Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

Улсын их хуралд Б.Наранхүү гэдэг гишүүн бий. Тэрбээр Дундговь аймгаас улиран сонгогдож Их хуралд сууж байгаа хүн. “Мон-Уран”-ы хэмээх тодотголтой энэ эрхэм УИХ-ын гишүүний үүргээ хэрхэн биелүүлж байгааг нь бүгд мэднэ. Байнгын хороо, чуулганы нэгдсэн хуралдаан гээд төрийн ажил жинхэнэ буцалж байхад түүний сандал ширээ л ихэнхдээ эзэнгүй байдаг. Өнгөрсөн парламентад ч тэр, энэ парламентад ч тэр Б.Наранхүү гишүүн хурал таслалтаараа тэргүүлсээр ирсэн. Уг нь парламентын бүрэн эрхт дөрвөн жилийн хугацаанд УИХ албан ёсоор найман удаа хуралддаг. Жилдээ хоёр удаа хуралддаг хавар, намрын чуулганаар 150 гаруй хуулийн төсөл баталж, үүнээс хоёр дахин их хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулдаг жишигтэй. Хууль тогтоох төрийн дээд байгууллагын гишүүн Б.Наранхүүгийн хувьд тэр бүх хуулийг батлахад биечлэн оролцож, үзэгдсэн нь өдрийн од шиг. Энэ парламентын анхны чуулганы ирцийн бүртгэлээс харахад Б.Наранхүү гишүүн нийт 166 цагийн хуралдааны ердөө 26 цагт нь суужээ. Тэрбээр 74 цагийг нь тасалж, 21 цагийг нь гадаадад томилолтоор өнгөрүүлж, 32 цагийг нь орон нутагт ажилласан гэж бөглүүлжээ. УИХ-ын гишүүд бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ цуглардаг нэг үйл явдал бол чуулганы нээлт байдаг. Хоёр, гурван сар завсарлаж байгаад нээлтээ хийдэг чуулгандаа гишүүд ихэд хүндэтгэлтэй хандаж, үндэсний дээл хувцсаараа гоёсон байгаа нь ч харагддаг. Харин Б.Наранхүү гишүүнд энэ үйл ажиллагаа тийм ч сонин биш байдаг бололтой. Өнгөрсөн хаврын чуулганы нээлтэд ирээгүй эрхэм гишүүн маань энэ намрын чуулганы хуралдаанд тоотой хэдхэн үзэгдэв.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд УИХ-ын гишүүн хүн ямар үүрэгтэй болохыг тун ойлгомжтойгоор тодорхойлсон байдаг. Үндсэн хуулийн 23 дугаар зүйлийн 1-д “УИХ-ын гишүүн бол ард түмний элч мөн бөгөөд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална” гэжээ. УИХ-ын гишүүн хүн ард түмнийг төрд төлөөлнө гэдэг бол ердөө чуулганыхаа хуралдаанд суухаас эхэлнэ. Ард түмний хүсэл эрмэлзэл ямар байгаа, цалин цаваг, тэтгэвэр тэтгэмжийн хэмжээг хэрхэн тогтоох зэрэг асуудлыг Их хуралдаа сууж байж хэлэлцэн шийдвэрлэдэг. Цаашлаад улс эх орныхоо хөгжлийн бодлого төлөвлөлт, ард түмнээ санаа зовох зүйлгүй сайхан амьдруулах нөхцөл боломжоор хангасан хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх үүрэгтэй. Тэгвэл Б.Наранхүү гишүүн зөвхөн албан тушаалын томилгоотой холбоотой асуудлыг хэлэлцэх болохоор хүрч ирээд цомцойн суугаа нь хэн бүхний нүдэнд содон туссан байх. Энэ сарын 15-нд чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар Б.Хурцыг Элчин сайдаар томилох асуудлыг хэлэлцэхэд Б.Наранхүү гишүүн Төрийн ордонд морилов. Түүнийг харсан төрийн түшээд “Их хуралд нээрээ ийм гишүүн байдаг бил үү” гэлцэн амны зугаагаа болгож байлаа. Үнэхээр Б.Наранхүү гишүүн албан тушаалын томилгоо, эсвэл ашиг сонирхол нь хөндөгдсөн асуудлыг хэлэлцэх болохоор чуулгандаа суудаг юм уу. Арай дундговьчууд түүнийг “Б.Хурцын асуудлаас бусдад нь очиж суух хэрэггүй” гээгүй байлтай.

Ер нь Б.Наранхүү гишүүний ирцийн асуудал хөндөгдөхөд “Би тойрогтоо ажиллаж л байгаа шүү дээ” гэж тэрбээр тайлбар өгч байгаа харагддаг. Үүнийг нь “Эрхэм гишүүн маань хөдөө орон нутгийн сонгогчдодоо хүрч, ард түмнийхээ дунд байдаг л юм байна шүү дээ” гэх байх л даа. Тэгвэл ард түмний дунд байх нь тэднийг төрд төлөөлөхийн нэр биш юм. Эсрэгээрээ ард түмэнд төрийг төлөөлж байна гэсэн үг. Тиймээс УИХ-ын гишүүнийхээ үүргийг биелүүлж чадахгүй байгаа Б.Наранхүү гишүүнийг огцруулах нь зөв юм. Тэгээд ч саяхан УИХ-ын гишүүн, жирийн иргэн хоёр ижил, тэгш эрхтэй болохыг Үндсэн хуулийн Цэц баталсан. УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдсон бол прокурорын санал дүгнэлтээр УИХ-аас эргүүлэн татах боломжтойг Цэц шийдвэрлэсэн. Үндсэн хуулийн Цэц аливаа хууль зөрчсөн асуудлыг санаачлан сайн дураараа хэлэлцдэггүй. Зөвхөн иргэдийн өгсөн санал, гомдлын дагуу тунгаан шийддэг. Тэгвэл ард түмнээ төлөөлж төрд гарч ирчихээд үүргээ биелүүлэхгүй байгаа Б.Наранхүү гишүүнийг эргүүлэн татах асуудлаар хэсэг хуульч Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан сураг дуулдлаа. Цэц тэдний саналыг дуун дээр нь хэлэлцэх байх. Аягүй бол Б.Наранхүү УИХ-ын гишүүнийхээ үүргийг ухамсарладаггүйг Цэц аль хэдийнэ “хар данс”-даа оруулчихаад, отоод сууж байж ч мэднэ. Яг загатнасан газар нь маажив гэгчээр хуульчид энэ асуудлыг өргөн барьчих шиг боллоо. Одоо үйл явдал хэрхэн өрнөхийг хүн бүр анхаарч байгаа. Парламентын тогтолцоотой улс орнуудад Б.Наранхүү гишүүн шиг улстөрч бараг өөрөөсөө ичээд сайн дураараа огцрох хүсэлт гаргах байсан биз. Жишээлбэл, Кени улсад парламентын хурлаа найман удаа таслахад гишүүнээс нь түдгэлзүүлдэг хуулийн заалттай юм билээ.

Монгол Улсын парламентын түүхэнд УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татсан хэд хэдэн тохиолдол бий. Сануулахад, Улсын бага хурлын гишүүн Дамдиныг нууцын зэрэглэлд байсан 20 дугаар тогтоолыг задруулсан хэргээр эргүүлэн татаж байв. Тухайн үед энэхүү тогтоолыг цөөхөн хэдхэн хүн мэдэж байсан бөгөөд энэ нь “Мөнгөний ханшийг хоёр дахин унагаж, бараа бүтээгдэхүүний үнийг нэмсэн” шийдвэр байсан юм. Дэлгүүрийн лангуун дээрх хүнсний бүтээгдэхүүн картын бараанд шилжих эхлэл болж байсан уг тогтоолд банкинд хадгаламжтай иргэдийг хэрхэн хохироохгүй байх талаар ч тусгасан байжээ. Тодруулбал, арван мянган төгрөгөөс дооших дүнтэй хадгаламжийг хоёр дахин нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авах тухай нууцын зэрэглэлтэй тогтоолыг Бага хурлын гишүүн Дамдин овжноор ашиглаж банкинд мөнгөө хийж өсгөөд авч байсан гэх юм билээ. Үүнээс болж түүнийг Улсын бага хурлын гишүүнээс эргүүлэн татсан түүхтэй. Энэ хэргээс хойш УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхээ хураалгасан казиногийн гурвыг монголчууд андахгүй. 1996-2000 оны чуулганы хугацаанд УИХ-ын гишүүн байсан Д.Энхбаатар, Д.Баттулга, Хууль зүйн сайд агсан С.Батчулуун нар казиногийн хэргээр авлига авсан нь тогтоогдож, эргүүлэн татагдаад зогсохгүй шүүхээс ял сонссон. Харин өөрийн хүсэлтээр гишүүнийхээ бүрэн эрхээс татгалзсан хүн гэвэл Н.Жанцанноров, одоогийн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх нар байна. Парламентын түүхэнд УИХ-ын гишүүн байхдаа хорвоогийн жам ёсоор таалал төгссөн олон хүн байдаг. УИХ-ын гишүүн агсан О.Дашбалбар, С.Гончиг, М.Чимидцэрэн, С.Зориг, Л.Энэбиш, М.Зэнээ, О.Энхсайхан нарыг насан эцэслэхэд тухай бүрт нь нөхөн сонгууль явуулж дараагийн хүнийг нь томилж байсан. Мөн Ц.Элбэгдорж, Н.Энхбаяр нарыг Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоход хүртэл орны гишүүнийг нь сонгож байсан удаатай.

Энэ мэтчилэн хэд хэдэн шалтгаанаар УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татаж, нөхөн сонгож байсан нь түүхийн шарласан хуудаснаа үлджээ. Харин энэ удаад чуулганы хуралдаандаа суугаагүй гэх үндэслэлээр Б.Наранхүү гишүүн эргүүлэн татагдах өнгөндөө орлоо. Буруу эрхэлсэн хүүхэд бухын хүзүүнээс хатуу гэж манай ард түмэн ярьдаг даа. УИХ-д бухын хүзүү гарган хөшилдсөн гишүүдэд хариуцлага тооцдог явдал Б.Наранхүү гишүүнээр эхлэх нь ээ. Энэ бол ард түмэн УИХ-ын гишүүдэд хариуцлага тооцдогийн сонгодог жишээ юм.

Монголын Үндэсний худалдаа аж үйлдвэрийн танхимаас жил бүр оны шилдэг аж ахуйн нэгжийг шалгаруулдаг уламжлалтай. Энэ удаагийн “Энтерпренер-2017” арга хэмжээний оны онцлох аж ахуйн нэгжээр “Голомт” банк тодорсон юм. Тус банк энэхүү нэр хүндтэй шагналыг авахад гол нөлөөлсөн хүчин зүйл нь үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлсэн төсөл ажээ. Уг төслийг амжилттай удирдан хэрэгжүүлсэн “Голомт” банкны Бизнес процесс менежментийн газрын захирал М.Наранхүүтэй ярилцлаа.

-“Голомт” банкийг 2017 оны шилдэг энтерпренер болгосон төслийнхөө талаар эхлээд сонирхуулахгүй юу?

-Манай “Голомт” банк 2016 оноос хойш олон төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн. Үүний нэг нь “Бизнес модел нэвтрүүлэх төсөл” юм. Энэ хүрээнд бид олон асуудлыг шийдэж чадсан. Тиймээс энтерпренерийн мөнгөн цомыг хүртлээ. Уг төслийг хэрэгжүүлснээр банкныхаа процессыг өөрчилсөн юм.

-Яагаад ийм төсөл хэрэгжүүлэхээр болов?

