Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Манай улс газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих асуудлыг Засгийн газар шийдвэрлэсэнтэй холбогдуулан судлаач С.Энхцэцэгтэй ярилцлаа.

-Энэтхэгээс хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр зээлэх нэг тэрбум ам.доллараар нефть нэрэх үйлдвэр байгуулна гэж байгаа. Энэ асуудал дээр судлаачид янз бүрийн байр суурьтай байдаг юм билээ. Харин таны хувьд түүхий газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн ирээдүйг хэрхэн харж байна вэ?

-Үе үеийн Засгийн газарт түүхий нефть боловсруулах үйлдвэрийн тухай төсөл хөтөлбөрүүд яригдсаар ирсэн. Тэгсэн хэрнээ өдий болтол баригдаагүйн гол шалтгаан бол түүхий эдээ шийдэж чадаагүйтэй холбоотой. Тиймээс тэр сайхан төслүүд цаасан дээр үлдчихээд байгаа юм. Газрын тосны үйлдвэр байгуулна гэдэг бол цаг зуурын шинжтэй популист амлалтаар амархан хийчихдэг ажил биш. Энэ удаад Энэтхэгээс авах мөнгөөр газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулна гэж шийдвэрлэсэн. Ер нь нефть боловсруулах үйлдвэр дээр судлаачдын байр суурь зөрүүтэй байдаг нь үнэн. Учир нь 1-2 сая тн газрын тосны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чадамжтай нэг үйлдвэр байхад одоохондоо манай хэрэгцээг хангах боломжтой. Хоёр хөрш бол манайхаас боловсруулсан газрын тосны эцсийн бүтээгдэхүүн худалдаж авах хэрэгцээ шаардлага бараг байхгүй. Хойд хөрш болохоор гаднаас авахаасаа илүү өгөх сонирхолтой. Хятад манайхаас түүхий газрын тос олборлох эрмэлзэлтэй байгаа. Тиймээс үнэтэй газрын тосныхоо нөөцийг дотоодын хэрэглээгээ хангах хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чадамж ямар байгааг эрдэмтдээ даатгаж, тэднээр судалгаа хийлгэх хэрэгтэй. Манай улс нефтийн үйлдвэр байгуулахдаа түүхий эдийнхээ онцлогийг харгалзах хэрэгтэй. Тэгж байж үндэснийхээ газрын тосны нөөцийн физик, химийн шинж чанарыг судлаж, боловсруулах технологийн горимоо тодорхойлох хэрэгтэй байх. Энд тэндээс янз бүрийн технологи авчраад суурилуулаад үйлдвэр байгуулна гэж байхгүй. Яагаад гэвэл манай газрын тосны химийн найрлага өөр. Тэр нефтийн найрлага, онцлогоос хамаараад технологийн шийдэл тодорхойлогдоно. Үүнийг газрын тосны чиглэлээр мэргэшиж бэлтгэгдсэн монгол инженерүүддээ даатгах хэрэгтэй. Төр өөрөө монгол инженерүүддээ найдаж эх оронч сэтгэлгээ гаргаж ажиллах хэрэгтэй. Энд тэндээс тоног төхөөрөмж авчраад байгуулбал дахиад үйлдвэр барьсан нэртэй шоу болоод үр дүнд нь угсарсан байшин, хэрэглэгдэхгүй хэдэн тоног төхөөрөмж үлдэх магадлал өндөр. Эцэст нь Энэтхэгээс авах зээлийн мөнгийг үнэ цэнэгүйдүүлэх магадлал өндөр. Сая шатахуун, түлшний хомсдол бий болж, нийгэмд эрэлт үүсэнгүүт нефть нэрэх үйлдвэр барих асуудал эрчимжсэн. Улс төрийн ээлжит жүжиглэлт болох вий гэсэн болгоомж байна.

-Яагаад?

-Ер нь эдийн засгийн үр ашгийн хувьд улс орны хэрэгцээндшатахуун үйлдвэрлэх хэмжээний түүхий газрын тосыг манайх олборлож чадахгүй байгаа. Одоогийнхоо олборлож буй хэмжээндээ тохирсон үйлдвэр байгуулъя гэвэл жижиг оврынх байна. Энэ нь байгаль орчин экологид хортой, хоцрогдсон технологийг ашиглаж үйлдвэрлэл явуулна гэсэн үг. Манайд олон газрын тосны үйлдвэр байгуулах санал ирдгийн дийлэнх нь иймэрхүү бага оврын үйлдвэрүүдийг барьж ашиг олох гэсэн хувийн хэвшлүүдийн санал байдаг.

Манай газрын тосны онцлог, химийн найрлага нь өөр, лаа шиг өтгөн л дөө. Тэгэхээр ийм газрын тосыг нэрдэг технологийн арга нь хаана байдаг юм бэ гэдгийг бас харгалзах хэрэгтэй. Түүхий эдээ хаанаас авахаас хамаараад үйлдвэрийн технологийн сонголт яригдах ёстой. Гэтэл түүхий эдийн сонголт ерөөсөө хөндөгдөхгүй байгаа нь судлаачдын анхаарлыг татаад байгаа юм. Тийм байтал үйлдвэрээ түрүүлж яриад байгаа нь популист амлалтын нэг гэж харагдаж байна.Уг нь хамгийн түрүүнд түүхий эд, үйлдвэр байгуулах байршлаа шийдэх асуудал гарна. Том, бага үйлдвэрээ зарчмын хувьд төр шийдчих ёстой. Манай улс үнэхээр газрын тосны үйлдвэр байгуулах юм бол аж үйлдвэрийн хөгжлийн бас том алхам болно. Химийн үйлдвэр хөгжих үндэс суурь тавигдана, аж үйлдвэрийн хөгжил нэг шатаар ахих том алхам болно. Иймд тасралтгүй түүхий эдээр хангах, тасралтгүй боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг нь эргэж ашигладаг байх үйлдвэрийн шат дамжлагуудаа бодож аж үйлдвэрийн салбарын бүтээн байгуулалтыг цар хүрээгээр өргөн хүрээнд харах ёстой.

-Газрын тос боловсруулах үйлдвэртэй болох нь монголчуудын мөрөөдөл байсаар ирсэн. Монгол Улс өнөөдрийг болтол нефть нэрэх үйлдвэртэй болж чадаагүй байгаа нь хоёр хөршийн нөлөө байсан уу?

-Манайх газрын тосны дамжуулах хоолойн хувьд геополитикийн боломжоо алдчихсан байх талтай. Яагаад гэвэл 1990-ээд оны үед манайхыг дайруулаад хоёр хөрш маань хийн хоолой дамжуулах зам тавих тухай яригдаж байсан ч тойруулаад хоёр хөрш манайхтай манайхгүй газрын тосны дамжуулах хоолойгоор холбогдчихлоо. Ер нь өнөөдөр бид хэн нэгнээс өө хайж байхаар өөрсдөөсөө алдаагаа олох хэрэгтэй. Манайх улс төрийн зоримог шийдвэр гаргаж чадахгүй байгаа юм. Газрын тосны салбар бол шатахуун, түлш импортлогч хувийн компаниудын асар их нөлөөнд автчихсан. Төрийн бодлого энэ салбарт нөлөө багатай бараг хэрэгжихгүй байгаа юм. Бензин, шатахуун импортолж байгаа хэдэн компаниудаа торгож ч чадахгүй байгаа биздээ. Нөгөө 17 тэрбум төгрөгөөрөө торгож чадахгүй байсан шүү дээ. Хамгийн гол нь газрын тосны салбар цэвэр стратегийн ач холбогдолтой асуудал хөндөгддөг. Үйлдвэрлэл, зах зээл, борлуулалт, газрын тосны геологи хайгуулын ажил гээд хэвтээ, босоо чиглэлийн асуудлын нарийн уялдааг хангах төрийн бодлого хүчтэй байх ёстой.Аюулгүй байдлын гол асуудлын нэг тул ҮАБ зөвлөлөөр яригддаг стратегийн бодлогын хэсэг шүү дээ. Зүгээр нэг газрын тосны бүтээгдэхүүнээ гаднаас оруулж ирээд үнэ нэмээд зардаг 1990-ээд оны наймааны хууль журмаар одоо яваад байдаг. Ерөнхийдөө хэдхэн компани монопольт байдлаа хадгалж үлдэх гээд улс төрийн намуудад хүчтэй лобби үзүүлж ирлээ.

-Монголд нефть боловсруулах үйлдвэр барих гэхээр”Роснефть” сүлжээгээ байгуулна гээд ороод ирдэг байх аа. Энэ нь ямар учиртай юм бэ?

-“Роснефть” сүлжээгээ байгуулах хэд хэдэн санал манайд тавьж байсан. “Роснефть”-ийн санал 2006 оноос хойш яригдаж байна. Үүнийг бодож үзэх хэрэгтэй, өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлж үнийг буулгах давуу талтай тул дэмжих хэрэгтэй байгааг ард түмэн одоо харин ойлгож байх шиг байна. Импортлогч компаниуд тухай бүрд улс төрийн намуудад нөлөөлөөд дотоодын зах зээлийг хамгаалах нэрийдлээр аль болохоор Роснефтийн колонкуудыг хязгаарлаад байсан тал бий.

-Дарханд газрын тос боловсруулах үйлдвэр барих асуудал яригдаж байхад Оросоос түүхий эдээ авна гэж байсан биз дээ?

-Манай улс энэ том төслийг унагасан нь харамсалтай явдал болсон. С.Батболдын Засгийн газрын үед Т.Намжим гуайн газрын тосны үйлдвэр байгуулах энэ төслийн ТЭЗҮ-г Тоёота инженеринг компаниар хийлгүүлсэн байсан. Тэр төслийн гол давуу тал нь Японы талаас 85 хувийн санхүүжилтийг шийдчихсэн байв. Үлдсэн хөрөнгийг Монголын Засгийн газар хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ нийлж төсөлд хамтарч оролцох санал байсан. Япончууд судалгаа сайтай. Тиймээс оросууд тэдэнд найдаж, түүхий эд нийлүүлэх санамж бичиг байгуулж байсан. Энэ бол хамгийн дорвитой бололцооны төсөл байв. Түүхий эдийн асуудлаа шийдчихсэн бол одоогийн шаталт сайтай шатахуун үйлдвэрлэх тэргүүлэх технологи хоёр хөршөөс түрүүлээд Монголд нутагших боломж байсан.

-Одоо манайх нефть нэрэх үйлдвэрээ байгуулчихвал дотоодынхоо түүхий эдээр хангаж дийлэхгүй гэж үү?

-Манайх бага хэмжээгээр нефть олборлож байгаа. Хамгийн гол нь үйлдвэр барих юм бол тасралтгүй нийлүүлэлт явуулах ёстой. Манайх хүрэн нүүрсний диваажин гэгддэг. Нүүрсээ сайн ашигламаар байгаа юм. Ялангуяа нүүрсийг хийжүүлэх, шингэрүүлэх аргаар нүүрснээс шатахуун гаргаж авдаг технологиуд бий. Бас шатдаг занар байна. Ийм түгээмэл түүхий эдээ боловсруулж, шатахуун гаргаж авдаг технологийг нутагшуулах хэрэгтэй. Өндөр үнэтэй ч нэг нутагшуулчихвал ирээдүйдээ үр өгөөж нь илүү. Тэр тал руугаа Энэтхэгийн зээлийг өргөжүүлэх нь илүү үр дүнтэй.

-Газрын тос боловсруулах үйлдвэр байгуулчихвал ядаж бензин, шатахууны үнэ бууна биз дээ?

-Түүхий эд болон технологийн шийдлээс хамаарна. Дотооддоо үйлдвэрлэж байгаа нь хамгийн том дэвшил шүү дээ. Технологи нь нутагшина. Манай түүхий нефть хамгийн сайн чанарынх. Манай нэг судлаач дээж аваад Японы лабораторид очиж шинжлүүлсэн байгаа юм. Үр дүн нь физик, химийн шинж чанараараа тэргүүлэх хэмжээний чанартай гэсэн байдаг. Тийм чанартай түүхий газрын тосоо өөрсдөө боловсруулвал аж үйлдвэрийн хөгжил, газрын тосны салбарын хувьд шинэ үе эхэлэх болно шүү дээ. Зөвхөн үнэ ханшийн хямдыг харж болохгүй юм шүү. Боловруулвал олон төрлийн бүтээгдэхүүн гаргаж авах бас бололцоотой.

-Бензин, шатахууны нөөцийг хувийн найман компаниар бүрдүүлэх эрх олгосон. Стратегийн бүтээгдэхүүнийг хувийн хэвшилд даатгадаг жишиг олон улсад байдаг юм уу?

-Дэлхийн практикт стратегийн бүтээгдэхүүн гэдэг утгаараа нөөцийг бүрдүүлэх эрхийг төр нь өөрөө хариуцдаг. Тэвдсэн үедээ хувийн хэвшлээсээ худалдаж авах болж байна уу. Тиймээс олон улсын туршалгад нөөцийг төр өөрөө бүрдүүлэх ёстой. Манай улсын өнөөгийн нөхцөл байдлын хувьд хувийн хэвшилтэйгээ сайн хамтарч ажиллах хэрэгтэй болчихоод байгаа юм. Гэхдээ төр стратегийн бүтээгдэхүүнийг зохицуулах механизмаа сайн анхаарах хэрэгтэй.

-Шатахуун импортлогчид онцгой албан татварыг тэглэсэн ч бид ашиггүй ажиллана гэж байна лээ. Шатахууны үнийг чөлөөлж болохгүй юу?

-Үнэ хамаагүй чөлөөлөхөд хэцүү. Өөрсдөө хангалттай нөөцгүй, үйлдвэрлэлгүй учраас үнэндээ боломжгүй. 1990-ээд оны үед 20 дугаар тогтоолд 70 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүнийг төрөөс үнийг зохицуулахаар тусгасан. Үүний нэг нь нүүрс. Гэтэл одоо болтол нүүрсний үнийг чөлөөлөхгүй байгаа шүү дээ. Үүнтэй адил газрын тосны бүтээгдэхүүний үнийг төрөөс чөлөөлдөггүй. Яагаад гэвэл түлш, шатахуун үйлдвэрлэдэг бааз суурь дутмаг байна. Хангамж тогтвортой биш байна. Өдрөөс өдөрт эрэлт хэрэгцээ нь нэмэгдэж байна. Энэ салбар өөрийгөө нөхөн сэлбэх, тэтгэж дэмжих бололцоо нь үүсч байгаа. Харин биеэ даасан болсон цагт нь өрсөлдөөнийг нэмж болно. Яг ингээд хөгжөөд тодорхой бойжоод явж байх үед нь үнийг шууд чөлөөлчих юм бол эрсдэлд унагана. Түлш эрчим хүчний салбар бол эдийн засгийн суурь салбар. Энэ салбар доголдвол Монгол Улсын эдийн засаг өөрөө сууриараа асуудалтай болно гэсэн үг. Ер нь бол 1990 оноос хойш бодлого дэс дараалал алдагдсанаар түлш, эрчим хүчний салбарын асуудал доголдолтой болчихоод байгаа юм. Үүнийг түрүүлж шийдсэн цагт аж үйлдвэрийн салбарууд дагаад хөгжөөд явчихна. Тэрэнд маш их хөрөнгө оруулалт зардал шаардлагатай байдаг.

