгууллага КЕDO байгууллагдаж, эрчим хүчний гүн хямралд байсан үед Хойд Солонгосын зөвлөлтийн үеийн бал чулууны цөмийн эрчим хүчний реакторыг хөнгөн усны реактораар шинэчлэх ажил АНУ, Япон, БНСУ болон ЕХ-ны дэмжлэгтэйгээр эхэлсэн. Гэвч энэ ажил мөн л бүтэлгүйтсэн. 2003 онд үл дэлгэрүүлэх гэрээнээс дахин гарсан. 2007 онд зургаан талт хэлэлцээнээс гарч, 2009 онд МАГАТЭ-гийн шинжээчдийг нутгаасаа гаргасан.

–Ингэхэд асар өндөр зардалтай бүтдэг пуужингийн туршилтуудын санхүүжилтийн эх үүсвэр нь хаанаас гардаг юм бэ?

-2005 онд Өмнөд Солонгос, АНУ-ын тагнуулын байгууллага одоогийн залуу удирдагчийн эцэг Ким Чен Ирийн Макаогийн оффшор дахь Banco Delta Asia банкны 50 дансанд тараан байрлуулсан 25 сая ам. долларыг илрүүлэн тэдгээр дансыг хаахыг БНХАУ-д шаардаж байсан. Удалгүй тэрхүү мөнгийг царцаасан. Үүний хариуд Умард Солонгос холын тусгалтай пуужин хөөргөж, 2006 онд анхны цөмийн туршилтаа хийсэн байдаг. 2008 оны хоёрдугаар сард БНСУ-ын Ерөнхийлөгч Ий Мён-пак үүрэгт ажилдаа орсны дараа АНУ, БНСУ-ын тусгай албадын хамтран явуулсан эрчимтэй ажиллагааны үр дүнд гол нь оффшор бүс болох Макао, Лихтенштейн, Люксембүрг, Австри, Швейцарь, Сингапур, Карибын тэнгисийн банкуудад гадаадын иргэний болон гадаадын компанийн өөр өөр нэрээр 200 гаруй дансанд байршуулсан. Эх сурвалж нь галт зэвсэг, мансууруулах бодис, хар тамхины хууль бус наймаа, хуурамч мөнгө солилуулах, тамхи, ликёрын худалдаанаас олсон дөрөв орчим тэрбум ам.долларыг илрүүлсэн байдаг. Тэдгээр нууц дансуудын ард одоогийн удирдагч Ким Жон Үн байгаа нь тодорхой болсон бөгөөд зарим данс нь түүний эцэг Ким Чен Ирийг амьд сэрүүн байх үед нээжээ. Ким Чен Ирийн хамгийн ойрын итгэлтэй туслах, түүний далайн чанад дахь хууль бус ажиллагааг санхүүжүүлдэг нууц сангийн ерөнхий менежерээр олон жил ажилласан Жонь Ил Чун Хойд Солонгосоос дүрвэсэн бөгөөд тэрбээр мэдэгдэхдээ, ОХУ дахь Хойд Солонгосын ЭСЯ-нд их хэмжээний хуурамч мөнгийг шилжүүлж байсан хийгээд 2008 онд Орост 30 сая ам.доллартай тэнцэх хуурамч мөнгийг эргэлтэд оруулж угаасан тухай нотолсон байдаг. Мэдээж, нүүрс болон бусад барааны экспортын орлого, гадаад дахь иргэдийн шилжүүлэг зэргийг хэлэх хэрэгтэй. Хойд Солонгос 2000 онд зохиогдсон хоёр Солонгосын анх удаагийн дээд уулзалтын болзолд Өмнөдөөс 400 сая ам. доллар авч тэр нь цөмийн хөтөлбөрт зориулагдсан хэрэг тодорхой болж 2005 онд ноцтой шуугиан дэгдэж байсан.

-Xойд Солонгосыг энэхүү хурцадмал байдлаас гаргах ямар арга зам байна вэ?

-Ким Жон Үнийг хэлэлцээний ширээнд суулгахад туслах нэг арга нь түүний хийж буй үйлдлийн үр дагаврыг түүнд тодорхой харуулах явдал гэж АНУ үзэж байна. Д.Трамп Хойд Солонгос дайтахыг “гуйгаад” байна, стратегийн тэвчээр барагдлаа гэсэн. БХ-ын сайд Жеймс Мэттис маш тодорхой хэлсэн: “том хохирол гарна, ганцхан зүйл өөрчлөгдөх нь тодорхой. Одоогийн дэглэм нуран унана” гэсэн байна.