-1995 онд байгуулагдсан “Голомт” банкны маань үйл ажиллагаа нэлээд тэлсэн. Анх дөрвөн ажилтантай, 600 харилцагчтай ажлаа эхлүүлж байсан бол өнөөдөр 1800 гаруй ажилтантай, 600 мянган харилцагчтай болсон байна. Ингэж өргөжихийн хэрээр процесс маань нэлээд нүсэр болоод ирсэн. Нөхцөл байдалд анализ хийхэд манай борлуулалт явуулж байх ёстой салбарууд хэтэрхий дотоод үйл ажиллагаа руугаа чиглэсэн байв. Өөрөөр хэлбэл, банкны хийх ёстой ажлыг салбар, нэгжүүд явуулдаг, мини банк хэлбэр рүү орчихсон байсан. Энэ байдлыг засахын тулд “Бизнес модел нэвтрүүлэх төсөл”-өө хэрэгжүүлсэн юм. Бид бүхэн энэ төслөө бизнес процесс ре-инженеринг гэж тодорхойлж байгаа. Энэ бол АНУ-аас гаралтай, үйл ажиллагааг инженерчлэлийн аргаар өөрчлөх аргачлал.

-Ре-инженеринг гэсний учир нь юу юм бэ?

-Энэ бол бизнесийн процессыг цоо шинээр хараад үндсээр нь өөрчлөх юм. Хэрвээ процесст сайжруулалт хийсэн бол арав, хорин хувиар нэмэгдсэн гэж дүгнэгддэг. Харин ре-инженеринг гэдэг бол тухайн процессыг эхнээс нь дуусах хүртэл өөрчилнө гэсэн үг. Энэ нь зардал, чанар, үйлчилгээ, хурд руу чиглэдэг. Бидний нэвтрүүлсэн цоо шинэ өнцөг нь харилцагч төвтэйг хэлээд байгаа юм. Жижиг өөрчлөлт хийх гэж байгаа бол ажлаа сайн мэддэг хүн өөрчлөлтийнхөө санааг гаргаад явахад үр дүн гардаг. Тэгвэл ре-инженерингийг гүйцэтгэх удирдлага талаасаа оролцоо нь орж ирж байж амжилттай хэрэгждэг.

-Та ярилцлагын эхэнд төслийн хүрээнд олон зүйлийг өөрчилж чадсан гэж тодотгосон. Тухайлбал харилцагч талдаа юуг анхаарав?

-“Голомт” банк бол харилцагч төвтэй байх стратегитэй. Тиймээс харилцагч төвтэй байхын тулд ямар байх ёстойгоо бодож бүх өөрчлөлтүүдээ хийсэн. Салбар, нэгжийн физик дизайн, бүтэц, бизнесийн модел өөрчлөгдсөн. Харилцагч тал дээр бууж байгаа нь юу харагдаж байгаа вэ гэвэл салбарууддаа тав тухтай орчныг бий болгосон. Ингэхдээ үнэртүүлэгч дээр анхаарсан. Хүлээлгийн танхимаа тохижуулж, хаягжуулалтаа анхаарсан. Харилцагчид босоо байдлаар үйлчлүүлдэг байсан бол сууж үйлчлүүлдэг боллоо. Өмнө үйлчилгээний байгууллага мөртлөө ариун цэврийн өрөөгөө дотоод ажилчид хэрэглэдэг байсныг нийтийнх болгосон. Ариун цэврийн өрөөндөө засвар хийгээд харилцагч нарыг орох боломжтойгоор засварласан. Мөн кофе шоп, номын сан гээд хүлээлгийн хэсгүүддээ ч анхаарсан. Харилцагч, үйлчлүүлэгчдэдээ хүлээх мэдрэмжийг мэдрүүлэхгүй байх үүднээс энэ мэтчилэн олон ажлыг хийсэн. Энэ байдалд үйлчлүүлэгчдийн сэтгэл ханамж эерэг үр дүнтэй байгаа.

-Салбар, нэгжүүдийн дотогшоо чиглэсэн үйл ажиллагааг хэрхэн шинэчилсэн юм бэ?

-Бид бүх үйлдлээ харилцагчийн нүдээр харах ёстой. Тиймээс харилцагч, үйлчлүүлэгчдийнхээ оронд өөрсдийгөө тавиад процессын өөрчлөлт хийгээд явж байгаа. Тодруулбал, салбаруудынхаа дотогшоо чиглээд байсан үйл ажиллагааг нь процесс ре-инженерингийг хийгээд шинэ нэгж байгуулсан. Бизнес процесс менежментийн газар буюу манай нэгж л дээ. Процессоо эндээ төвлөрүүлсэн юм. Ингэснээр салбар дээрх борлуулалтын ажилтнуудын ачаалал нь багасч, үйл ажиллагаагаа борлуулалт руугаа чиглүүлээд эхэлсэн. Үүний үр дүнд борлуулалтын тоогоо хоёр дахин өсгөж, зардал орлогын харьцаагаа 30 хувиар буурууллаа. Мөн иргэдийн зээл 70 үйлдэлтэй байсан бол 30 үйлдэлтэй болж багассан. Үйлдэл болгон цаг, минут байгаа учраас хэмнэлт гарсан. Өмнө салбарууд бичиг хэрэгтэй их зууралддаг байсан. Харин одоо тийм зүйл байхгүй болсон. Энэ мэтчилэн олон эерэг үр дүн гарч байгаа. Ер нь бол энэ процесс ре-инженерингийг хийхдээ харилцагчдыг сигментээр нь ангилж, хэн нь ямар үйлчилгээ явуулах вэ гэдэг рүүгээ чиглэж салбарын бүтцийг өөрчилсөн байгаа.

-Хэдий хэмжээний зардал гарсан бэ?

-Хэрэв гадны байгууллагын зөвлөх үйлчилгээг авсан бол өндөр зардал гарах байсан. Харин бид өөрсдийн дотоод хүч боломжоороо энэ төслийг амжилттай хэрэгжүүлж чадсан. Ингэхдээ Хятад, Солонгос зэрэг Азийн орнуудад очиж туршлага судалсан байгаа. Салбарын тохижилтын хувьд одоогоор нийслэлийн 40-өөд хувьд нь засвар орсон. Ирэх жилээс бусад салбар руугаа ороод явна.

-Төсөл хэрэгжүүлэхэд ямар хүндрэл, бэршээл тулгарч байв?

-Бид салбар нэгжийн ажилтнуудынхаа ажлыг байрыг өөрчилж байгаа. Тухайн ажилтны олон жил хийгээд хэвшсэн ажлууд нь процесс өөрчлөгдөхөөр мэдээж өөр болно. Гэнэт ажлын арга барил нь өөрчлөгдөнгүүт тэд хүлээн зөвшөөрөхгүй байх, хуучин хийж хэвшсэн ажил руугаа орчих вий гэсэн болгоомж бидэнд байлаа. Харин манай ажилтнуудын сэтгэл зүй бэлэн байсан. Учир нь “Харилцагч төвтэй банк” болох нь манай гүйцэтгэх захирлын санаа байсан. Тиймээс энэ бол манай банкны эрхэм зорилго. Иймд ажилтнуудын хүлээлт үүнд чиглэсэн байсан болохоор бидний төсөл амжилттай хэрэгжсэн. “Голомт” банкны хамгийн үнэт баялаг бол харилцагчдын маань итгэл байдаг. Тиймээс үйл ажиллагааныхаа бүхий л төвшиндөө харилцагчдаа нэн тэргүүнд тавьж байгаа.

-Ажилтнуудын тоо буурах уу?

-Ажилтнуудын тоогоо хэвэндээ бариад, борлуулалтаа өндөр болгох чиглэлийг баримталсан. Салбар нэгжүүдэд хүний тоо нэмэгдээгүй, борлуулалт хийх цаг уртсаагүй, тэгсэн мөртлөө борлуулалт маань 122 хувиар өссөн. Энэ бол үйл ажиллагааны шинэчлэл маань оновчтой байсны үр дүн.

-Тэгэхээр төслийн хүрээнд ямар шинэ бүтээгдэхүүн гаргасан юм бэ?

-Бүтээгдэхүүнүүдийн хувьд нэлээд өөрчлөгдсөн. Жишээлбэл, үндэсний хуримтлал, зэс буюу кредит карт гээд байна. Бид бүтээгдэхүүн хөгжүүлэлтийнхээ процессыг өөрчилсөн байгаа. Үүнтэй холбоотойгоор эдгээр шинэ бүтээгдэхүүн гарч, зах зээл рүү амжилттай нэвтэрсэн.

-Үндэсний хуримтлал хэр үр дүнтэй байна?

-Бид 60 гаруй мянган хуримтлалтай иргэнтэй боллоо. Ер нь манай хуримтлал төвлөрсөн байдаг юм байна. Тиймээс ард иргэдээ хуримтлалтай болгож байж эдийн засагт эерэг нөлөө авчирна гэдэг үүднээс Үндэсний хуримтлалын хөтөлбөрөө зарласан. Хувь хүн хуримтлалын зуршлыг өөртөө бий болгож чадах юм бол 20 хувийн урамшуулал олгож байгаа. Үндэсний хуримтлалын хөтөлбөр бол “Иргэн хүн хуримтлалтай болоод зогсохгүй улсын маань эдийн засаг сэргэнэ” гэсэн давхар алсыг харсан бүтээгдэхүүн юм.

-“Голомт” банк кредит картын зах зээлийн хэдэн хувийг эзлээд байна вэ?

-Одоогоор 60 гаруй мянган кредит картын хэрэглэгчтэй болчихсон байна. Тэгэхээр кредит картын зах зээлийн 85 хувийг эзэлж байгаа.

-“Энтерпренер-2017” арга хэмжээ Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй 60 гаруй мянган аж ахуйн нэгжээс оны онцлох арван байгууллагыг зарласан. “Голомт” банк оны шилдгээр шалгарахад таныг гол үүрэгтэй ажилласан гэж дуулсан. Өөрийнхөө тухай танилцуулахгүй юу. Банкны салбарт хичнээн жил ажиллаж байна вэ?

-Манай төсөл 100 гаруй хүний оролцоотой байсан. Зөвхөн нэвтрүүлэлтийн шатан дээр 17 хүний бүрэлдэхүүнтэй баг байгуулаад ажилласан. Миний хувьд нэвтрүүлэлтийн шатыг удирдсан. Өмнө хэд хэдэн төсөл дээр ажиллаж байсан. Энэ оны хувьд төслийн багтай хамт нэвтрүүлэлтээ удирдлаа. Ажлын туршлага гэвэл МУИС-ийг 2004 онд төгссөнөөс хойш банкны системд ажиллаж байна. “Голомт” банкинд найм дахь жилдээ ажиллаж байгаа. Өмнө банкныхаа жижиг, дунд бизнесийг хариуцаж байсан. Одоо бизнесийн процесс ре-инженериг чиглэл рүү ажиллаж байна.

-Цаашид хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн ажлуудаасаа хуваалцахгүй юу?

-Бид нэлээд том ажлын суурийг сайн тавилаа. Ирээдүйд мэдээж улам сайн хөгжүүлээд автоматжуулна. Ирэх онд хийхээр төлөвлөсөн ажлууд олон байгаа. Хүн болгон хүлээлгэд дургүй болчихоод байгаа. Яваандаа дижитал хэлбэр рүү шилжинэ. Зээл хүртэл дижиталаар олгогдох ёстой. Заавал салбар дээр ирэх шаардлагагүй болно.

-Та бүхний хэрэгжүүлсэн ажил олон улсын байгууллагын “Шилдэг төсөл 2017” шагналыг авсан бил үү?

