Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

---

-Та Оюу толгойн ажлын хэсэгт багтсан ганц хуульч гишүүн. ТУЗ-өөс мэдээлэл авч чадаж байна уу. Ерөнхийлөгч асан Н.Багабандийг ТУЗ-өөс чөлөөлөх хүсэлтийг Ерөнхий сайдад хаягласан гэж өнгөрсөн долоо хоногт мэдээлж байсан. Хариугаа авсан уу?

-Ажлын хэсэг гурван удаа хуралдсан. Эхний хоёр дахь уулзалтад Оюу толгойн ТУЗ-ийн хүмүүс ирж мэдээлэл өгсөн. Харамсалтай нь Н.Багабанди гуай ирээгүй. Монгол Төрийн тэргүүн байсан хүнийг “Тэг, ингэ” гээд байх нь нэг талаасаа ёс зүйд нийцэхгүй. Нөгөө талаас Оюу толгойн ТУЗ том үүрэгтэй байх ёстой. Улстөрчид “Оюу толгойн 34 хувийг бид ядаж үнэгүй авах ёстой” гэж хэлдэг шүү дээ. Үнэндээ бол 66 хувь нь ч үнэгүй. Хамгийн гол нь анхны төслөө хэрэгжүүлэхдээ нийлээд гэрээ хийчихсэн байгаа юм. Тэгэхээр тэр гэрээнд 34 хувьтай холбоотой ямар асуудал орсон юм, энэ нь Дубайн гэрээнд яаж орсон юм гэдэг нь тун хариуцлагатай асуудал. Гэтэл Төрийн тэргүүн байсан хүн гадаадын хамтарсан компанид ТУЗ-ийн гишүүн хийх нь зохимжгүй юм. Түүний оронд мэдлэг боловсролтой, ур чадвартай мундаг залуусыг оруулаад тууштай ажиллах хэрэгтэй гэдэг хүсэлтээ Ерөнхий сайдад уламжилсан. Засгийн газар ТУЗ томилох асуудлыг шийддэг. Оюу толгойн гэрээг олон талаас нь шалгах ёстой.

-Зарим хүмүүс Оюу толгойг хааж, бооно, татан буулгана гээд байх юм. Хэрэв төслийг зогсоохдоо тулбал манай улс бүтээн байгуулалтад зориулсан тэр их хөрөнгийг төлөх болно. Тиймээс гэрээнд засвар оруулаад цааш явуулах ёстой биз дээ?

-Бид нэг зүйлийг бодох ёстой. 2012 онд намайг УИХ-ын гишүүн болоход тухайн үеийн манай намын гишүүн байсан Сангийн сайд Ч.Улаан, Шадар сайд Д.Тэрбишдагва, Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг гэсэн гурван сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг томилогдсон байдаг. Тэд тухайн үедээ санхүүгийн зөрчил зэргийг шалгаад илрүүлсэн. Тэгэхэд Дубайн гэрээг хийсэнтэй холбоотойгоор санхүүгийн маргаанаа нэг талдаа гаргаад баталъя гээд шийдчихсэн. Тэр үед би С.Баярцогтыг огцруулах асуудлыг өргөн барьсан шүү дээ. Бас Ч.Сайханбилэгийг мэтгэлцээнд дуудсан. Тэр үед асуултад хариулт өгөхдөө “Та нарын наадах чинь нэг өдөр хүчингүй болоход магадгүй арбитрын шүүхэд дуудагдах вий дээ” гэж хэлж байсан. “Яагаад гэвэл та нар өөрсдөө гүйж очоод санхүүгийн ямар нэг зөрчилгүй байна.

Энийг ярихгүй байя. Үүнээс цаашаа явъя” гэсэн маягтайгаар шийдсэн байсан учраас том асуудал болсон. Энэ парламент байгуулагдаж Засгийн газар нь ажлаа авангуутаа “100 гаруй сая ам.долларын татварын зөрчлийг ойлголцлоороо шийддэг гэдэг юу гэсэн үг вэ. Энэ бол албан тушаал хэтрүүлсэн юм биш үү” гэдэг асуудал одоо тавиад явж байна. Иймд нэгдүгээрт, Оюу толгойтой холбоотой санхүүгийн асудлыг ярих ёстой. Хоёрдугаарт, Оюу толгойн гэрээний хэрэгжилтийг шалгах ажлын хэсэг тав хуваагдаж байгаа. Миний хувьд ажилчдын нөхцөл байдал, цалин мөнгө, нийгмийн даатгал зэрэг асуудлыг шалгах дэд ажлын хэсгийг ахалж хариуцаж байгаа. Зарим хүн “Оюу толгой бол гурван сая хүний эрх ашиг болохоос тэнд ажиллаж байгаа 14 мянган хүн ямар хамаатай юм бэ” гэж дураараа яриад байгаа. Би хувьдаа үүнийг буруу гэж үзэж байна. Ямартай ч Оюу толгойн ажилчдын нөхцөл байдлын талаар ажлын хэсэг санал дүгнэлтээ гаргаж, Байнгын хороонд оруулна. Ер нь Рио тинто гэрээгээ засах ёстой.

-Оюу толгойгоос гадна оффшор бүстэй холбоотой ноцтой асуудлууд байгаа гэж та ярьж байсан. Тэр нь юу юм бэ?

-Саяхан би Швейцарь яваад ирсэн. Тэгэхдээ тэнд манай 72 сая ам.доллар байж магадгүй гэсэн мэдээлэл ирсэн. Яалт ч үгүй “Альфа энержи” гэсэн компанийн нэр хэлээд байсан болохоор энэ асуудлыг шалгуулахаар АТГ, УЕПГ-т бичиг өгсөн. Одоо хариугаа нэхнэ. Швейцарийн Гадаад хэргийн сайд саяхан Монголд айлчилсан. Тэрбээр “Манайхыг битгий оффшор гэж хэлээч ээ. Оффшор гэдэг чинь татвараас чөлөөлдөг бүс. Манай улс бол оффшор биш. Манайх 2013 оноос өмнө хуулиндаа аль нэг улсын иргэнтэй холбоотой мэдээллийг нэхвэл “Танай улсын дотоод асуудалд орохгүй. Төвийг сахисан учраас мэдээлэл өгөхгүй” гэдэг байсан. Одоо бол тэгэхээ больсон. Швейцарийн иргэний асуудлыг өгөхгүй. Харин өөр улстай холбоотой мэдээллийг өгнө” гэсэн. Тэдний хуулиар гэм буруутай нь тогтоогдчих юм бол манайх өөрийнхөө иргэнийг “Авлига авсан байж” гээд шоронд хийчихнэ. Харин тэр мөнгийг нь Швейцарь 15 жил хадгалсны дараа манайх орлого болгож авах юм билээ. Тэгэхээр 72 ам.доллар гэдэг бол их мөнгө. Хүүхдийн мөнгийг 100 хувь өгөхөөр хэмжээний хөрөнгө шүү дээ. Тиймээс хуулийн байгууллагынхныг энэ мөнгийг очиж шалга гээд байгаа юм.

-Ер нь та Үндсэн хуулийн цэцийг шүүмжилдэг хүний нэг. Яагаад шүүмжлэлтэй ханддаг юм бэ?

-Үндсэн хуулийн цэц дандаа шүүмжилдэг. Одоо Цэц чадамжгүй болчихсон байна. Өнөөдөр есөн гишүүн байх ёстой. Гэтэл Цэцийн дарга байсан Ж.Амарсанаагийн оронд хэн очив. Дараа нь Д.Наранчимэг, Н.Жанцан гээд тэтгэвэрт гарчихсан хүмүүс байна. Ирэх тавдугаар сард Д.Сугарын хугацаа дуусна. Бас Н.Чинбат гуайн нас 60 гарчихсан. Энэ мэтчилэн Үндсэн хуулийн цэц чадамжгүй болчихсон. Тиймээс гишүүдээ солих хэрэгтэй.

Өмнө нэг гишүүн сайдыг огцруулах өргөдөл өгч болдог байсан. Тэгээд “нэг гишүүн” гэдгийг Үндсэн хууль зөрчсөн байна гэж үзээд хүчээр болиулчихсан. Гэтэл одоо огцрох ёстой өчнөөн л сайд байна. Жишээлбэл, гэмт хэргийн гаралт 75 хувиар өссөн байна. Хүчингийн хэрэг өдөр бүр гарч байна. Орон нутагт алга болсон охиныг олохгүй байна. Том хүмүүсийн тухай л яриад байдаг. С.Баяр, Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт нар том л юм байгаа биз. Харин ядарсан ард түмнээ яах вэ. Өдөр болгон гэр бүлийн хүчирхийлэл, хар тамхи, гэмт хэрэг цахиур хагалж байна. Дээрээс нь манай зарим нэг ордыг Солонгосын төрийн өмчит компани болгочихсон юм билээ. Энэ асуудлыг шалгаад явж байгаа ноцтой асуудлууд бий. Тиймээс сайдуудад хяналт тавих ёстой. Эрүүл мэнд, боловсрол, уул уурхайн салбаруудаа анхаарах хэрэгтэй. Ерөнхий сайд одоо попорхоо болиод улс орноо бодмоор юм. Шийдэх өчнөөн асуудал байна. Монгол Улс дундаж давхаргатай, ажлын байртай болмоор байна шүү дээ. Энэ болгоныг яриад, бодлогын асуудал тавья гэхээр хяналт тавих хууль нь байхгүй болчихсон. Тэгэхээр иймэрхүү улс төрийн байгууллага байх хэрэгтэй ч юм уу. Өнөөдөр ард түмэн төр засгаас татвар, тэтгэвэр, Эрүүгийн хуулийн асуудал гээд их зүйлийг харж байна. Үндсэн хуулиа өөрчлөөд ч хамаагүй Монгол Улсаа сайхан болгохыг хүссэн.

-Цаазын ялыг сэргээх асуудлыг нийгэм янз бүрээр хүлээж авч байгаа. Харин та хуульч хүний хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Ерөнхийлөгч ажлаа хийгээсэй гэж хүсч байна. Цаазын ял яагаад зөв юм бэ гэдгээ өөрөө гарч ирээд ард түмэндээ ярих ёстой. Улс орноо хөгжүүлье гэж байгаа бол Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр сонгуулийн штабаа буулгаач ээ. Бодлого гаргаж, ширээнийхээ ард суугаад хуулиа батлаад ажлаа хийх хэрэгтэй. Ард түмэнд буруу зөрүү ойлголт төрүүлсэн мэдээллийг пиарын баг нь цацаад л байх юм. Одоо бүр Г.Баасан АТГ-ын дарга болно гэж байх юм. Нийгэмд үүссэн нэг асуудлыг дарахын тулд зохиомлоор мэдээлэл цацаад байна. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр одоо пиарын багаа буулгаад ажлаа хиймээр юм. Дээрээс нь Ардын намын залуу гишүүд өдөр бүр нэг юм ярьдаг. Тэд ямар ч шийдэлгүй, шүүмжилдэг. Оюу толгой, Тавантолгой, Эрдэнэтийн асуудлыг шүүмжилж болно. Шийдлээ гаргаад ир.

“Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг төрдөө авч болно. Гэхдээ бид 450 сая ам.долларыг төлөхгүй. Яагаад гэвэл “Хууль бусаар авсан” гэж байгаа юм бол яагаад мөнгө төлөх ёстой гэж. Тэгтэл Цэц мөнгийг нь өгөөрэй гэж шийдвэрлэсэн. Нэмэгдэхүүний байрыг солиход нийлбэр нь адилхан. Одоо бидэнд хоёр зам байгаа. “Эрдэнэт” дээр менежментийн баг очиж суугаад ашгаас нь хүртэх. Эсвэл 450 сая ам.доллараа аваад явах. Хууль бус юм бол тэгж болно гэж үү. Харин “Эрдэнэт”-ийн 51 хувь дээр Стандарт банкинд барьцаалсан гарын үсэг хуурамч гэж байна. Хуурамч юм бол банк ядаж өмчөө очиж харах ёстой юм байгаа биз дээ. Өнөөдөр Ш.Батхүү шоронд байгаа. Түүнийг гаргаж ирээд бусдыг нь шалгах хэрэгтэй. Хуурамч гэж үзэж байгаа бол Стандарт банкийг, жинхэнэ гэвэл Ганзориг нарыг шалгах ёстой.

Адилхан хуйвалдаан шүү дээ. Шалгаж байгаа тохиолдолд арбитор руу хандвал түдгэлзчихнэ. Яаралтай цааш нь хандахгүй бол зээлийн хүү өссөөр байгаа гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХын гишүүн Ч.Улаантай ярилцлаа.

---

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийн асуудалд та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу. “Стандарт” банкнаас авсан өрийг татвар төлөгчдийн мөнгөөр төлнө гэх юм?

-Татвар төлөгчдийн мөнгөөр “Эрдэнэт” дээр яригдаж байгаа өр авлагыг барагдуулах ёсгүй. Ер нь Монгол Улс хариуцлага хүлээх ёсгүй байсан. Харин “Эрдэнэт” үйлдвэрийн үйл ажиллагаатай холбоотой ийм өр авлагын асуудал үүслээ гэж үзэж байна. Яг адилхан хоёр тохиолдол байгаа. Нэг нь “Улаанбаатар төмөр зам”, нөгөө нь “Эрдэнэт” үйлдвэр. “Улаанбаатар төмөр зам” хуулийн дагуу ажиллаад, баталгаа нотолгоогоо гаргаад бүх юм нь хуурамч хэрнээ хариуцлага хүлээхгүй мултраад гараад ирж чадаж байна. “Эрдэнэт” үйлдвэр дээр болохоор материалаа өгөөгүй. Хамтарч ажиллахгүй, хуулийн дагуу олгогдсон эрхээ эдлэхгүй, давж заалдахгүй дарсаар байгаад “Эрдэнэт”-ийг өрөнд унагаачихаж байна. Тэгвэл зөвхөн энэ хоёроос харахад аль үйл ажиллагаа нь Монголын эрх ашигт нийцээд байгаа юм бэ. Тэр өрийг “Эрдэнэт” үйлдвэрээс төлсөн ч бай, төсвийн мөнгөөр төлсөн ч бай энэ бол татвар төлөгчдийн мөнгө. Үүн дээр ямар ч төлбөр тооцоо хийх ёсгүй. Үйл ажиллагааны ноцтой алдаанаас болж ийм байдал үүссэн. Тэр улсуудтай хариуцлага ярих ёстой. Олон улсын эрх зүйн зохицуулалтаас харахад бид Арбитрийн шүүхийн шийдвэрийг хүлээж авахгүй байх дархлаа Монгол Улсад бий. Тэр дархлаагаа бид ашиглах ёстой. Гэтэл Арбитрийн шүүхийн шийдвэрийг яаран дааран хүлээж авч, тэр төлбөрийг татвар төлөгчдийн нуруун дээр авчирна гэж байгаа бол энэ нь эдийн засгийн гэмт хэрэг болно.

-“Эрдэнэт” үйлдвэрийг “Стандарт” банкинд барьцаалсан гарын үсэг нь хуурамч гэгдэж байгаа шүү дээ?

-Зээл авсан баримт бичигт хуурамчаар гарын үсэг үйлдэгдэж явсан гэдэг нь манай дотоодын болон Арбитрийн шүүхийн шинжээчдээр тогтоогдсон. Ганцхан манай тал жинхэнэ гарын үсэгтэй гэрээгээ үзүүлээгүй дарчихсан. Материал байхгүй юм чинь Арбитрийн шүүх тийм шийдвэр гаргасан байх. Тиймээс бид өөрсдийгөө хамгаалах ёстой.

-Яаж тэр вэ?

-Арбитрийн шүүхийн шийдвэрийг хүлээн авч болохгүй байхыг зохицуулсан олон улсын конвенц гэж байна. Тэр конвенцэд манай улс элсээд орчихсон. Энэ дагуу ажиллах юм бол олон улсын дэмжлэг хүлээж авах бүрэн боломжтой.

-Та татварын шинэчлэлийн асуудлаар бие даасан, хараат бус ажлын хэсгийг ахалж ажилласан гэл үү. Монголын татварын орчныг сайжруулахын тулд юу хийх шаардлагатай вэ?

-ОУВС-гийн өргөтгөсөн санхүүжилтын хөтөлбөрийн хүрээнд Монгол Улс татварын тогтолцоогоо шинэчлэх үүрэг амлалт авсан шүү дээ. Энэ хүрэээнд татварын хараат бус бие даасан ажлын хэсгийг байгуулан хөндлөнгийн санал дүгнэлт бүхий зөвлөмж гаргуулахаар тохиролцсон юм. Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд гадны зөвлөхүүд, татвар төлөгчдийн болон бизнесийн, эрдэмтдийн гээд олон төлөөлөл оролцсон юм. Ажлын хэсэг бол хуулийн төсөл дээр ажиллах зорилго байхгүй. Харин Монголын татварын системийг боловсронгуй болгоход тулгамдсан асуудлуудад зөвлөмж гаргаж ажилласан байгаа. Жишээлбэл, татвараа төлж чадаагүй аж ахуйн нэгжүүдийн дансыг хаачихдаг. Дансаа хаалгасан аж ахуйн нэгж орлого олох ямар ч боломжгүй. Ийм байхад яаж татвараа төлөх вэ дээ. Давхар татварын байгууллага хохирно. Тиймээс энэ данс хаадаг байдлыг болих хэрэгтэй. Дансанд нь орсон орлогын зарцуулалтын эрмбэ дарааллыг тохирчих ёстой. Орлогынхоо тэдэн хувийг татвартаа төлж, тэдэн хувийг үйл ажиллагаагаа тасралтгүй явуулахад зориулах маягаар шинэ журманд орох нь зүйтэй гэж судлаачид үзэж байгаа юм. Энэ мэтчилэн энгийнээс эхлээд онолын том асуудлуудыг хамруулж дүгнэлт гаргасан юм. Ажлын хэсэг ажиллаж байхад Монгол Улсыг Европын холбооны татварын хар дансанд оруулчихсан. Тэгвэл энэ асуудлыг ажлын хэсэг зориуд анхааран судалж, Засгийн газарт зөвлөмж өгсөн. Манай улс дахиж ийм хар жагсаалтад орохгүйн тулд ямар арга хэмжээ авч, хэрхэн ажиллахыг зөвлөсөн л дөө. Тэр дагуу Засгийн газар ажиллаад манай улс хар жагсаалтаас гарсан.

-Татварын багц хуулийг хаврын чуулганаар хэлэлцэнэ. Эдийн засгийн чуулган дээр энэ төслийг танилцуулж байхад аж ахуйн нэгжүүдэд ээлтэй хууль гарах нь гэж тодотгож байсан. Гишүүнийхээ хувьд татварын реформд хэрхэн анхаарлаа хандуулж байна вэ?

-УИХ-аар хэлэлцэх явцад нь татварын зүйл заалтуудыг зайлшгүй нарийвчилж үзэх хэрэгтэй болно. Энд хэд хэдэн анхаарах асуудал байгаа. Жишээлбэл, Монголд ажиллаж байсан гадаадын хөрөнгө оруулагч орлогоо аваад гарахад нь оногдуулдаг татварыг бууруулна гэдэг саналыг Засгийн газар оруулж ирж байгаа. Үүнийг бууруулах нь зөв үү, буруу юу гэдэг тал дээр тодорхой судалгаа хийж байна. Ер нь одоо байгаа хувь хэмжээг бууруулах шаардлага байхгүй л дээ.

-Яагаад?

-Бид заавал гадны хөрөнгө оруулагчдад давуутай эрх өгч, дандаа хөнгөлөлт үзүүлж байх учиртай гэж. Бид олон улсын жишгээр санхүүгийнхээ зохицуулалтыг хийгээд явж болно шүү дээ. Хамтарч ажиллаж байгаа юм бол харилцан ашигтай байх ёстой.Баялаг нь манайд байна. Мөнгө нь танайд байна. Энэ хоёрыг нийлүүлээд тэнцүү ашиг хүртье л дээ.

-Манайд хөрөнгө оруулагчид орж ирэхгүй болохоор буулт хийгээд байх шиг…

-Яг тийм болчихоод байна. “Муу махаа гуриланд боодог. Муухай хүүхнээ торгонд боодог” гэсэн ардын үг бий шүү дээ. Ингэж хүчлээд хэрэг байна уу. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч УИХ-ын хаврын чуулганд хэлсэн үгэндээ “Монгол хүний эрх ашгийг хохироож, гадныханд давуу эрх олгосон хууль эрх зүйн зохицуулалтуудаа эргэж харах шаардлагатай” гэсэн. Энэ бол шударга зарчмын чиглэл өгөгдсөн гэж би хувьдаа ойлгож байгаа. Өнөөдөр яах аргагүй Монгол оронд анхаарал татсан асуудал болчихоод байна шүү дээ. Уулын буга хараад унасан морио мартана гэгчээр гадны хөрөнгө оруулагчид ирээд бүхнийг сайхан болгоно гэж ард түмнээ дорд үзэж болохгүй. Сүүлдээ улсаа өрөнд оруулна. Газрын доорх их баялгийг нь ухаж авчихаад хоосон нүх, ирээдүй хойчдоо дааж давахгүй их өр үлдээнэ шүү дээ. Ийм байж болохгүй.