Зургаан талт хэлэлцээний хэлэлцэх үндсэн асуудал нь юун дээр төвлөрөх вэ гэдэг нь өнөөдөр хүртэл тун ойлгомжгүй байна. Хэлэлцээ сэргэсэн тохиолдолд хэлэлцэх хэргийн төлөвлөгөө нь Хойд Солонгосын цөмийн хөтөлбөрийг зогсоох асуудал лав биш болов уу. В.Путины хэлсэнчлэн хар ус ууж, хагд өвс идсэн ч цөмийн хөтөлбөрөөсөө ухрахгүй бололтой. Урагштай байж болохуйц гарц бол хоёр Солонгосын өндөр дээд төлөөлөгчид эхний ээлжинд, дараа нь Хойд Солонгос-АНУ хоёр vis-a-vis-ийн зарчмаар асуудлыг хэлэлцвэл энэ нь боломжтой гарц байх магадлалтай. БНХАУ, ОХУ хоёр АНУ, БНАСАУ шууд яриа хэлэлцээ явуулах, хамтарсан цэргийн сургуулилтаа зогсоох, THAAD системийг татан буулгахыг санал болгож байна. АНУ энхийн гэрээ байгуулах, шууд яриа хэлэлцээ хийхийн тулд БНАСАУ эхлээд цөмийн хөтөлбөрөө бүрэн зогсоох шаардлага тавьдаг.

Саяхан ХБНГУ-ын канцлер А. Меркель 2015 онд Ирантай байгуулсан цөмийн хөтөлбөрийг нь царцаах P5+1 хэлэлцээрийн механизмыг санал болгосон нь анхаарч болох асуудал.

Хэрэв Хойд Солонгос Гуамд цохилт хийхэд хүрвэл Их Британийн Ерөнхий сайд Терезе Мэй саяхан Японд айлчлах үеэрээ мэдэгдэхдээ “АНУ НАТО-гийн гишүүн. Умард Атлантын гэрээний 5 дахь зүйлд “гишүүн оронд нь довтолбол гишүүн бүх оронд довтолсон гэж үзнэ” гэсэн заалтыг онцолж Атлантын болон Номхон далайн зааг хязгаар байхгүйг тэмдэглэсэн. 1990-ээд оны дундуур Б.Клинтоны Засаг захиргааны үед БХЯ-ны сайд Уильям Перри Ёньбён дахь цөмийн төвд цохилт өгөх асуудлыг хэлэлцэж байсан байдаг. Ширээний ард суутал нилээд зай байна. Гол нь итгэлцлийг буй болгох хэрэгтэй.

–Хоёр Солонгос ирээдүйд нэгдэх болов уу?

-Судалгаагаар Өмнөд Солонгост, Хойд Солонгостой энхтайвнаар нэгдэх хүсэлтэй иргэдийн тоо зогсолтгүй буурч тодруулбал, хойд нутагт төрсөн, ах дүү, садан төрлийн хэлхээ холбоотой бүхэл бүтэн үе нэгэнт дуусч байгаа ажээ. Өөрөөр хэлбэл тэдгээрийг нэгтгэж байсан гол хэлхээс үгүй болов. Эдүгээ хоёр Солонгосыг бүх талаараа хоёр өөр улс, үндэстэн гэж хэлж болно. Солонгосын нэгдлийг Германы нэгдэлтэй харьцуулшгүй. Ер нь нэгдэх үйл явцын яриа хэлцэл XXI зууны туршид үргэлжилж магадгүй.

УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

-Та бол Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрыг огцруулахаар гарын үсэг зурсан гишүүдийн нэг. Яагаад Засгийн газрыг огцруулах саналд нэгдсэнийг тань эхлээд асуумаар байна?

-Хувь хүнийхээ хувьд шийдвэр гаргахад хүндхэн байлаа. Бид хоёрын хувьд олон жил Санхүүгийн салбарт, тэр тусмаа Төрийн санд нэг баг болж энэ тогтолцоог бий болгоход хамтран зүтгэсэн, ойр харилцаатай байсан хүмүүс. Гэхдээ энэ удаа Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар олон нийтийн зүгээс Засгийн газарт тавьсан дүнг дагахаас өөр арга байсангүй. Хэрэв Засгийн газар байгуулагдахаасаа эхлээд сонгуулиар амласан шигээ мэргэжлийн байж олон нийтэд үнэлэгдэх хэмжээнд ажиллаж чадсан бол ийм үр дүн гарахгүй байсан. Засгийн газар маань эдийн засгийн нөхцөл байдал бидний бодож, төсөөлснөөс огт өөр байжээ, үнэхээр дампуурчихсан байсан юм байна гэснээр асуудлаас мултарчихгүй. Тэр тусмаа нэг жил шахуу АН-тайгаа Манантаж хамтарчихаад мэдэхгүй царайлж болохгүй. Мөн Сонгуульд оролцож олон нийтийн саналыг авахдаа ямар ч хүндрэл байсан туулаад гарна л гэсэн. Тэд амлалтаа нэхэх нь зүйн хэрэг. Ямар ч шалтаг тоочоод үүнээс мултрахгүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүн бол манай намд өгч буй урьдчилсан том сануулга.