-Тиймээ. “PMI” гээд олон улсын байгууллагын Монгол дахь төлөөлөгчийн газраас нь жил бүр олон улсын форум зохион байгуулдаг уламжлалтай. Өнөө жилийн “Шилдэг төсөл” шагналыг “Голомт” банк авсан. Мөн энэ онд манай банк Монголын хамгийн анхны менежментийн форумыг зохион байгуулсан юм. Үүнд топ 250 компанийн удирдлагууд оролцсон байгаа. Энэ үйл ажиллагаанд бид түлхүү өөрсдийнхөө туршлагыг хуваалцсан. Мэдээж гол сэдэв нь ре-инженеринг байсан.

-Компанийн ноу-хаугаа ингэж дэлгэж болж байгаа юм уу?

-“Хөгжлийн Голомт” гэсэн уриатай ажиллаж байгаа бид бүхэн бусад байгууллагуудад туршлагаа хуваалцаж байж Монгол Улс хөгжих юм. Ер нь бол том компаниудад үйл ажиллагаандаа шийдэх ёстой асуудал их байгаа. Тиймээс тэдгээр компаниудыг “Ре-инженеринг хийгээч ээ, сайжруулаач ээ, үр дүнтэй болгооч ээ” гэдэг байдлаар энэ сэвдрийг түлхүү хөндсөн. Зарим байгууллагууд бидэн рүү хандаж, сургалт, зөвлөгөө авч байгаа.

“УИХ-ын гишүүн үйлдэл дээрээ нотлох баримттай баригдсанаас бусад тохиолдолд түүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлж болохгүй, халдашгүй байдалд нь халдаж болохгүй” гэсэн УИХ-ын тухай хуулийн заалтыг Үндсэн хуулийн цэц хүчингүй болгосон. Уг асуудлаар “Веритас партнерс” хуулийн фирмийнхэн Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаад байсан билээ. Тус хуулийн фирмийн өмгөөлөгч Э.Хашчулуунтай ярилцлаа.

-Танай хууль зүйн товчоо Д.Гантулга гишүүнтэй холбоотой хэргийн хохирогч бүсгүйг өмгөөлж байгаа. Гишүүний бүрэн эрхийг түтгэлзүүлэх асуудлаар та бүхэн Цэцэд хандсан. Уржигдар Үндсэн хуулийн Цэц хуралдаж шийдвэрээ гаргалаа. Чухам яагаад цэцэд хандахаар болсон юм бэ?

-Бид хуульч, иргэн хүнийхээ үүргийг биелүүлж Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан. Манай улсын Үндсэн хуулийн Цэц, шүүхийн онцлог гэвэл иргэдийн өгсөн мэдээллээр хэрэг маргааныг үүсгэж хянаж шийдвэрлэдэг. Их хурал үндсэн хуульд нийцээгүй тогтоол хууль баталлаа гэхэд тэрийг санаачилгаараа хянах боломж байхгүй. Хэн нэгэн мэдээлэхгүй бол энэ асуудал цааш үргэлжлэх хандлагатай гэдэг үүднээс Үндсэн хуулийн цэцэд хандсан юм. Мөн манай хуулийн фирмийн ажиллаж байгаа хэрэг маргаантай холбогдуулаад УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх шаардлага гарсан учраас үүнтэй холбогдуулж, Үндсэн хуулийн Цэцэд мэдээлэл гаргасан байгаа.

-Хуулийн өмнө Их хурлын гишүүн иргэн хоёр тэгш эрхтэйг Үндсэн хуулийн Цэц баталлаа?

-Монгол Улсын иргэн хууль шүүхийн өмнө тэгш эрхтэй байх зохицуулалт хангагдсан нь хамгийн том давуу тал юм. Яагаад гэвэл Үндсэн хуулийн Цэц шийдвэрлэхдээ УИХ-ын тухай хууль нь Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлийн 14.1, 14.2 гэсэн зүйл заалтыг зөрчсөн байна гэж үзсэн. Энэ хоёр зүйл заалтын агуулга нь хууль шүүхийн өмнө иргэн бүр тэгш эрхтэй. Хэнийг ч ялгаварлан гадуурхах ёсгүй гэсэн утгатай зохицуулалт юм. Цэцийн 2017 оны арванхоёрдугаар сарын 20-ны өдрийн хоёр тоот тогтоолоор “Үндсэн хуулинд заасан УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдсон бол УИХ өөрсдөө хэлэлцээд түдгэлзүүлэх эсэх асуудлыг шийдвэрлэнэ” гэснийг УИХ хууль батлах замаар явцууруулсан байсан. “Зөвхөн гэмт хэрэг үйлдэж байх үедээ нотлох баримттайгаа баригдсан тохиолдолд” гээд хаалт тавьчихсан байсан. Тэгэхээр Улсын Ерөнхий прокурорын зүгээс Үндсэн хуульд заасны дагуу Их хурлын гишүүн гэмт хэрэгт холбогдчихлоо гэж үзээд түдгэлзүүлэх гэхээр “Наад хүн чинь яг үйлдэл дээрээ баригдсан юм уу. Гэмт хэрэг үйлдэж байгаад баригдахдаа нотлох баримттай байгаад баригдсан юм уу” гэх шаардлагыг тавих нөхцөл болчихоод байсан. Тэгэхээр халдашгүй байдал гэдэг бол хязгаарлалтыг нь хумисан шийдвэр байсан. Ер нь УИХ-ын тухай хуулийн зургадугаар зүйлийн 9.1-ийг хүчингүй болгосноор “Үндсэн хуульд заасан нөхцөлийн өмнө гэмт хэрэгт холбогдсон гэж үзэх юм бол Ерөнхий прокурор УИХ-д санал оруулах, УИХ өөрсдөө гишүүнээ түдгэлзүүлэх үү” гэдгээ шийдвэрлэх алтан дундаж дээр очиж байгаа юм. Түүнээс биш шууд энэ шийдвэр гарсан нь УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэн гэдэг мэдээлэл байх юм бол нэгжлэг хийгээд л гэр оронд нь дайрч орох асуудал байхгүй. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүнийг түдгэлзүүлэх үү үгүй юу гэдэг асуудал УИХ-д өөрт нь хадгалагдаад үлдэнэ гэсэн үг. Тэр том хана хэрмийг Цэцийн шийдвэр нурааж чадлаа.

-Д.Гантулга гишүүний хувьд түдгэлзүүлэх эрх нь Их хуралд байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Ер нь бол Улсын Ерөнхий прокуророос зөвхөн Д.Гантулга гишүүн гэлтгүй гэмт хэрэгт холбогдсон гэж үзэж байгаа гишүүдийн бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудал оруулах эрх нь одоо нээлттэй болсон. Яг түдгэлзүүлэх эсэхийг Үндсэн хуульд заасны дагуу УИХ өөрсдөө шийдвэрлэнэ.

-УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсаны дараа Д.Гантулга гишүүнийг явуулж, оронд нь Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх гарч ирэх гэж байгаа тухай мэдээлэл сүүлийн үед цацагдах боллоо. Та бүхний үйл ажиллагаа цаанаа ямар нэг улс төрийн зорилготой юм биш биз дээ ?

-Бидний хувьд хардлагад их өртсөн. Д.Гантулга гишүүний хэрэг дээр анх ажиллаад эхлэхэд “Энэ хэргийн цаана Н.Энхбаяр байгаа, Хэнтийгээс нэр дэвших гэж байна” гэсэн. Ингээд Цэцэд хандсаны дараа Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржтой холбогдуулж энэ асуудал гарч байсан. Харин Цэцийн шийдвэр гарсны дараа Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхтэй холбогдуулаад ярьж байх шиг байна. Манай байгууллага бол хохирогчийн эрх ашгийг хамгаалах үүднээс өмгөөлөгч хуульд заасан бүхий л арга хэмжээг авч ажиллах үүргийнхээ дагуу энэ хэрэг дээр ажиллаж байгаа. Тэрнээс бид энэ хэрэг дээр хэн нэгнээс шан харамж аваад улс төрийн нөлөөллийн хүрээнд хэрэг дээр ажиллаж байгаа юм байхгүй.

-Үндсэн хууль зөрчсөн өөр хуулийн зүйл заалтуудад анхаарлаа хандуулж байгаа юу?

-Бид эрхзүйт засаглалтай оронд амьдарч байна. Тиймээс зөвхөн УИХ-ын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудлыг цэцэд өгөөд орхихгүй. Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүдтэй холбоотой бүрэн эрх нь УИХ-ын гишүүдийн хүчингүй болдогтой ижил нөхцөлтэй байгаа. Энэ мэтчилэн зөвхөн халдашгүй байдлаас гадна хууль тогтоомж зөрчсөн асуудал мэр сэр бий. Үүнийг Үндсэн хуульд нийцүүлэх талаас нь ажиллаж байгаа. Үндсэн хуулийн Цэц бол онолын том шүүх. Цэцтэй холбоотой маргаан гаргахад онолын судалгаа их хэрэгтэй. Тэр хууль яагаад үндсэн хууль зөрчиж байгаа юм бэ гэдгийг гаргаж тавилгүйгээр ажиллах боломжгүй. Одоогийн байдлаар хоёр хуулийн зүйл заалтыг Үндсэн хуулийн Цэцэд өгөхөөр бэлдээд судалгааны ажил хийгдэж байна.

-УИХ-ын гишүүдийн ёс зүйн асуудалд ямар ажлууд хийх вэ?

-Бид Төрийн байгуулалтын байнгын хороонд Д.Гантулга гишүүний асуудлаар хандсан. Энэ асуудлыг хэлэлцэх процедур маань хуулинд байгаа. Гол нь хэлэлцэн шийдвэр гаргаж байгаа хүмүүс маань хараат байж чадахгүй. Үнэн зөв үндэслэлтэй шийдвэр гаргаж чадахгүй байгаа л асуудал. Хэрвээ ирээдүйд мундаг, олон улсад байдаг улстөрч гэсэн шаардлагад нийцсэн хүмүүс гишүүн болсон тохиолдолд яг энэ арга техникийг хэрэглээд асуудалд үндэслэлтэй хандах боломжтой. УИХ-ын гишүүний ёсзүйн асуудал том ойлголт. Ёс зүй зөрчиж байгаа үйлдлүүд их харагдаж байгаа.

-Цэцийн дүгнэлт гарсны дараа УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх юм бол түүнийг сонгосон тойргийн сонгогчдын эрхэнд халдсан явдал болно гэсэн агуулгатай тайлбар хийж байна лээ?

-Бид институтийнх нь хувьд хамгаалж байгаа. Хувь хүнийх нь хувьд биш. Үндсэн хуульд заасны дагуу УИХ-ын гишүүн бүх ард түмний төлөөлөл. Дөчин мянган хүнээс сонгогдсон ч гэсэн гурван сая хүнийг төлөөлөөд байгаа юм. Тэгэхээр Монгол Улсын нийт хүн амыг төлөөлж байгаа 76 хүний нэг, хоёр нь гэмт хэрэг хийчихсэн бол тэрийг шалгах нь зөв. Сонгогчид төлөөлөлгүй болчихлоо гэж байгаа нь буруу. Зарим хүн Үндсэн хуулийнхаа үндсэн зарчмыг ойлгохгүйгээр тайлбар өгч байгаа харагдсан. Тойрог гэдэг бол үндсэн хуулиар эрэмбэлбэл нэн тэргүүнийх биш.