-Том төслүүдийг явуулж байж эдийн засаг сайжрах юм биш үү. Таван толгойн багц төслийг ойрын хугацаанд хөдөлгөх шаардлагатай гэж байна?

-Оюу толгойн төслийг эхлүүлж байхад Монгол Улс хөгжлөөрөө дэлхийд цойлно гэж байсан шүү дээ. Гэтэл арван жилийн дараа бид эрсдэлтэй байдалд ирчихээд байна. Оюу толгойгоо ашиглуулчихаад өрөнд орж болзошгүй байна. Тиймээс механикаар асуудалд бэлэнчилж хандах нь учир дутагдалтай. Тиймээс орд газруудаа эдийн засгийн хувьд үр ашигтай эргэлтэд оруулах ёстой. Оюу толгойн алдааг давтахгүйгээр бид Таван толгойг ашиглах ёстой.

-Оюу толгойн гэрээний алдааг нь засаад төслийг цааш явуулах ёстой биз дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Ер нь бол Оюу толгойн гэрээг хянаж сайжруулах зүйл байгаа. Анх гэрээ байгуулагдахдаа төрийн бодлого, УИХ-аас өгсөн чиглэлүүдийг тусгалгүйгээр байгуулагдсан. УИХ-аар хэлэлцээгүйгээр гэрээг ёсчилсон гэдгээс эхлээд асуудал үүснэ. Оюу толгой дээр Төрийн гурван өндөрлөгийн байр суурийг маш тодорхой харж байна. “Улс нь баялагтай байхад ард иргэд нь өртэй байж болох юм уу. Уул уурхайг ашиглах хэрэг юунд байна” гэж Төрийн тэргүүн Засгийн газраас асуусан. Ингээд Үндсэн хууль нийцээгүй, хууль тогтоомжид нийцээгүй, монгол хүний эрх ашгийг хохироосон, гадны хүнд давуу эрх олгосон хууль эрх зүйн зохицуулалтуудаа эргэж хар гэсэн. Тэгэхээр Төрийн тэргүүн энэ байдлаар цааш явж болохгүй гэдэг байр сууриа тодорхой хэлж байна. Тэгвэл Ерөнхий сайдын байр суурь ч тодорхой байгаа. Мөн л УИХ-ын индэр дээрээс хэлэхдээ “Газрын доорх баялаг ардтүмний өмч.Газрын доорх баялгийг газрын дээрх баялаг болгохын төлөө ажиллана” гэсэн. Ингээд “Рио Тинтогийн захиралыг дуудаж уулзаад Монголын талд өгөөжтэй ажилла.

Төслийнхөө үр ашгийг дээшлүүл. Зардал чирэгдлээ бууруул” гэдэг чиглэл өгсөн. Ерөнхий сайд бол энэ гэрээг сайжруулах ёстой гэдэг дээр байр суурь нэг байна. УИХ-ын байр суурь маш тодорхой байна. Ажлын хэсэг байгуулж, гурван чиглэлээр үүрэг өгсөн. Оюутолгой Монголын ард түмний эрх ашигт нийцэж байна уу гэдэгт хариулт өгнө. Монголын талд оногдож байгаа өгөөжийг нэмэгдүүл гэсэн. Гуравдугаарт, хөрөнгө оруулалтын зарцуулалтад хяналт тавь гэсэн.

-Хэрэв төслийг зогсоовол Арбитрийн шүүхэд хандана. Ингээд бүтээн байгуулалтад зарцуулсан тэр олон тэрбум ам.долларыг Монголын талаас нэхэмжилж таарах байх?

-Тэрний 34 хувийг бид төлөх болно. Гэхдээ бид мөнгөөр төлөхгүй. Эхний ээлжинд Монголын баялгийг шууд ачаад явна.

Монголын тал 2033 он хүртэл өгөөж хүртэхгүй. Ногдол ашиг авахгүй. Тэгэхээр үлдсэн хугацаанд юм үлдэх үү. Энэ байдлаас дүгнэлт хийгээд төрийн бодлого гараад яригдаад байгаа асуудлуудын хүрээнд гэрээнд өөрчлөлт оруулах ёстой.

-Сүүлийн үед баялгийн засаглал гэж их ярих болжээ. Бас Баялгийн сангийн тухай хуулийг оруулж ирэх бололтой. Хэрэв манай улс баялгийн сантай болчихвол ирээдүй хойч үедээ үлдээх хөрөнгөтэй болно гээд гэгээтэй зураглалууд яриад байна. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-Баялгийн сантай болчихвол сайхан л даа. Энэ бол ирээдүйд зорих зүйл мөн. Гэхдээ өнөөгийнхөө нөхцөл байдалд бодитой дүгнэлт хийж үзэх хэрэгтэй. Манайх баялгийн санг хэд хэдэн удаа байгуулж байсан. Жишээлбэл, зэсэн дээр гэнэтийн үнийн албан татвар тавиад л түүнээс орж ирсэн орлогын нэг хэсгийг зарцуулалгүйгээр тусад нь хуримтлуулаад “Монгол Улсыг хөгжүүлэх сан” гэж байгуулсан. Цаанаа гурав, дөрвөн зуун тэрбум төгрөгийн эх үүсвэртэй болоод ирсэн. Тэр хөрөнгөөрөө эрчим хүчний шугам бариад дуусгачихсан. Дараа нь Монгол Улсын төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль батлаад хуримтлалын сан байгуулсан. Энэ сандаа хэдэн төгрөг хуримтлуулаад нөөцтэй болж байтал 2016 оны үед төсвийн нөхцөл байдал хүндэрлээ гээд хуваагаад идчихсэн шүү дээ. Тэгэхээр бид санг бол хөрөнгө цуглуулаад зарцуулдаг байдлаар ойлгож ирсэн байна. Бас байгалийн баялгаасаа ашиглана гээд Хүний хөгжил санг байгуулсан.

Сүүлдээ энэ сан өөрийн орлогогүй болоод өрөнд орсон. Эх үүсвэр нь бүрдээгүй сангаас ард түмэнд мөнгө тараагаад “өрийн сан” болоод хувирчихсан. Тиймээс бид санг байгуулж чадахгүй байна. Ирээдүйд үр өгөөжөө өгдөг сантай болох нь бидний зорилго мөн. Тиймээс өнгөрсөн парламентын хугацаанд Ерөнхийлөгч санаачлаад, Засгийн газар хамтарч ажиллаад Ирээдүйн өв сангийн тухай хуулийг баталсан.

Тэр сангаар байгалийн баялгаас олж байгаа орлогыг хуримтлуулаад ирээдүйдээ ашиглах энэ хууль хэрэгжиж эхэлж байна. Энэ сангийн онцлог нь өмнөх шигээ сангийн хөрөнгөө идэхгүй. Сандаа оновчтой хөрөнгө оруулалт хийгээд, оновчтой байршуулаад тэрнээс олсон ашиг орлогоосоо ард түмэндээ хувь хишиг хүртээнэ. Яриад байгаа Сингапурын сан, Норвегийн сан, Кувейтийн сантай адил гэсэн үг. Тэгвэл одоо дахиад баялгийн сан байгуулна гээд яриад эхэлээ. Сангууд байгуулж болно. Гэхдээ эдгээрийгээ хооронд нь уялдаатай авч үзэх хэрэгтэй. Сан байгуулчихаад тэндээ мөнгө хийгээд байдаг. Тэгсэн хэрнээ гаднаас өндөр хүүтэй зээл аваад байвал энэ сан үр өгөөжөө өгөх үү. Энэ мэтчилэн тал талаас нь судлах ёстой.

Аюулгүй байдлын судлалын хүрээлэнгийн судлаач Ц.Амартай ярилцлаа.

---

-Өнөөдөр манай улсын эдийн засгийн аюулгүй байдал ямар байна вэ?

-Ардчилсан нийгэмд шилжсэнээс хойш манай улсад гурван удаа эдийн засгийн хямрал болсон. Шилжилтийн үеийн эдийн засгийн хямрал нүүрлэсний дараа нь түүхий эдээс хамааралтай дэлхийн эдийн засгийн хямралд өртөв. Сүүлд валютын зээлийн хямралаас үүдэлтэйгээр 2016 онд эдийн засаг хүндэрсэн. Энэ хямралууд болонгуут эдийн засгийн аюулгүй байдал хөндөгддөг. Манай улс Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалдаа Эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хамгийн түрүүнд дурдсан байгаа. Юун түрүүнд ДНБ-ийн жилийн өсөлт таван хувиас дээш байлгана, ДНБ-д эзлэх улсын нэгдсэн төсвийн алдагдал хоёр хувиас хэтрэхгүй байна гэх зэргээр суурь үзүүлэлт бий. Мөн аж үйлдвэрийн салбарын боловсруулах үйлдвэрийн жин 60-аас дээш хувьтай байна гэх зэргээр эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдийг дурдсан байгаа. Ер нь энэхүү бодлогын баримт бичиг 2010 онд гарсан бол дараа жил нь эдийн засаг 17.3 хувиар өссөн. Тэрнээс хойш явсаар 2015 оноос хойш ДНБ 2.5 хувиар өсөөд эдийн засгийн аюулгүй байдлын шалгуур үзүүлэлтдээ хүрч чадахаа больж байна шүү гэдэг мессэжийг өгсөн юм.

-Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогыг Засгийн газраас зарлалаа. Монгол Улсын хөгжлийн нэг багана нь Олон тулгуурт эдийн засаг байна гэж үзжээ. Энэ бодлого хэрэгжсэнээр манай улсын эдийн засаг ямар болно гэж харж байна вэ?