Сонгуульд амжилтгүй оролцоход олон хүчин зүйл нөлөөлсөн нь мэдээж. Гэхдээ Засгийн газрын ажлын үр дүн бол хамгийн гол хүчин зүйл байдаг. Ажлын үр дүнгээс гадна бодлогын алдаа ч их гаргасан. Наад зах нь ОУВС-гийн хөтөлбөрт яагаад нэг сар хүлээгээд сонгуулийн дараа хамрагдаж болохгүй гэж. Хөтөлбөрийн асуудал бүлгээр яригдахад “Нэг сар хүлээ” гэсэн саналыг би болоод олон гишүүн хэлж байсан. Үүнийг огт тоогоогүй, хүч түрээд л явсан. Одоо болохоор өөрсдөө санал оруулчихаад, “УИХ зөвшөөрсөн шүү дээ” гэсэн юм яриад л сууж байна. Ер нь тэтгэврийн насыг нь татвартай нь хамт нэмчихээд халамжийн мөнгийг нь багасгана гэхээр хэн санал өгөх юм. Үүнд л олон түмэн дүнгээ тавьж, бид түүний дагуу хариуцлага тооцсон. Тодруулбал, 2020 оноо бодож л ийм алхам хийсэн. Үлдэж буй хугацаанд ард түмэнд амласныхаа дагуу Мэргэжлийн Засгийн газраа байгуулж, амлалтаа хэрэгжүүлэх ёстой.

-Ард түмэн МАН-ыг хоёр фракц бүлэгт хуваагдаад нам дотроо учраа олж чадахгүй байна гэж харж байгаа. Үнэхээр УИХ дахь МАН-ын гишүүд хоёр тал болоод хуваагдчихсан хэрэг үү?

-Тэгэж бодож огт болохгүй. Жишээ нь, би ямар нэг бүлэглэлд хамрагдаж хэн нэг хүний далбаан доор амьдардаггүй. Одоогийн болоод байгаа үйл явдал бол фракц, бүлэг хоорондын эрх мэдлийн төлөөх тулаан бус цаашид хэрхэн сонгуулийн амлалтаа хэрэгжүүлэх юм бэ гэдэг дээр гарч буй гишүүдийн байр суурийн ялгаа. Намын бүлгийн гишүүдийн маань нэг хэсэг нь Засгийн газарт зарим нэг өөрчлөлт хийгээд үргэлжлүүлээд зүтгүүлээд үзье гэж байхад, нөгөө нэг хэсэг нь, амласныхаа дагуу Мэргэжлийн Засгийн газраа байгуулаад үлдсэн хугацаанд зүтгээд үзье л гэсэн хэрэг шүү дээ. “Дараагийнх нь хоолонд орох” тухай ярьж буй хүмүүс бол өөрсдөө Засгийн ажлыг хоол гэж хардаг хүмүүс л байхгүй юу. Уг нь бол их зүтгэл шаардсан нүсэр ажил, том хариуцлага л байгаа юм.

-Ингэхэд 60 тэрбумын асуудлын талаар та ямар байр суурьтай байгаа вэ. Прокурор энэ хэргийг хянаад эвлүүлэг гэж үзэн хэрэгсэхгүй болгочихлоо. Тэгсэн хэрнээ 60 тэрбумыг босгох төлөвлөгөөг боловсруулахад оролцсон НИТХ-ын дарга Ц.Сандуй огцорчихлоо шүү дээ?

-Энэ асуудал саяын Сонгуулийн ярианы нэг сэдэв байлаа. Иргэдэд тайлбар хийхээр наадах “Засгийн газрын гишүүдээ хар л даа, батлагдаж байгаа биз дээ” гээд хэдэн сайдын нэр дурьдаад унана. Маш зовлонтой байсан. Миний бодлоор тийм яриа болсон юм шиг байгаа юм. Эвлүүлэг ч биш болов уу. Гол нь иргэд, ийм яриа болж байхад М.Энхболд дарга загнаад хөөгөөд гаргах ёстой, түүнээс биш ийм жишиг байна уу гээд сууж байж болохгүй л гэдэг юм билээ. Ер нь энэ асуудлыг нэг мөр цэвэрлэж байж дараагийн сонгуульд орохгүй бол олигтой үр дүн гарахгүй.

-Ерөнхий сайдыг заавал УИХ-ын гишүүн хийх ёстой гэсэн яриа байдаг. Энэ асуудалд та ямар бодолтой байдаг вэ?

-Яриа бол яриа шүү дээ. Ерөнхий сайдын асуудлыг хуулиар зохицуулдаг. Харин ямар ч хуулинд тийм заалт байхгүй.

-Улс төрийн намуудын дүрэмд намын дарга Ерөнхий сайд байна гэсэн заалт байдаг. Эсвэл Ерөнхий сайд нь заавал намын дарга байх ёстой юу?

-Намын дүрэм хууль биш учраас намын дарга нь заавал Ерөнхий сайд байх албагүй. Харин намынхаа хүрээнд ийм зохицуулалт хийх боломж байна гэсэн үг. Олон улсын практикт Засгийн газрыг тогтвортой байхын нэг үндэс нь парламент дахь олонхийн намын дарга нь гүйцэтгэх засаглалыг тэргүүлэх явдал гэж үздэг юм билээ. Тэр талаас нь бодолцож манай намууд дүрмийнхээ хүрээнд ийм зохицуулалт хийсэн байдаг.