– ХАРИН Н-2А ВИЗИЙГ ХЭЗЭЭЧ МЭДҮҮЛЭХ БОЛОМЖТОЙ –

АНУ-ын Элчин сайдын яамны Консулын хэлтсийн дарга Жэйсон П.Спэлбергтэй ярилцлаа.

-Америк руу ажиллах хүч илгээх H-2 визийг хэрхэн яаж мэдүүлэх вэ. Та ерөнхий журмыг нь танилцуулахгүй юу?

-Манай ЭСЯ энэхүү H-2 ангиллын визийг мэдүүлэх журмыг гаргасан байгаа. Үүнд гол анхаарах зүйл нь тухайн ажил горилогч өөрөө ажлын байраа олохдоо тун хариуцлагатай хандах хэрэгтэй. Виз мэдүүлэгч нь эхлээд түр хугацаагаар ажилчид авах шаардлагатай байгаа америкийн компани юмуу зуучлагч байгууллагаа өөрөө сонгож олно. Энд тодотгоод хэлэхэд манай ЭСЯ нь аливаа ажил олгох компани, зуучлагч байгууллага эсвэл боломжит ажлын байрны жагсаалт өгөх, ажлын байр олгох үйлчилгээ үзүүлдэггүй юм.H-2 виз нь урьдчилан зөвшөөрөгдсөн өргөдөлд үндэслэн олгогддог визний төрөл л дөө.

АНУ дахь ажил олгогч эхлээд АНУ-ын Хөдөлмөрийн яамнаас ажиллах хүчний зөвшөөрөл авна. Ингээд цагаачлалын бус түр хугацааны ажилчин авах I-129 маягтыг АНУ-ын Иргэншил ба Цагаачлалын албанд гаргах учиртай. Зөвхөн энэхүү өргөдөл нь батлагдсан тохиолдолд боломжит ажил горилогч нь АНУ-ын виз мэдүүлнэ. Дараа нь ажлын гэрээтэйгээ танилцаж дээрх маягт батлагдсан эсэх, хүчинтэй хугацааг шалгах хэрэгтэй. Ингээд англи хэлээр бичигдсэн ажлын гэрээг хүлээн авч, гарын үсгээ зурах ёстой. Тэгээд I-129 өргөдлийн маягт нь батлагдсан эсэхийг нотолсны дараа DS-160 электрон визний анкет бөглөж, 190 ам.доллартай тэнцэх төгрөгийн хураамжийг тушаана. Үүний дараагаар H-2 ангиллын визэнд орох ярилцлагын цагаа товлох боломжтой. Виз мэдүүлэхдээ хүчин төгөлдөр паспорт, АНУ-ын шаардлага хангасан нэг хувь цээж зураг болон I-129 өргөдлийн баримтын дугаар зэргийг авчирна. Тухайн иргэнд виз олгогдсон тохиолдолд АНУ-ын хил дээр очин H-2 түр хугацааны ажилтны визээр нэвтрэх зөвшөөрөл хүснэ. Ажлын гэрээ нь дуусгавар болмогц АНУ-д байх зөвшөөрөгдсөн хугацаа дуусахаас өмнө H-2 визний статусыг зөрчилгүйгээр шууд Монголд буцаж ирэх ёстойг журамд хатуу тусгасан байгаа.

-АНУ монголчуудад H-2 визний зөвшөөрөл олгосонтой холбоотойгоор тус улсад богино хугацааны ажлын байруудыг санал болгосон жагсаалт сошиалаар явж байна. Энэ нь хэр баталгаатай юм бол?

-Америкийн ажил олгогч нар H-2 визээ олгож байсан урт хугацааны түүхтэй. Өөрийнхөө мэддэг хэлээр гүүглээс хайлт хийхэд тухайн ажил олгогч нарын талаар шаардлагатай мэдээллүүд гараад ирэх боломжтой. Ажил олгогч нь санал болгож байгаа ажлын байран дээр хэдэн насны, ямар хүн хайж байгаа мэдээллүүд нь байж байдаг. Харин сошиалаар ажлын зарууд явж байгаа асуудал нь бидний эрх мэдлээс гадуурх үйл ажиллагаа. Виз мэдүүлэхээр зэхэж буй хүмүүс маань энэ төрлийн үйлчилгээ үзүүлнэ гэсэн хүмүүст хандахдаа эдийн засгийн тооцооллоо сайн бодох ёстой. Тэд ихэвчлэн үйлчилгээний хөлсөнд их хэмжээний мөнгө авдаг талтай. Гэтэл Америкт очоод энэ зардлаа олж чадахгүй, санхүүгээрээ хохироод ирж болзошгүй. Иймд энэ зэрэг асуудалд сайтар үнэлэлт дүгнэлт хийх хэрэгтэйг дахин сануулъя.

-H-2 ангиллын виз мэдүүлэгчдэд хэлний шаардлага тавихгүй гэл үү. Зуучлалын компаниар дамжих болно. Ер нь виз мэдүүлэхээр зэхэж байгаа хүмүүст юуг анхааруулах вэ?

-Ер нь бол хэлний шаардлага тавихгүй. Гэхдээ тухайн ажлынхаа онцлогоос шалтгаалаад англи хэл шаардахаар байвал бид виз олгохгүй тал дээр анхаарах хэрэгтэй. Жишээлбэл, IT-гийн компани монгол хүнийг ажилд авлаа гэж бодъё. Бусад компаниудтай харьцуулахад олон дуудлага хүлээж авна. Тэгэхээр ажил олгогчийн зөвшөөрүүлсэн өргөдөл дээр “Энэ хүн ресепшинээр ажиллана. Ажиллахдаа англи хэлээр дуудлагууд хүлээж авч хариулна” гэсэн байхад тэр хүн англиар ярьж чадахгүй байх юм бол мэдээж бид виз олгохгүй. Бас гоо сайхны салонд ажиллах хүн үйлчлүүлэгчийнхээ үсийг урт, богино ямар хэмжээтэй тайрч, засахад хоорондоо ойлголцдог хэмжээний англи хэлтэй байхад болно шүү дээ. Харин ачаа зөөдөг “pony” машины жолоочийн ажилд хэлний шаардлага тавигдахгүй нь ойлгомжтой.

-АНУ-д түр хугацаанд хөдөө аж ахуйн болон хөдөө аж ахуйн бус салбарт ажиллах хүч авах квот ялгаатай гэдгийг та өнгөрсөн долоо хоногт хэвлэлийн бага хурал хийх үеэрээ танилцуулсан. ЭСЯ визний мэдүүлгийг яг хэдийнээс авч эхлэх вэ?

-Ерөнхийдөө H-2A буюу хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллах хүчин авах тоо хязгааргүй. Хөдөө аж ахуйн бус салбарын H-2B виз нь лимиттэй. Энэ нь жилдээ нийт 66 мянган хүн ажилд авдаг квот тогтоосон байдаг. Ингэхдээ ажиллах хүчнээ жилд хоёр хувааж авдаг. Америкийн санхүүгийн жилийн эхний хагас буюу аравдугаар сарын 1-нээс түрүүчийн 33 мянган хүнийг авдаг юм. Дараагийн 33 мянган ажлын байран дээр дөрөвдүгээр сарын 1-нээс виз олгож эхэлнэ. 2017 оны хувьд эхний 33 мянган ажлын байр нь арванхоёрдугаар сарын 15 гэхэд дүүрчихсэн байсан. Харин Монголын хувьд H-2 ангилалын визний зөвшөөрөл нэгдүгээр сарын 18-нд олгогдсон. Тиймээс ирэх дөрөвдүгээр сарын 1-нээс H-2В ангилалын хоёр дахь ээлжийн визний мэдүүлэгт монголчууд орох боломжтой. Заримдаа жилийн эхний хагаст 33 хүн ажиллах хүчин авах ёстойгоос 28 мянган ажлын байр дүүрдэг. Ийм тохиолдолд үлдсэн таван мянган ажлын байрны квот нь хоёрдугаар хагас руугаа шилждэг. Харин өнөө жилийн хувьд тийм зүйл болсонгүй.

-Энэ 33 мянган ажлын байрны тоог H-2 визний зөвшөөрөлтэй улсууддаа хуваарилж өгдөг үү?

-Үгүй ээ. Дэлхий нийтдээ 33 мянга гэсэн тоо өгдөг. Тэрнээс аль нэг оронд тэдэн хүн гэсэн лимит байхгүй.

-Тэгвэл дугаарын хязгаарлалтгүй H-2A визний хувьд одооноос мэдүүлэх боломжтой гэсэн үг үү. ГХЯ-наас АНУ-ын ЭСЯ-тай хамтраад журам гаргана гэж байсан л даа. Тэрийг хүлээх шаардлагатай юм болов уу?

-Үүнийг хэзээ ч эхлүүлж болно. Манай ЭСЯ-ны хувьд H-2 визийг хэрхэн мэдүүлэх тухай журмыг ярилцлагынхаа эхэнд танилцуулсан. Бид ажилтан, ажил олгогч хоёрын процесст оролцох ёсгүй. Монгол Улс анх удаа H-2 хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа болохоор ГХЯ энэ тал дээр өөрсдийн зүгээс хийх ажлуудаа тодорхой болгохын тулд жаахан хугацаа орж магадгүй. Юутай ч ЭСЯ-ны зүгээс H-2 виз мэдүүлэх журмаа ГХЯ-нд өгсөн. Энэ дагуу ГХЯ өөрсдөө ямар журам боловсруулахыг хэлж мэдэхгүй байна.

-Хөдөлмөрийн хөлсний тухайд сонирхуулахгүй юу. Тухай ажил горилогчийн эрсдэлийг тооцож ЭСЯ-наас ямар нэг хяналт тавих уу?

-Ерөнхийдөө голдуу хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнээс эхэлдэг. Дээд хязгаар гэж байхгүй. Тэгэхээр цалингийн хэмжээ хөдөлмөрийн доод хөлснөөс бага байх ёсгүй. Энэ тал дээр Консулын хувьд нягталж, шалгах ёстой. Тэнд ажил хийхээр очиж байгаа хүмүүс Америк дахь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнээс бага цалин авахаар гэрээ хийж болохгүй. Жишээлбэл, Кентаки мужид “pony” машины жолоочийн жилийн цалин 50 мянган ам.доллар байлаа гэж бодъё. Харин виз мэдүүлэхээр орж ирж байгаа монгол хүн маань жилийн 15 мянган ам.долларын гэрээ байгуулсан байвал тэр асуудал үүснэ. Хэдийгээр хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээгээр жилийн гэрээ хийгээд ороод ирсэн байлаа ч гэсэн “pony” машины жолоочийн жилийн дундаж цалинг ийм биш гэдэг нь гүүглээс хайхад хялбархан гараад ирнэ. Хэдийгээр хуулиа мөрдөөд, цалингийн доод хэмжээгээр гэрээгээ хийчихсэн байгаа ч гэсэн “pony” машин жолоодогчийн цалингаас хамаагүй доогуур байх юм бол тэрийг нь асуудал болгоно. Ганцхан цалингийн доод хэмжээгээр биш зах зээлийн шударга зарчмаар цалинжих ёстой. Тэгэхгүй бол америк ажилчдадаа ч сөргөөр нөлөөлж, эндээс ажиллахаар очиж байгаа хүмүүстээ ч шударга бус юм.

-Цаад ажил олгогч тал эндээс очиж байгаа хүний замын зардал, байр, хоолыг нь даадаг уу?

-Үүнийгээ ажил олгогч тал гэрээндээ тусгасан байдаг. Виз олгохдоо үүнийг бид үндэслэж харна. Виз мэдүүлэгч маань “pony” машин жолоодох ажилд жилийн 40 мянган ам.долларын цалин авахаар гэрээ хийчихсэн байя гэж бодъё л доо. Энэ ажлын жилийн дундаж цалинг харахаар 50 мянган ам.доллар байгаад байдаг. Тэрийг нь энэ хүнд ямар ашигтай байгаа юм гэдгийг нь нягтлаад үзэхээр ажил олгогч тал онгоцны тасалбар, байрных нь төлбөрийг төлнө гэж гэрээндээ тусгасан байвал өөр хэрэг. Учир нь Америкт байгаа хүмүүс тэр ажлыг хийхэд замын зардал, байрны асуудал шаардлагагүй. Тэгэхээр эндээс очих зардал, очоод байрлах сууц зэргийн төлбөр нь бараг адилхан болчих учраас тэр тохиолдолд зөвшөөрнө.

-АНУ-д харласан хүмүүсээ татаж авахад Монголын тал сайн ажилласан учраас манай улсыг H-2 визний хөтөлбөртөө багтаасан гэж ойлгож байгаа. Тэгэхээр цаашид Америкт харласан хүмүүсээ буцааж авчирах, визний зөрчлийг арилгуулах тал дээр манай Засгийн газрын зүгээс ямар ажлуудыг хийгээсэй гэж зөвлөх вэ?

-Монголын Засгийн газрын хүсэлтийг манай ЭСЯ АНУ руу дэмжиж санал болгож явуулсан. Тиймээс H-2 визний зөвшөөрлийг олгохдоо Монголын Засгийн газрын манайхтай хамтарч байгаа үр дүнтэй хамтын ажиллагааг үндэслэж дэмжсэн. Тэдгээр ажлуудын нэг Америкт хараар үлдэж байгаа хүмүүсийн тоог багасгахад Монголын засгийн газар хамтарч ажиллаж байгаа. Миний хувьд дөрөв дэх орондоо Консулын алба хашиж байна. Монголын ГХЯ манай ЭСЯ-тай сайн хамтарч ажиллаж байгаа явдал бол надад тохиолдож байгаа анхны орон гэж хэлж болно. Иймд Монголын төр засгийн зүгээс одоогийнхоо хийж байгаа ажлыг үргэлжлүүлээд явах ёстой. Монголын Засгийн газар “Хариуцлагатай аялцгаая” аяны хүрээнд монголчуудын ухамсарт нөлөөлөхөд маш сайн хамтарч ажиллаж байгаа. Гэнэтхэн нэг өдөр визний зөрчилгүй иргэдийн тоо тэг болно гэж байхгүй. Энэ ажлыг тасралтгүй алхам алхмаар урагшлуулах хэрэгтэй.