-Монгол Улсын эдийн засгийн тулгуур гадаадын хөрөнгө оруулалт, түүхий эдийн үнээс хамааралтай экспорт, төсвийн бүрдэлтээс хамаарсан эдийн засгийн суурьтай. Улс зах зээл дээр ямар хэмжээнд мөнгө нийлүүлж, ямар бодлого баримтална тэрнээс үүдэж эдийн засаг сайжирна. Төсвийг бүрдүүлэхдээ засгийн газар маань бонд гаргаж, зээл авч байна. Төсвийн алдагдал 2011 оноос дандаа алдагдалтай байсан. Энэ алдагдлыг ДНБ-ий хоёр хувьд барина гэсэн байдаг. Гэтэл төсвийн алдагдал маань 2013 онд -1.2 хувьд болсон. Төсвийг алдагдалгүй батална гэдэг ойлголт Засгийн газрын түүхэнд байсангүй. Магадгүй бид төсвөө алдагдалгүй болчихвол Төв банк мөнгөний бодлогын хүүгээрээ дамжуулж эдийн засгаа удирдах боломжтой. Гэвч эдийн засгийн маань суурь ухагдахуун Засгийн газар хамгийн том ажил олгогч болоод байгаад байна. Саяхан Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогын хэлэлцүүлэг дээр Монгол Улс 189 мянган төрийн албан хаагчтай байна гэж Ерөнхийлөгч хэлсэн. Засгийн газар өөрөө ажил олгогч болоод эхлэнгүүт бизнесийн салбар, компанийн засаглал, чөлөөт эдийн засгийг хөгжүүлэх боломжгүй болоод байгаа юм. Ингэхээр эдийн засгийн аюулгүй байдалд аж үйлдвэрийн салбар байхгүй болж байгаа нь гол үндэс болж байна. ДНБ-ийг салбараар ангилбал хөдөө аж ахуйн салбар 1996 он хүртэл тогтвортой өссөн байдаг. Тэрнээс хойш энэ салбар аажмаар буураад эхэлсэн. Энэ нь юу вэ гэвэл бид хоёр хөрштэйгөө заавал ярина. Хятадын хөдөө аж ахуй дахь нөлөөлөл улам нэмэгдээд эхэлсэн. Ченжүүдээр дамжуулаад түүхий ноосоо урд хөрш рүү гаргадаг болсон систем рүү орсон гэдгийг статистикаас харж болно. 1995 оноос аж үйлдвэржилтийн салбарын хөгжил зогсонги байдалд орсон. Харин уул уурхай 2000 оноос хойш давтамжтай өссөн. Улмаар 2007 оноос өсөлтийн үедээ ирсэн. Уул уурхай бол үнээс хамааралтай. Манайх уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ нэмүү өртөг шингээхгүйгээр экспортолдог онцлогтой улс болоод байна л даа. Үүндээ гуравдагч хөршийн бодлогыг ярьдаг гол суурь үндэс байдаг. Гэтэл бид Эдийн засгийн аюулгүй зөвлөлийн үзэл баримтлал дээрээ аж үйлдвэрийн салбарын боловсруулах үйлдвэрийг өндөр хэмжээнд эзлүүлдэг болгоно гэж яриад байгаа. Гэтэл эдийн засаг маань салбараар ангилбал сүүлийн 2006, 2007 оноос хойш хэрэглээ ба үйлчилгээнд суурилсан эдийн засагтай болжээ. Бид үйлдвэрлэгч биш хэрэглэгч улс болсон байна. Жишээлбэл, Шинэ Зеландын эдийн засгийг нь бүрдүүлдэг гол хүчин зүйл бол хөдөө аж ахуйн салбар байна. Япон, Солонгос гэхэд технологижсон үйлдвэржилт дээр явж байна. Хятад улс суурь үйлдвэржилт болон технологийн үйлдвэржилтийг хослуулсан эдийн засагтай байна. Гэтэл Монгол Улсын ДНБ-ий эзэлж байгаа гол үзүүлэлт нь үйлчилгээний салбар байна. Үүнд банк, даатгал, хоолны салбар, зочид буудал, үзвэр үйлчилгээ гээд энэ салбарын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байна. Улс орондоо үйлдвэрлэх биш, үйлчилгээ үзүүлж валютын урсгалаа гадагш чиглүүлсэн бодлого явуулж байна. Бид Хятадад хямд өртгөөр боссон бараа бүтээгдэхүүнийг импортлоод үүн дээрээ тодорхой ашгийн хувиа нэмдэг байдал 90 оноос хойш явж ирсэн. Гэтэл үйлчилгээнд суурилсан АНУ-тай дүйцэж эхлэхээр болжээ. АНУ бол ДНБ-ийхээ 70 орчим хувийг үйлчилгээ ба хэрэглээнд суурилсан эдийн засгаар бүрдүүлдэг юм. Их гүрэн гэдэг бол үйлдвэржилтийн бодлого нь шигтгэгдчихсэн, үндэстэн дамнасан корпорациуд нь төлөвшчихсөн байдаг. Гэтэл Монгол Улс маань эдийн засгийн аюулгүй байдлаа бодвол үйлдвэржсэн, хөдөө аж ахуй руу чиглэсэн, аж үйлдвэр, уул уурхайн салбар гээд төрөлжүүлж хөгжүүлэх ёстой.

-Аялал жуулчлалыг эдийн засгийн хөгжлийн нэг тулгуур гэж үзээд байгаа. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Манайхан эдийн засгаа солонгоруулна гэхээрээ аялал жуулчлалыг их ярьдаг. Аялал жуулчлал маань өөрөө үйлчилгээнд суурилсан эдийн засаг. Би үйлчилгээ үзүүлснийхээ төлөө хөлс авдаг. Тэгэхээр энэ эдийн засаг руугаа хэтэрхий налсан байна уу гэж бодогдлоо. Энэ удаагийн Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого дээр сайшаах зүйл харагдсан. Бид хоёр хөршөө бодлогодоо оруулдаггүй онцлогтой байсан. Тэгвэл Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого дээр хоёр хөршөө сайн судалсан байна лээ.

-Гуравдагч хөршийн бодлого баримталдаг манай улс Япон, Солонгостой эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулсан. Энэ нь эдийн засгийн хөгжилд хэр түлхэц болдог юм бэ?

-Бид гуравдагч хөршөөрөө АНУ, Япон, Солонгос гээд тодорхой заагаад өгдөг. Тэдэнтэйгээ эдийн засгийн түншлэлийн чөлөөт хэлэлцээр байгуулчихсан. Гэтэл манай худалдааны гол гарц нь хоёр хөрш байна. ОХУ-аас шатахуун импортолж, БНХАУ руу нүүрсээ гаргаж байгаа. Тэгэхээр бид хоёр хөршийнхөө томоохон геополитикийн орчныг судлах шаардлагатай. Ямар эдийн засгийн том хөдөлгөөн рүү орж ирэв гэдгийг анхаарах шаардлагатай болчихож байгаа юм. Тэгэхгүйгээр Япон, Солонгос, АНУ-ын эдийн засгийн бодлого юу байна вэ гэх юм бол худалдааны хувьд алдагдалтай байна л даа. Тэдгээр улсуудаас импортын бүтээгдэхүүн түлхүү авдаг болохоос биш, экспортолж гаргадаг бүтээгдэхүүн гэвэл төдийлөн өндөр өртөгтэй, дүн тоо хэмжээ нь их биш. Оросоос гэхэд нефтийн бүтээгдэхүүн гол импортолж байна. Хятад руу нүүрсээ гаргаж байна. Ингээд харахаар бид дэлхийн зах зээлийн түүхий эдийн цаашдын чиг хандлагыг Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлоготойгоо жинхэнэ холбож өгөх байсан юм.

-Энэ хөгжлийн бодлогын хүрээнд татварын орчныг шинэчилж байгаа юм билээ?

-Татварын орчныг сайжруулна гэхээсээ илүүтэйгээр хөрөнгө оруулалтын нөхцөл байдал сэргэчихжээ. 2016 оноос хойш улс орнууд өөрсдийнхөө дэд бүтцийг хөгжүүлэх стратегийг барьж эхлүүлсэн юм. Хятад гэхэд 13 дугаар таван жилийн төлөвлөгөөндөө дотоодын дэд бүтцээ хөгжүүлэх “Бүс ба Зам” санаачилгын хүрээнд коридорын орнуудынхаа дэд бүтцийг сайжруулах гэсэн бодлогыг баримталсан. АНУ-д Д.Трамп гарч ирээд дотоодын дэд бүтцийг сайжруулахын тулд 500 орчим сая ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг хийнэ гэлээ. Дотоодынхоо бүтээн байгуулалт руугаа чиглэсэн бодлогыг улс орнууд зарласан нь нүүрсний үнийг тогтвортой өсгөх хандлага руу оруулсан байдаг. Энэ нь түүхий эдийн зах зээл рүү шилжих зам руу орно.

Ер нь компаниуддаа нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэснийх нь төлөө татаас өгөлгүйгээр өрсөлдөөнт хэлбэр рүү оруулж өгөх харэгтэй. Эсрэгээрээ тэднийхээ татварын бодлого дээр хөнгөлж өгөх зэрэг илүү ойлгомжтой бодлогыг хэрэгжүүлэх ёстой гэж харж байна.Ингэж чадвал Эдийн засгийн аюулгүй байдлыг бодлогын хэсэг дээр дурдсанчлан аж үйлдвэрийн боловсруулах үйлдвэрийн жингийн хувиа 60 хувь хүртэл нэмэх боломжтой. Мөн Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогод инфляцийг 10 хувиас доош түвшинд байлгана, түүхий эдийн нийт экспортын эзлэх хувийг 30 хувь хүртэл төрөлжүүлнэ, эрчим хүчний хэрэглээг дотоодын үйлдвэрлэлээрээ 100 хувь хангана гэсэн тоо баримтууд аюулгүй байдлын хамгаалалтдаа хүргэнэ. Гэхдээ аюулгүй байдалдаа хүргэнэ гээд байвал эдийн засаг маань тэлэх боломжгүй. Эсвэл хэтэрхий их тэлээд байвал эдийн засгийн аюулгүй байдлаа алдах талтай.

-Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогын хүрээнд эдийн засгаа сайжруулахын тулд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Эдийн засгийн хөгжлийн тулгууртаа эдийн засгийн коридорыг сайн оруулах ёстой. Монгол, Хятад, Орос гэсэн гурван улсын эдийн засгийн коридорыг тэргүүн эгнээнд бий болгоно гээд урд хөрш 13 дугаар таван жилийн төлөвлөгөөндөө зорилт тавьсан. Энэ нь Хятадын хувьд хамгийн эрсдэл багатай гэж байгаа. Дэд бүтцээ шийдээд өгчихвөл компанийн засаглал илүү хөгжинө.

-Хөгжлийн бодлогодоо 263 мянган ажлын байр шинээр бий болгоно гэсэн байна лээ?

-Эдийн засгийн аюулгүй байдал дээрээ ажилгүйдлийн түвшинг 30-аас дээш хувь байлгаж болохгүй гэж заасан байгаа. Үндэсний статистикийн хороо, Дэлхийн банктай хамтраад 2016 онд манай улсын ядуурлын түвшингийн судалгааг гаргасан байдаг. Өнөөдөр ажилгүйдлийн түвшин гуравны нэгдээ хүрчээ. Бодлогын бичиг баримт дээр 30 хувиас доош байлгана гэснийгээ давах гэж байна. Бид үйлчилгээ ба хэрэглээнд суурилсан эдийн засгаасаа татгалзаад хөдөө аж ахуй, уул уурхайг дэмжсэн бодлого руугаа илүү орох юм бол 263 мянган ажлын байр бий болгож чадна. Үүний тулд МСҮТ дээр суурилсан инженерүүдээ бэлдвэл эдийн засгийн дархлаа маань бэхжих боломжтой болно.