-Нам үл харгалзан байгуулагдсан эрх мэдэл, албан тушаалын бүлэглэл улс орны хөгжлийг боомилж байгаа гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Санал нийлдэг. Энэ бүлэглэлээс чинь болоод мэргэжлийн бус сайд, мэргэжлийн бус баг яамдад очиж салбарын ажлыг унагаж байна. Салбарын ажил унахаар улсын ажил унаж, эдийн засаг хямарч байгаа талаар би байнга ярьдаг. Нааштай ахиц гарахгүй байна. Одоогийн шинээр байгуулагдах Засгийн газарт дахиад л энэ асуудлыг тавина. Энэ асуудлыг шийдвэрлэхгүйгээр бид хямралаас гарч чадахгүй, олигтой хөгжихгүй.

-МАН-ын нэр бүхий хүмүүс Ерөнхий сайдад нэрээ дэвшүүлж байгааг ил цагаан зарлалаа. Таны хувьд эдгээр хүмүүсийн талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Өнөөдрийг хүртэл намаас албан ёсоор хэн нэгнийг Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлээгүй байна. Хаанаас тийм нэр гараад байгааг би мэдэхгүй. “Чи нэрээ дэвшүүл, дуугүй сууж болохгүй” гэх хүн ч л байх юм. Төрд бэлтгэгдсэн талаасаа ямар ч албыг хашчих л байх. Гэхдээ юманд цаг хугацаа, улс төрийн эрэмбэ гэж бичигдээгүй хууль бас байна аа.

Жишээ нь, өнөөдрийнх шиг улс төр тогтворгүй байгаа үед улс төрийн эрэмбэ, нөлөөтэй байдал талаас нь бодолцож Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлэх нь зөв байх. Бидний хэсэг нөхөд тэр талаас нь бодолцож, У.Хүрэлсүхийг “хариуцлага тооцож, ажиллаж чадах” Ерөнхий сайд байх болов уу гэж дэмжиж байгаа. Ер нь бизнесийн бүлэглэлийн нөлөөлөлд автчихгүй, нэр холбогдоогүй, баялгаа гадныханд найр тавиад туучихгүй байх шалгуураар Засгийн тэргүүнээ тодруулах нь чухал байна. У.Хүрэлсүхийн хувьд энэ талаар намынхаа нөхдийн чихийг халууцуулж байсныг би мэдэхгүй юм. Харин намын ажил хэргээр бидний байр суурь зөрчилдөх үе гардаг. Энэ бол ажил хэргийн зөрчил, байдаг зүйл.

Даргын ая талд нийцэж ажилладаг, бөөрөнхий зантай хүн Ерөнхий сайд болвол даргын эрх ашиг хангагдаад улс орны, олон түмний нийтлэг эрх ашиг хохирчихдог. Тиймээс Ерөнхий сайд наад зах нь өөрийн бодолтой, шийдвэр гаргах чадвартай, шинэтгэл хийх эрмэлзлэлтэй хүн байх ёстой.

-АТГ-ыг улстөрчдийн захиас даалгавраар ажиллаж байна гэж олон нийт хардах болсон. Та ийм итгэл үнэмшлийн талаар юу хэлэх вэ?

-Наадах асуултад чинь хариулахын тулд хоёулаа ганцхан жишээ татъя. Жишээ нь, С.Баярын байрны асуудал болон Оюу толгой, Дубайн асуудлаар С.Баярцогт, Сайханбилэг нартай илт хариуцлага тооцохгүй байхаар ард түмэн тэгж хардах нь зөв шүү дээ. Гэтэл өмнөх Ерөнхийлөгч асан маань улс төрийн өрсөлдөгч Н.Энхбаяр, Н.Алтанхуяг нараа авилгалын асуудлаар намнасан атлаа тэднээс хэд дахин их олон арван сая доллартай холбогдсон дээрх эрхмүүд лүү хатуу үг хэлэх нь битгий хэл Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн, Элчин сайдад дэмжсэн.

-Энэ сарын 25-нд(өнөөдөр) болох МАН-ын Бага хурлаар намын даргыг шинээр сонгох асуудал яригдах байх. Та Бага хурлын гишүүдэд хандаж юу захимаар байна вэ?

-Энэ удаагийн Бага хурлаар намын даргыг сонгохгүй. Харин намын Их хурлын товыг тогтоож, зарлана. Дүрмээрээ намын даргыг намын Их хурлаараа сонгодог. Манай нам 2021 онд 100 жилийн ойгоо тэмдэглэнэ. 2020 онд ялагдаж болохгүй. Тиймээс бүлэглэл, бизнесийн явцуу сонирхолд автаж, намын нэгдмэл эрх ашгийг хохироох шийдвэр гаргаж болохгүй гэж хэлмээр байна.