Үндсэн хуулийг өөрчлөх асуудал сүүлийн жилүүдэд идэвхтэй яригдаж байна. Түрүүчийн парламентын үед хэд хэдэн хуулийн төсөл боловсруулагдаж байсан ч хараахан ажил хэрэг болж чадаагүй. Харин энэ парламент байгуулагдсан даруйдаа л эцэг хуулиа өөрчлөхөөр шуурхайлсан билээ. Нийтдээ зургаан сэдвийн хүрээнд Үндсэн хуульд засвар оруулах шаардлагатай гэж барьж аван барууны орнуудад дэлгэрсэн зөвлөлдөх санал асуулгыг явуулав. Энэ хүрээнд “УИХ, Засгийн газрын эрх мэдлийн хяналт-тэнцлийг хангах”, “Үндэсний эв нэгдлийг бэхжүүлэх, энэ чиглэлд ажил, үүргийн давхардлыг арилгах үүднээс Ерөнхийлөгчийн эрх, үүргийг тодорхой болгох”, “Улс төрөөс хараат бус, мэргэшсэн, чадварлаг, нэр хүндтэй төрийн албыг бэхжүүлэх”, “Засаг захиргаа, нутгийн удирдлагын тогтолцоог төгөлдөржүүлэх”, “Төрийн хариуцлага, сахилга, шударга ёсыг бэхжүүлэх, хууль хэрэгжүүлэх тогтолцоог сайжруулах”, “Төрийн эрх барих дээд байгууллага нь Ардын их хурал, хууль тогтоох байгууллага-Улсын Бага хурал гэсэн хоёр танхимтай байх асуудлаар нээлттэй хэлэлцэх нөхцөлийг хангах” гэсэн сэдвүүдээр зөвлөлдөх санал асуулга явуулсан юм. Өнгөрсөн хавар улсын хэмжээнд санамсаргүй түүврийн аргаар сонгоод шигшсэн 800 орчим хүнийг Төрийн ордонд цуглуулаад эдгээр зургаан сэдвийг бүтэн хоёр өдрийн турш хэлэлцүүлсэн. Энд хуульч, эрдэмтдээс өгсүүлээд бичиг үсэг тайлагдаагүй жирийн иргэн хүртэл ирсэн байв. Зохион байгуулагчдын зүгээс нийгмийн бүх давхаргыг хамруулсан ажил боллоо хэмээн олзуурхан ярьцгааж байсан нь хэвлэлийн хуудаснаа үлджээ.

Зөвлөлдөх санал асуулгаас “Монгол Улсын парламентыг хоёр танхимтай болгох”, “Ерөнхийлөгчийг парламентын өргөтгөсөн бүрэлдэхүүнээс сонгох” гэсэн саналууд дэмжигдээгүй юм. Дараа нь Үндсэн хуулийн төслийг ард түмэнд танилцуулж, тэдний саналыг тусгах зорилгоор ажлын хэсгийнхэн Монгол орныг бүтэн тойрлоо. Зунжин үргэлжилсэн төслийн хэлэлцүүлгийн дүнг хэдхэн хоногийн өмнө тайлагнаж байгаа харагдав. Олон нийт Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг хасах саналыг ихэд дэмжсэн юм гэнэ. Хэлэлцүүлэгт оролцсон 370 гаруй мянган хүний 200 мянга орчим нь ийм саналтай байна гэж ирээд Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг халахаар зохион байгуулагчид пиардаж байна лээ. Манай улс бол парламентын тогтолцоотой орон. Сонгодог парламенттай улс болъё гэвэл Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг болиулах нь зөв л дөө. Гэхдээ М.Энхболд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч болсон бол ийм зүйл хэзээ ч болохгүй байсан биз. Нэг нам дангаараа төрийн эрхийг барьж байгаа өөрсдийнх нь хүн төрийн тэргүүнээр сонгогдсон бол түүний хууль санаачлах эрхийг яасан ч боомилохгүй. Ёстой мөрийцсөн ч алдахгүй байх.

Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах сэдвүүдээр ард түмний дунд явуулсан хэлэлцүүлэг өнгөрсөн долоо, наймдугаар сард эрчимтэй өрнөсөн. Монгол Улсын иргэн бүрт хамаатай суурь хуулийг өөрчлөх хэлэлцүүлгийг амралт зугаалгын улирал тааруулан зохион байгуулахаар ямар улс цуглаж, ямар саналд нэгдэх нь ойлгомжтой шүү дээ. Ажлын хэсгийнхэн сумдад очихоосоо өмнө зараа хэдэнтээ түгээлээ ч хэлэлцүүлэгт оролцогчдын хүрээ баригдмал, ирц тааруу байх нь мэдээж. Тэнд МАН-ын идэвхтэй ахмад гишүүд л ирж таарна. Тиймээс тэднийг зорилтод асуултаараа хөтлөөд саналыг нь авсан биз ээ.

Хэдийгээр Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг хассан ч хориг тавих эрх нь хэвээр байгаа гэж тайлбарлан ард түмний тархийг угаах байх. Хууль, хориг хоёр бол тэс ондоо ойлголт. Нийгмийн аль нэг салбарт тухайлан зориулсан хууль боловсруулж, түүнийгээ УИХ-д өргөн барьж хэлэлцүүлнэ гэдэг нэг асуудал. Магадгүй Ерөнхийлөгч хэний ч хараагүй асуудлын зангилааг хуульчилж шийдэж болно. Харин хориг нь үүнээс ялгаатай. Ерөнхийлөгч УИХ-ын баталсан тогтоол, шийдвэр, хуулийг эсэргүүцэж байгаагийн илэрхийлэл юм. Тэгэхээр Ерөнхийлөгчийн тавьдаг хориг, санаачилсан хуулийн хүчин чадал адилгүй гэсэн үг. Гэтэл Ерөнхийлөгчийг хууль санаачлах эрхгүй болсон ч хориг тавих эрх нь байгаа гэх маягаар нийгмийн сэтгэл зүйд тааруулан пиардаад байна.

Угаасаа манай Ерөнхийлөгч эрх мэдэл тун муутай. Төрийн тэргүүн гэдэг Монгол Улсын эв нэгдлийг хангах бэлгэдлийн шинжтэй хүн. Ний нуугүй хэлэхэд улс төрийн хулгайч, авлигач нарт хатуурхах тал дээр л дархан эрхтэй. Авлигатай тэмцэх газрын дарга, Ерөнхий прокурорыг томилох саналыг УИХ-д оруулдгаас өөрөөр онцгой мэдэлгүй хүн дээ. Төрийн тэргүүний энэ зангараг Монголоор дүүрэн байгаа улс төрийн хулгайч, авлигачдад ихэд халгаатай. Харин ажил, амьдралаа шударгаар залгуулж яваа жирийн иргэдэд бол ямар ч дарамтгүй, бас хамааралгүй. Зөвхөн улсын мөнгийг шамшигдуулдаг ховдог шунахай хүмүүст тохирсон шийтгэлийг оноох гэж Ерөнхийлөгч маань чадан ядан энэ эрхээ хэрэгжүүлдэг. Гэхдээ үүнийгээ хэн дээр хэрэгжүүлэх үү, аль намыг гөрөөлөх үү гэдэг сонголт нь түүний гарт байдаг. Сүүлийн хэдэн жилийн туршлагаас харахад Ерөнхийлөгч бүрэн эрхийнхээ эхний хугацаанд сөрөг намын хулгайч нараас гөрөөлж байгаа нь түлхүү харагдаж байв. Дараагийн жилүүдэд нь өөрийн намын улстөрчдийг намнаж байгаа нь журмын нөхдөд нь тийм ч шударга биш санагдсан байх талтай. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гэдэг хүн ийм л ганц эрхээ бүрэн хэрэгжүүлдэг. Гэтэл түүний энэ эрхийг нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр үгүй хийх гэж байна. Өнгөн дээрээ хууль санаачлах эрхийг нь халах гэж байгаа, цаашлаад улстөрийн хулгайч нар, авлигачдын эсрэг зогсдог хатуу тэмцлийг нь мохоох гэсэн оролдлого юм. Ерөөсөө Ерөнхийлөгчийг хэн ч биш болгох гэсэн том зүйлийн эхлэл.

Монголын ард түмэн ардчилсан Ерөнхийлөгчийг сонгож, гаргаж ирдэг болсон. Энэ нь сүүлийн гурван удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас харагдаж байгаа. Ирэх 2021 оны сонгуулиар иргэд энэ сонголтоо баталгаажуулах магадлал өндөр гэдгийг улс төр судлаачид хэлж байсан. Гэтэл МАН олонх байгаа үедээ сөрөг хүчнээс гарч ирсэн Ерөнхийлөгчийн гарыг мухарлах гэж зүтгэж байгаа нь буруу юм. Ер нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч авдрын нүүрэн дээр шүдгүйгээр зурсан арслантай л адил. Одоо тэгвэл арслангийнх нь хумсыг сугалах юм гэнэ. Уг нь хумстайгаа байвал эрх биш улс төрийн хулгайч нартай тэмцэнэ. Улсын мөнгийг шамшигдуулдаг хударгагүй явдал багасах юм биш үү.

Монгол Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 45 жилийн ой энэ онд тохиосон билээ. дайны дараахь хүнд хэцүү он жилүүдэд хүйтэн дайны төмөр хөшгөөр тусгаарлагдаж байсан хоёр улс өнөөдөр бие биеэ чухалчилсан дотно түншүүд болсон. Манай хоёр орны улс төр, эдийн засаг, урлаг соёл, боловсрол гээд бүхий л салбарын харилцааны үндэс эх суурь тавигдахаас эхлэн өдий зэрэгтээ өргөжиж тэлэхэд үнэтэй хувь нэмрээ оруулсан хүн бол яах аргагүй Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд Содовжамцын Хүрэлбаатар гуай юм. Тэрбээр анх Японтой харилцаа тогтоосон үеэс гар бие оролцож ирсэн бөгөөд сүүлийн жилүүдэд тус улсад Монголоо төлөөлөн Элчин сайдаар улиран томилогдож ажилласан баялаг түүх намтартай эрхэм. Түүний туулсан амьдралын замнал, хоёр улсын харилцаанд оруулсан үүрэг ролийн тухай хуучилж өнжлөө.

С.Хүрэлбаатар гуайнх Монголдоо ирээд төвхнөж амжаагүй байгаа хэрнээ бидний саналыг уриалгахнаар хүлээж авсан юм. Бид ч товлосон цагтаа гэрт нь очив. Гэрийн эзэгтэй хаалгаа нээн инээмсэглэн угтаж, “Та хэдийн өмнөхөн Японы өдөр тутмын сонины хоёр сурвалжлагч ирсэн.

Манай хүнээс ярилцлага авч байгаа юм” гэлээ. Зочны өрөөнд ортол тэдний ярилцлага өндөрлөж байгаа бололтой. Гадаадын сэтгүүлчид бидэнтэй нэрийн хуудсаа солилцонгоо “С.Хүрэлбаатар гуай манай улсад Элчин сайдаар удаан хугацаанд ажилласан нэр хүндтэй хүн. Тиймээс Монголд ажиллах хугацаандаа түүнээс ярилцлага авах завшаан тохиолоо” гээд инээв. Гэрийн эзэн холоос ирсэн зочдоо үдсэнийхээ дараа “Одоо та хэдийн байцаалтад ороход бэлэн” гэж инээмсэглэсээр буйдан дээрээ тухаллаа.