-Хятад улс дөрвөн жилийн дараа 1.4 тэрбум хүнээ ядуурлаас гаргана гэж зарласан. Харин манай улс Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлснээр хэдий хугацааны дараа ядуурлаас гарах бол?

-Ер нь Хятадын ядуурлаас гарч байгаа гол үндэс нь дотоодынхоо үйлдвэржилтийг дэмжсэнтэй холбоотой. Тосгодуудынхаа бүтээн байгуулалтыг дэмжсэн байдлаар 12 дугаар таван жилийн төлөвлөгөө явсан. Харин 13 дугаар таван жилийн төлөвлөгөө бол дэд бүтцийг сайжруулах юм. Энэ бодлогын баримт бичгийг хараад байхад ажиллах хүчний экспорт руу чиглэж байна. Гэтэл манайх ажиллах хүчин дотооддоо бэлэн байгаад байдаг. Үйлдвэржилт юм уу, массыг хамарсан бүтээн байгуулалтууд, системийн хөгжил байхгүй нь алдаа болж байна.

-Ер нь эдийн засаг улс төртэй шууд хамааралтай. Одоогийн Засгийн газрын гаргасан бодлогыг дараагийн засаг нь өөрчлөх юм уу гацаах байдал ажиглагддаг. Энэ нь эдийн засагт хэр хортой вэ?

-Ер нь гадаадын хөрөнгө оруулагчид манайхыг гайхдаг л даа. “Засгийн газар дунджаар 1.7 жилийн насжилттай. Хөрөнгө оруулалтын тогтворгүй орчныг бий болгож байна” гэдэг. Засгийн газар нь тийм байж болно. Гэхдээ төрийн алба нь тогтвортой байх ёстой. Японд Ерөнхий сайд нь солигдож л байдаг. Харин төрийн алба тогтвортой байдаг. Тиймээс засаглалын хувьд тогтвортой байх нь гадны хөрөнгө оруулалтыг тогтвортой байлгах нэг үндэс юм. 2011 онд манайд 4.6 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирсэн. Ингээд 2012, 2013 онд гадны хөрөнгө оруулалт чөлөөтэй нэмэгдэж байсан. Энэ нь Оюу толгойн гэрээ хэлэлцээр зурагдаад хөрөнгө оруулалтын бодлого нь зөв байсантай холбоотой юм.

-Эдийн засгийн тагнуулыг хүмүүс эерэгээр тайлбарлаад байх юм?

-Ер нь янз бүрээр хардаг л даа. Зарим нь судалгаа хийж байгаа хүмүүсийг тагнуул гэдэг. Харин зарим улс шинжлэх ухаан технологийнх нь нууцыг хулгайлахыг тагнуул гэх зэргээр улс орон өөр өөрийн өнцөгтэй. Эдийн засгийн тагнуул гэхээсээ илүү Монголын эдийн засгийн бодлого нь ийм шүү гэсэн тогтолцооны алдаагаа зөв гаргаад ирвэл бид олон улсад нээлттэй, чөлөөтэй, ардчилсан засаглалтай байна гэдгээ тодотгоно. Одоо манай улс банкны эдийн засагт суурилсан эдийн засагтай. Аажмаар иргэд банкинд мөнгөө хадгалуулахаасаа татгалзаж байна. Өөрөөр хэлбэл, иргэд хөрөнгө оруулагчид болж байна л даа. Санхүүгийн салбарын мэдлэг нь сайжирч байна гэсэн үг. Энэ бол эерэг мессэж. Гэхдээ бид улс төрийн тогтвортой байдлыг бий болговол эдийн засгийн аюулгүй байдалд суурь эерэг тал болно. Тиймээс үүн рүү чиглэсэн бодлогыг бий болгох нь зүйтэй.

БОАЖ-ынсайд Н.Цэрэнбаттай ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын эдийн засгийн форум (өчигдөр)“Хүчээ нэгтгэе” уриан дор төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг бэхжүүлэх уриан дор болж байна. Танай салбар хувийн хэвшлийнхэнтэй хэрхэн түншилж байна вэ?

-Ой, ус, уул уурхай, ургамал, ан амьтан, аялал жуулчлалтай холбоотой, энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг хувийн хэвшлүүд манай яамтай хамтран ажилладаг. Би ажлаа авснаас хойш эрдэмтэн, судлаачид, мэргэжлийн хүмүүсийнхээ дүгнэлт дээр тулгуурлан төр бодлогоо гаргана. Гэхдээ оролцогч тал бүрийн оролцоог хангана гэдэг зарчмыг баримтлан ажиллаж байна. Манай салбартай хамаатай үйл ажиллагаагаа явуулдаг 370 гаруй төрийн бус байгууллага байдаг. Эдгээр байгууллагын төлөөлөл болон эрдэмтэн судлаачид, тухайн салбарт хамгийн их татвар төлж, ажлын байр бий болгож буй хувийн хэвшлийнхнээс манай яаманд байгуулагдсан ажлын хэсэгт багта жажиллаж байгаа.

-Эдийн засгийг солонгоруулах нэг өнгө нь аялал жуулчлалын салбар гэдэг. Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогод аялал жуулчлалыг эдийн засгийн тэргүүлэх чиглэл болгон хөгжүүлнэ гэж тусгажээ. Үүнийг дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Өнгөрсөн онд Монгол Улсад 470 гаруй мянган гадаадын жуулчин аялж, эдийн засагт 400 гаруй сая ам.долларын орлого төвлөрүүлсэн. Мөн шууд болон дам байдлаар нийт 96 мянга орчим ажлын байрыг аялал жуулчлалын салбар бий болгосон байдаг. Аялал жуулчлал дотоодын эдийн засагт гадаад вальютын орлого төвлөрүүлж, олон улсын болон дотоодын тээвэр, зочлох үйлчилгээ, соёлын салбарын хөгжлийг эрчимжүүлдэг салбар.

Тиймээс Монгол Улсын Засгийн газар аялал жуулчлалын салбарыг эдийн засгийг төрөлжүүлэх гол арга замуудын нэг гэж тодорхойлон, тэргүүлэх салбарын хэмжээнд хөгжүүлэхээр гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогод тусгасан юм. Үүний давуу төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, мэргэжлийнхний саналыг авсны үндсэн дээр хэд хэдэн томоохон бодлого тодорхойлсон. Аялал жуулчлалын салбарт тулгамдаж буй асуудлууд болох дэд бүтэц, тээвэр, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний хөгжил, гадаад хамтын ажиллагаа, сурталчилгаа, маркетинг, үйлчилгээний чанар, хүний нөөцийн хөгжил зэргийг онцгойлон авч үзсэн. Эдгээрээс хамгийн чухал нь төрөөс аялал жуулчлалын салбарт үзүүлэх дэмжлэг, урамшууллыг бий болгохоор тусгасан нь салбарынхны хүлээлтэд нийцсэн төдийгүй хөгжлийг шинэ шатанд хүргэх, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих чухал зорилт болсон гэж үзэж байгаа.

Аялал жуулчлал нь эдийн засгийн үр өгөөжөөс гадна орон нутгийн иргэдийг ажлын байраар хангаж, тогтвортой амжиргааг бий болгох, хүрээлэн буй орчныг хамгаалахад чухал ач холбогдолтой. Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогод аялал жуулчлалын дэд бүтцийг хөгжүүлэх, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, орон нутгийн онцлогт тулгуурласан, иргэдийн оролцоотой аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх чиглэлээр бодлогын 20 гаруй зорилт дэвшүүлсэн.

-Тогтвортой аялал жуулчлалыг хэрхэн хөгжүүлэх юм бэ?

-Дөрөвдүгээр сардаа багтаан төр, хувийн хэвшлийнхэнтэйгээ хамтарч Монгол Улс аялал жуулчлалын маршрутаа албан ёсоор баталж, НҮБ-ын дэргэдэх аялал жуулчлалын байгууллагын маршрутад бүртгүүлэхээр ажиллаж байна. Ингэснээр цаашид энэ салбарт хийх хөрөнгө оруулалт, тухайн бүс нутагт гаргах аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүнүүд тодорхой болно гэдэг бодлого баримталж байгаа.

Дэлхий нийтэд өмнө нь эко, хариуцлагатай аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхийг зорьж байсан бол өнөөдөр эдийн засгийн өсөлт, иргэдийн амьжиргаа, байгаль орчны тэнцвэрийг хадгалах үүднээс тогтвортой аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх нь хамгийн үр дүнтэй, зөв чиг хандлага гэдэгтэй дэлхийн улс орнууд санал нэгдээд байна. Тиймээс 2017 оныг НҮБ-аас “Хөгжлийн төлөөх тогтвортой аялал жуулчлалын жил” болгон тэмдэглэн өнгөрүүлсэн. Монгол Улс ч мөн адил НҮБ-ын гишүүн орны хувьд Тогтвортой хөгжлийн 17 зорилт, тэдгээрийг хангахад бүх салбарын үйл ажиллагааг уялдуулахаар бодлого, үйл ажиллагаагаа чиглүүлж байгаа. Өнөөдөр монголд аялал жуулчлал төвийн болон хангайн аймгуудад хэт төвлөрснөөс үүдэн Тэрхийн цагаан нуур, Горхи тэрэлж, Хөвсгөл нуур зэрэг газруудад байгалийн унаган төрх алдагдаж, аялал жуулчлалаас үүдэлтэй хөрс, усны бохирдол газрын доройтол зэрэг асуудал тулгарч эхлээд байна. Тухайлбал, Хөвсгөл аймагт 230 гаруй амралтын газар, жуулчны бааз, гэр буудал үйл ажиллагаа явуулж байна. Иймд нөөц, даацын судалгааг үндэслэн жуулчин хүлээж авах хүчин чадлыг тогтоох, улмаар даац хэтэрсэн аймаг, орон нутгуудад байгалийн нөөцийн зохистой менежментийг нэвтрүүлэх, байгаль, түүх, соёлын хангалттай нөөцтэй ч аялал жуулчлалын хөгжил сул байгаа баруун, зүүн аймгуудад чиглэсэн жуулчдын усргалыг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Тиймээс Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас монгол орны онцлогт тулгуурлан тогтвортой аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхийн тулд аялал жуулчлалыг бүсчилж хөгжүүлэхээр төлөвлөсөн. Энэхүү ажлыг үр дүнд хүргэхийн тулд салбарын эрдэмтэн судлаачид, мэргэжлийн байгууллагууд төдийгүй Дэлхийн аялал жуулчлалын байгууллага, Дэлхийн тогтвортой аялал жуулчлалын байгууллагатай хамтран ажиллаж байгаа. 2018 оны 3 дугаар улиралд багтааж, аялал жуулчлалын бүсчилсэн хөгжлийн ерөнхий үзэл баримтлалыг гаргахаар баг гаран ажиллаж байна.

-Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхийн тулд агаарын тээврийг либералчлах хэрэгтэй гэж та хэлж байсан. Ер нь энэ тал дээр ямар бодлого баримтлах юм бол?

-БОАЖЯ-наас ЗТХЯ-тай хамтран агаарын тээвэр дэх монополь байдлыг халж байж аялал жуулчлал жинхэнэ утгаараа хөгжих эхлэл тавигдна гэж үзэн уг асуудлыг хамтран шийдэх гарц эрэлхийлж эхэлсэн. Аялал жуулчлалын салбарыг өөрсдийн нуруун дээр авч яваа хувийн хэвшлүүдээ дэмжих үүднээс агаарын тээврийн чиглэлийг нэмэгдүүлэх, шинэ авиа компаниудыг оруулж ирэх ёстой гэдэг байр суурьт нэгдэн ЗТХ-ийн сайд Ж.Бат-Эрдэнэтэй хамтран ажлын хэсэг байгуулсан. Энэ асуудлыг эхний хагас жилдээ шийдчихвэл манайд ирэх жуулчдын тоо нэмэгдэх нь тодорхой болно.

-Жуулчдын хувьд бие засах газрын асуудал хүндрэлтэй байдаг. Хүний заяагдмал эрхтэй холбоотой болохоор гадны улс оронд ариун цэврийн газруудыг хамгийн түрүүнд шийдвэрлэсэн байдаг. Харин манай улсад холын замд яваа аялагчдын өмнө тулгамддаг энэ асуудлыг хэрхэн шийдэх вэ?

-Монгол орны хувьд өргөн уудам газар нутагтай, агаарын тээвэр, ерөнхий зориулалтын нислэг, галт тэрэг сул хөгжсөнөөс шалтгаалан дийлэнх жуулчид авто тээврээр аялдаг онцлогтой. Авто зам дагуу хоол, худалдаа үйлчилгээ үзүүлж буй нутгийн иргэд, хувь хүмүүс, аж ахуйн нэгжүүд байгаа ч эрүүл ахуй, үйлчилгээний стандарт хангадаггүйгээс зорчигч, жуулчдын аюулгүй, ая тухтай аялах нөхцөлийг бүрдүүлж чадахгүй байна. Иймд манай яамнаас Зам тээврийн хөгжлийн яамтай хамтран нэн тэргүүнд аялагч, жуулчдын гол зорих чиглэлийн авто зам дагуу түр буудаллах үйлчилгээний цогцолборуудыг байгуулахаар холбогдох стандартыг батлуулж, ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан. Зорчигч урсгалын хэмжээнээс хамаараад үйлчилгээний цогцолборууд нь нэг стандартын дагуу А, B, C гэсэн гурван ангилалд хуваагдаж байгаа. 2020 он гэхэд эхний ээлжинд шаардлагатай 6-8 байршилд зам дагуух үйлчилгээний цогцолборуудыг байгуулснаар аялагч, жуулчдын аюулгүй, ая тухтай аялах нөхцөлийг бүрдүүлэх боломжтой гэж үзэж байгаа.

Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазартай ярилцлаа.

---

-Манай уул уурхайн салбар дахь хөрөнгө оруулалт орж ирэх хандлага байна уу. Өнгөрсөн долоо хоногт болсон хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалтын үр дүнгийн талаар эхлээд сонирхуулахгүй юу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах зорилготой болж өнгөрсөн энэхүү хуралд нийтдээ гадаад, дотоодын 130 гаруй аж ахуйн нэгж, ТББ, иргэний нийгмийн байгууллагууд, иргэд оролцсон. Монгол Улсын хувьд уул уурхай, барилга, хөдөө аж ахуйн салбарын үйл ажиллагаа нь ихэвчлэн улирлын чанартай байдаг шүү дээ. Энэ үүднээс хуралд ирсэн зочид, төлөөлөгчдөд Засгийн газар бодлого, үйл ажиллагаагаа танилцуулж, мэдээ мэдээллээр хангахад чиглэсэн. Цаашид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд эрх зүйн орчноо маш тогтвортой байлгах, түүнтэй уялдаад төрийн бодлого нь тогтвортой байх ёстой.Түүнчлэн салбар хоорондын уялдааг хангаж, үйл ажиллагаагаа явуулах шаардлагатай. Гадаад, дотоодын төлөөлөгчид Монгол Улсын бодлого үйл ажиллагааны талаарх мэдлэгээ зузаатгаж, ойлголтоо зөв болгож чадсан гэж энэхүү хурлын үр дүнг дүгнэж байна.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй байгаа шалтгаан нь эрх зүйн орчин таатай бус, ойлгомжгүй гэсэн тайлбар байдаг. Ер нь улс төр, бизнесийн бүлэглэлийн эрх ашиг түгжээд байдаг юм биш үү?

-Хөрөнгө оруулалтын эрх зүйн орчныг бид өргөн хүрээнд харж үзэх ёстой. Хөрөнгө оруулалтын орчин гэдэг бол урт удаан хугацаандаа тогтвортой байх, үйл ажиллагаагаа жигдлэх, ашиг орлогоо нэмэгдүүлэхэд оршино. Мөн тухайн улс орондоо тогтвортой үйл ажиллагаа явуулснаар ашиг орлого, ажлын байр, иргэдийн орлого нэмэгдэх, улс орны төсөв санхүү, макро эдийн засгийн түвшнийг сайжруулах зөв зүйтэй үр дагаврыг дагуулдгаараа гадаадын хөрөнгө оруулалт чухал. Бид хөрш зэргэлдээ улс орнуудаа харах ёстой. БНХАУ 1978 оноос гуравдагч хөрш орнуудад нээлттэй бодлогоо хэрэгжүүлж эхэлсэн. Тэр цагаас хойш 40 жил гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татсан тогтвортой бодлогыг явуулж байна. Гэтэл бид дөрөвхөн жил гадаадын хөрөнгө оруулалтын орчноо тогтвортой байлгаж чадахгүй байна. Тэгэхээр төрийн бодлого шийдвэр гэдэг бол урт хугацаандаа үр дагавараа авчрах, үр өгөөжөө олон түмэндээ хүртээмжтэй,тэгш байдлаар хүртээх, ажлын байраа хадгалж, орлогоо нэмэгдүүлэх боломжийг бий болгох ёстой. Иймд тогтвортой хөрөнгө оруулалт, гаргасан шийдвэртээ хүрдэг хөгжлийн бодлого хэрэгтэй байна. Манай улс 28 жилийн хугацаанд нийтдээ 460 орчим хөгжлийн бодлого гаргасан байдаг. Энэ гаргасан бичиг баримт, бодлогоороо бол манай улс өнөөдөр хөгжилтэй 50 улсын тоонд орчих цаг хугацаа байлаа. Одоо бид хаана байна вэ. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдад таатай байх, тэднийг үйл ажиллагаа явуулахад нь боломжит нөхцөл бүрдүүлэх нь юу юунаас чухал. Гэхдээ хөрөнгө оруулалт гэдэг бол аль нэг талын шахалт тулгалт, хэн нэгэнд ашигтай байдлаар явна гэсэн үг биш. Талууд эрх ашгаа эн тэнцүү байдалд аваачих ёстой. Хэн нэгний турхиралт сонирхлоор биш, алсыг харсан хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ хийх хэрэгтэй.

-Таны хувьд энэ салбарыг аваад хагас жилийн нүүр үзэх гэж байна. Өмнө тогтсон алдаатай бодлогуудыг зөв голдрилд нь оруулахын тулд ямар ажлуудыг хийж байна вэ?

-Хийнэ, бүтээнэ гэдэг сэтгэлээр ажлаа авсан. Одоо ч бодол маань хэвээрээ зүтгэж байна. Ер нь уул уурхайн салбарын алдаатай бодлогыг засна гэдэг бол Засгийн газар, Их хурлын түвшинд хийгдэх ёстой ажил. Аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 70 гаруй хувь, уул уурхайн бүтээгдэхүүний 90 гаруй хувь нь гадагшаа гарч байгаа. Ингээд харахаар Монгол Улсын эдийн засаг яах аргагүй энэ салбараас бүрэн хамааралтай. Энэ хамаарлаас гарахын тулд өөр салбарыг хөгжүүлэх ёстой. Гэхдээ эхлээд энэ салбараа зөв болгож байж, бусад салбараа дэмжсэн бодлого явуулах хэрэгтэй. Эдийн засгийн гол тулгуур салбар нь зөв зам дээр гараагүй байхад бусад салбарыг дэмжиж хөгжүүлнэ гэдэг юу л бол. Тэгэхээр уул уурхайн салбарыг маш цэгцтэй, ойлгомжтой, хариуцлагатай, сахилга баттай, ил тод нээлттэй болгохын тулд бүх хүчээ дайчлан УИХ, Засгийн газар хамтдаа ажиллах хэрэгтэй байна.

-Том төслүүдийг яаж хөдөлгөх вэ?

-Оюутолгой, Эрдэнэт, Тавантолгой, ураны төслүүд байна. Мэдээж хамгийн том төсөл нь Таван толгойн орд. Бусад хүрэн нүүрсний ордууд ч байгаа. Манай улсын нүүрсний нөөц ойролцоогоор 130 орчим тэрбум тонн гэсэн таамаг судалгаа байдаг. Одоогоор ТОД байгаа нь Таван толгойн нүүрсний бүлэг орд. Хуучин ЗХУ-ын геологичид, манай улсын геологичдын хамтарсан эрэл хайгуулын судалгаагаар 5.1 тэрбум тонын нөөцийг улсын нөөцийн санд бүртгэж авсан. Хэдэн жилийн өмнө олон улсын мөрдлөгө болгодог JORC стандарт руу хөрвүүлснээр Таван толгойн нүүрсний нөөц ойролцоогоор 7.4 тэрбум тонноор шилжиж бүртгэгдсэн байгаа. Өнөөгийн байдлаар Таван толгойн бүлэг ордоо манай улс иж бүрнээр нь нээж, нөөцөө хараахан бүрэн тогтоож амжаагүй байна. Өнгөрсөн жил Таван толгойн бүлэг ордод хамаарах Бор тээгийн орд дээр нөөц тогтоох хайгуулын ажлын үр дүн эерэг сайн мэдээ гарсан. Энэ нь чанарын хувьд Таван толгойн Зүүн цанхи Баруун цанхиас илүү нүүрс илэрч гарч ирсэн. Геологи хайгуулын ажилдаа Эрдэнэс Таван толгой компани жил бүр 4-5 сая доллар зарцуулдаг. “Эрдэнэс Таван толгой”-н нийт хувьцаа эзэмшигчид нь манай ард иргэд, Монгол Улсын төр. Тиймээс Таван толгойн бүлэг ордыг аль нэгэн улсад юмуу,компанид давуу эрх олгосон байдлаар шийдэж хэрхэвч болохгүй. Иймээс бид одоо байгаа нөхцөлөө улам сайжруулж, хөрш зэргэлдээ улс орнуудтайгаа худалдаа хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлэх шаардлагатай гэж үзэж байна. Таван толгойн Зүүн цанхийн орд дээр 2010 оноос хойш манай улстай хамтарч ажиллаж байгаа өмнөд хөршийн аж ахуйн нэгжүүд байгаа шүү дээ.