-Монгол Улсын эдийн засгийн хямралын нэг үндэс бол Монголбанкны буруутай үйл ажиллагаа, бодлоготой холбоотой гэж та ярьж байсан. Үүнийгээ тодруулахгүй юу?

-Хямралын гол шалтгаан Монголбанкны буруутай үйл ажиллагаа гэсэн миний урьдын байр суурь хэвээрээ байгаа. “Үнэ тогтворжуулах” хөтөлбөр нэрийн дор хэдэн их наяд төгрөг хэвлэж, түүгээрээ импортыг дэмжиж валютын нөөцийг шавхаж ханш өсгөсөн нь үнэ өсгөж, амьдралыг үнэтэй болгож, ядуурлыг улам нэмэгдүүлсэн. Хувь хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүдийн хэдэн төгрөг, хуримтлал нь цаас болсон. Энэ хугацаанд цалин, тэтгэвэр нэмэгдээгүй учраас иргэд үнийн өсөлтийг зээл авч нөхсөн. Компаниудын борлуулалт буурч, орлого хумигдан авсан зээлээ төлж чадахгүй болсон. Банкны системийн хугацаа хэтэрсэн зээл 2014 онд 241 тэрбум төгрөг байсан бол одоо нэг их наядыг хол давчихлаа. Ийм л эдийн засгийг бий болгосон. Энэ нөхцөл байдалд хүргэсэн Төв банкны өмнөх удирдлагатай заавал хариуцлага тооцох ёстой, ингэж байж дараагийнх нь улс орныхоо төлөө ажилладаг болно.

-Ойрын жилүүдэд эдийн засаг үнэхээр хүнд байдалд орно гэж эдийн засагчид ярьдаг. Эдийн засгийн хямралаас гарах ямар гарц байна вэ?

-Нэн тэргүүнд Хөгжлийн загвараа тодорхойлох хэрэгтэй. Одоогийнх шиг уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт дагасан маягаар амьдарч болохгүй. Үнэ унахаар сөхрөөд, үнэ өсөхөөр түр өндийдөг байдлаар л амьдарч ирлээ. Мөнгө босгож, санхүүжилт хийхэд уул уурхай хэрэгтэй. Харин тэр олсон орлогыг юунд зарцуулж тогтвортой хөгжих вэ гэдэг л гол асуудал. Миний бодлоор хамгийн тогтвортой орлогын эх үүсвэр бий болгох салбар бол бэлчээрийн мал аж ахуй, органик хүнсний үйлдвэрлэл юм. Энэ чиглэлд газар нутаг, бэлчээрийн мал гээд манайд асар их давуу тал байгаа учраас дэлхийд өрсөлдөх чадвар бий. Тиймээс манай орны хөгжлийн оновчтой загвар бол Хөдөө аж ахуй хөнгөн үйлдвэрлэл гэж боддог. Тэгээд энэ бүтцээ урт дунд хугацааны бодлого, төлөвлөлттэй хөгжүүлж, мэргэжлийн Засгийн газраар хэрэгжүүлээд явбал бид хөгжинө. Манайхтай адил гурван сая гаруйхан хүн амтай Уругвай улс Хөдөө аж ахуйг хөгжүүлж дэлхийг тэжээж 50 тэрбум ам.долларын эдийн засагтай болсон байна. Хичнээн хямарч байсан ч хүн идэхээсээ татгалзахгүй. Машин унаа тансаг зүйлээсээ бол татгалзаж чадна. Тиймээс ХАА тогтвортой хөгжлийг бий болгодог. Тогтвортой эдийн засаг бусад салбараа чирээд хөгжүүлээд явчихна. Ялангуяа хүний хөгжил боловсролын асуудал жижиг оронд маш чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Ер нь бид баялаг бүтээж, мөнгө бий болгодог хүний хөгжлийг дэмжиж байж хөгжих бизээ. Одоогийнх шиг бүтээсэн мөнгийг дээрэмддэг ов заль, хулгай луйвраар хол явахгүй. Нэг л өдөр төгсгөл нь ирнэ.

Тиймээс иргэдээ халамжинд сургах бус баялаг бүтээгч байх чиглэлд багаас нь бүх шатны сургалтаар дамжуулж хүмүүжүүлэх хэрэгтэй. Алмазнаас бусад бүх баялагтай оронд ядуу амьдарч буй нь бидний өөрсдийн арчаагүйнх юм. Иймд дээрээсээ буюу нийтийн эрх ашгийн төлөө явдаг төртэй болохоос шинэчлэлтээ эхлүүлэх хэрэгтэй байна.

Хувиа бодсон шуналын сэтгэлээр бус улс орноо гэсэн чин сэтгэлээр, оновчтой бодлого, цэгцтэй төлөвлөлтөөр хандвал өргөн уудам нутагтай, асар их баялагтай, 50 сая малтай, том орны тосгоны хүн амтай Монгол орныг хөгжүүлнэ гэдэг нэг их хүнд асуудал биш юм. Эцэст нь хэлэхэд биднийг өнөөдрийг хүртэл хөгжүүлэхгүй байгаа зүйл бол бүлэглэл, даргын гэсэн явцуу эрх ашгийн төлөө төрөө чиглүүлээд байгаа явдал юм. Ийм шалгуураар төрийн албыг бүрдүүлж байгаа нь төрийн ажлыг нурааж, түмний эрх ашгийг хохироож, улс орноо хямруулж байна.

ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн Эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга А.Нямдолжинтой ярилцлаа.

-Дорнын эдийн засгийн чуулга уулзалтыг 2015 оноос хойш ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.В.Путины санаачилгаар Владивосток хотноо зохион явуулж ирсэн бөгөөд энэ жил гурав дахь удаагаа зохиогдож байна. Владивостокийг сонгосон нь зүгээр ч сонгосон зүйл биш. ОХУ-ын Алс Дорнод, Байгалийн бүс нутгаа хөгжүүлэх бодлоготой нь салшгүй холбоотой. Түүнээс гадна 21-р зууныг “Азийн зуун” хэмээж буй өнөө үед Алс Дорнодын бүс нутгаа дэлхийн эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч болох Ази руу гарах хөгжлийн гарц, зангилаа судас гэж харж байгаа юм. Гэвч хүн ам сийрэг суурьшсан, Европын хэсэгтэй харьцуулахад хөгжлийн түвшин ялгаатай, сул хөгжсөн байдал нь Оросын улс төр, эдийн засгийн эмзэг асуудал юм. ОХУ-ын байгалийн баялгийн нөөцийн 60-80 хувь, нийт хүн амын 18 хувь, газар нутгийн 78 хувь нь Азийн хэсэгт оршдог. Алс Дорнодын сав газарт 64 далайн боомтын 28 нь байдаг ба Хабаровск, Приморскийн хязгаарын Восточный, Находка, Владивосток, Ванино зэрэг боомтод бараа эргэлтийн 75 хувь оногддог нь Оросын томоохон 10 боомтын тоонд багтдаг. В.Путин Ерөнхийлөгч болсон цагаасаа эхлэн тус бүс нутгийг хөгжүүлэх эрчимтэй бодлого баримталж ирсэн. Тухайлбал, тус бүс нутгийг хэдэн жилийн өмнө “Тэргүүлэх хөгжлийн бүс” болгон зарласан, Алс Дорнодын хөгжлийн яамыг шинээр байгуулсан, Алс Дорнод, Байгалийн бүсийг 2025 он хүртэл хөгжүүлэх стратегийг баталсан гэх мэт ажлуудыг хийж байна. Дорнын эдийн засгийн форумын өргөтгөсөн хуралдааны нээлт дээр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин:“Алс Дорнодын бүс нутгийн ирээдүйг хурдацтай хөгжиж буй Ази Номхон далайн бүс нутагтай интеграцичлагдах Оросын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн гол төв гэж харж байна. Зам тээвэр, дэд бүтэц, эрчим хүчний салбарыг шинэчилж, үр ашгийг нэмэгдүүлэх, улмаар шинэ үйлдвэр, үйлчилгээ, ажлын байрыг бий болгох нь бидний ажлын гол зорилго” хэмээн онцолсон. ОХУ-ын эдийн засгийн гол түнш БНХАУ болоод байгаа, түүнчлэн Япон, Өмнөд Солонгос зэрэг Зүүн Хойд Азийн бусад орнуудтай эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн, томоохон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэн, Оросын болон гадаадын зах зээл дээр хөрөнгө оруулалтыг татахыг зорьж байна.Түүнээс гадна Өрнөдийн хүчтэй дарамт шахалтыг сөрөн зогсох, Евразийн өргөн уудам бүсэд эдийн засгаа тэлэх Оросын бодлоготой нийцсэн чухал ажил болж байгаа юм. Хэдийгээр 3 дахь жилдээ зохион байгуулагдаж байгаа ч цар хүрээ нь өсөн нэмэгдэх хандлага ажиглагдаж байна. Дорнын эдийн засгийн чуулга уулзалт нь ОХУ, Ази-Номхон далайн бүс нутгийн орнууд хоорондын улс төр, бизнесийн төлөөлөгчдийн харилцан хамтран ажиллах, санал бодлоо солилцох олон улсын томоохон талбар болсон. Өнгөрсөн онд тус чуулга уулзалтын хүрээнд дэлхийн 60 гаруй орны 3000 гаруй төлөөлөгчид оролцон, 1,7 триллион рублийн 200 гаруй гэрээ хэлэлцээр хийгдсэн байдаг. Энэ удаагийн форумын үйл ажиллагаанд 60 гаруй орны 4000 гаруй төлөөлөгчид оролцсон. Тус чуулга уулзалтан дээр Оросын талаас хэрэгжүүлэх мега төслүүдээ танилцуулав. Тухайлбал, Хабаровскийн хязгаарын амбан захирагч В.Шпортын танилцуулсан төслийн дотор, нефть боловсруулах, нефть-химийн үйлдвэр, Евро-5 түлш шинээр гаргах 660 тэрбум рублийн төсөл, 2017 оны 9-р сард эхэлж байгаа Хабаровскийг тойрсон төлбөртэй автозам байгуулах 41,8 тэрбум рублийн төсөл болон гадаадын хамтарсан том хэмжээний төслүүд багтаж байна. Гадаадын том төслүүдийн тоонд Японтой хамтарсан төсөл орж байна. Энэ нь “Надеждинская” хөгжлийн тэргүүлэх бүсэд Mazda маркийн хөдөлгүүр үйлдвэрлэх үйлдвэр байгуулах Алс Дорнодын хөгжлийн корпораци,Mazda Sollers Manufacturing компаниудын хооронд Орос-Японы хамтарсан хэлэлцээрийг байгуулав. Сахалин-Хоккайдогийн хооронд гүүр байгуулах бизнес төсөл ч яригдав. В.Путины үзэж байгаагаар Өмнөд Солонгосын бизнесийн түншүүдтэй Алс Дорнодын боомтуудыг хөгжүүлэх дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтад Өмнөд Солонгосын компаниуд оролцох нь илүү ирээдүйтэй төсөл болох юм. Түүнчлэн В.Путин хөдөө аж ахуйн салбарыг онцлон дурдаад, Өмнөд Солонгост нийлүүлсэн Оросын хүнсний бүтээгдэхүүн эхний 7 сард 17%-иар өссөн буюу 870 сая ам.долларт хүрснийг онцлов. Энэ мэтчилэн одоогийн байдлаар нэг триллион давсан гэрээ хэлэлцээрүүд Дорнын эдийн засгийн чуулга уулзалтын талбар дээр хийгдсэн байна.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын чуулга уулзалтад оролцсон гол зорилго бол Приморын хязгаарын“Восточный” боомтоор Оросын нутаг дэвсгэрээр дамжуулан гуравдагч орны зах зээлд Монголын эдийн засгийн стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн болох нүүрс, зэсээ худалдах боломжийг нээх,төмөр замын транзит тээврийн хөнгөлөлт эдлэх талаар олон жил яригдсан энэ асуудлаар Оросын талтай тохиролцон хэлэлцээрийн түвшинд хүрэх явдал байв. Энэ зорилгоо амжилттай биелүүлсэн гэж үзэж байна. Учир нь Дорнын эдийн засгийн чуулга уулзалтын талбар дээр манай Ерөнхийлөгчийн саналыг хүлээн авч, Монголын нүүрсийг дамжин өнгөрүүлэх тухай хэлэлцээрт 2017 онд багтан гарын үсэг зурах тухайгаа Оросын талаас мэдэгдсэн.