С.Хүрэлбаатар гуай 2009 онд Элчин сайдаар томилогдож олон жилийн дараа ийн ирж байгаа аж. Тиймээс ачаа тээшээ бүрэн цэгцэлж, ажлын өрөөгөө тохижуулж амжаагүй гэж байлаа. Холоос ирсэн хайрцагтай номуудаа нэг буландаа өржээ. Эднийх хоймортоо “Сорхууд” гэсэн уйгаржин бичээс өлгөсөн нь нүдэнд тусав. Хажуухан талд нь “Эрдэм” гэсэн үгийг бас байрлуулжээ. Тодруулаад асуутал “Манайх Сорхууд овогтой. Тиймээс ургийн овгоо ингэж бичүүлж дээдэлсэн хэрэг. Харин “Эрдэм” гэдэг үгийн тухайд манай хүүхдүүдийн нэр юм. Ач, зээ нарын нэрэнд ”Эрдэм” гэсэн үг орсон байдаг” гэв. С.Хүрэлбаатар гуайнд зочилсон хэн бүхний нүдийг хужирлах зүйл бол үзэсгэлэнт эмэгтэйн уран зураг. Тэр бүсгүй бол түүний гэргий Д.Гандиймаагийн залуу халуухан насных нь төрх ажээ. Гэрийн эзэгтэй энэ тухай ярихдаа “Хүмүүс манайд орж ирээд хэний зураг вэ гээд асуухаар нь Хүрлээгийн найз бүсгүй гэж хэлдэг” хэмээн инээв. “Анх надтай танилцаж, миний хайрыг татаж байсан тэр төрх нь болохоор миний найз эмэгтэй мөн байлгүй яахав. Ханийнхаа 50 насны ойгоор зураач Мөнхцэцэгт захиалж зуруулсан юм” гэж С.Хүрэлбаатар гуай тодотголоо. Зочны өрөөний ханыг чимэх өөр нэг зураг бол Японы нэрт дуучин Яширо Акигийн бүтээл байсан юм. Тэрбээр сайн дуулаад зогсохгүй уран зурагт авьяастай нэгэн ажээ. Нөхөр нь ч уран гартай хүн байдаг гэнэ. Ингээд дуучин бүсгүй нөхрийнхөө урласан аягыг харж зурснаа С.Хүрэлбаатар гуайг албанаасаа буухад нь дурсгал болгож өгсөн юм байна. Энэ мэтчилэн сайхан түүх, дурсамжтай бүтээлүүд эднийд олон байлаа.

АМ БҮЛ ЦӨӨНТЭЙ Ч ОЛНООР ХҮРЭЭЛҮҮЛСЭН ЭРХЭМ

С.Хүрэлбаатар гуай эхээс ганцаараа. Түүний аав Ц.Содовжамц Ховд аймгийн уугуул хүн байжээ. Нутгаасаа гарч Багшийн сургуулийг дүүргээд Завхан аймагт багшилж байсан юм билээ. Удалгүй цэргийн хүн болж Баянхонгор аймагт ажиллаж амьдрах болсон байна. Харин Элчин сайдын ээж нь Х.Сангидулам гэдэг хүн байсан аж. “Улаан гэрийн Дулмаа гэдэг шиг манай ээж намдаа үнэнч хүн байлаа. 16 насандаа МАН-д элсч гэзгээ тайруулж, цагаан малгай өмсдөг эмэгтэйчүүдийн нэг байв. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын дараагаар намаа өмгөөлж, хамгаалсан хуралд оролцож яваад хатгаа авч бие барсан даа. Харин аав маань тэрс үзэлтэй хүн байсан” гэж С.Хүрэлбаатар гуай дурсан ярив. Эхнэртэйгээ танилцсан түүхээ хуваалцахдаа “Манай хүн айлын ганц охин. Бид хоёрын аав, ээжүүд адилхан Баянхонгор аймагт очиж суурьшсан байдаг юм. Гандиймааг зургадугаар ангид, намайг наймдугаар ангид байхад тэнд очиж билээ. Тэгсэн нэг их хөөрхөн дугуй шар царайтай охин нүдэнд тусдаг юм байна. Сураг сонсох нь ээ таван онцын эзэн гэнэ. Би ч сурлагандаа сайнгүй нөхөр байлаа. Ингээд алхам алхмаар ойртож эхэлсэн дээ. Гэтэл намайг тоодоггүй. Долоон жил араасаа гүйлгэж байгаад хожим миний эхнэр болсон доо. Намайг маш их засч авсан хүн дээ” гэлээ. Ингээд тэд 1973 онд гэр бүл болж, хоёр сайхан хүүхдийн аав, ээж болжээ. Харамсалтай нь том хүү нь идэр залуу насандаа автын ослоор хорвоог орхисон байна. Одоо хүүгийнх нь хоёр хүүхэд Америкт амьдардаг гэнэ. Ач хүү нь бизнесийн чиглэлээр Америк, Японы хамтарсан компанид ажилладаг бол ач охин нь суралцдаг байна. С.Хүрэлбаатар гуайн бага охин гурван хүүхэдтэй бөгөөд одоо Японд ажиллаж, амьдарч байгаа гэсэн. Японы Обирин их сургуулийг төгсөөд Монгол дахь Японы Элчин сайдын яаманд ажиллаж байжээ. Одоо Японы Нийгата мужийн захиргаанд орон нутгийн хамтын ажиллагааг хариуцаж ажилладаг байна. С.Хүрэлбаатар гуай ам бүл цөөнтэй, ач зээ нар нь алс байгаа болохоор баяр ёслолоор тэднийгээ ихэд үгүйлэн санагалздаг биз ээ. Гэхдээ энэ эрхэмд ах дүүсийг нь орлох ойр дотны хүмүүс олон байдаг тухай хуучиллаа. Гэр бүлийн сайн найзуудаа ч бидэнд танилцуулан ярьсан юм. Тухайлбал, багын найз Г.Лувсанцэрэн, Г.Лочин болон Вьетнам, Францад Элчин сайдаар сууж байсан Г.Луузан гуай, Вьетнам, Солонгост Элчин сайдаар сууж байсан П.Үржинлхүндэв, Кубад Элчин сайдаар сууж байсан Б.Нямаа нарыг нэр цохож байлаа. Төрсөн дүүгээс нь өөрцгүй өмөг түшигтэй хүн бол МУГЖ Д.Сосорбарам гуай гэнэ. Тэд нэг орцонд амьдардаг хөршүүд бөгөөд хоол, цайгаа хамтдаа хувааж иддэг тийм дотно ах дүүс юм билээ. Гэрийн эзэгтэй үдийн хоолоо бэлдчихээд “Бууз гарчихлаа. Халуун дээр нь түргэн ороод ир” гээд Со гавьяатыг эхнэртэй нь утсаар дуудав. Д.Гандиймаа гуай “Манай орцныхон амь нэгтэй.

Аливаа баяр ёслолоор хөгшин бид хоёр дээр орж ирж тэмдэглэнэ. Нэг нэгнийхээрээ орж гарцгаана. Хүүхдүүд хол байдаг болохоор хөршүүд маань л бидэнд хань болдог юм даа” гэхэд түүний хань “Манай орцонд дандаа Баянхонгорын гаралтай айлууд бий. Баянхонгорчуудын орцны дарга нь би” гэж хошигнов. Энэ зуур гэрийн эзэгтэй зассан ширээндээ зочдоо зоог барихыг урив. Д.Сосорбарам гавьяат болон түүний гэргий хэзээний эдний хүүхдүүд шиг. Яг л гэртээ байгаа мэт чөлөөтэй байв. Тэдний нөхөрлөл хэзээ яаж үүссэн тухай сонирхтол “Ер нь урд насандаа эхэлсэн байх шүү” гээд инээлдэв. Анх 2002 онд Японы Ханхүү Монголд айлчлан ирсэн цагаас С.Хүрэлбаатар, Д.Сосорбарам хэмээх хоёр эрхэм дотно сайхан харилцаатай болсон юм байна. Японы Ханхүү догшин хутагт Данзанравжаагийн талаар судалдаг, их хүндлэн дээдэлдэг аж. Тэрбээр Монголд ирээд Хамарын хийдэд очихоор болжээ. Ингээд С.Хүрэлбаатар гуай Д.Сосорбарам гавьяаттай уулзаад Ханхүүд гэнэтийн бэлэг барихаар ярилцжээ. Д.Сособарам гавьяатыг Данзанравжаагийн тухай “Хутагтын сахиус” кинонд тоглосныг нь Ханхүү мэддэг байж. Тиймээс музейд байсан хутагтын хувцас хэрэглэгдэхүүнүүдийг түр авч Со гавьяатад өмсүүлжээ. Ханхүүг Хамарын хийд дэх хутагтын бясалгал хийж байсан агуй руу хөтлөөд оронгуут Д.Сосорбарам гавьяат “Үлэмжийн чанар” дууг дуулсаар гарч ирэхэд мань эр нэг хэсэгтээ мэл гайхаж орхисон байна. Үүнээс хойш тэд хоёр орны урлаг, соёлын олон арга хэмжээг хамтран зохион байгуулжээ. Саяхан Японы үндэсний урлагийн фестивалийн нээлтийн арга хэмжээнд Со гавьяат “Домог” чуулгынхаа хамт 45 минут тоглолт үзүүлжээ. Тоглолтын дараа хаан ширээ залгамжлах хунтайж Нарухито Д.Сосорбарам гуайг тусгай өрөөнд хүлээн авч уулзаж, талархал илэрхийлсэн байна. С.Хүрэлбаатар гуай “Тээр жил Хатан хаан манай Элчин сайдын яаман дээр тоглолт зохион байгуулсан юм. Төгөлдөр хуур сайхан тоглодог хүн л дээ. Бас найз нөхдийгөө урьсан. Хатан хаан төгөлдөр хуураа тоглож, Сосорбарам дуугаа дуулаад нэг үдшийг сайхан өнгөрүүлж билээ. Ер нь манай Сосорбарам чинь хаан удмынхантай тун ойр хүн байгаа юм” хэмээн ярилаа. Аливаа ажил үйл төлөвлөөд хөдлөхөд тэдний дөрөө сайхан нийлдэг гэнэ. Ямар сайндаа “Хүрлээ нь хүр хийж, Бармаа нь пар хийж, хүрье гэсэндээ хүрч л салдаг Хүрлээ. Барья гэснээ барж байж дуусгадаг Барам” гэсэн уриа үгтэй болсон тухай С.Хүрэлбаатар гуай хэлж хоолны ширээний ард бяцхан инээд бэлэглэв. Тэд япончуудын тахилгат Фүжи уулан дээр гарч уртын сайхан дуугаа уянгалуулна гэж зорьж байснаа давуулан биелүүлжээ.