БНХАУ болон ОХУ-тай бид зөв ойлголцож, худалдааны гэрээ болон тээвэрлэлт, олборлолт, борлуулалт дээрээ нөхцөлөө улам сайжруулаад үйл ажиллагааны цар хүрээгээ өргөжүүлэх сонирхолтой байгаа. Баруун цанхийн орд дээрээ олон улсын хөрөнгийн бирж дээрээс хөрөнгө босгох ажлыг эхлүүлэх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Мөн дотоодын биржийн үйл ажиллагаагаа дэмжиж, хуулинд заасны дагуу тодорхой хувийг нь гаргах,түүнчлэн олон улсын санхүүгийн төв болох Нью-Иорк болон Торонто, Лондон, Хонгконгийн хөрөнгийн бирж дээрээс хөрөнгө босгох ажлуудыг эрчимжүүлж эхлүүлэхийг цаг хугацаа биднээс шаардаж байна. Ингэснээрээ Эрдэнэс Монгол болон түүний охин компаниудын стандарт, компанийн засаглал, үйл ажиллагаа ил тод, нээлттэй, хариуцлагатай, чадвартай болно гэж үзэж байна. Бид эхний ээлжинд иргэн бүрт ногдох Эрдэнэс Монголын давуу эрхийн таван сая ширхэг хувьцааг бүртгэх хэрэгтэй. “2031-2032 онд Монгол Улсын иргэн таван сая болохоор статистик гарсан байгаа”. Дараагийн ээлжинд 1072 ширхэг хувьцаа буюу Таван толгойн нийт хувьцааны 14.75 хувийг иргэд эзэмшиж байгаа. Үүнийг баталгаажуулж, бүртгэх ажил хийгдсэн. Эрдэнэс Таван толгойн нийт 15 тэрбум ширхэг хувьцаа болон түүнтэй тэнцэх хэмжээний хөрөнгө 11.9 их наяд төгрөг бүртгээд авчихсан байгаа. Салбарын сайдын хувьд Таван толгойн бүлэг ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тал дээр сүйхээтэй, хурдтай, мэдрэмжтэй хандахгүй бол дэлхийн зах зээл дээрх ашигт малтмалын үнэ ханш биднийг хүлээхгүй. Иймд цаг үеээ овсгоотой ашиглаж, орлогоо нэмэгдүүлэх ажлыг богино хугацаанд хийж хэрэгжүүлэх ёстой гэж үзээд төлөвлөгөө гарган ажиллаж байгаа.

-Таван толгойн бүлэг ордын хувьцааг олон улсын санхүүгийн зах зээлд хэдийнээс гаргаж эхлэх вэ?

-Эхний шатанд бэлтгэл ажлыг хангах цаг хугацааны хуанли зургадугаар сарын 30, хоёр дахь бэлтгэл ажлыг хангах цаг хугацааны хуанли есдүгээр сарын 30, гуравдах бэлтгэл ажлыг хангах цаг хугацааны хуанли арваннэгдүгээр сарын 20 гэсэн тодорхой хугацааг зоогоод бэлтгэл ажилдаа орсон. Энэ хугацаандаа бүх ажлуудаа бүрэн амжуулж хийхээр зорьж байна.

-Манай улс далайд гарцгүй. Нүүрсээ гаргах ганц л сувагтай байна. Экспортлох урсгалаа нэмэгдүүлэхийн тулд төмөр зам тавина гэж олон жил ярилаа. Та үүнийг ажил хэрэг болгох уу?

-Таван толгой-Сайншанд, Таван толгой-Гашуунсухайтын төмөр зам бүрэн утгаараа хэрэгжиж, үйл ажиллагаа нь эдийн засгийн эргэлтэд орох шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Мөн хүчитгэсэн авто зам, Таван толгой-Гашуунсухайт, Таван толгой-Оюу толгой-Ханги-Мандал зэрэг төмөр зам, авто замын трансуудыг Зам тээвэр хөгжлийн сайдтайгаа ярилцаж, бодлогод нь уяж, хийж хэрэгжүүлэхийг кабинетийн гишүүний хувьд санал болгож байгаа.

-Ерөнхий сайд ирэх сард БНХАУ руу айлчилна. Энэ хүрээнд Таван толгой ямар нэг тохиролцоонд хүрч чадах болов уу?

-Ерөнхий сайд БНХАУ-д айлчлах үедээ Таван толгойн бүлэг ордын төсөл дээр БНХАУ-ын талтай харилцан ашигтай хамтын ажиллагааны тохиролцоонд бүрэн хүрч чадна гэдэгт салбарын сайдын хувьд итгэж байгаа.

-Оюу толгой төслийг зогсооё, татан буулгая гэж ярьцгаах юм?

-Талууд харилцан үүрэг хүлээж, гэрээ байгуулсан. Тиймээс үүргийнхээ хүрээнд үйл ажиллагааныхаа уялдаа холбоог хангаж, төслийн үр ашигтай байдлыг сайжруулах тал дээр хоёр талаас ажлын хэсэг гараад хэлцэл хийн ярилцаж байгаа. Энэ гэрээг цуцлах ёстой гэж мунхагийн чанартай зүйл ярьж болохгүй. Хүний мөнгийг авчихаад ичихгүй ийм юм яриад зогсоно гэдэг бизнесийн соёл бүү хэл, хувь хүний бүдүүлэг алдаа. Мэдээж, эх орныхоо язгуур эрх ашгийг бодож байгаа бол Оюу толгой төслөөс орж ирж байгаа өгөөжийг тооцож, хөрөнгө санхүүг мэдэж байж дуугарах ёстой. Зардлыг бууруулах, орлогыг нэмэгдүүлэхийг хүн бүр хүсэж байгаа. Оюу толгойн төслөөс хувь ногдсон ашгийг шууд нэг том далайлтаар нэмэгдүүлнэ гэдэг нь бүтэхгүй л болов уу. Рио тинто бизнесийн салбарын хүмүүст байгаа зовлонг нь бид бас ойлгох хэрэгтэй. Оюу толгой төслийг цаашдаа амжилттай хэрэгжүүлье л гэвэл маш сайн нэгдсэн ойлголцолд хүрч цааш явах ёстой. Иймийн тулд Засгийн газар болон хоёр тал ажлын хэсэг гарган талуудын эрх ашгаа эн тэнцүү байдлаар хангахаар ажиллаж байгаа болно.

-Оюу толгойн гэрээг муу болсон гээд л шүүмжлээд байх юм билээ. Таны бодлыг сонсъё?

-Засч залруулах зүйл бол байгаа. Яагаад Оюу толгойн гэрээ нэг талдаа Рио тинтогийн эрх ашиг байх ёстой юм. Энэ төсөл бол Монголын төсөл. Цаашлаад дэлхийн төсөл. Иймийн тулд бидний монголчуудын эрх ашиг бас байх ёстой.

Өнөөдөр бид хүүгийн зардлаа бууруулахаас эхлээд ярилцах асуудлууд нэлээдгүй байгаа. Жишээ нь хувьцаа эзэмшигчдийн зээлийн хүүний зардлыг бид 6.5 дээр нэмэх нь Libor энэ нь ойролцоогоор 8.4 хувийн хүүг хувьцаа эзэмшигчид болон 34 хувь Монгол Улсын Засгийн газар төлж байгаа. Энэ хүүний зардлаа бид тодорхой хэмжээнд буулгах бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа. Цаашлаад Оюу толгой төслийн зардлын хэтрэлтийн асуудал дээр бид ярилцах ёстой. Монгол Улсын хувьцаа эзэмшигчдийн 34 хувийг төлөөлж байгаа ТУЗ-ийн гишүүд эх оронч байдлаар ажлаа хийгээсэй гэж салбарын сайдын хувьд хүсэж байна. ТУЗ-ийн гишүүд бол Засгийн газар болон ард иргэддээ болж байгаа бодит мэдээ мэдээллээр хангаж зөвд зөөлөн, бурууд ташуур болж ажиллах ёстой, үүрэг хүлээсэн хүмүүс.

-Оюу толгойн төслийг татан буулгалаа гэхэд мэдээж тэд арбитрт хандана. Өнөөдрийг хүртэл бүтээн байгуулалтад зарцуулсан тэр их мөнгийг манай Засгийн газар төлөх болно. Оюу толгойг зогсоолоо гэхэд бодит байдал дээр яг ямар нөхцөл байдал үүсэх үү. Эрсдэлийг нь хэлж өгөөч?

-Төдийгөөс өдий болтол амжилттай хэрэгжиж байгаа дэлхийн хэмжээний томоохон төсөл зогсоно гэдэг юу л бол. Зогсоох сонирхолтой далдын хүч байгааг анзаарч харж байна. Оюу толгой төсөл бол Монголын төсөл шүү.

-Хувьцаа гэснээс Нью-Иорк, Торонтогийн хөрөнгийн бирж дээр Риотинтогийн хувьцаа нэлээд унасан үзүүлэлттэй харагдана лээ. Энэ нь юуг хэлээд байна вэ. Дээрээс нь С.Баярцогтыг авлига авсан гэх асуудал босоод ирэнгүүт ард түмэн ч Оюу толгой төслийн талаар сөрөг ойлголт авах шиг боллоо?

-Оюу толгой төсөл хэрэгжиж эхэлснээс хойш олон улсын санхүүгийн төв болох хөрөнгийн бирж дээр тус компани нь өөрийн хувьцаагаа гаргаж дэлхийн олон нийтэд нээлттэй, ил тод, хариуцлагатай байдлаар компанийн өдөр тутмын үйл ажиллагаагаа танилцуулах, олон улсын стандарт, дүрэм журмыг хэрэгжүүлж байгаа аж ахуйн нэгж юм аа. Энэ том төслийг зогсоох, гацаах, гэрээг өөрчлөх талаар яригдаж байгаа мөч бүр та бидний эзэмшиж байгаа хувьцаанд, хөрөнгөнд, компанийн ашиг алдагдалд шууд нөлөөлдөг. Ийм л дүрэм журамтай. Тийм учраас олон улсын хөрөнгийн бирж дээр гарсан төслүүдийнхээ талаар ярьж хэлэхдээ тун болгоомжтой хандаж байгаач ээ гэж хэлмээр байна. С.Баярцогтын асуудлаар яригдаж байгаа зүйлүүд дээр хууль хяналтын байгууллагууд үнэн мөнийг нь тогтооно биз ээ. Үнэхээр авлигал авсан бол харамсалтай байна.