-Америк руу нэвтрэх визний зөвшөөрөл нь хатуу байдгаас болж тэнд очсон иргэд дахиж визэнд орвол унана гэж эмээгээд харладаг тохиолдол их байдаг. Манай орны хувьд танай улсын ардчилсан үзэл санааг 1990 оноос хойш дэмжсээр ирсэн. Дээрээс нь шашны ямар нэг хэт үзэлгүй. Гуравхан сая хүн амтай. Ийм байхад манай иргэдийг Америк руу визгүй нэвтрүүлж болдоггүй юм уу?

-Монгол Улс Америк руу визгүй зорчих хөтөлбөр рүү чиглээд явж байгаа. Гэхдээ урт зам байгаа. Консул бол конгрессынхоо баталсан хуулиа дагадаг. Визгүй зорчих хөтөлбөрт орохын тулд аялагчид итгэл даах ёстой. Тэнд очсон хүмүүс “Би дахиад визэнд ороход гарахгүй байх магадлалтай” гэж амин хувиа хичээсэн бодол гаргаж байна. Тэр хүнээс болж дараагийн хүмүүсийнх нь зам хаагдана гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тэгэхээр хувиа хичээсэн бодол гаргахгүйгээр хариуцлагатай аялаад ирээд байх юм бол бидний итгэл найдварыг олно гэсэн үг. Америкт үлдэж байгаа хүмүүсээс болж дараагийн виз хүсэгчдэд итгэл төрөхгүй. “Хариуцлагатай аялцгаая” аян бол хувиа хичээгээд америкт үлдээд байгаа тэр аминчхан ухамсарыг өөрчлөх зорилготой байгаа.

-H-2 визний зөвшөөрөл олгох орнуудыг жагсаалтыг жил бүр шинэчилдэг гэсэн. Тэгвэл энэ ангиллын визний зөвшөөрлийг гурав хүртэлх жил сунгах боломжтой гэж байсан. Хэрэв тухайн улс дараа жил нь H-2 хөтөлбөрөөс хасагдчихвал тухайн ажилтны гурван жилийн эрх нь хамт цуцлагдах уу?

-Тухайн улс H-2 хөтөлбөрөөс хасагдсан ч гурван жилээр ажил хийхээр виз нь сунгагдсан хүнд хамааралгүй. Учир нь тэр хүн ажлаа үргэлжлүүлэх гэж байгаа юм. Монголыг энэ хөтөлбөрөөс буцааж гаргах нэг л шалтгаан бий. Тэнд очсон хүмүүс визний хугацаагаа хэтрүүлэхгүй байх ёстой. Тэгэхээр эндээс явж байгаа монголчууд Америкт визнийхээ хугацааг битгий хэтрүүлээрэй гэж хүсье.

Түрүүч нь №012(5855) дугаарт

Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбаттай эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч болсон уул уурхайн сэдвээр хуучилсныг өчигдрийн дугаартаа хүргэсэн билээ. Үргэлжлүүлээд манай улсын хөгжлийн бодлого, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт болоод эрх баригчдын алдаатай шийдвэрийн талаар хөөрөлдсөнөө толилуулж байна.

-Цалин, тэтгэврийг ахиулахгүй хэрнээ татвар нэмсэн шийдвэрт хүн бүхэн бухимдалтай байна. Харин эрх баригчид ОУВС-г халхавчаа болгож байгаа. 1990-ээд оны эхэн үед манайх эдний дэмжлэгийг авч байхад ард түмний амьдралд ингэж дараа болохуйц зөвлөмжийг өгч байсан юм уу?

-Татвар нэмсэн шийдвэр тун буруу. ОУВС бол татвар нэм гэсэн шаардлага тавиагүй. Харин зардлаа хэмнэ гэж зөвлөсөн юм шүү дээ. Энэ сан манай нийгмийн шилжилтийн эхэн үед үнэхээр хэрэгтэй байсан. Тиймээс бид шуурхай гишүүн нь болж байв. Үүний дараагаар ОУВС-гийн баталгаатайгаар гаднаас зээл авах эрх маань нээгдэж байлаа. Тухайн цаг үед манай улсын төлбөрийн чадварыг харах юм хэн ч итгэж зээл өгөхөөргүй тийм л хүнд цаг байсан. Эд нар хөгжлийн хөрөнгө оруулалтад их хатуу. Сангийн яамтай их төстэй л дээ. Бидэнд валютын сан яагаад хэрэгтэй болсон юм бэ энэ их замбараагүй үрэлгэн, зарлаган байдлыг хямгадах гэж хөтөлбөртөө оруулж байгаа юм. Манайхан чинь мөнгө ороод ирэхээр талаар нэг цацаад хаядаг. Ийм ч халамж, тийм ч тусламж гээд тараачихаар төлбөрийн чадвар нь муудаж, хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр нь байхгүй болдог. Баахан яриад л байдаг хэрнээ эдийн засгаа ч солонгоруулсан юм байхгүй. Хэдэн жилийн өмнө гэрлэсэн хосуудад 500 мянган төгрөг тарааж байлаа. Үр дүнг нь харахаар оюутан залуус тэр халамжийн мөнгийг авах гэж гэрлэлтээ батлуулж байсан шүү дээ. Үнэн хэрэгтээ 500 мянгын гэр бүлүүдийн ердөө 30 шахам хувь нь айл гэр болсон байдаг. Ингээд л бөөн мөнгийг дэмий цацаад дуусгачихсан. Харин энэ удаад манай улс яалт ч үгүй бондын төлбөрт шахагдаад валютын санд орохоос өөр арга байсангүй. Хөрөнгөө үр ашиггүй цацсан учраас ОУВС манайхыг энэ асуудлаа олигтойхон шиг удирдаад аваад явчихдаг болоход сургах гээд байгаа юм. Одоо тэд биднийг 1990-ээд оны эхээр эдэнд мөн ч их юм зааж сургасан даа. Яасан ч сурдаггүй юм бэ” гэж байна шүү дээ.

-Эрх баригчдын өөрсдийнх нь хэрэглээний зардал асар их байхад тэрийгээ хасдаггүй хэрнээ татвар нэмдэг явдлыг юу гэж ойлгох вэ?

– Одоо энэ захиргааны, удирдлагын зардал замаа алдсан байгаа шүү дээ. Үүнийгээ л болих хэрэгтэй. Төрийн бүтэц зохион байгуулалтаа цэгцэлж, чамбайруулах ёстой. Гэтэл зарим сонгуулийн дараа УИХ арав гаруй байнгын хороотой болчихдог. Дороо тав, зургаан дэд хороо байгуулж, алд дэлэм бүтэц хийх юм. Нэг парламентын үед нь долоо, найман яамтай байхад дараагийн Их хурал нь 16 болгоод тэлчихдэг. Ингэж яамдын тоог нэмснээр юугаар гийгүүлэв. Эдийн засаг гурав дахин өсөөд, ядуучуудын тоо нь буурсан уу. Үр дүн юу байгаа юм бэ. Зохион байгуулалтын данхар бүтэц нэмсний үр өгөөж алга. Нөгөө л бахь байдгаараа дутсан, хүрэлцэхгүй болсон, өрөнд орсон асуудал ихсээд байгаа. Ард түмний бухимдал улам нэмэгдээд байна. Энэ мэтчилэн замбараагүй зардлаа хэмнэ гэхээр хамгийн амархнаар нь татвараа нэмчихдэг. Нэг ёсондоо ард түмнээрээ тэр зардлаа нөхүүлж байна гэсэн үг. Ингэж ард түмэндээ хатуу цэвдэг хандаж болохгүй. Татвар нэмсэн шийдвэрээ болих хэрэгтэй.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдсанаар аминд тулаад ирсэн бондын өрийг давлаа. Гэхдээ л өрийг өрөөр дарлаа шүү дээ. Үүнийг та юу гэж бодож байна?

-Тэр өөдтэй юм биш. Өрийг бол өөрсдөө бүтээж, хуримталж байж дардаг. Харин нэгнээс мөнгө зээлж, нөгөөд өгөх нь өр дарахын нэр биш.

-Ярилцлагынхаа сэдвийг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн сэдэв рүү хандуулъя. Бүх ард түмнээр хэлэлцүүлээд л, орон даяар явж танилцуулаад байгаа Үндсэн хуулийн зургаан өөрчлөлтийг эрдэмтэн судлаачид жүжиг гэж хардаг юм билээ. Парламентад нэг нам олонх суудлыг эзэлсэн 65-ын бүлэг өөрсдийнхөө эрх мэдлийг хамгаалсан өөрчлөлт оруулах нь ээ ч гэдэг. Энэ яригдаад байгаа зургаан асуудал нь зайлшгүй Үндсэн хуульд оруулах ёстой заалт мөн үү?

-Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулах гэж байгаа юм бол хамгийн түрүүнд “Дордохын долоо”-гоо эхлээд хүчингүй болгох хэрэгтэй. Одоогийн яригдаад байгаа зургаан сэдэв огтоос хэрэггүй. Дээрээс нь сонгуулийн тухай нэлээд тодорхой болгоод өгчихмөөр байгаа юм. Үндсэн хуулинд байгаа сонгуулийн зарчим бол нийтээрээ шударга, нууц санал хураалт буюу можаритор системийн гол зарчим. Үүний гол агуулга нь улс төрийн намуудын төлөвшлийг нэлээд зохицуулж өгсөн юм шүү дээ. Тэгэхгүй бол арван хэдэн намаас арван хэдэн хүн сонгогдчихоод тус бүртээ өөр өөр санал хэлээд суувал энэ Их хурал юу гээч болох уу. Ер нь шийдвэр гаргаж чадах уу. Одоо байгаа хоёр нам бөөн хэрүүлтэй, хагаралтай байна. Телевизээр хамаа намаагүй хэрэлдэж, бүдүүлэг үг хэллэгээр нэгнийгээ хэлэхийг нь яана. Телевизийн дэлгэцийн өмнө бүх насныхан суугаа гэдгийг санах ёстой. За “хуц” гэж хэлж байвал дүүрчээ. Гэтэл “ална”, “хядна”, “луйварчин”, “хулгайч”, “казиночин”, “бандаашчин” гээд л муу муухайгаараа дуудалцах юм байна шүү дээ. Ийм муухай байж болохгүй. Ерөөсөө Үндсэн хуулинд ганц нэг оновчтой өөрчлөлтийг хийхээс биш өөрчлөх гээд байх хэрэггүй.

-Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг хумьж, Засгийн газар улсаа удирдах хэмжээний дархтай байхаар Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж байгаа юм билээ. Монгол Улсын Төрийн тэргүүн байсан хүний хувьд та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа бол?

-Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг нь хасна л гэх юм. “Хууль тогтоох эрх гагцхүү УИХ-д хадгалагдана” гэсэн үг хуулинд байдаг. Тэгэхээр хууль тогтоох ажиллагааг гагцхүү УИХ хийж байгаа юм биш. Хууль тогтоох үйл ажиллагаанд УИХ голлож ороод, хууль санаачлагчид буюу Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Их хурлын гишүүн байна. Их хурал Үндсэн хууль зөрчсөн хууль батлаад гаргачихвал Цэц тэр заалтыг хүчингүй болгодог. Ерөнхийлөгч тухайн хуулийг зөрчилтэй болсон гэж үзвэл хориг тавина. Мөн иргэд Их хурлын батлан гаргасан хуулинд Үндсэн хууль зөрчсөн заалт байна гэж Цэцэд ханддаг. Ингэж сайн хууль болгох гэж л тал талаас нь хууль тогтоох үйл ажиллагаанд ордог юм. Монгол Улсын хууль ийм өргөн хүрээний дундаас бүтдэг байхад тэрийг нь үгүйсгэнэ гээд Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг нь хасах гэдэг нь яаж байгаа юм бэ. Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах бүрэн эрхийг нь ерөөсөө хасч болохгүй. Үндсэн хуульд оруулж байгаа өөрчлөлтүүд бол өмнөх долоон тэнэг заалт дээр нэмэх нь зургаан тэнэг заалт тэнцүү 13 дордуулсан тэнэг заалт болчихож магадгүй.

– УИХ-ын гишүүн хүн гэмт хэрэг үйлдчихээд халдашгүй бүрэн эрх хэмээх бамбайны ард эрх чөлөө эдэлдэг. Тэгвэл энэ ханыг Цэцийн шийдвэр нурааж чадсан. Аль эртний ингээд шийдэж болдоггүй байсан юм уу гэх бодолтой хүмүүс байгаа байх…

-Цэц өөрөө хэрэг санаачилдаггүй юм. Их хурлын энэ гишүүн надад таалагдахгүй байна, татан буулгана гэж болохгүй. “Ер нь энэ УИХ чинь хууль зөрчигчдийн орогнодог газар болох нь уу дээ.Халдашгүй гэдэг үгний цаана олон хэргийг халхалсан даа аягүй бол” гэж үзсэний үндсэн дээр Цэцийн гаргасан шийдвэр зөв. Прокурор “Энэ гишүүнийг байцаамаар байна” гээд зөвшөөрөл хүсэхээр УИХ өгдөггүй. Ер нь бол заавал тэр хүнийг Их хурлын гишүүнээс огцруулж байж зөвшөөрнө гэсэн ойлголт биш шүү дээ. Үнэхээр хэрэг хийсэн нь нотлогдвол Их хурал тэртээ тэргүй чөлөөлчихнө. Харин шалгагдаад нотлогдохгүй бол Их хурлын гишүүнээрээ хэвээрээ л үлдэнэ.

-Ард түмний амьдрал ядуу байна. Яагаад жилээс жилд ядуурлын түвшин нэмэгдээд байна вэ. Ингэхэд Монгол Улс хөгжлийнхөө бодлогыг оновчтой тодорхойлж чадахгүй байна уу?

-Хөгжлийн бодлого гэж төрийн бодлого байгаа. Дөрөв, таван удаа төрийн бодлого тодорхойлсон. Ерөөсөө биелүүлдэггүй юм.