-Эдийн засагчид үүнд нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа бололтой. Монгол Улсын хувьд гуравдагч хөрш рүүгээ нүүрсээ гаргахын тулд урдуураа гаргасан нь дээр юм уу, хойгуураа явсан хоёрын аль нь ашигтай юм бэ?

-Тувагийн Хакас нь 8000 км-ийн алсаас “Восточный” боомт руу нүүрс тээвэрлэдэг. Монголын нүүрсний ордоос “Восточный” боомт хүрэхэд 5000 км-ийн зайтай.Тус боомтыг ашиглахад эдийн засгийн үр ашиг бага, эрсдэл дагуулж болох ч нэг зах зээлээс хараат байхаас зайлсхийдэг, эмзэг, жижиг эдийн засагтай, далайд гарцгүй орны хувьд Монголын нүүрсний зах зээлд Хятадын нөлөө, хамаарал улам бүр өсөн нэмэгдэж буй өнөөгийн нөхцөлд стратегийн чухал ач холбогдолтой алхам болсон гэж бодож байна. Нөгөө талаас, Монгол-Оросын харилцаа сэргэх нэг илэрхийлэл болж байгаа төдийгүй урд хөрш рүү хэдийгээр 200 км-ийн ойр зайнд нүүрсээ худалдаж байгаа боловч, нүүрсээ худалдах шинэ суваг нэмснээр дэлхийн зах зээлийн үнэд ойртуулах боломжтой. Ерөнхийлөгч Х.Баттулга “Восточный” боомтын үйл ажиллагаатай танилцах үеэр ОХУ-ын Зам тээврийн сайд Максим Соколов “Восточный” боомт нь дэд бүтэц хөгжсөн хамгийн сайн бэлтгэгдсэн талбай бүхий боомтуудын нэг бөгөөд АНД-н бүс нутгийн орнууд, Зүүн Өмнөд Азийн орнууд руу тээвэрлэх Монголын нүүрсийг хүлээж авах боломж байгааг онцлон тэмдэглэсэн. Тэрээр ТАСС агентлагт өмнө нь өгсөн ярилцлагадаа Монгол Улс “Восточный” боомтод сард 70 гаруй мянган тонн нүүрс нийлүүлэх боломжтой. Гэхдээ одоохондоо нүүрсний тодорхой хэмжээг тогтоогүй байна. Нүүрс худалдах тухай Монголтой байгуулах гэрээнээс тодорхой болно гэж мэдэгдсэн. “Восточный” боомт Оросын нүүрсний төрөлжсөн томоохон боомтуудын нэг юм. 2016 онд тус боомтын нүүрсний экспортын бараа эргэлт 23,5 сая тонн-д хүрсэн. Нийт экспортын нүүрсний 30 хувь нь тус боомтоор дамжин өнгөрсөн байна. Дорнын эдийн засгийн III чуулга уулзалтын хүрээнд болсон “Орос-Монгол: Уулзах газар-Алс Дорнод” дугуй ширээний уулзалтын нээлт дээр Ерөнхийлөгч Х.Баттулга хэлсэн үгэндээ энэ 5000 км төмөр зам дээр хөндлөн буюу ОХУ, БНХАУ-ыг холбосон гурван транзит тээврийн төслийг хоёр хөрштэйгээ хамтарч хэрэгжүүлэх саналтай байгаагаа илэрхийлсэн.