Энэ уулан дээр хоёр ч удаа гарч тоглолт хийсэн байна. Одоо тэд Номхон далайд хөлөг онгоцон дээр уртын дуу дуулах мөрөөдлөө удахгүй биелүүлнэ гэсэн өөдрөг бодол тээж явдаг юм билээ. Со гавьяат сүүлийн долоо, найман жил Японтой соёлын харилцаатай байгаа гэнэ. Жилдээ 3-4 удаа очиж тоглолт хийдэг аж. Хокайдо мужаас бусдад нь тоглолт хийжээ. Со гавьяат ярихдаа “Энэ бол Хүрлээ ахын нөмөр нөөлөг. Хүрлээ ах улс төр эдийн засгаас гадна урлагийн талаар их зүйл хийсэн. Японы үндэсний төв театрын тайзан дээр Монголоос Сүглэгмаа, Лхамжав гуай хоёр гарч байсан. Тэр хоёр мундаг хүнээс хойш домог чуулгатайгаа тоглосон доо. Манайхан Японы нэгдүгээр зэрэглэлийн театрт тоглодог” гэлээ. “Үнэхээр урамтай л даа. Би гуйж байгаад зөвшөөрөл авч байгаа шүү дээ. Манай хэд үнэхээр бахархмаар тоглолт зохион байгуулдаг. Тоглолтын дараа Японы тал мөрөн дээр алгадаа. Дахиад тоглоорой” гээд зөвшөөрөл өгөхөд нь маадгар байгаа юм чинь гэж С.Хүрэлбаатар сайд нэмэв. Со гавьяатын “Жамаас” гэдэг дуу Японд хит болж байгаа ажээ. С.Хүрэлбаатар гуайн зочны өрөөний хананд өлгөөстэй байх уран зургийн эзэн алдарт дуучин бүсгүй Яширо Аки “Жамаас” дууг япон хэл дээр олны хүртээл болгосон байна. Сүүлийн үед энэ дуу Японы караокед нэлээд хүчээ авч байгаа аж. Эндээс Монгол Японы соёлын харилцааг хөгжүүлэхэд С.Хүрэлбаатар гуай ямар их хичээл зүтгэл гаргаж, үйл хэрэг бүтээснийг харж болохоор. Мөн Хубилай хаан Япон руу хоёр удаа довтолсон түүхийн жимээр баримтат кино хүртэл бүтээсэн зэрэг соёлын харилцаатай холбоотой хийсэн ажлуудыг нь дурдаад байвал олон.

ЯПОН ОРОНД “ДУРЛАСАН” ТҮҮХ

Японы эзэн хааны олгодог Мандах нарны одонгоор Монголын 12 хүн шагнуулсан байдаг ажээ. Энэ одон зургаан зэрэглэлтэй. Нэгдүгээр зэрэглэлийн одонг Ерөнхий сайд асан Д.Содном гуай хүртэж байв. Харин хоёрдугаар зэргийн одонгоор Онц бөгөөд бүрэн эрхт Элчин сайд С.Хүрэлбаатар цоллуулсан юм. Түүнд Японы Ерөнхий сайд одонг гардуулж, эзэн хаан нь биечилж баяр хүргэсэн билээ. Тэрбээр одон олгодог ёс журам нарийн дэг жаягтай байдаг гэж даруухнаар өгүүлэв. Түүний гэргий “Биднийг гэртээ ирэхэд манай байрныхан, найз нөхөд маань гэнэтийн бэлэг барьж, ёстой сайхан халуун дулаанаар угтаж авсан шүү. Орцонд ороод ирэнгүүт шатны хоёр талаар зогсоцгоочихсон. Сосорбарам хадаг тэргүүтэн барьчихсан дуулсаар угтсан гээч. Гэрт ороод ирэнгүүт “Хөсөгтөн” хамтлагийнхан тоглолт үзүүлсэн. Манай хөршүүд гэр орныг минь цэмцийлгээд хоол цай бэлдээд хачин сайхан угтсан. Дээшээ нэг юм огшоод л явчихсан. Баярласан гэж жигтэйхэн” гэв. С.Хүрэлбаатар гуай “Би төрийнхөө хайр хишгийг хүртэж, дипломатч хүний бүх цолыг аваад зогсохгүй Японы эзэн хааны одонг хүртлээ. Миний ажилдаа амжилт гаргасан нь ханийн минь гавьяа. Гандиймаа маань хуульч болох мөрөөдөлтэй хүүхэд байв. Гэтэл тэр хуваариа алдчихаад Эрхүүгийн багшийн сургуульд орсон. Сургуулиа төгсч ирээд дунд сургуульд хичээлийн эрхлэгч боллоо. Сүүлдээ Хотын боловсролын хэлтэс, Ардын боловсролын яаманд мэргэжилтнээр ажиллаж байлаа. Дараа нь 18 дугаар сургуулийг орос сургууль болгоход хичээлийн эрхлэгч болсон. Тэндээ тогтвортой ажиллаж чадаагүй. Намайг дагаад “тэнэсэн” хүн дээ. Хань минь Элчин сайдын яаманд үйлчлэгч, бичээч, нягтлан гээд бүх ажлыг хийжээ. Миний жинхэнэ ар талыг хариуцаж явсан хүн юм” гэлээ.

Японы эзэн хааны одонг зүгээр хаа хамаагүй хүмүүст олгочихдоггүйг бүгд мэднэ. Хоёр улсын харилцааг шинэ шатанд ахиулахад үнэтэй хувь нэмэр оруулсан тийм гавьяатай хүн хүртдэг. С.Хүрэлбаатар Элчин сайдын хувьд анх Япон оронтой хэрхэн холбогдсон түүх тун сонирхолтой юм билээ. Тэрбээр энэ тухайгаа бидэнд ярихдаа “Миний хувь тавилан бол Японоор мэргэжих ёстой байж гэж боддог юм. Бидний үеийн хүүхдүүд байлдаж тоглодог байлаа. Дайсны цэрэг боллоо гээд япон юм уу гамин болно. Тэгээд ардын цэргүүд тэднийг олзлоно, шоглоно. Тэгэхээр гамин, самурай болох дуртай хүүхэд гэж байхгүй. Гэтэл би дандаа япон цэрэг болно. Тэрэндээ их дургүй байв. Нийгэмд Япон орны талаар таагүй мэдээ дуулддаг байсан. Ингээд 1964 онд гэрэлтэй мэдээ сонсч билээ. Токиогийн олимп болсон юм. Токиогийн олимпод оролцсон тамирчид эргэж эх орондоо ирсэн. Нэг удаа хичээлээ тараад гэртээ иртэл Токиогийн олимпод оролцсон тамирчин аавтайгаа манайд ирчихсэн байлаа. Аав нь манай аавтай найз. Би зургадугаар ангийн хүүхэд байв. Тэдний яриа амттай гэж жигтэйхэн. Дотроос сэтгэл хөдөлгөсөн зүйл бол тэнд нэг нэгэндээ хүн ёсоор хандаж, их хүндэтгэж харилцдаг тухай байв. Тэрнээс хойш Япон орон миний сонирхлыг их татаж билээ. Сонин хэвлэл дээр Япон оронтой холбоотой гарсан зүйлүүдийг хайчилж, хадгалдаг байлаа. Япон хэл мэддэг хүн бараг байхгүй, сурах бичиг ч олддоггүй байсан цаг үе. Аравдугаар ангиа төгсөөд Япон явах хуваарь байдаггүй. Тэгээд Баянхонгорын Наранхүү дипломатч гэж сайхан хүнтэй санамсаргүй тааралдаад өөрийнхөө зорилгыг хэлтэл Москвагийн олон улсын харилцааны сургуульд сур гэж зөвлөсөн. Сураглатал улсын хэмжээнд хуваарь ирээгүй байв. Сургуулиас хоцрохгүйн тулд Багшийн дээд сургуулийн орос хэлний ангид элслээ. Хоёр жилийн дараа “Японтой харилцаа тогтоох хугацаа ойрхон болж байгаа гэнэ. Гадаад яам мэргэжилтнүүдээ бэлтгэхийн тулд Москвад сургуульд явуулах гэж байгаа” гэдгийг олж мэдэв. Ингээд шалгалт өгч тэнцээд Москвад очлоо. Япон үсгээ нүдлээд сурч эхэлж байтал Монголын Элчин сайдын яамнаас дуудаж байна. Москвад байгаа Японы Элчин сайдын яамнаас манай Элчин сайдын яаманд ирүүлсэн ноот бичиг байв. Хоёр орны хооронд дипломат харилцаа тогтоох асуудлаар уулзалт хийе гэсэн агуулгатай байсан. Лениний номын санд суугаад ханз болгонуудыг тайлж уншиж байж орчуулсан болж билээ. Япон Монголын хооронд 1972 оны хоёрдугаар сарын 24-нд анх дипломат харилцаа тогтоосон байдаг юм. 1975 онд би төгсөх ангийн оюутан Элчин сайдын яаманд долоон сар дадлага хийсэн дээ. Улс төр, эдийн засгийн, консулын гээд бүх хэлтсүүдэд нэг, нэг сар дадлагажив. Энэ нь намайг дипломат ажилтан болох сайн эхлэл болсон. 1976 онд сургуулиа төгсөөд л Гадаад яаманд ажилд орсон. Ажлаа орчуулагчаас эхэлсэн надад тун азтай тохиолдол учирсан юм. Тэр үед Японы ЭСЯ дөнгөж байгуулагдаад манай яамнаас орчуулагч өгөөч гэж хүсэлт тавьсан байв. Манай яамны Нэгдүгээр орлогч сайд Д.Ёндон гэдэг хүн намайг дуудаад, сайн ажиллаад, гол нь япон хэлээ сайжруулаад ир гэв. Ингээд тухайн үед хоёр орны хооронд дайны төлбөрийн асуудал шийдэх, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны тухай хэлэлцээр байгуулах, энэ дагуу буцалтгүй хөрөнгө оруулалтаар комбинат байгуулах зэрэг ажлууд хийгдэж байсан. Бүх л яриа хэлэлцээ уулзалтад ордог, орчуулдаг ажилд томилогдсон. Тэр үед Элчин сайд Акияма гэж туршлагатай хүн байсан. Энэ хүн намайг алдаа мадаггүй орчуулга хийж сурахад их боловсруулсан. Ингээд нэг жилийн хугацаатай Элчин сайдын яаманд ажиллах томилолт авсан би Акияма Элчин сайдыг буцтал ажиллахаар болов. Тэрбээр намайг дэргэдээ хоёр жил шахам байлгасан. Энэ хугацаа надад хэлээ сайжруулах, япон хүмүүстэй ажиллаж, тэдний арга барилыг суралцах, тус орны талаар таньж мэдэх дээд сургууль болсон доо” гэв.

С.Хүрэлбаатар гуай Гадаад харилцааны яаманд Япон орныг хариуцсан референт, орчуулагч, атташе, гуравдугаар нарийн бичиг, хоёрдугаар нарийн бичиг, нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, зөвлөх, Азийн газрын даргаар хоёр удаа ажиллаж байжээ. Мөн Японд Монгол Улсаа төлөөлсөн Элчин сайдаар улиран томилогдохоос өмнө Хойд Солонгост Элчин сайдаар ажиллаж байсан хүн. Тэрбээр Япон Монголын харилцааны суурь тавигдаж байсан үед нь орчуулагч хийж, цаашлаад хоёр орны харилцааны механизм бий болгоход нь чимхлүүр ажлыг шат шатаар ахиулахад оролцож явсан юм. Тодруулбал, Монгол Японы хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 45 жилийн 42 жилд нь хүчин зүтгэсэн билээ.