Одоо юу дутаад байна вэ гэхээр төрийнхөө бодлогыг оновчтой томьёолж чадахгүйдээ биш, хөгжлийнхөө бодлогыг тодорхойлсон баримт бичиг байхгүйдээ ч биш юм. Харин байгаагаа хэрэгжүүлдэггүй.

-Тэгэхээр одоо яах ёстой юм бэ?

-Өмнө томьёолоод батлаад яваад байсан хөгжлийнхөө бодлогуудыг бөөгнүүлээд тэр дотроосоо оновчтой биш цаг хугацааг нь олоогүй байдаг ч юм уу тэрийг нь орхиод зоох ёстой. Үндсэн хууль өөрчилнө гэж солиорч байхын оронд энэ хөгжлийн бодлогуудаа эргэж хараад хэрэгтэйг нь үлдээгээд, шинээр бий болсон нөхцөл байдлаа тусгах ёстой. Ингэж шигшиж, шүүрдэж авсан хөгжлийнхөө бодлогыг бүх ард түмнээрээ хэлэлцээд Их хурлаараа батлаад тэрийгээ хатуу мөрдөх хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг бүх ард түмнээр хэлэлцүүлэхийн оронд хөгжлийн бодлогоо цэгцэлж явуулах ёстой.

Хөгжлийн бодлого гэдэг бол нэг бүрэн эрхийн хугацааны хөтөлбөр биш. Монгол Улсын 2035 он хүртэлх хөгжлийн бодлого байж болно. Хугацааг нь уужуу тавьж өгөөд, ямар ч нам, засаг, улс төрийн хүч сонгуульд ялснаас хамаарахгүйгээр зөвхөн энэ хөгжлийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, УИХ, төр, хувийн хэвшил, иргэд гээд бүгд ажилладаг байх учиртай.

-Тогтвортой хөгжил гээд л бас яриад байх юм?

-Тэр тогтвортой хөгжлийн бодлого гэж бас оновчтой биш. Гоё хавтсанд хийсэн боть байгаа биз дээ. Тэндээс авах юм бий. Гэхдээ голдуу мөрөөдөл дөө.

Хөгжлийнхөө бодлогыг 2035 он хүртэл тодорхойлсон улс орнууд эргэж харах гэж байна. Жишээлбэл, ОХУ байна. Яагаад гэвэл дэлхий нийтэд аж үйлдвэрийн дөрөв дэх хувьсгал эхэлж байна. Дэлхийн улсууд 2035 он хүртэлх хийсэн төрийнхөө хөгжлийн бодлогыг одоо аж үйлдвэрийн дөрөв дэх хувьсгалын нөлөө шаардлагатай уялдуулж шинэчилнэ гэсэн үг. Тиймээс манайх хөгжлийн бодлогоо шинэчилж, тодорхойлохдоо аж үйлдвэрийн дөрөв дэх хувьсгалаар тавигдах шаардлагатай угтаж, уялдуулж хийх нь зүйтэй.

Мэдээж эдийн засгийг солонгоруулахад уул уурхайгаас гадна мал аж ахуй, аялал жуулчлал бол манай хөгжлийн орлогын чухал эх үүсвэр мөн. Аялал жуулчлал мэт үйлчилгээний эдийн засгийн орлогоороо амьдарч байгаа орнууд ч байна. Япон гэхэд орлогынх нь 60 гаруй хувь үйлчилгээнээс оруулж ирдэг эдийн засаг байдаг л даа.

Дэлхийн аж үйлдвэрийн дөрөв дэх хувьсгал гэхээр дижитал, электроник, инноваци, роботизаци, биотехнологи гээд яриад байна. Энэ болгоны нийлбэрээр улс орныхоо хөгжлийг түргэтгэе. Бага юм зарж байж, том асуудлыг шийдэж, тогтвортой хөгжлийг бий болгомоор байгаа юм.

-Хөгжлийг хүн л бий болгоно. Эхлээд хүнээ яаж хөгжүүлэх вэ?

– Аж үйлдвэрийн дөрөв дэх хувьсгалыг гардаж хийх хүн, боловсон хүчин өнөөдөр алга. Одооноос аж үйлдвэрийн дөрөв дэх хувьсгалын энэ орон зай, орчинд ажиллах мэргэжилтнээ бэлтгэх, их, дээд сургуулиудын программыг шинээр боловсруулах хэрэгтэй.

– АНУ-Д АЖИЛЛАХ ИРГЭДИЙГ ХЭРХЭН БҮРТГЭХ, АЖИЛ ОЛГОГЧТОЙ ХОЛБОХ ЖУРАМ ГАРНА-

Манай улс АНУ-д ажиллах хүч илгээх боломжтой орны жагсаалтад багтсан билээ. Энэ талаар Гадаад харилцааны яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

-АНУ-ын “Н2” визний талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юу. Зарим зуучлалын компани энэ ангиллын визийг мэдүүлэхийг урьсан тухай сошиалаар олон нийтэд цацаад байх юм. Виз мэдүүлэх журам нь бэлэн болчихсон хэрэг үү?

-Энэ талаарх тодорхой мэдээллийг өгье. Сошиалаар гараад байгаа элдэв ташаа мэдээлэл, зарлалд иргэд маань төөрөлдчих вий, залилуулчих вий гэж бид их санаа зовж байгаа. Тиймээс ГХЯ, АНУ-ын ЭСЯ-тай хамтран үнэн зөв, албан ёсны мэдээллийг дэс дараатай хүргэхээр ажиллаж байна. Улаанбаатар дахь АНУ-ын ЭСЯ 2018 оны гуравдугаар сарын 1-ний өдрөөс эхлэн монгол иргэдэд Н2 ангиллын виз олгож эхэлнэ. Одоогоор уг ангиллын визээр АНУ-д ажиллах иргэдийг хэрхэн бүртгэх, ажил олгогчтой холбох нарийвчилсан журмыг АНУ-ын ЭСЯ-тай тохиролцохоор ажиллаж байна. Тиймээс энэ журам тодорхой болмогц олон нийтэд бид албан ёсоор нээлттэйгээр мэдээлэх болно. Тэр болтол иргэд маань эрсдэлтэй алхам битгий хийгээсэй.

-АНУ-д улирлын чанартай, богино хугацаанд ажиллах боломж олгодог энэхүү визийг авах эрхтэй орнуудын жагсаалт жил бүр шинэчлэгддэг гэл үү. Манай төр засаг Америкт харласан улсуудаа татаж авах тал дээр сайн ажилласан учраас энэ удаад бидэнд H-2 ангиллын визний зөвшөөрлийг олгосон гэж ойлгож байгаа. Тэгэхээр Монгол Улс цаашид хасагдахгүйн тулд юун дээрээ анхаарах ёстой вэ?

-АНУ-ын Дотоодын аюулгүй байдлын яам 2018 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр тус улсад H-2 ангиллын визээр иргэд нь нэвтрэх эрхтэй орнуудын жагсаалтад Монгол Улсыг оруулснаа албан ёсоор зарласан. Монгол Улс ийнхүү H-2A болон H-2B ангиллын виз мэдүүлэх эрх бүхий орнуудын жагсаалтад анх удаагаа багтлаа. Энэхүү жагсаалтанд орох хүсэлтийг 2016 онд Вашингтонд болсон зөвлөлдөх уулзалтын үеэр Америкийн талд тавьж, хамтран ажилласнаар энэ үр дүн гарсан юм. Эдгээр ангиллын виз нь Америкийн компаниудад түр хугацаагаар гаднаас ажилчин авах боломж олгодог. H-2A виз нь улирлын чанартай хөдөө аж ахуйн салбарын ажлын байранд, H-2B виз нь хөдөө аж ахуйн бус улирлын чанартай ажлын байранд тус тус ажилчин авдаг.

АНУ-ын Дотоодын аюулгүй байдлын яам дээрх жагсаалтыг жил бүр шинэчилдэг бөгөөд Монгол Улсын хувьд 2019 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр хүртэл хүчин төгөлдөр үйлчилнэ. Хэрэв түр хугацаагаар ажиллахаар ирсэн иргэд нь визийн хугацаагаа хэтрүүлэх, АНУ-д байх хугацаандаа гэмт хэрэг, зөрчил гаргах тохиолдолд жагсаалтаас хасагддаг. 2018 оны жагсаалтаас Хайти, Белиз, Самоа зэрэг улс хасагдсан байна. Тиймээс манай иргэд энэ боломжийг зөв ашиглахын тулд хариуцлагатай байх ёстой. Олон нийтэд анхааруулахад Н2 ангиллын виз олгож эхэлнэ гэж зарласны дараагаар АНУ-д ажиллах иргэдийг бүртгэж байна, визэнд зуучилна гэх зэргээр залилангийн гэмт хэргийн шинжтэй зарлал, мэдээлэл олноор гарч байгаа тул иргэдийг зөвхөн албан ёсны эх сурвалжаас мэдээлэл авахыг хүсье.

-Европын холбоо өчигдөр манай улсыг “хар жагсаалт”-аас гаргалаа. Цаашид Европын холбооны гишүүн орнуудтай хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд саадгүй болсон гэж ойлгож болох уу?

-Тэгэлгүй яахав. Европын Холбооны гишүүн орнуудын Сангийн сайд нарын Зөвлөл Брюссель хотноо өчигдөр хуралдаж, “татварын асуудлаар хамтран ажилладаггүй орнуудын жагсаалтаас” Монгол Улсыг гаргахаар шийдвэрлэсэн байна. Тус Зөвлөл өмнө нь 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 5-ны өдөр хуралдаж уг жагсаалтаад бусад 16 орны хамт Монгол Улсыг оруулсан байсан шүү дээ. Харин Засгийн газар 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 20-ний өдрийн 350 дугаар тогтоолыг баталж, татварын асуудлаарх сайн засаглалын зарчмуудыг хоёр жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэх үүргийг хүлээсний үндсэн дээр тус жагсаалтаас гарлаа. Мөн Гадаад харилцааны сайд Д.Цогтбаатар энэхүү жагсаалтаас гарах асуудлыг нэн даруй шийдвэрлэхийн тулд тушаал гарган Тусгай үүрэг гүйцэтгэгч Элчин сайд томилох, Сангийн яам болон Хууль зүйн яамны төлөөллийг багтаасан ажлын хэсэг байгуулан ажиллуулсан. Мөн Европын Холбооны Дээд төлөөлөгч бөгөөд Европын комиссын Дэд ерөнхийлөгч Ф.Могерини болон Европын Холбооны гишүүн 28 улсын Гадаад хэргийн сайд нарт албан захидал илгээсэн байгаа. Түүгээр зогсохгүй Европын Холбооны гишүүн улсын Элчин сайд нартай уулзаж манай улсын байр суурийг тайлбарлах зэрэг дэс дараатай арга хэмжээ авсан нь ийнхүү нааштай үр дүн авчирлаа. Монгол Улсын чухал “Гуравдагч хөрш” Европын Холбоотой болон түүний гишүүн 28 оронтой манай улс түншлэл, хамтын ажиллагаагаа цаашид өргөжүүлэн хөгжүүлэхэд ямар нэгэн саад бэрхшээлгүй боллоо.

-Монгол, Америкийн улс төрийн Зөвлөлдөх уулзалт саяхан болсон. АНУ-ын талтай H-2 визнийхээ журмын асуудалд тохиролцож чадсан уу. Ер нь энэ уулзалтын үр дүн ямар болов?

-Манай хоёр улс дипломат харилцаа тогтоогоод удаагүй байхдаа хоёр талын харилцааны асуудлаар тогтмол ярилцаж, санал солилцдог яриа хэлцээний механизмтай болох нь зүйтэй гэж үзэж, анхны зөвлөлдөх уулзалтыг 1999 онд Бангкок хотноо олон улсын арга хэмжээний үеэр эхлүүлж байсан. Түүнээс хойш уг уулзалтыг Улаанбаатар, Вашингтон хотод жил бүр ээлжлэн зохион байгуулж ирсэн. Арванхоёр дахь удаагийн зөвлөлдөх уулзалт энэ сарын 20-нд Улаанбаатар хотноо боллоо.Уулзалтаар хоёр талын харилцаа, хамтын ажиллагааны бүхий л салбарыг хамарсан яриа хэлэлцээ явуулж ирсэн. Талууд өмнөх жилийн ажлаа дүгнэж, дараа жилийн ажлаа тодорхойлдог уламжлалтай. Асуудлын хүрээ жилээс жилд л өргөжиж байна. Энэ удаад Монголын талаас БОАЖЯ, СЯ, ХЗДХЯ, БХЯ, БСШУСЯ, ХХААХҮЯ, ХНХЯ, ЭХЯ, ЭМЯ, ОБЕГ, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн Стратеги судалгааны хүрээлэн, Америкийн талаас АНУ-ын Хөдөө аж ахуйн яам, Эрүүл мэнд, нийгмийн хамгааллын яам, Дотоодын аюулгүй байдлын яам, Олон улсын хөгжлийн агентлаг зэрэг байгууллагын хоёр талын нийт 60 орчим төлөөлөгч оролцсон.

Өмнө жилийн XI уулзалтын дүнг харахад тохирсон, төлөвлөсөн олон чухал арга хэмжээ хэрэгжсэн байна. Тухайлбал, 2016 оны Вашингтоны уулзалтаар манай тал эдийн засгийн нөхцөл байдлаа танилцуулж, АНУ-ын талаас Олон улсын валютын сантай хэлэлцээ хийхэд дэмжлэг үзүүлэхийг хүссэн. Америкийн тал манай нөхцөл байдлыг сайтар ойлгож, дэмжлэг үзүүлснээр Монгол Улс ОУВС-ийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-т хамрагдан ажиллаж байна. Цаашилбал, АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацийн Удирдах зөвлөл Монгол Улсыг Хоёр дахь компакт гэрээ байгуулах боломжтой орноор дахин шалгаруулсан, манай улсын махны экспортыг дэмжих 10 орчим сая ам.долларын өртөг бүхий төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн, хоёр улсын Эрчим хүчний бодлогын анхдугаар зөвлөлдөх уулзалт болсон. Мөн АНУ-ын Конгресст Монголын бүлэг дахин байгуулагдсан, манай улсыг “Н2” ангиллын визийн хөтөлбөрт хамруулах шийдвэр гарсан, “LEAD Mongolia”, “FLEX” зэрэг залуучуудын солилцооны хөтөлбөр амжилттай хэрэгжиж ирсэн зэрэг олон ажлыг талууд харилцан онцолсон. Мөн хоёр тал худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагаа нэмэгдүүлэх, ялангуяа Америкийн хөрөнгө оруулалтыг Монголд татах, хөдөө аж ахуй, эрчим хүчний салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхийн чухлыг тэмдэглэж, Эдийн засгийн бодлогын зөвлөлдөх уулзалт, Худалдаа, Хөрөнгө оруулалтын ерөнхий хэлэлцээрийн уулзалтыг энэ оны эхний хагаст зохион байгуулахаар ярилцаад байна. Түүнчлэн АНУ-ын Мянганы сорилтын корпорацитай Хоёр дахь компакт гэрээ байгуулах бэлтгэлийг хангах, “Н2” визийн хөтөлбөрт хамрагдах ажлыг хамтран хэрэгжүүлэхээр боллоо.