-Монгол Улс хойд хөрштэйгөө стратегийн түншлэлийн хэмжээнд харилцаа тогтоосон ч эдийн засгийн салбарт тэнцүү харилцаж чадахгүй байна. Монгол-Оросын худалдаанд голлох экспортын нэр төрөл нь газрын тосны бүтээгдэхүүн буюу шатахуун байдаг. Тиймээс хоёр талын худалдааны хэмжээг өсгөх, Монголын талын худалдааны алдагдлыг бууруулахын тулд Монголын экспортын бараа, бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, нэр төрлийг төрөлжүүлэх, Оросын талын гаалийн өндөр татвар, тарифын болон тарифын бус саад тотгор, Монголын мах, махан бүтээгдэхүүнд Оросын талын тавьж буй хорио, цээр, квотын асуудлыг хамтран шийдвэрлэх тал дээр хамтран ажиллах шаардлагатай байна. Тус чуулга уулзалтын үеэр Ерөнхийлөгч Х.Баттулга хоёр орны худалдааны эргэлтэд гарсан зарим эерэг өсөлтийн талаар дурдсан. Тухайлбал, 2017 оны эхний долоон сарын байдлаар Монгол Улс, ОХУ-ын худалдааны эргэлт 705,3 сая ам.долларт хүрсэн бөгөөд энэ нь өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 46,8 хувь өссөн таатай мэдээ байна. Үүний дотор ОХУ-д гаргасан манай экспорт 33,4 сая ам.доллар буюу өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 8,5 хувь, ОХУ-аас импортолсон бараа бүтээгдэхүүн 671, 9 сая ам.доллар буюу 49, 5 хувиар тус тус өссөн байна. Хэдийгээр өссөн дүн харагдаж байгаа ч 4000 орчим км хуурай газраар хиллэдэг хоёр орны хувьд чамлалттай байгаа. Үүнийг өргөжүүлж, бүс нутаг хоорондын харилцааг дэмжиж ажиллах хэрэгтэйг энэ статистик тоо харуулж байна гэлээ. Эдийн засгийн харилцаанд ОХУ, БНХАУ зэрэг том орнуудын аль нэг давамгайлах байр суурийг эзлэх нь манай улс шиг жижиг орны хувьд эдийн засгийн хараат бус байдлыг алдагдуулж, үндэсний аюулгүй байдалд аюул занал учруулж болзошгүй тул хоёр хөрштэйгөө адил тэгш харилцааг хөгжүүлэх нь чухал юм.Энэ хүрээнд Монгол Улс-ОХУ-БНХАУ-ын эдийн засгийн коридорыг байгуулах нь Зүүн Хойд Азийн бүс нутгийн эдийн засгийн интеграцид нэвтрэх боломжийг бүрдүүлж байна.

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга Будапештэд болсон жүдо бөхийн аварга шалгаруулах тэмцээний үеэр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путинтэй уулзаж ярилцсан. Энэ үеэр хоёр орны ерөнхийлөгчид энэ оны эхний зургаан сарын байдлаар хоёр орны худалдааны эргэлтэд гарсан нааштай үр дүнд суурилан улс төр, эдийн засгийн харилцаа хамтын ажиллагааг улам гүнзгийрүүлэн хөгжүүлэх, Монгол-Оросын хөрөнгө оруулалттай “Улаанбаатар төмөр зам”-ын үйл ажиллагааг шинэчлэх талаар ярилцсан. Аливаа олон улсын арга хэмжээний үеэр төрийн тэргүүнүүд уулзаж ярилцах явдал түгээмэл байдаг. Ялангуяа Монгол Улсын ерөнхийлөгчөөр шинээр сонгогдоод удаагүй байгаа Х.Баттулгын хувьд ОХУ-ын ерөнхийлөгч В.Путинтэй уулзаж хоёр орны харилцааны асуудлаар ярилцах нь зүй ёсны хэрэг болов уу.