С.Хүрэлбаатар гуай хоёр улсын хамтын ажиллагааны талаар санал бодлоо хуваалцахдаа “Манай хоёр орон өнөөдөр олон улсын талбар дээр бие биеэ дэмжсэн сайхан хамтын ажиллагаатай байна. Бүс нутгийн асуудлаар, Зүүн Хойд Азийн тогтвортой байдлыг хангах. Солонгосын хойгийн түгшүүртэй байдлыг намжаах зэрэг чиглэлээр хоёр орон байнга уулзаж, ярилцдаг уламжлал тогтож байна. Мөн глобал асуудлаар ярилцдаг. Япон орон бол Монгол Улсыг Зүүн Азид явагдаж буй интеграцийн үйл явцад нэгдэх талд нь дэмжлэг үзүүлэх талаар идэвхтэй сайн ажиллаж байгаа. Хоёр улс харилцаагаа сайн явуулахын тулд ярьж, тохирсон зүйлүүдээ хэрэгжүүлэх эрх зүйн үндсийг сайн тавьсан. Үүнийгээ тодорхой хэрхэн яаж урагшлуулах тал дээр механизм бий болгосон. Монгол Японы төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан зөвлөлдөх уулзалтуудыг найман удаа хийлээ. Шинээр стратегийн түншлэлийг хэрэгжүүлэх дунд хугацааны(2012-2017 он) хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлсэн. Одоо 2017-2022 оныг хүртэлх дараачийн дунд шатны хөтөлбөрийг батлан хэрэгжүүлж байна. Бүх асуудал дардан замаар явна гэж юу байхав. Тэгэхээр хоёр орны ард түмний харилцан ойлголцлыг илүү сайн ахиулах ёстой. Хувь хүмүүс хоорондын солилцоог өргөжүүлж байх ёстой. Худалдаа эдийн засгаа өргөжүүлэхэд анхаарах зүйлс ч байгаа. Хоёр улсын чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийн дагуу татваргүй бараа гаргах эрх зүйн үндэс бүрдсэн. Манай зүгээс Японд юу хэрэгтэй байгааг нь судлах хэрэгтэй. Тэрийгээ үйлдвэрлэхийн тулд япончуудтай хамтран зохион байгуулах нь чухал. Үүнийгээ Орос, Хятадын зах зээлд давхар гаргах зэрэг ажлыг явуулах нь чухал” гэв.

МОРИН ХУУРЫГ ЮНЕСКО-Д БҮРТГҮҮЛСЭН ГАВЬЯАТАН

С.Хүрэлбаатар гуай гэргийнхээ хамт зургийн цомгоо эргүүлэнгээ олон сайхан хуучны дурсамжуудаа ярьж, хөгжилдөж байгаа нь үнэхээр аз жаргалтай харагдаж байлаа. Анх үерхэж эхэлж байсан үе бололтой, хоёр биенээ гижигдэж байгаа хар цагаан зураг содон харагдав. Мөн бяцхан ач, зээ нарынхаа багын зургийг хараад хооронд нь ялгадаггүй юм гэж ирээд л өхөөрдөнө. “Ирэх зун ач хүү маань найз охинтойгоо ирнэ” гээд эмээ нь ихэд догдлон ярина лээ.

Хүний амьдралд жаргал, зовлон ээлжлэн ирдэг нь жам. Морин хуур барин суугаа талийгаач хүүгийнхээ зургийг хараад тэд санаа алдав. Аав, ээжийнхээ анхны үр нь болж мэндэлж байсан хүү нь хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн ч үр хойчид нь дурсагдах зүйлийг тэд мөнхөлж чаджээ. Морин хуурыг дэлхийд таниулах туйлын хүсэл тэмүүлэлтэй байсан хүүгийнхээ зорилгыг С.Хүрэлбаатар гуай биелүүлж чадсандаа сэтгэл нь бага ч гэсэн тайвширдаг бололтой. Хүү нь амьд сэрүүн байхдаа “Харанга” хамтлагийн гитарчин Ц.Энхманлайг ятгаж, “Ажнайн хуур” хамтлагийг байгуулж байжээ. Ардчилсан хувьсгал эхлэхээс өмнөх үйл явдал гэнэ. Тухайн цагт морин хуур тайзан дээр л байсан болохоос дэлгэрээгүй байв. Тиймээс түүний хүү “Нью арт рок” гэдэг урсгал дэлгэрүүлэх мөрөөдөлтэй байсан аж. Эдний хамтлаг Японд хүртэл очиж тоглодог байжээ. Ингээд С.Хүрэлбаатар гуай хүүгийнхээ мөрөөдлийг гүйцээе гэж зориод морин хуурчидтай танилцаж, хамтарч ажиллажээ. Улмаар морин хуурын нийгэмлэг байгуулсан гэдэг. Тус нийгэмлэг Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн үед морин хуурыг дэлгэрүүлэх зарлиг гаргуулж, ЮНЕСКО-д соёлын биет бус өвд бүртгүүлсэн байна. Тэрбээр энэ түүхийг ярьсныхаа дараа өөр нэг гэрэл зураг дээр бидний анхаарлыг аваачив. Тэр бол 1982 оны тавдугаар сарын 19-ний өдрийн зураг байлаа. Энэ өдөр Монголын бөхчүүдийг сумогийн дэвжээнд гаргах яриа өрнөсөн аж. Тэрбээр “Балхаажав гуай Японд олон улсын хуралд очсон юм. Сонирхоод үзчихээр юу байна гэхээр нь сумо барилдаж байгаа үзэх үү гэтэл дуртай хүлээж авлаа. Ингээд сумо бөхийн дараа аварга дээр нь очоод мэндчилээд хамт зургаа татууллаа. Тэгээд сумогийн дэвжээний захирал Оошима гэдэг хүнтэй уулзсан юм. Тухайн үед гадаадын ганц бөх байсан нь Хавайн Такамияма. “Монголд үндэсний бөх барилддаг. Хэрэв манайхаас бөх авчирвал амжилт гаргана даа” гээд би хэлж орхив. Гэтэл биднийг газарчилж явсан парламентын гишүүн Уэда гэдэг хүн их соргогоор хүлээж авч билээ. Тэрээр “Балхаажав гуай хоёулаа үүнийг хэрэгжүүлье. Та Монгол дахь зөвшөөрлийг нь олж өг. Би тэр залуусыг хүлээж авах сургуулийг нь хөөцөлдье” гэсэн. Би тухайн үед Элчин сайдын яаманд гуравдугаар нарийн бичгийн дарга байлаа. Ингээд энэ яриа найман жил хөөцөлдөж байж бүтсэн” гэлээ. Хоёр улсын харилцааг бүхий л талаар нь хөгжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмрээ оруулж ирсэн тэрбээр одоо Монгол Японы нийгэмлэгийн тэргүүнээр ажиллаж байна. Тус нийгэмлэг нь хоёр улсын харилцааны байдалд дүгнэлт хийж, өөрсдийнхөө санаа бодлыг Гадаад харилцааны яаманд хүргүүлэх чиглэлээр ажилладаг гэнэ. Мөн төр засгаас баталсан бодлогыг хэрэгжүүлэхэд тал бүрийн дэмжлэг үзүүлдэг ажээ.

ГЭРЭЛ ЗУРГУУДЫГ Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ардчилсан залуучуудын холбоо(АЗХ)-ны тэргүүн С.Эрдэнэболдтой ярилцлаа.

-АЗХ-ны тэргүүнийг сонгох сонгуульт үйл ажиллагаа орон даяар болж, саяхан дүнгээ гаргалаа. Нэр дэвшигч нар хоёр ч удаагийн мэтгэлцээн өрнүүлж хамтдаа Монгол Улсаа тойрлоо. Үүний гол зорилго юу байв?

-Өнгөрсөн жил АН намын шинэчлэл хийх шаардлагатай гэдгээ сонгуулийн үр дүнгээс мэдэрсэн. Үүнийгээ бодит ажил болгох шаардлагатай байсан. 2016 оны сонгуулийн ялагдлын дараагаар манай олон залуус цугларч долдугаар сарын 15-нд Нээлттэй Ардчилсан нам шинэчлэлийн нэгдсэн хөдөлгөөнийг байгуулсан. 168 хүн анх гарын үсэг зурж нэгдэж орж байлаа. Ингээд долдугаар сарын 18-нд анхны зөвлөлдөх хорооны хурал болсон. Тэр хуралд эдгээр залуусын төлөөлөл орж, шаардах бичиг өгсөн. Үүндээ “Намын даргаа анхан шатнаас сонго, ҮЗХ-г хуралдуул. Залуучуудын төлөөллийг оруул. Сонгуулийнхаа ялагдалд бодитойгоор дүгнэлт хий. Цаашдаа улс төрийн нам урт хугацаандаа бодлого суурьтай, институт төлөвшсөн нам байхын тулд ийм ийм зүйлүүдийг хийх ёстой” гэж шаардсан. Ингээд 2016 оны наймдугаар сарын 3-ны өдөр анхны ажлын хэсэг байгуулагдаж, залуучуудын төлөөлөл түлхүү орсон. Тэд бүгд үзэл бодлоо илэрхийлж байсан. Тэр маань биежиж, намын даргыг анхан шатнаас нь сонгох шийдвэртээ хүрсэн. Ингээд 2016 оны арванхоёрдугаар сарын 6-ны өдрийн шийдвэр маань хэрэгжиж эхлээд намын дарга анхан шатнаасаа сонгогдсон. Дараагаар нь дөрөвдүгээр сарын 2-ны өдөр ҮБХ-ны 380 гишүүн болон анхан, дунд шатны намын хорооны гишүүдийг бүгдийг нь анхан шатнаасаа сонгосон. Гурав дахь том давлагаа нь бол Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийг АН-аас хэн дэвших вэ гэдгээ 180 мянган гишүүнээсээ асууж, Х.Баттулга нам дотроо ялсан. Энэ үйл явцууд нь намыг анхан шатанд нь сэрээх, үзэл бодлоо нээлттэй илэрхийлэх, олон жилийн туршид шүүмжлэлтэй байсан фракц гэсэн яриа байхгүй болсон. Дөрөв дэх том давлагаа нь орон даяар өрнөсөн АЗХ-ны ерөнхийлөгчөө анхан шатнаас сонгож байгаа сонгууль болж байгаа. АЗХ бол өмнө Г.Батхүү, Лу.Гантөмөр, Б.Болор, Б.Баттүвшин, С.Дэмчиг гэсэн таван ерөнхийлөгчтэй байж ирсэн. Тэдний үед ололттой, дэвшилттэй зүйлүүд байсан. Гэхдээ том намын хувьд шинэчлэл тодорхой хэмжээгээр зарим үед зогсонги байдалд орсноос залуучуудын холбоон дээр тусгалууд нь ирж байсан л даа. Ингээд АЗХ хоёр өдөр мэтгэлцээн өрнүүлээд, анхан шатнаасаа сонгууль явуулах болсон. Сонгуульд оролцох боломж бүгдэд нээлттэй байсан. Гэхдээ санхүүгийн босго, мөрийн хөтөлбөрийн босго, тухайн хүний өөрийн итгэл үнэмшлийн босго байсан. Ямартай ч хоёр нэр дэвшигч маань өрсөлдлөө. Тэдний хэн нь хэн бэ гэдгээс үл шалтгаалаад орон даяар явагдсан сунгаанд АН-д бүртгэлтэй 39-өөс доош насны 90 мянган залуусын төлөөлөл болсон долоон мянган залуу шууд санал хураалтаар шийдэгдсэн. Бидний гол зорилго бол улс төрд шинэ соёлыг авчиръя гэж байгаа юм.

-Яаж авчирах юм бэ?

-Мэдээж улс төрийн намын дэргэдэх бүтцийн байгууллага бол улс төрийн намын үйл ажиллагаагаар хязгаарлагдах ёсгүй. Бид нийгэмдээ чиглэсэн, залуучуудын өмнө тулгамдаж байгаа асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх тал дээр олон ажлуудыг хийх мөрийн хөтөлбөрөө дэвшүүлсэн. Залуучууд энэ оролцоогоо хангуулж чадаж байгаа нь сунгааны хамгийн том ач холбогдол. Улс төрийн намын шинэчлэлд авчирч байгаа хувь нэмэр болов уу гэж харж байгаа.

-АЗХ цаашид яг ямар ажлуудыг хийх вэ?