-Одоо хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа ямар түвшинд байна вэ?

-АНУ нь манай улсын гуравдагч хөршийн бодлогод чухал байр суурь эзэлж ирсэн. Өнөөдөр хоёр талын харилцаа олон салбарт өргөжин хөгжиж байна. Бидний хооронд улс төрийн өндөр түвшний итгэлцэл тогтсон. Хоёр улсын иргэд хоорондын харилцаа жилээс жилд өргөжиж байна. Харилцааны түвшний хувьд бид АНУ-тай “Иж бүрэн түншлэл”-ийн харилцаатай. Алсдаа манай улсын хувьд АНУ-тай явуулж буй харилцаагаа стратегийн түвшинд хүргэх зорилт тавин ажиллаж байна. Юуны өмнө бид эдийн засгийн харилцааг идэвхжүүлэх, тэлэх шаардлагатай байгаа. Америкийн тал манай улсын эдийн засгийг төрөлжүүлэхэд дэмжлэг үзүүлж ажиллаж байгаа. Энэ хүрээнд хөдөө аж ахуй, эрчим хүчний салбарын хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд тодорхой ажлуудыг хэрэгжүүлж байна. Мөн хоёр тал хүмүүнлэгийн харилцаагаа бэхжүүлэх зорилттой. 2019 оныг “Монгол-Америкийн залуучуудын жил” болгон зарлах тухай сая ярилцаж, бэлтгэлийг хангахаар болсон. Ойрын үед гэвэл АНУ-ын Мянган сорилтын корпорацитай Хоёр дахь компакт гэрээ байгуулах бэлтгэлийг хангаж байна. Монгол, Америкийн хувьд бүс нутаг болон улсын тавцанд мөн ойр дотно түншилж ажилладаг. Манай хоёр орон НҮБ, тус байгууллагын Хүний эрхийн зөвлөл, Европын аюулгүй байдал, хамтын ажиллагааны байгууллага, Онлайн эрх чөлөө зэрэг байгууллагын гишүүний хувиар идэвхтэй, харилцан биенээ дэмжин ажиллаж ирсэн. Америкийн талаас манай эдийн засаг, банк, санхүүгийн дэд бүтэц, чадавхийг бэхжүүлэх хүрээнд мөнгө угаах, терроризмыг санхүүжүүлэхтэй тэмцэх, хил, гаалийн хяналтын дэд бүтцийг бэхжүүлэх зэрэгт онцгой анхаарч хамтран ажиллаж байна.

-Монгол Улс, АНУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой өнгөрсөн жил тохиосон. Хоёр орны иргэд хоорондын харилцаанд чиглэсэн ямар арга хэмжээг болсон бэ?

-Хоёр талын харилцаанд соёлын хамтын ажиллагаа чухал хувь нэмэр оруулдаг. Хоёр орны иргэдийг ойртуулахад тодорхой арга хэмжээ хэрэгжүүлсэн. Тухайлбал, Монголын язгуур урлагийг Америкийн ард иргэдэд сурталчлан таниулах зорилгоор “Хөсөгтөн” хамтлагийн аялан тоглолтыг АНУ-д зохион байгуулсан. Нью Йорк дахь НҮБ-ын төв байр, Чикаго хотын “Чикаго” театр, Сиэттл хотын “Блэкбокс” театр, Сан Франциско хотын “Трокмортон” театр зэрэг нэр хүндтэй томоохон газруудад тоглолт зохион байгуулсан нь манай орны түүх, соёлыг америкийн жирийн иргэдэд хүргэсэн сайхан арга хэмжээ болсон. Мөн АНУ-ын “Их таван” симфонийн нэгд зүй ёсоор тооцогддог Филадельфийн Симфони найрал хөгжмийн чуулга Монгол Улсад айлчилан тоглосон. Тэд Монголд сонгодог урлаг өндөр түвшинд хүрсэн юм байна гэж хэлж байсан шүү. Хоёр орны хүүхэд, залуучуудын дунд найрсаг, нөхөрсөг уур амьсгалыг бүрдүүлэх, тэдэнд байгаль орчин, эх дэлхийгээ хайрлан хамгаалах төлөвшил бий болгох зорилгоор “Хүрээлэн буй орчин” сэдэвт хүүхдийн гар зургийн уралдааныг хоёр талдаа зохион байгуулж, уралдаанд шалгарсан Монголын 30, Америкийн 30 хүүхдийн нийт 60 бүтээлээр Улаанбаатар хотноо үзэсгэлэн гаргасан.

-Монголчуудын хувьд АНУ-д сурах боломж, боловсролын солилцооны хөтөлбөрийг их сонирхдог. Та энэ тал дээр ямар боломжууд байдаг вэ?

-АНУ-ын Засгийн газраас хэрэгжүүлж байгаа “Ful­bright”, “FLEX”, “LEAD” зэрэг олон хөтөлбөр, төслүүдэд манай орны иргэд, залуучууд хамрагддаг. Ер нь 1990-ээд оноос хойш манай 10 мянга гаруй иргэн АНУ-д суралцсан байна. Бид оюутнуудынхаа тоог нэмэгдүүлэх чиглэлээр анхаарч ажилласнаар манай улсад олгож байгаа квотын тоо жилээс жилд нэмэгдэж байна. Цаашид бид хэвлэл мэдээллийн чиглэлээр хамтран ажиллана. Товчоор дүгнэн хэлэхэд 2017 онд талууд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ойг өнгөрсөн хугацаанд хоёр талын харилцаанд хүрсэн амжилт, ололт зэргээ хамтран тодорхойлж, тэмдэглэсэн бөгөөд талууд уг уулзалтаар ирэх олон арван жилийн хамтын ажиллагааны зорилго, зорилтоо хамтран тодорхойлох алхмуудыг эхлүүлсэн гэж хэлж болно.

Улаанбаатарын утааны асуудлыг сүүлийн арваад жил идэвхтэй ярьж байна. Бид агаарын бохирдлоосоо бүрмөсөн салъя гэвэл 9.8 их наяд төгрөг хэрэгтэй юм гэнэ. Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын үед эрдэмтэн судлаачид ийм тооцоо судалгааг хийж байв. Энэ бол тэнгэрийн тоо. Манай улсын жилийн төсвийн нийт орлогоос давсан хөрөнгө. Тэгээд ч өнгөрсөн жилүүдэд утаатай тэмцэхэд улсын төсвөөс хангалттай их мөнгө гаргасан ч үр дүн нь хүн бүрийн нүдэнд бэлхнээ ил байна. Гэрийн дулаалга, сайжруулсан түлш, хямд нүүрс, зуух гээд бүгдийг тараалаа. Сүүлдээ цахилгааны шөнийн тарифыг тэглэж, хөдөөнөөс нийслэлд шилжин ирэгсдийг хүртэл хориглож үзлээ. Энэ мэтчилэн утаатай тэмцэх зөндөө оролдлогыг хийсэн. 2008 оноос хойш улс нийтдээ 170 орчим тэрбум төгрөгийг агаарын бохирдолд зориулжээ. Олон ч хүн улаанбаатарчуудын зовлонгоос ашиг олсоор ирсэн дээ. Одоо тэдэнд уурлах гээд яах ч юм билээ. Бүгд л утаатай тэмцэх гэж хичээсэн шүү дээ. Энэ янзаараа явбал бид 100 жилийн дараа ч бахь байдгаараа байх биз. Өнгөрсөн жилүүдэд манай төрийн түшээд Улаанбаатарыг хэрхэн утаагүй болгох тухай үлгэр ярьж суух зуур жинхэнэ гамшгийн дүр зурагтай байсан Бээжин хот хичнээн сайхан цэлмээд ирэв. Тавхан жилийн дотор дэлхийд бохирдлоороо тэргүүлдэг байсан урд хөршийн маань агаар тунгалаг болж байна. Ерөөсөө зөв, шударга бодлого явуулбал ямар үр дүнд хүрдгийн тод жишээ энэ юм.

УИХ-ын чуулганы өчигдрийн нэгдсэн хуралдаанаар агаарын бохирдлын асуудлыг хэлэлцэв. Гишүүд өөр өөрсдийнхөө саналыг хэлж байгаа харагдсан. Зарим нь утаа гаргадаг гэр хорооллынхонд татвар ногдуулах нь зүйтэй ч гэх шиг. Үнэндээ татвар нэмж, иргэдийгээ дарамталж байж дээрээс нь гал түлж болохгүй гэж хориглох болж байна уу. Ямартай ч агаарын бохирдлыг бууруулахад авах арга хэмжээний тухай УИХ-ын тогтоолыг өнөөдрийн чуулганаар батлах бололтой. Утаанаас болж Улаанбаатар гамшгийн хэмжээнд хүрсэн учраас юун түрүүнд онц байдал зарлуулчих сонирхолтой бүлэг бий. Гэвч энэ нь ашиг муутай арга хэмжээ. Онц байдал зарлалаа гээд ямар гэртээ даараад суугаад байлтай биш. Иргэд галаа түлж л таарна. Харин сүүлийн үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын яриад байгаа дагуул хот байгуулах санаа үнэхээр зөв шийдэл юм.

Дагуул хотыг байгуулах гурван чиглэл байна. Нэг нь хотоос зүүн тийш Налайхын урд талын тэр уудам хөндий. Нөгөөх нь Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутаг буюу нийслэлээс 50 км зайд орших Майдар цогцолборын өмнөх нүд алдам газар. Богд уулын өвөр хэсэгт Төв аймгийн Зуунмод чиглэлийг багтаагаад дагуул хотоо байгуулах бүрэн боломжтой. Гурав дахь хувилбар нь хотоос хойш чиглэсэн “61-ийн гарам-аас Батсүмбэр хүртэлх газарт байж болно. Одоо энэ чиглэл рүү автозам болон төмөр зам нь бэлэн байна. Бас Гүнтээр даваад хүрчихэж болдог. Дахиад Толгойтоор товчлоод очдог зам гаргачих хэрэгтэй. Тэнд нүсэр үйлдвэр, барилга байгууламж, бүтээн байгуулалт өрнүүлж асар их хөрөнгө хүч зараад байх ч шаардлагагүй. Дээрх чиглэлүүдэд бага мөнгөөр нийслэлээ тэлье гэвэл эхний ээлжинд хурдны зам тавьж болно. Хоёр талдаа тус бүр гурван эгнээтэй хурдны замтай болбол дагуул хот амархан хөгжөөд ирнэ. Дараа нь дэд бүтцээ шийдэх ёстой. Цахилгаан, дулаанаас гадна цэвэрлэх байгууламжийн асуудлыг хүртэл шийдээд өгчих юм бол иргэд очихоос огтхон ч цааргалахгүй. Дагуул хотынхоо зураг төслийг анхнаасаа чамбай төлөвлөж чадвал ирээдүйд цэгцтэй байна. Барууны орнуудын жишгээр цомхон, цомхон хотхон байгуулж гааз, цахилгаанаар халаадаг байвал Улаанбаатарын алдааг давтахгүй. Хотхон болгон нь дундаа нэг цэвэрлэх байгууламжтай байх юм бол хөрсний бохирдлын асуудалд санаа амар байж болно. “Эрэл” компанийн байшин үйлдвэрлэх комбинат бэлээхэн байж байна. Улс тус компанийг дэмжих замаар утаанаасаа салах бүрэн боломжтой. Дагуул хотдоо иргэдийн амьдрах орон зайг нь хангасан хангалттай сайхан талбайг төлөвлөж, тэнд нь дэд бүтцэд холбосон 8х8 харьцаатай хаусуудыг босгох юм бол хотын хойд талын уулан дээрх айлууд дуртайяа нүүж очно. Яг л АНУ-ын хотууд шиг анхнаас нь гудамж талбай нь шоо дөрвөлжилж эмх замбараатай зохион байгуулах хэрэгтэй. Хамгийн гол нь дагуул хотууддаа нэг ширхэг ч яндан гаргахгүй байх бодлогыг хатуу баримтлаад явбал нийслэлчүүдийн өнөөдрийн зовлонг амсахгүй.

Тусгаар тогтносон улсын нийт хүн амын талаас илүү нь амьдардаг нийслэл хот дөрвөн уулын хонхорт төвлөрсөн байгааг аюулгүй байдал талаасаа бодох л асуудал. Нөхцөл байдал бишидлээ гэхэд манай хотод ганц бөмбөг хаяхад гүйцээ. Зарим төрийн түшээд сэтгэлийн хөөрлөөр Улаанбаатарыг нүүлгэн шилжүүлэх тухай асуудлыг тавьдаг. Хэрэв тэгэх юм бол Улаанбаатар ч үгүй, шинэ хот нь ч балгас болно. Хотоо нүүлгэе гэсэн бодолтой хүмүүсийг тооцоо судалгаагүй ярьжээ гэж эерэгээр харъя л даа. Гэхдээ л тэднээс Монгол Улсын нийслэл хотыг үгүй хийх гэсэн харийн бодлого үнэртдэг. Иймд хотоо задалж, тэлэх зайлшгүй шаардлагатай байна.