-Та Оюу толгойн төслийг явуулах тал дээр дэмжиж ярьдаг. Харин танай дэд сайд эсрэг байр суурьтай байх юм. Нэг яамны хоёр сайд хоёр тийшээ хараад суучихаар юу болох юм бэ?

-Ер нь шударга бус зүйлд Д.Загджав сайд дургүй. Түүнийгээ шууд ямар нэгэн цензургүйгээр хэлчихдэг зантай хүн. С.Баярцогттой холбоотой үүссэн асуудал дээр уурласан юм шиг байна лээ. Түүнээс яамныхаа бодлогын эсрэг бодол тээхгүй байлгүй дээ.

-Таны санаачилсан Баялгийн сангийн тухай хуулийн төслийг Засгийн газрын түвшинд хэрхэн хүлээж авч байна вэ. Миний санахаар хоёр, гурван удаа танилцуулсан байх аа. Ерөнхий сайдтайгаа энэ асуудал дээр ойлголцож чадахгүй байна уу гэж харагдаад байгаа?

-Манай Ерөнхий сайд баялгийн сангийн асуудлыг 100 хувь дэмжиж байгаа. Миний бие ажил авснаас хойш уул уурхайн салбараас олж байгаа орлогыг иргэддээ хэрхэн тэгш хүртээмжтэй байдлаар хүргэх вэ гэдэг талаар бодлого боловсруулж Ерөнхий сайд болон Засгийн газрын гишүүддээ эхний байдлаар танилцуулаад байгаа. Монгол Улсын Засгийн газар нэгдсэн ойлголт, бодлогод хүрсний дараагаар УИХ дахь намуудын бүлэг болон бие даагч нарт тухайлан танилцуулахаар бэлдэж байгаа. Мөн УИХ-д танилцуулах үүрэгтэй. Дэлхийн олон улсууд баялгийн сангийн талаар арвин их туршлага хуримтлуулсан байдаг юм билээ. Амжилттай хэрэгжсэн хэд хэдэн жишээнүүдийг дурдъя.

Норвегийн сан байна. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Норвеги улс нийгэм, эдийн засгийн маш хүнд сорилтуудтай тулгарч, давж гарсан байдаг. Гудамжинд нь иргэн хүн нь өлсөж үхэж байсан тохиолдол маш их байсан. Үүнээс нь болоод нэн ядуу Норвеги улсыг Европын холбоонд аваагүй түүх бий. 1968 онд Норвеги улсад бурхан хишгээ хайрласан гэж өөрсдөө ярьдаг юм билээ. Энэ юу болсон бэ гэвэл хойд тэнгисээсээ хийн арвин их нөөцийг илрүүлсэн. Энэ их баялгаа иргэд олондоо тэгш хүртээмжтэй байдлаар хүргэх гэж 1990-ээд оныг хүрсэн юм билээ. Одоогийн бид бүхний нийгмээрээ амсаж байгаа зовлон тэнд байсан юм билээ. Мөн 1980-аад оны сүүлээр нефтийн арвин их нөөцөө бас илрүүлсэн. Ингээд 1990-1996 он хүртэлх хугацаанд баялгийн сантай болох гэж улстөрийн зовлонгуудыг даван туулсан байдаг. 1996 оноос эхэлсэн баялгийн сан 22 жилийн хугацаанд нэг триллион доллар буюу нэг их наяд ам долларт хүрч дэлхийн номер нэг сан болсон. Жилдээ 22-23 хувийн өгөөжтэйгөөр дэлхийн шилдэг 9000 гаруй аж ахуйн нэгжүүдийн хувьцааг эзэмшдэг санхүүгийн асар том байгууллага болсон байна. 9000 аж ахуйн нэгж дотор дэлхийн номер нэг Ap­ple, Microsoft, Nestle, Ama­zon, Facebook гэх мэтчилэн томоохон компаниуд ордог. Эдгээр компани бүрийн 1-2 хувиас хэтрэхгүйгээр хувьцааг нь худалдаж авдаг менежмент явуулдаг. Мөн дэлхийн улс орнуудын Засгийн газруудын найдвартай бондуудыг худалдаж авдаг. Цэвэр ашиг нь зургаан хувь. Энэ нь мөнгөн дүнгээр 60 тэрбум доллар. Үүнийхээ 50 хувийг Засгийн газар нь авч төсөв санхүү болон нийгэм эдийн засгийнхаа үйл ажиллагааг явуулдаг. Өөрөөр хэлбэл нийт нэг триллион долларын сангийн 30 хувь нь Засгийн газруудын бондод, 65 хувь нь 9000 аж ахуйн нэгжүүдийн хувьцааг худалдаж авахад, үлдсэн таван хувь нь хамгийн өндөр үнэтэй байршил сайтай үл хөдлөх хөрөнгүүдийг худалдаж авахад зарцуулдаг. Жишээ нь Токио, Сингапур, Абу Даби, Нью-Иорк, Лондонгийн үл хөдлөх. Мөн Казакстаны Самурак-Казына хөгжлийн сан байна.

Казахстаны үндэсний хөгжлийн баялгийн сангийн загвар нь бидэнд илүү ойр гэж би үзэж байгаа. Жишээ нь Казакстаны сан болон бидний хийх гэж байгаа сангаас ялгагдах Норвегийн сангийн ялгаа нь, гол хуримтлалыг бий болгогч хүчин зүйл нь хий, газрын тос. Нэг баррель газрын тосыг олборлохдоо ойролцоогоор долоон ам доллар зарцуулдаг. Зарж, борлуулахдаа 70 доллар (одоогийн Нью-Иоркийн хөрөнгийн биржийн ханшаар) хүргэж 10 дахин ашиг хийдэг. Бидний эрхэлж байгаа уул уурхай бол массын уул уурхай. Бид 28 доллараар нүүрс олборлож, тээвэрлэдэг. Тэгээд 68 доллараар борлуулж 40 долларын ашигтай ажилладаг. Энэ нь манай сайн чанарын коксжих нүүрс. Орлогоо нэмэгдүүлж, баялгийн сандаа хуримтлал бий болгохын тулд нэн тэргүүнд өрсөлдөх чадвар болох дэд бүтэц түүн дундаа төмөр зам, хүчитгэсэн хүнд даацын авто зам, зэс, нүүрс угаах, боловсруулах үйлдвэрүүд, цахилгаан станц, ачих, буулгах цэгүүдийг яаралтай хугацаанд барьж байгуулах ёстой. Ингэж байж бид дэлхийд өрсөлдөх чадвартай уул уурхайтай болно. Баялгийн сантай болно. Казакстаны үндэсний хөгжлийн баялгийн сан нь массын уул уурхайг дэмжсэн нүүрс, зэс, газрын тос, хий, дэд бүтцийн төслүүдийг оруулсан баялгийн сан юм. Энэ нь бидэнд илүү ойр гэж үзэж байна. Норвегийн баялгийн сангийн схем дээр суурилсан Казакстаны үндэсний баялгийн санг ойртуулсан Монголын баялгийн сан босож ирэх ёстой.

-Геологийн хайгуул хийе гэвэл асар их хөрөнгө хэрэгтэй болно байх даа?

-Геологи хайгуул гэдэг бол уул уурхайгаасаа урьтаж 15 жилээр түрүүлж явдаг шинжлэх ухаан юм. Геологийн салбараа бодлого, санхүүгээр дэмжиж байж уул уурхайн салбар босож ирнэ. Геологи хайгуулын зардалд хэзээ эргэж төлөгдөх нь тодорхойгүй эрсдэл өндөртэй маш их хэмжээний хөрөнгө санхүү шаардлагатай байдаг. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар ийм их хэмжээний эрсдэл үүрсэн ажлыг хийнэ гэдэг хэцүү.

-Нефть боловсруулах үйлдвэрийн ТЭЗҮ ямар шатандаа явна вэ?

-Нефть боловсруулах үйлдвэртэй болохыг салбарын сайдын хувьд дэмжиж байгаа. ТЭЗҮ нь боловсруулалтын шатандаа яваа. ТЭЗҮ хүлээн авсны дараа тодорхой шийдлүүд гарна.

-Манай улс занар, хүрэн нүүрсний арвин нөөцтэй. Энэ түүхий эдээс нефть гаргах боломж юу байна вэ?

-Монгол Улс хүрэн нүүрсний арвин нөөцтэй. Бид хүрэн нүүрсээ аль болох богино хугацаанд эдийн засгийн эргэлтэд оруулах тал дээр салбарын сайдын хувьд санаачилгатай ажиллаж байгаа. Жишээ нь, Канад улсын Торонто хотноо саяхан болж өнгөрсөн PDAC -2018 уул уурхайн форумд оролцох үедээ АНУ-ын Поларис Ассет компанийн удирдлагуудтай санал солилцож Монгол Улсын хүрэн нүүрсийг ашиглаж, түлш хий гаргах, эрчим хүч үйлдвэрлэх зэрэг төсөл хэрэгжүүлэх тал дээр ярилцаж санал нэгдэж одоо ажиллаж байна. Тус компанийн удирдлагууд саяхан Монгол Улсад ирээд холбогдох сайд нар, холбогдох орд газрууд дээр очиж ажиллаад сэтгэл ханамжтай байгаа. Энэ төсөл хэрэгжинэ гэдэгт итгэл төгс байна.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулийг хаврын чуулганаар хэлэлцэнэ. Ер нь гадны хөрөнгө оруулалтын банкаар энэ салбарын томоохон төслүүдийг явуулах боломж байгаа гэж харж байна уу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хууль хаврын чуулганаар орно. Энэ хууль дээр их нухацтай хандах ёстой. Банкны санхүүгийн хил хязгаар гэдэг бол хүний нүдэнд харагдаж, гарт баригддаг зүйл биш. Энэ бол хэмжээлшгүй том орон зай. “Дойче”, “GP Morgan”, “Эксим” банкны удирдлагуудтай уулзаж, ярилцаж, хамтын ажиллагаа явуулах, хөрөнгө босгох тал дээр санал солилцсон. Монгол Улсад хэрэгжих гэж байгаа олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөх томоохон төслүүдийг дэмжиж санхүүгийн болон эрх зүйн туслалцаа, дэмжлэг үзүүлэхээ илэрхийлсэн. Гагцхүү биднээс хүсэж байгаа зүйл нь хэрэгжих төсөл тов тодорхой байх, мөн хэрэгжүүлэх төсөл дээрээ Монгол Улсын Засгийн газар албан даалгавар өгч тодорхой хугацаа зааж ажиллавал сайн байна гэсэн.