-Бид өнөөдөр Монголын нийгэм, улс төр, эдийн засаг, соёлын сэтгэлгээний талбарыг харах хэрэгтэй л дээ. Монгол Улсад өнөөдөр ажилгүйдэл хүнд байдалд орсон байна. Олон мянган залуус ажлын байргүй байна. Яагаад гэвэл хамгийн том ажил олгогч нь төр болчихсон. Нэг нам гарч ирэхээрээ нөгөө намын үед томилогдсон хүмүүсээ халдаг. Тэгээд хоёр гурван жилдээ шүүхдэлцэж явдаг болсон. Өнөөдөр төр Үндсэн хуулинд заасны дагуу ард түмэнд байгалийн баялгийг шударга хүртээж чадаж байна уу гэдэгт олон хүн бухимдалтай яваа. Цөөн тооны мэдээлэлд ойрхон, олигархижсан бүлэг Монгол Улсын баялаг дээр суучихсан байгаа. Түүнийгээ хяначихсан нөхцөлд уул уурхай, төр гэсэн хоёр ажил олгогч байна л даа. Залуучуудын хувьд нийгэмд баялгийн шударга хуваарилалт байхгүй учраас эдийн засаг маань тэлж өгдөггүй. Бизнес хийе гэхээр татварын, авлигын гээд олон дарамт байгаа. Тиймээс хүмүүсийн хувьд төр баталгаатай юм байна гэдэг нь энгийн судалгаануудаас харагддаг. Том утгаараа эдийн засгийн тэлэлтийг хүртээмжит эдийн засаг руугаа шилжүүлээд дээрээс нь уул уурхайгаас хамааралтай илүү боловсрол, эрүүл мэндээ тэтгэсэн чиглэл рүүгээ явуулж монгол хүний өөрийнх нь өрсөлдөх чадварыг төрөөс явуулах ёстой. Ингэснээр хүн бүр заавал төрд очино гэхгүйгээр бизнес эрхэлж, өрсөлдөх чадвараараа амьдралаа аваад явчих боломж байгаа. Залуучууд бол дараагийн арав, хорин жилийн Монгол Улсын хөгжлийн зүй тогтлыг харж байж бодлого боловсруулах хэрэгтэй. Жишээлбэл, 2010-2030 он бол манай улсын хувьд хүн амын цонхны үе байв. Тэгэхээр 2030 оноос хөгшрөлт явагдаж эхэлнэ. Одоо арав, хорин жилийн дотор залуучууд нийгэмдээ үр бүтээлтэй өндөр бүтээмжтэй оролцох боломж байгаа юм. Тиймээс потенциалийг эдийн засгийн баялаг бүтээх, нийгэмд шударга ёс тогтоох талбарт нь сэтгэлгээний хувьд яаж явуулах юм, эрүүл мэндийн хувьд тулгамдаж байгаа асуудлуудыг нь яах юм гэдэг асуудал үүснэ. Монгол Улс өнөөдөр сэтгэлгээний хямралд орсон. Энэ бол удирдлагын алдаанаас үүдсэн. Тэгэхээр манлайллын алдаа нь ёс суртахууны хэмжээ хязгаар байхгүй болчихсон, эрх мэдлээ хуяглах гэсэн тийм бүлгээс үүдэлтэй байгаа юм. АЗХ-ны дарга болсон маань залуу үедээ шинэ манлайллыг бий болгоход нь өөрийн гар бие, хүчин чадлаа дайчилна.

-АЗХ бүтцийн хувьд ямар байх вэ. Та “АЗХ-ны удирдлагын багийн 50 хувийг эмэгтэйчүүдээр бүрдүүлнэ” гэсэн байсан?

-АЗХ бол нийгмийн өмнө тулгамдаж байгаа асуудлууд дээр шийдэл боловсруулах хүний нөөцийн чадавхтай байгууллага байх ёстой. Хүний нөөцөө байнгын бэлтгэх сургалтын тогтолцоотой байгууллага байна. Түүнчлэн залуучуудыг улс төрөөр хязгаарлахгүйгээр нийгэмд бэлтгэж гарахад нь дэмжиж тусалдаг байх юм. Үүний тулд АЗХ-ны ерөнхийлөгч гурван зүйл дээр анхаарна. Нэгдүгээрт, үзэл санааны хувьд бид авч явах ёстой. Хоёрдугаарт, АЗХ-ны манлайлалд зохион байгуулах өндөр чадвартай, уйгагүй зүтгэлтэй, багийн сэтгэлгээтэй, хамтач хүмүүс ажиллах шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Гуравдугаарт, санхүү босгох чадвартай байх ёстой. Бид гэгээн сайхан зүйл ярьж гарч ирчихээд хэн нэгний халаасанд орох юм уу, шантааж болж болохгүй. Тиймээс байгууллага маань санхүүгийн хувьд шилэн данстай, ижил тэнцүү оролцоотой. Үр дүн зарцуулалт нь шударга тогтолцоотой байх шаардлагатай.

Би Канадын Ерөнхий сайдын Жастин Трудогийн танхимаа яаж бүрдүүлж байгааг хараад бахархаж байсан. Монголд ч гэсэн ийм соёлыг Азийн бүс нутагтаа түрүүлж бий болгох ёстой. Эмэгтэйчүүдийн оролцоог өргөнөөр нэвтрүүлж байх ёстой. Тиймээс би “АЗХ-ны удирдлагын багийн 50 хувийг эмэгтэйчүүдээр бүрдүүлнэ” гэдгээ мэдэгдсэн юм. Эмэгтэйчүүд бол авлигад бага өртдөг, гэмт хэрэгт бага орооцолддог. Дээрээс нь нийгмийнхээ бүлээн чанарыг тээгчид нь эмэгтэйчүүд байдаг. Эмэгтэйчүүдийн улс төрийн оролцоог шинэ түвшинд гаргахад АЗХ манлайлж ажиллана. Ингэснээр эрчүүдийн оролцоог хязгаарлах тухай асуудал биш юм.

-Та бүхэн бол АН-ын залгамж халаа. Танай нам дотроо олон фракцтай гэгддэг. Тиймээс АЗХ-ны нэр дэвшигчдийг хэн нэгний халаасны хүн мэтээр хүмүүс харж байсан. Жишээлбэл, таныг өмнөх Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн хэвлэлийн төлөөлөгч байсан гэдэг утгаар нь түүний хүн гэж байв. Залуучууд энэ намыг фракцгүй болгох тал дээр яаж ажиллах юм бэ?

-Би сонгуулийн туршид хэлж явж байгаа. Ард чинь хэн байна вэ гэж хүмүүс хардаж асууж байна. Бидний ард хань ижил, үр хүүхэд маань байгаа. Харин бидний дотор итгэл үнэмшил байна. Манай намд өнөөдөр 40 шүргэж байгаа залуус ихэнхдээ арав гаруй жил улс төрийн салбарт идэвхтэй анхан шатнаас нь эхэлж ажиллаж ирсэн. Тиймээс тухайн хүмүүсийн хаана хэнтэй ажилласных нь төлөө шүүмжлэх хэрэггүй.

Ерөнхийлөгчид нэр дэвшиж ялсан Х.Баттулгын мөрийн хөтөлбөрийг 21 аймгаар танилцуулаад явж байхад намайг “Женкогийн хүн юм байна” гээд хэлж байсан. АН дээр улс төрийн бодлого хариуцсан нарийн бичгийн даргаар урилга аваад ажиллаж байхад “С.Эрдэнийг намын дарга байхад нь нарийн бичиг болж байгаа юм чинь түүний хүн байна” гээд хэлж байх жишээтэй. Тэрний өмнө АН-ын даргын сунгаанд таван нэр дэвшигчийг орон даяар хөтлөөд явсан. Тэр үеэр мөн л намайг “Шинэчлэлийн хөдөлгөөнийх юм байна. Ах нартайгаа алалцаж байгаа юм байна” гээд хэлж байсан. Өмнө Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт ажиллаж байхад “Ц.Элбэгдоржийн хүн юм байна” гээд хэлж байсан. Хүн шүүмжлэхдээ тулбал юу ч шүүмжилж болно. Гэхдээ олон тайлбараас илүүтэйгээр ажлынхаа явцаар энэ хүн хэн нэгний эрх ашгийг хамгаалахаар байна уу эсвэл залуучуудынхаа төлөө юм хийх байна уу гэдгийг 2020 оны сонгуулийн үр дүнгээр харах боломжтой.

“Ах” нарын алдаа оноог Монголын ард түмэн шүүж ирсэн. Бид нар шүүхгүй. Алдаа, оноотой зүйлүүдээс нь сургамж аваад өөрсдөө давтахгүйн төлөө явах хэрэгтэй. Өнөөдөр Монголын залуучуудын хувьд улс төрийн цоо шинэ соёлыг авчирах хандлага явагдаж байгаа. Өнөөдөр МАН-д залуучууд нь дарга нарынхаа эсрэг зарчмын байр сууриудыг зоригтой илэрхийлж чадаж байна. АН ч гэсэн ийм залуусын шинэ үе эхэлж байгаа. Нэг ялгаа нь гэвэл АН-ын хувьд шинэчлэлийн дөрөв, таван давалгааны үндсэн дээр ахмад, дунд, залуу үе хоорондоо ойлголцож байна.

-МАН-ын залуучуудын дуу хоолой нийгэмд чанга байдаг. Харин АН-ын залуучуудын үйл ажиллагаа дорвитой биш байх юм. Энэ намын цус сэлбэлт болсон та бүхэнд шинэчлэлтэй холбоотой ямар санаачилгууд байна вэ?

-Тэгэхээр бид нэг зүйлээс ангижрах ёстой. Урт хугацаандаа Монгол төрийн алтан аргамж, төрт ёсны уламжлалыг зөв авч явахад өнөөдөр улс төрд явж байгаа залуус хаа хаанаа бодож, өөрийн ёс зүй, эрхэм суртахуун, хууль дээдлэх чанарыг дандаа баримталж явах ёстой. Хамгийн том эрх ашиг бол Монгол Улсын үндэсний эрх ашиг шүү дээ. Үүний доор намын эрх ашиг гэдэг зүйл байгаа. Хамгийн доор нь хувийн эрх ашиг гэдэг зүйл байгаа. Ер нь намын шинэчлэл гэдэг зүйл бол дөрвөн янзын логик алхам байгаа. Жишээлбэл, АЗХ бол АН-ын дэргэдэх бүтцийн байгууллагын хувьд энэ намын манлайлал, хүний нөөцийн эх сурвалж нь байх ёстой. Залуу боловсон хүчнээ зөвөөр эрүүлээр бэлтгэдэг тэр бааз нь байх учраас АЗХ шинэчлэгдэх ёстой. Ингэснээр АН-д хэрэгтэй. АН-ыг бодлого суурьтай, институцийн соёлтой, үзэл баримтлалын хувьд төлөвшсөн, үндсэн дүрмээ сахин биелүүлж чаддаг. Хүний нөөцийн хувьд сэлгэлтээ сайн хийж чаддаг. Санхүүгийн хувьд ил тод, хариуцлагатай, оролцоотой нам болгоход АЗХ-ын шинэчлэл нөлөөгөө үзүүлнэ. АН шинэчлэгдсэнээр Монголын улс төрийн намуудын соёл төлөвшинө. Бусад намууд ч АН-ыг дагаад энэ зарчмаар явахаас өөр замгүйд хүрнэ. Яагаад гэвэл сонгогчид илүү өндөр шаардлага тавьж эхэлж байгаа. Монголын улс төрийн намууд төлөвшсөнөөр парламентын засаглалыг хөгжүүлэхэд чухал хувь нэмэртэй. Парламтентат ёсыг төлөвшүүлэх нь улс төрийн намуудын төлөвшлөөс хамааралтай. Парламентат ёс төлөвшиж байж бид зөв, эрүүл тогтолцоо руугаа явна гэсэн үг.