Дагуул хот байгуулах дээрх гурван чиглэлээс гадна нисэх буудал баригдсан Хөшигийн хөндийг дагаж бас томрох боломж бий. Тийшээ зам хүрчихсэн байгаа. Одоо цахилгаан, дулаан гээд дэд бүтцийн асуудлыг нь давхар шийдээд ялгаагүй “Эрэл”-ийн байшингаар хангаад өгөх юм бол тэр чиглэлд хот түвэггүй тэлнэ. Гэхдээ Өлзийт, Хөшигийн хөндий орчимд хагалбар ихтэй гэгддэг. Тиймээс газрын хагалбарыг нь сайтар судалж байж хотоо байгуулах асуудал шийдэгдэх байх. Ер нь дагуул хотууд байгуулж Улаанбаатартай дөт замаар холбоё гэвэл Богд уулыг нүхэлж хэд хэдэн гарцууд бий болгох хэрэгтэй. Дээрээс нь Багануурт баригдахаар төлөвлөгдсөн тавдугаар цахилгаан станцыг Налайх руу ойртуулбал тэр хэсэгт баригдах дагуул хотын дулаан хангамжийг шийдэхэд дөхөмтэй. Хамгийн гол нь хөрөнгө зардал бага гарна.

Өнөөдөр Улаанбаатарыг тал тал тийш нь тэлж, дагуул хот байгуулах бүх нөхцөл боломж, хэрэгцээ, шаардлага нь бүрдчихээд байна. Байшин үйлдвэрлэл нь бэлэн байна. Байгаа хэдэн төгрөгөөрөө зам барихад л болчих гээд байна. Яваандаа төмөр зам тойруулж, метрогоор холбосон чамбай хотуудаа одооноос байгуулъя. Тэндээ засаг захиргаа, төрийн үйлчилгээнүүдийг иргэддээ ойртуулаад ажлын байрыг нэмэгдүүлбэл хүмүүсийн амьдрал ч эрс сайжирна. Ингэж бид дагуул хот байгуулж чадах юм бол улсынхаа тусгаар тогтнолтой холбоотой нэг том асуудлыг шийдлээ гэсэн үг. Энэ бол нүүдэлчин монголчуудын хувьд түүхэндээ бий болгосон нийслэл хотоо авч үлдэх цорын ганц арга мөн.

Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбаттай ярилцлаа.

-Та сайхан өвөлжиж байна уу. Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнээсээ бууснаас хойш жил гаруй хугацаа өнгөрчээ. Танаар сонин их үү?

-Сайхан өвөлжиж байна даа. Би одоо ШУТИС-д зөвлөх профессорын албыг хашиж байгаа.Эрдэс баялаг, уул уурхай геологийн салбарын хөгжлийн онолын асуудал, экологи зэрэг чиглэлээр нэлээд судалгааны ажил хийж байна. Үүний зэрэгцээ магистр, докторуудын ажлыг удирдаж байна. 2017 онд шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 25 жил, Үндсэн хуулийн Цэц байгуулагдсаны 25 жилийн ой тохиосон шүү дээ. Тэмдэглэлт ойнуудыг угтаад Монгол Улсын Үндсэн хууль түүний хэрэгжилт, хяналт, судалгаа гэсэн бүтээл туурвисан. Мэргэжлийн дагуу Уул уурхайн ажлын үндэс гээд хоёр боть сурах бичгийг манай сургуулийн зарим эрдэмтэн оросын эрдэмтэдтэй хамтраад бүтээлээ. Иймэрхүү судалгаа шинжилгээний ажлыг л хийж байна.

-Манай улсад уул уурхайн салбар үүсч хөгжөөд 95 жилийг үджээ. Эдийн засгийг хөдөлгөгч гол хүч болсон уул уурхайн салбарын хөгжлийн ирээдүйг та хэрхэн харж байна вэ?

-Энэ 95 жилийн хугацаа бол Монголын эрдэс баялаг, уул уурхайн салбарын орчин үеийн хөгжил, уурхайчдын хөдөлмөр, туулсан замнал, бүтээл юм. Монгол орныг цахилгаантай, дулаантай болгох ажлыг уурхайчид хийж байна шүү дээ. Тиймээс Монголын уурхайчдын сүүлийн 95 жилийн их бүтээлийн ойн жил гэж хэлбэл хүн рүүгээ их ойртох юм. Тэд энэ хугацаанд Монголын гадаад худалдааны экспортын голыг үйлдвэрлэж, нугалж байна. 1990-ээд оны эхээр нийгмийн шилжилтийн тэр хүнд үед Монголын эдийн засгийг болоод ард түмнийг аварсан хоёр гол салбар байдаг шүү дээ. Нэг нь малчид. Нөгөө нь уурхайчид байв.

Ер нь уул уурхай хөгжсөн түүх чулуун зэвсгийн үеэс эхтэй. Манай археологийн ховор олдворуудын олон баримт бий. Дараагаар нь хүрэл зэвсгийн үед зэс, тугалгыг хайлуулж хөдөлмөрийн багаж зэвсгээ болгож байсан. Харин төмөр зэвсгийн үе гээд ярихаар дэлхийн түүхэнд Египетээс эхлээд эртний Ром, Грекийнхнийг уул уурхайн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлсэн орон гээд байдаг. Нарийн судлаад үзэхээр харин ч дундаж зууны үед Монгол Улс уул уурхайн салбарыг барууныхнаас илүү түрүүлж хөгжүүлж байсан түүхтэй. Чингис хааны байлдан дагуулалтын зэвсэглэж байсан өнөөх сэлэм жад, хуяг дуулгыг бид өөрсдөө л хийсэн байж таарна. Ер нь бид дэлхийд тэргүүлж байсан уул уурхайн хөгжлийн арвин түүхтэй юм шүү. Харин орчин цагийн уул уурхай бол өөр түвшинд хүрч байна л даа.

Ардчиллын жилүүдэд бид алтны үйлдвэрлэлээр нэлээд ахисан. Өмнөх нийгмийн үед жилдээ 600-800 кг алт олборлож, боловсруулдаг байж. Одоо бол жилд 20 мянган кг, заримдаа 24 мянган кг алт олборлож, боловсруулж, борлуулдаг болсон. Энэ бол том амжилт байгаа юм. Эдийн засаг хүндрээд гадны тусламж багасаад ирэхээр өөрийгөө дайчлах, боломждоо тулгуурласан эхний бодитой алхам бол “Алт” хөтөлбөр. Алт байгаль дээр шижрээрээ байдаг болохоор боловсруулалтын шат дамжлага цөөтэй. Түргэн эргэлтэд оруулж, валютынхаа нөөцийг өсгөхөд нэмэр болдог. Өөр нэг бүтээгдэхүүн нь нүүрс. 1990-ээд оны эхээр жилд найман сая тонн нүүрс олборлоод өөрсдөө л хэрэглэдэг байлаа. Одоо жилд 40-өөд сая тонн нүүрс олборлоод 30 гаруй саяыг нь экспортолж байна. Тэгвэл “Газрын тос” хөтөлбөрийг 1991 онд гаргаад мөрдсөн. Жилд нэг сая орчим тонн нефть олборлож, экспортын эх үүсвэр бий болж байх жишээтэй. Харин төмрийн хүдрийг тийм ч их олборлож гадагшаа гаргадаггүй байлаа. Одоо төмрийн хүдрийг олборлож, баяжуулаад экспортолдог болсон. Бас цайр, хар тугалгын үйлдвэрлэл эрхэлдэг боллоо. Энэ мэтчилэн уул уурхайн томоохон хүчин чадалтай үйлдвэрүүд байгуулагдаад явж байгаа. Цаашид өргөжөөд хөгжөөд явах байх. Тэгэхээр бидэнд яг гадагш нь гаргаад байх эрдэс баялаг, уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс өөр жин дарчихаад бүтээгдэхүүн ховор байгаа юм. Иймд нэгэнт зах зээлтэй болчихсон баялгаа өргөжүүлж, явуулах ёстой.

Энэ 95 жилийн хугацаанд манай улс мэргэжлийн инженерүүд, техник, оператор, уурхайчид гээд өндөр ур чадвартай боловсон хүчнээ бэлдэж чадлаа. Тэд маань өндөр түвшинд том хүчин чадалтай үйлдвэрүүдээ ажиллуулаад явж байна. Дэлхийн зах зээлийн хандлагыг харахад ойрын 50 жилд манай уул уурхай эдийн засгийн гол салбар байх юм. Гагцхүү төрийн ухаантай шийдвэрүүд л хэрэгтэй байгаа юм.

-Уул уурхайн салбараас гадаадын хөрөнгө оруулагчид үргэсний зовлонг сүүлийн хэдэн жил амсаж байгаа. Том төслүүдийг яаж хөдөлгөх юм бэ. Жишээлбэл, Оюу толгойн талаар ямар санал хэлэх вэ?

-Оюу толгойн ордын нөөцийн 80-аад хувийг гүний уурхайгаар ашиглах нөөц. Үүнийг байгуулахгүйгээр Оюу толгойг бүрэн хүчин чадалд хүргээд ирээдүйд манай эдийн засгийн суурь үйлдвэр болно гэхэд боломжгүй л дээ. Тиймээс Оюу толгой төслийг зогсолтгүй маш эрчимтэй явуулаад нэн түрүүнд гүний уурхайн үйлдвэрийг нь барьчих хэрэгтэй. Зарим хүн энэ төслийг хэтэрхий удаан байна гэж шүүмжилдэг. Хэдхэн хоногийн өмнө Уул уурхайн дэд сайд Д.Загджав гэж нөхөр Оюу толгойг хаана, зогсооно гэж байгаа харагдсан. Нарийн үнэнийг хүмүүс мэдэхгүй байгаагаас энэ мэтийн популист яриа гараад байгаа юм. Улмаар “Монголын хамаг баялгийг гадныхан цөлмөөд дуусах нь. Монголын эдийн засагт үүнээс унаж, орж байгаа зүйл алга байна” гэж буруу ташаа ярих нь их болжээ.

Оюу толгой төслийн гэрээг Монголын талд илүү өгөөжтэй байх чиглэлээр нэмж тодруулах зүйл бол бий. Гэхдээ тэрийг заавал одоо барилга байгууламж, хөрөнгө оруулалтын явц дунд яриад, шахаад хэрэггүй. Айлын тал хөрөнгөө зориулаад үйлдвэрээ байгуулчихсныхаа дараа янз бүрийн шалтгаанаар хааж, зогсоох зэрэг утгагүй ажил хийхгүй нь ойлгомжтой. Тэгэхээр аль аль талдаа харилцан ашигтай байх зарчим дээрээ тулгуурлах ёстой. Тэрнээс “Бид нар л ашиг олж байвал болно” гэсэн өрөөсгөл хандаж болохгүй шүү дээ. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн тухайд 1991 он хүртэлх ашиглаж байх хугацаанд гэрээнд таван удаа нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Өмнө Зөвлөлтийн тал ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрийг төлдөггүй байсан юм.Ус хангамжийн газар, төмөр зам тавьсан газар зэргийг манайх өөрийнхөө хувь хөрөнгөд оруулж тооцдоггүй байлаа. Гэрээгээ шинэчлэх явцдаа энэ болгоныг оруулж тооцдог болж байсан. Яахав, зөвлөлтийн мэргэжилтэн “Эрдэнэт” үйлдвэрийн нийт ажиллагсдын 70, 80 хувийг эзэлдэг байв. Тиймээс тэдний ахуй хангамжтай холбоотой янз бүрийн хөнгөлөлтүүдийг бид үзүүлж байлаа. Яагаад гэвэл манайд Эрдэнэт хэрэгтэй байсан. Том зүйлийг босгохын тулд жижиг юмыг хаяж өгдөг хандлага аль ч газар байдаг. Тиймээс бид том асуудлаа шийдвэрлүүлэх, том үйлдвэртэй болохын тулд бага, сага хөнгөлөлт үзүүлж байсан.Тийм зарчмыг Оюу толгойд бас л хэрэглэсэн.

-“Оюу толгойгоос ногдол ашиг хүртэх хугацаа хол байна. Эрдэнэт шиг том хот байгуулахгүй байна” гэсэн шүүмжлэл их бий?

-Монгол Улс өөрөө бололцоотой байсан бол 100 хувь өөрийн хөрөнгөө гаргаад барьж байгуулаад, хүнтэй хуваалцахгүй байж болох л байсан шүү дээ. Харамсалтай нь манайд тийм мөнгө байхгүй болохоор айлыг 100 хувь хөрөнгөө гарга гэж хэлчихээд тэр олсон хөрөнгөнөөс бид 34 хувийг нь зээлж авна шүү гэсэн. Энэ зээл нь эхлээд 14 хувийн хүүтэй байлаа. Сүүлд нь ярьж байж 11 хувь болгож бууруулсан. Тэгэхдээ л энэ бол асар өндөр тоо. Хүмүүс ярихдаа “Өөрийнхөө баялгийг ашиглуулаад, дээрээс нь өрөнд баригдаад. Ямар гээч тэнэг зүйл хийгээд байна вэ” гэдэг. Үүнийг манайхан өөрсдөө л хийсэн. Уг нь ийм гэрээ хийх хэрэггүй байсан юм. Өр тавьж байхаар ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөрөө ахиу болгоод, 17 төрлийн татвар хураамжаа аваад байхад л бид Оюу толгойгоос олох ашгийн 53 хувийг авах боломжтой. Энэ тооцоог хэд хэдэн удаа хийсэн л дээ. Манайхан нарийн ширийн зүйлээ сайн боддоггүй. Миний байр суурь гэвэл энэ 34 хувиа зарчих. Битгий өр тавь. Наадхыгаа зарахдаа роялтийнхаа төлбөрийг нэмчих. Шаардлагаа ахиу тавиад, хяналтаа өндөрсгөчих хэрэгтэй. Гэтэл одоо 34 хувийг нь эзэмшиж байгаа юм чинь өөрөө өөртөө шаардлага тавих тийм хэмжээнд байна. Байгаль экологийн хувьд янз бүрийн зөрчилтэй асуудал гарах юм бол хүн рүү хандаж, бүрэн шаардлага тавьж чадахгүй. Хамтарч хувьцаа эзэмшиж байгаа орны хувьд өөрөө зөрчлийг бий болгогчийн нэг гэсэн үг. Тэгэхээр Оюу толгойнхоо төслийг тууштай явуулаад дуусгах хэрэгтэй байгаа юм.

-Таван толгойн төслийн хувьд?

-Таван толгойн коксжих нүүрсний ордыг ашиглах төсөл хаа, хаанаа хэрэгтэй. Үүнийг түргэхэн нэг талд нь багтааж шийдээд, бас л харилцан ашигтай байх зарчимыг баримтлах ёстой. Заримдаа төр эдийн засгийн асуудлууд руугаа илүү зан гаргаж, буруу шийдвэр гаргаад тэр нь шийдэгдэхгүй удаад байх юм. Зах зээл нь Ази руу байгаа. Ийшээ гардаг Хятадаар л дамжина.

Хамгийн ойрхондоо 1000 гаруй км замыг туулаад л далайд хүрчихэж байгаа юм. Таван толгойн төслөө эхнийхээ шатанд хэрэгжүүлээд Хятад, Япон, Солонгос, Энэтхэгийн зах зээл рүү түргэн гаргамаар байна. Хятадын тал манайхыг долоон боомтоо ашиглаж болно гээд гэрээ хийчихсэн шүү дээ. Энэ боомтууд руу нүүрсээ зөөж хүргээд, Хятадын нарийн төмөр замаар нь яваад далайн эрэг дээр очвол аль улс руу зарах нь чөлөөтэй болчихож байгаа юм. Тиймээс Таван толгойг хөдөлгөхийн тулд төмөр замаа хурдан барих хэрэгтэй.

-Та дээлийнхээ энгэрийг газрын тосоор мялааж байсан цагаас хойш 20 гаруй жил өнгөрчээ. Гэтэл манай улс одоо болтол нефтийн үйлдвэртэй болж чадаагүй байна. Энэ нь нефть олборлогч компаниудын ашиг сонирхолтой холбоотой байдаг юм уу?

-Энэтхэгийн тусламжтайгаар нэг сая орчим тонн нефть боловсруулах үйлдвэр барих нь шиг байна. Бас Дарханд хоёр сая орчим тонн түүхий нефть боловсруулах үйлдвэр барих хувилбар байсан. Нефтийг нь ОХУ-аас авчраад нэрэх тухай юм. Үндсэндээ манайхаас гарч байгаа нефтийн 60 хувь нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу Хятадын талынх юм. Тэд хайгуулынхаа зардлыг нөхтөлөө 60 хувийг нь авна. Харин үлдсэн 40 хувь нь манайд үлдэнэ. Хэрэв нэг тонн нефть боловсруулах үйлдвэр барихаар гаргаж байгаа бүх нефтиэ зах зээлийн үнээр Хятадын талаас худалдаж авна гэсэн үг. Үүнийг зарим хүн өөрийнхөө нефтийг яагаад худалдаж авах ёстой юм бэ гэдэг асуудлыг тавьдаг. Үнэндээ нефть олборлохын тулд олон жил хайгуул хийж, олборлохын тулд их хэмжээний хөрөнгө зарж байгаа. Энд бид сохор улаан мөнгө ч оруулаагүй. Энэ нефть чинь бүгдээрээ хүний хөрөнгөөр босч, газрын хэвлийгээс гарч ирж байгаа юм. Тэгэхээр баялаг манайх, гаргасан эзэн нь өөр учраас хувааж л авахаас өөр арга байхгүй. Ийм зарчмаар бид нефть боловсруулах үйлдвэрээ бариад өөрсдийнхөө газар шорооноос гарсан хэрэгцээний тодорхой хувийг хэрэглэнэ.

Би нефтийн үйлдвэрийнхээ нэрж гаргасан анхны хувин бензинийг машиныхаа банк руу хийгээд “Дээлийнхээ энгэрийг мялаагаад байсан газрын тос ийм шатахуун боллоо шүү” гээд хэлэх юм сан гэж уран сайхны халилтайгаар боддог юм(инээв). Дахин хэлэхэд, Монголын ирээдүй бол уул уурхай, эрдэс баялаг юм шүү.

-Гэхдээ манай төрийн түшээд том төслүүдийг шуурхай хэрэгжүүлэх талд дээр үнэхээр хойрго ханддаг. Дор бүрнээ бизнестэй хүмүүс төрд гарснаар хувийнхаа эрх ашгийг тэргүүнд тавиад байх шиг…

-Тэдэнд хувийн, намын, улстөрийн эрх ашиг байна. Өмчтэй байж сураагүй улсууд жаахан хөрөнгөжөөд ирэхээрээ тэрийгээ арвижуулах гээд зүтгэчихдэг бололтой юм. Том төсөл, ард түмнийхээ хэрэгцээтэй асуудлуудыг хойш тавьчихаад өөрсдийнхөө эрх ашгийг тэргүүнд чухалчилдаг. Нэг л их эрх мэдэлтэй, өөр хоорондоо хэрэлдэж, булаацалдаад л. Өөрийнх нь эрх ашиг хангагдахгүй бол албан тушаалаа ашиглаад тээг тавьж байдаг. Ухаандаа Таван толгойд тэгж л тээг тавилаа шүү дээ. Түүнээс биш өдийд энэ төсөл явчих байлаа. Тэгээд явцын дунд нь засч залруулдаг хуультай. Зохицуулж болдог байхад заавал ам өчгийг нь аваад байх хэрэггүй юм. Энэ бол манай улстөрчдийн буруу бодлого. Тэд эх орноо хөгжлөө гэж бодохоосоо илүү өөрсдийнхөө эрх ашиг, хувийн сонирхлыг урьтал болгоод “Гүйх нохойд гүйхгүй нохой саад” болоод байна. Түүнээс биш Засгийн газар өөрөө мэдээд том төслүүдийг явуулж болно. УИХ-д пад байхгүй юм байгаа. Хөрөнгө оруулалт татна гэдэг бол бүх мөнгөө авчраад банкинд хийчих гэсэн үг биш шүү дээ. Үе шаттай явах ёстой. Эхний ээлжинд арван сая ам.долларын үйлдвэр бариад, дараа нь хөрөнгө оруулалтаа 20 сая болгож өсгөөд үйл ажиллагаагаа өргөтгөх замаар явдаг. Түрүүчийнхээ байгуулсан үйлдвэрээс олсон орлогынхоо тодорхой хэмжээг хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр болгоод явдаг дэлхийн жам байна. Уул уурхайн салбар бол их хэмжээний хөрөнгө оруулалт, урт хугацаа шаардагддаг салбар. Тиймээс том төслүүдээ хөдөлгөхөд цаг хугацаа алдаж болмооргүй байгаа юм. Төрийн буруу бодлогоо өөрчлөөд төслүүдээ хурдан хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

-Эрдэнэтийг 100 хувь төрийн мэдэлд авахаар шийдлээ. Энэ хэр зөв шийдвэр болсон бэ?

-Тун буруу шийдвэр. Ер нь бол Эрдэнэтийг хувьчлах асуудал төрийн бодлогод байсан. Яг хэдэн хувийг нь ямар журмаар яаж хувилах уу гээд өмч хувьчлалын жагсаалтад оруулахаар татчихдаг байв. Тэгэхээр энэ 49 хувийг нь хувьчилчихаар хүний юм болчихдог гэсэн үг биш. Үйлдвэрлэлийнхээ үйл ажиллагааны орлого, ашиг нь нэмэгдэж, төрд авах татвар нь ахиу болж байвал төрийнх байна уу, хувийнх байна уу гэдгийн ач холбогдол байхгүй. Эрдэнэтийн 49 хувийг Монголын хуулийн этгээд 400 гаруй сая ам.доллараар аваад ирсэн нь хоёр талын ач холбогдолтой юм. Сайн ч тал бий. Саар ч зүйл байна. Би оросуудыг гайхаад байгаа юм. Монгол Оросын эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлье гэж ярьчихаад хамтын үйлдвэрийнхээ талаас нь татгалзсан. Харин Монголын тал тэр 49 хувийг нь бусад улсад алдчихаагүй авсан нь сайн хэрэг. Гэхдээ үүнийг заавал төрийнх болгох гээд байх хэрэг байхгүй санагддаг юм. Засгийн газрын шийдвэр бол эдийн засгийн арга биш. Хувийн өмч рүү халдаж байгаа тийм хэлбэр гэж харагдаад байгаа юм.

-Хармагтай ордыг Оюу толгойтой дүйцэхүйц нөөцтэй гэх юм. Дээрээс нь Гацууртын орд байна. Эдгээр томоохон орд газруудыг ашиглаж эхэлбэл үр өгөөж нь ямар байх вэ?

-Хармагтай ордын нөөц нь нотлогдоогүй, яагаа ч үгүй байгаа. Ямар гээчийн, адармаатай орд юм, хэр зэргийн гүнд яаж баяжигдах зэргийг нь тогтоохын тулд асар их судлах шаардлагатай шүү дээ. Гэтэл манайхан тоо яриад л, алаагүй баавгайнхаа арьсыг ахиж хуваах гээд байх юм.

Харин Гацууртыг нь бол маш хатуу гэрээ хийгээд, түүхийн тэр их үнэ цэнэтэй дурсгалд ямар ч хохирол учруулахгүйгээр ам өчгийг нь авч баталгаатай болгож, зураг төслийг нь хийлгээд ашиглуулахад болох юм байхгүй. Тэгэхгүйгээр хав дараад л байх юм бол өөдтэй үр дүнд хүрэх нь юу л бол.

Үргэлжлэл бий.

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

-Энэ олон төрлийн татвар нэмэгдсэнээр ямар сөрөг үр дагавар бий болох вэ?

-Засгийн газар ажлаа авсан цагаасаа л эдийн засгаа эрүүлжүүлэхийн эсрэг бодлого гаргаад байна. Бизнесийн эрх чөлөөг нэмэгдүүлэх, бизнес эрхлэгчдээ хамгаалах, иргэдийн орлого, цалин тэтгэврийг нэмэгдүүлэх талаар нийгэмд амь оруулах арга хэмжээ авах ёстой. Тэгэхээр одоо татвар нэмээд бизнес эрхлэгчдийг багалзуурдчихлаа. Ингэснээр иргэдийн худалдан авах чадвар мэдэгдэхүйц буурч байна. Бизнес хумигдахаар цалин, орлого, ажлын байр буурахад шууд нөлөөлж эхэлсэн. Нөгөө талд олон компани үүд хаалгаа барьж, татвар төлөгчдийн тоо цөөрнө гэсэн үг. Өнөөдөр татвар нэмэгдэхээр амиа тээж яваа компаниуд давхар баланстай, давхар цалинтай болно. Далд эдийн засаг жинхэнэ гаарч, аюултай үзэгдэл рүүгээ орж байна. Мөн банкны ипотекийн зээл явахгүй. Өрийн дарамт хортой үр дагавартай болж ирлээ. Компаниуд үйл ажиллагаагаа явуулахад хүндрэлтэй болсноор нийгэмд ямар ч сөрөг үр дагаврыг авчирч болзошгүй.

-Бизнесийн орчныг сайжруулахын тулд эрх баригчдын зүгээс ямар арга хэмжээ авах ёстой гэж та үзэж байна?

-Засгийн газар АН-ын бүлгээс тавьсан шаардлагыг яаралтай хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Нэгдүгээр сарын сүүлчээр ОУВС-гийнхан манай улсад ирэх юм билээ. Энэ үеэр татвар нэмсэн шийдвэрүүдээ, тэтгэврийн насыг уртасгасан асуудлуудаа болиулж, бизнесийнхээ орчинг сайжруулах замаар үргүй зардлуудаа танах ёстой. Ажил хийж байгаа хүмүүсээ татвараар дарамтлаад, гудамжинд гаргаж байхын оронд эрх баригчид өөрсдийнхөө асар их зардлыг хасах шаардлагатай. Энэ зардлаа танах замаар төсвөө улам эрүүлжүүлээд хөрөнгө оруулалтынхаа нөхцөлийг сайжруулах боломжтой.

-Татварын уян хатан бодлого явуулсны үр дүнд эдийн засаг нь эерэг үзүүлэлттэй гарсан орнууд цөөнгүй бий. Тэдгээрийн туршлагаас авч болно биз дээ?

-Дэлхийг хар л даа. Өнөөдөр олон орон татварынхаа тал дээр хөнгөлөлттэй бодлого явуулж байна. АНУ гэхэд татвараа бууруулж эхэлсэн. Үүний үр дүнд тус улсын гадна байсан нэг триллион гаруй ам.доллар буцаад орж ирж байх жишээтэй. Төрийн зөв бодлого ингэж үр дүнгээ өгдөг байх нь. Тус улсад өнөөдөр түүхэнд байгаагүйгээр ажилгүйдлийн түвшин буурч байна. Хүмүүсийн орлого шууд нэмэгдэж байгаа. Харин манай улс эсэргээрээ.

Өнөөдөр Монгол Улсад бизнес эрхлээд, ажилтай орлоготой байна гэдэг бол гавьяа шагнал. Гэтэл үүнийг нь татвар нэмж дарамтлан урмыг нь хугалж болохгүй. Мэргэжил боловсролоо дээшлүүлж, гадаад, дотоодод сураад, ажил хөдөлмөрийн чадвартай, 500-600 ам.долларын цалин авдаг болоод ирэнгүүт нь том сүх далайж байгаад цавчиж байна. Хэрээс хэтэрсэн төрийн дарангуйлал хүмүүсийг ирээдүйдээ итгэх, итгэлгүй болгож эхэллээ.

-Онцгой албан татвар нэмэгдсэн тал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Архи, тамхины татвар нэмэгдлээ гээд нэг талаар их сайхан сонсогдоод байгаа байх. Үгүй шүү дээ. Цаана нь дандаа сөрөг, луйврын, хулгайн, конторбандын хэрэг нэмэгдэнэ. Шагийн архи гэдэг шиг чанаргүй бүтээгдэхүүн олширно. Хүмүүс дахиад архинд хорддог байдал бий болох нь. Нийгэмдээ сөрөг үр дагавар дагуулсан ийм л буруу бодлогыг эрх баригчид явуулаад байна. Малчид, бизнес эрхлэгч, ажил хөдөлмөр эрхлэгчдийн цалин орлогыг татвараар дарамталж болохгүй. Тэтгэврийг нэмэхгүйгээр насыг нь сунгаад хүмүүсийн цөхрөнг нь барах ёсгүй. Ингэж байж Монголын нийгэм зөв явна. Үнэндээ төр засаг өнөөдөр энэ бүх татварын дарамтыг үүсгэхгүйгээр байгалийн асар их баялагтаа тулгуурлаад орлого бий болгож, ард түмнээ тэтгээд явах бололцоотой. Үүнийг л хийж чадахгүй юм бол ард түмэн төр засгийг солих ёстой. Чаддаг хүмүүсийг нь гаргаж ирэх хэрэгтэй. Хэрэв эрх баригчид улс орноо удирдаж чадна гэж гарч ирсэн л юм бол ард түмнээ дарамтлахгүйгээр асуудлыг шийдээд ухаан бодлоо уралдуулаад явах ёстой шүү дээ. Гэтэл төсөв концес, үргүй зардал, албан тушаал, 60 тэрбумынх нь асуудал хэвээрээ. ОУВС-гийн өмнө ард түмнээ дарамтлаад эдийн засгаа сөхрүүлэх бодлого хэрэгжүүлчихлээ. Үүнийгээ засч, ойлгооч ээ. Эдийн засгийн бүх түүх, онолыг хар л даа. Ийм хүндрэлтэй үед аль болох олон хүнийг хөдөлгөж, эрх чөлөөг нь өгч дэмжиж хямралаас гардаг. Гэтэл байгааг нь дээрээс нь нухаад дэвслээд унахаар нийгэм чинь задарч, ямар ч үйлдэл хийхэд бэлэн байдалд орно шүү дээ. Татварын нэмэгдлийг эсэргүүцэж, Эрдэнэтээс эхэлсэн жагсаал цуглаан цаашлаад бүх аймаг, Улаанбаатар хотод өрнөвөл Үндэсний аюулгүй байдалд хүртэл нөлөөлнө.

-ОУВС-тай байгуулсан гэрээг өөрчлөх боломжтой юу?

-ОУВС-гийн удирдлагууд байнга мэдээлэл хийж байгаа. Тэд “Бид зөвхөн үзүүлэлтүүд, эрүүл шаардлага тавьж байна. Энэ бүх шийдвэрүүд танай Засгийн газрынх. Заавал ингэ, тэг, тэгэхгүй бол болохгүй гэсэн юм байхгүй” гэдэг. Гэтэл эрх баригчид татвар нэмсэн асуудлаа ард түмэнд ОУВС-гийн шаардлага мэтээр буруу ойлголт өгөөд байдаг. Уг нь элдэв үргүй зардлаа танаад, албан тушаалаа цомхотгоод, хувийн сектороо дэмжээд, ирж байгаа аливаа хөрөнгө оруулалтаараа банкныхаа хүүг бууруулахад чиглүүлээд, бизнесийн идэвхжлийг сайжруулаад, ажлын байр нэмэгдүүлээд, татвараа бууруулаад явчих юм бол өнөөдөр нийгэмд сайхан уур амьсгал үүснэ. Гэтэл шатахууны үнэ өсөнгүүт бүх барааны үнэ дагалаа. Ажлын байр хумигдангуут үр дүнд юу ч бий болж магадгүй гэдгийг Засгийн газар санах ёстой.

-Хүн амын орлогын албан татварыг нэмэгдүүлснээ тайлбарлахдаа дэлхийн жишгийг дагаж, өндөр цалингаас татвар ногдуулж байна гэж байсан?

-Дэлхийн жишиг ярих юм бол Германд юм уу Голландад амьдарч байсан бол нэг өөр хэрэг. Монгол Улс байгаа бүх үзүүлэлтээрээ тусдаа жишиг. Монголыг хэнтэй ч жишиж болохгүй. Бид өөрсдийнхөө өвчнийг анагаахад зориулсан эмийг бий болгох хэрэгтэй.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

-Он гарснаар хэд хэдэн төрлийн татвар нэмэгдлээ. Ард түмний нуруун дээр хүнд ачаа болж байгаа татварын нэмэгдлийг сөрөг хүчний хувьд нэлээд эсэргүүцэж, Ерөнхий сайдад албан бичиг хүргүүлсэн. Мөн УИХ татвар нэмсэн шийдвэрээ эргэж харж цуцлахыг танай намаас шаардаад байгаа. Эрх баригчид та бүхний шаардлагыг хүлээж авахгүй бол яах вэ?

-МАНсонгуулиар мөрийн хөтөлбөртөө ямар ч төрлийн татварыг нэмэхгүй гэж амлаж гарч ирсэн. Гэтэл эрх баригч болонгуутаа өөрсдийнхөө амласан амлалтаа таг мартаад татвараа нэмж байгаад ард иргэд дургүй байгаа. Энд манай монголчуудын нэг сул тал байнга ажиглагдаад байна л даа. Ер нь УИХ-аас гарч байгаа шийдвэр болгон хүмүүсийн амьдралд шууд нөлөөлдөг. Жишээлбэл, ард түмний өнөөдрийн талхтай нь холбоотой асуудлыг өнгөрсөн 2016 оны хавар УИХ-аар хэлэлцэж байхад АН-ын бүх гишүүд эсэргүүцээд бараагүй. Чуулган дээр кнопын олноор асуудлыг шийдсэн. Тухайн үед “Татвар ингэж, ингэж өөрчлөгдөх гэж байна, ард түмний нуруун дээр хүнд ачаа болно шүү” гээд сөрөг хүчин ярьж, анхааруулсаар байхад иргэд чимээгүй байж байсан. Гэтэл аль хэдийнэ гарсан тэр шийдвэр нь өнөөдөр иргэдийн цалинд шууд нөлөөлөөд эхлэнгүүт дуугарч байгаад харамсаж байна. Энэ мэтчилэн УИХ-аас гарч буй хууль, тогтоол болгон хүмүүсийн амьдралд нөлөөлдөг. Ялангуяа хүн амын орлогын албан татварыг 15-25 хувиар нэмсэн нь буруу. Яг амьдрал дээр улс орныг чирч явдаг хүмүүс бол дундаж орлоготой иргэд байдаг. Тэд л хамаатан садан, ах, дүү нараа дэмжээд явдаг шүү дээ. Жишээлбэл, уул уурхайн томоохон компанид ажилладаг хүний ойр тойрныхон илүү боломжтой, орлоготой болоод ирдэг дээ. Ийм байдлаар улс орныг дундаж давхаргынхан чирч явдаг. Гэтэл “Та нар баян байж болохгүй, та нараас татвар авна” гэдэг бол буруу. Тиймээс энэ шийдвэрийг буцаах талаар АН-ын бүлэг Ерөнхий сайдад албан бичиг хүргүүлсэн. Хариу нь 30 хоногийн дотор ирэх ёстой.

Хэрэв энэ хугацаанд ямар нэг хариу ирэхгүй бол бид хууль санаачилна. Харин хүлээж авахгүй бол өөр аргаар татварын нэмэгдэлтэй хатуу тэмцэнэ.

-МАН-ынхан ОУВС-тай байгуулсан гэрээний хүрээнд татвар нэмж байгаа гэж тайлбарладаг. Тэгвэл татвар нэмсэн шийдвэрээ цуцалбал гэрээг зөрчсөн болно биз дээ?

-ОУВС бол эд нарын өөрсдийнх нь явуулж байгаа бодлогын нүүрэн дээр тавьж буй зүгээр нэг зураг. Засгийн газар ОУВС-тай анх гэрээ байгуулж эхлэхдээ хүүхдийн мөнгийг 40 хувьд нь өгөхөөр тохиролцсон. Дараа нь Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр эрх баригчид сонгогчдын саналыг авахын тулд бүх хүүхдэд 20 мянган төгрөгийг нь өгөхөөр болоход ОУВС чимээгүй л байсан шүү дээ. Тэгэхээр эндээс тус сан татвар нэмэх шийдвэр дээр 100 хувь дэмжсэн байр суурьтай байж чадахгүй байгаа гэж харагдаж байна. Ер нь ОУВС-гийн зөвлөмжийг гайхаад байгаа юм. Тухайн үед төсвийн тодотголоор 499 тэрбум төгрөгөөр сайд нарын зардлыг өсгөчихөөд, долоон төрлийн татварыг нэмж дөнгөж 100 тэрбум төгрөгийн орлого оруулж байна. Тэгэхэд ОУВС эрх баригчдыг “Та нар 499 тэрбум төгрөгийнхөө зардлыг хас” гэж яагаад зөвлөж болоогүй юм бэ. ОУВС үнэхээр Монгол Улсын төлөө байгаа юм уу. Энэ эрх баригчдын дарга нарын зардлыг бууруулах тал дээр дуугарахгүй байж ядарсан ард түмнээс татвар нэмж ав гэж зөвлөөд байдаг. Ийм ОУВС-гийн зөвлөгөөг заавал дагах шаардлага байхгүй.

-Төр иргэдийн халаасыг хоосолчихоод багахан хэсгийг нь буцаагаад халамж хэлбэрээр тарааж байгаад нийгэм шүүмжлэлтэй хандаж байна. Халамжийн бодлогод та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Мэдээж шүүмжилнэ. Татвар төлөгчид зүтгэж, зүтгэж татварын орлогын төлөвлөгөөг сүүлийн хоёр жилд давуулан биелүүллээ. Энэ бол өнгөрсөн хугацаанд Чингис Самурай бондын хүрээнд хийгдсэн том том хөрөнгө оруулалт, бүтээн байгуулалтуудтай холбоотой. Чингис, Самурай бондын төслийн хүрээнд нийтдээ 15 том төсөлд зээл олгосон. Үүний үр дүнд манайх цементээ гаднаас авах шаардлагагүй болсон. Цементэд гадагшаа өгдөг байсан мөнгө нь монголдоо үлдэнэ гэсэн үг. Дээрээс нь 888 аж ахуйн нэгжүүдийг шалгаруулаад 1000 гаруй төсөлд зээл өгсөн. Тэд экспортыг дэмжиж, импортыг орлосон бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэж байгаа. Энэ болгоны үр дүнд гадагшаа гарч буй валютын урсгал багассан. Дээрээс нь ажлын байр нэмэгдэж, үйлдвэрлэл явуулахаар орлого нэмэгдэнэ. Ингэж сүүлийн хоёр жил дарааллан татварын орлогыг нэмэгдүүлж чадсан. Гэтэл үүнийгээ буцаагаад халамж болгон тараадаг байж болохгүй. Өөрөөр хэлбэл, нөхөр нь ажиллаж, ажиллаж хоёр сая төгрөгийн цалин аваад ирэнгүүт татварыг нь нэмж улсын орлогод авчихна. Тэр авсан татвараа буцаагаад эхнэрт нь халамж болгоод өгчихөж байна. Тиймээс татвар нэмсний ямар ч ялгаа байхгүй.

Халамжийн бодлогын хүрээнд 2016 онд нийтдээ 270 орчим тэрбум төгрөгийн халамж өгч байсан. Гэтэл ирэх жилд 680 тэрбум төгрөгийн халамж тараах гэж байна. Татвар нэмэгдсэнээр эдийн засгийн бодитой өсөлт бий болохгүй, бүтээн байгуулалт, шинэ зүйлийг МАН хийхгүй байна. Дээрээс нь Засгийн газар ямарваа нэгэн зоригтой алхам хийхгүй байгаа. Энэ болгоныг шүүмжилж байгаа хүмүүсийн амыг эрх баригчид халамжийн бодлогоор хааж байна.

-Хүн амын орлогын албан татвар 15-25 хувиар нэмэгдсэн. Үүнийг Засгийн газар тайлбарлахдаа “Өндөр цалинтай хүмүүсээс өндөр татвар авдаг дэлхийн жишгийг дагасан” гэлээ?

-Бид нэг зүйлийг анхаарах хэрэгтэй. Тэтгэвэр авч байгаа хүмүүстээ дэлхийн жишигт хүрсэн тэтгэврийг нь өгчихөөд насыг нь уртасгах хэрэгтэй. Ажил хийж байгаа хүмүүстээ дэлхийн жишигт хүрсэн цалин өгдөг болчихоод татвараа авдаг байх ёстой. Өнөөдөр 70 мянган дундаж орлоготой иргэдээсээ татвараа нэмж авчихаад 43 тэрбум төгрөгийн орлого олох юм байгаа. Гэтэл нийтдээ төсвийн зардлыг 2.7 их наяд төгрөгийн алдагдалтай баталсан. Энэ алдагдлаа УИХ-ын болон Засгийн газрын гишүүдийн зардлыг танаж байгаад олох боломжтой. Гэтэл өөрсдийнхөө зардлаа багасгаагүй байж ард түмний халаас руу өнгийсөн бодлого явуулахад хүмүүсийн дургүйцэл дээд цэгтээ хүрч байгаа нь зөв шүү дээ.

-Гадны жишигт ард түмнээ татвараас чөлөөлөх олон аргыг хэрэглэдэг юм билээ. Тухайлбал, АНУ гэр бүлийн нэг хүн цалин авдаг бол түүний орлогыг бүх гишүүдэд хувааж татвараас чөлөөлөх бодлого явуулж байна. Манайд ийм маягаар татварын уян хатан бодлого явуулж болдоггүй юм болов уу?

-Улс орнуудад татвар авдаг олон төрөл бий. Ер нь бол улс орнууд ихэнхдээ цалингийн орлогыг гэр бүлээ тэжээдэг гэж ямагт нэгдүгээрт тавьдаг. Тиймээс гэр бүлийн гишүүдийн тоо, тэдний зардал зэргээс хамаарч татвар авдаг бодлого байна. Бид 2007 онд дөрөв арвын татвар гэж бий болгосон. Энэ бол үнэхээр зөв бодлого байсан. Ер нь нийгмийг тэгшитгэх, бүгдээрээ ядуу байх ёстой гэдэг байдлаар дундаж орлоготой иргэдээсээ татвар авдаг нь буруу үзэгдэл. Яагаад гэвэл тэр хүн өөрийнхөө боловсрол, мэргэжлийнхээ төлөө илүү зардал гаргаж, зүтгэж, чармайж байж цалин авах хэмжээнд хүрсэн байж таарна. Гэтэл буцаагаад яагаад их татвар төлөх ёстой юм бэ. Тиймээс үүн дээр нэлээд хатуу байр суурьтай байгаа. Цааш цаашдын арга хэмжээг манай бүлэг аваад явна.

-Сүүлийн үед таныг Д.Мурат гишүүнтэй их дотно мэтээр мэдээлэл цацагдах боллоо. Үнэхээр Д.Мурат гишүүнтэй нэр холбогдсон эмэгтэйн ярьсан шиг Казахстанд очоод хүүхэн шуухны асуудал болсон юм уу?

-Ард түмний халаасанд шатахууны үнэ, татварын нэмэгдэл асар их нөлөөлж байна. Дээрээс нь тэтгэврийн нас нэмэгдлээ. Энэ нь нийгмийн бухимдлыг асар их бий болгож байна. Нийт массын бухимдал, нийгмийн анхаарлыг өөр зүгт хандуулахын тулд аливаа хүмүүсийн жижиг, сажиг асуудлыг гаргаж ирж, хар пиар цацаж, асуудлаас холдуулдаг хар технологи байдаг. Энэ аргыг ашиглаж, худал мэдээлэл цацаж байгаа хэрэг. Сошиалаар мэдээлээд байгаа шиг тийм зүйл огт болоогүй. Байгаа ч үгүй.