Author: МӨНХЖАРГАЛЫН МӨНХЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөртэй ярилцлаа.

---

-Та Санхүүгийн зохицуулах хорооны үйл ажиллагааг шалгах ажлын хэсгийг ахалж ажилласан. Санхүүгийн зохицуулах хорооны үйл ажиллагааг сайжруулах ямар арга замууд байна вэ?

-Санхүүгийн зохицуулах хорооны 2017 оны ажлын тайланг УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороогоор хэлэлцсэн. Мэдээж өнөөдөр байгуулагдаад ололттой, амжилттай зүйлүүд байгаа. Ер нь Монголын санхүүгийн зах зээл дээр ажиллаж байгаа банкны бус салбарын мэргэжлийн холбоодоос санхүүгийн зохицуулах хорооны удирдлагатай холбоотой санал гомдол ирсэн байсан. Үүнийг бид олон талаас нь авч үзсэн. Мэдээж алдаа, дутагдлыг нь засах хэрэгтэй. Нэн түрүүнд Санхүүгийн зохицуулах хороонд хамтын удирдлагын зарчмыг хэрэгжүүлэх шаардлага байна гэж үзэж байгаа. Хоёрдугаарт, мэргэжлийн холбоодуудтайгаа хамтарч ажиллах шаардлагатай. Гуравдугаарт, УИХ-аас томилогдсон Санхүүгийн зохицуулах хорооны гишүүдтэйгээ ажил үүргийн хуваарийг тодорхой болгох шаардлага байна. 2020 он хүртэлх Монгол Улсын хууль тогтоомжийг боловсронгуй болгох энэ төлөвлөгөөнд заагдсаны дагуу ойрын хугацаанд Санхүүгийн зохицуулах хорооны найман хуулийг шинэчилж УИХ-д өргөн барих ажлыг эрчимжүүлэх шаардлагатай. Одоо энэ тал дээр ажлын хэсэг гараад ажиллаж байна. Нийтдээ 174 журам байгаа. Үүнийг Захиргааны ерөнхий хуулийн дагуу Хууль зүй дотоод хэргийн яаманд бүртгүүлж, нийтээр дагаж мөрдөх журмаа өөрчлөх шаардлагатай.

-Санхүүгийн зах зээлд эзэлж байгаа хөрөнгийн зах зээлийн хэмжээ арав хүрэхгүй хувьтай байгаа гэсэн. Тэгвэл Санхүүгийн зохицуулах хороо цаашид хэрхэн ажиллах шаардлагатай юм бэ?

-Ер нь Монгол Улсын хөгжлийн гол гарц нь энд байгаа. Санхүүгийн зах зээлд эзэлж байгаа хөрөнгийн зах зээлийн хэмжээ тун бага буюу ердөө 6-7 хувь байна. Тэгэхээр энэ хувь хэмжээ хөгжилтэй орнуудад 30-40 хувьтай байдаг. Тиймээс манайх хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх чиглэлээр системтэйгээр тодорхой төлөвлөгөө гаргаж ажиллах ёстой. Санхүүгийн зах зээлийг эрүүлжүүлэх, зөв бизнес явуулах эрсдэлийг бууруулахын тулд даатгалын чиглэлийн үйл ажиллагаа онцгой ач холбогдолтой. Мэдээж бичил банк гэж нэрлэдэг банк санхүүгийн байгууллага, хадгаламж зээлийн хоршоодын эрх зүйн орчинг нь боловсронгуй болгох шаардлагатай. Энэ болгоныг хамарсан ажлаа эрчимжүүлж, сайжруулах, шилдэг арга барилыг нэвтрүүлэх, дэлхийн чиг хандлагатай нийцүүлэх үүрэг даалгавар өгөгдөөд ажилдаа ороод явж байгаа.

-Үнэт цаасны зах зээлийг хөгжүүлэх ямар гарц байна вэ?

-Эхлээд хууль дүрмээ боловсронгуй болгож, сайн санаачилга гаргах хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулалтын сангуудыг байгуулах ёстой. Бас банкны зээлийн болон хадгаламжийн хүүг бууруулах шаардлагатай. Өнөөдөр иргэд хөрөнгийн зах зээлд зарцуулах мөнгөө банкинд аваачиж хадгалуулчихаад байгаа. Банк өндөр хүүтэй хадгаламж амлаад байгаа болохоор тэр шүү дээ. Нэг талаараа хувь хүнд өндөр хүүтэй хадгаламж авч байгаа нь сайн боловч нөгөөтэйгүүр хөрөнгийн зах зээлийнхээ хөгжлийг боомилоод байна. Банк өндөр хүү амлаж хадгаламж авчихаар гаргаж байгаа зээлийн хүү нь өндөр байгаа юм. Банкны зээлийн хүү гэдэг бол олон хүчин зүйлээс шалтгаалдаг. Иймд Монгол Улсын эдийн засгийн чадавхыг дээшлүүлж, өрсөлдөх чадавхыг нэмэгдүүлэх ёстой. Бэлэн мөнгөний гүйлгээ, өр зээлийн болон бүх эдийн засгийн тэнцвэрийн харилцааг зохистой болгох шаардлагууд байгаа. Үүний үндсэн дээр банкны зээлийн хүү буурна. Хоёрдугаарт, хадгаламжийн хүү буурах ёстой. Банкууд өнөөдөр хүүгээрээ уралдаж харилцагчдаа татдаг байдлыг болих хэрэгтэй. Гуравдугаарт, банкны өөрийнх нь дотоод үйл ажиллагаа, зардлыг бууруулах шаардлага байгаа. Гаднаас ирсэн хоёр хувийн хүүтэй зээлэн дээр дөрвөн хувь гээд банкны өөрийнх нь зардал нэмэгдчихэж байна. Монгол шиг хязгаарлагдмал, чадавх муутай эдийн засагтай улсын хувьд банкны өөрийн дотоод зардал нь дөрвөн хувь гэдэг бол өндөр байгаа юм. Тийм учраас дотоод зардлаа бууруулах шаардлагатай. Ер нь Монгол Улсын иргэн аж ахуйн нэгжүүдийг чадавхжуулмаар байгаа юм. Иймд хөрөнгө оруулалтын сангууд дотроо ялангуяа мөнгөний зах зээлийн сангуудыг сайн хөгжүүлэх шаардлагатай. Хууль тог-тоомжоо боловсронгуй болгоод иргэд аж ахуйн нэгжүүддээ энэ талаар тодорхой мэдээллийг өгөхөд цаашаа явах боломжууд нь бүрдэнэ.

-Монголын санхүүгийн зах зээлийг яаж идэвхтэй болгох вэ?

-Нэг үе Засгийн газрын бонд худалдаж амьдарсан. Одоо Засгийн газрын орлого давж биелж байгаа. Оны эхнээс 600 орчим тэрбум төгрөгөөр даваад явж байна. Энэ тохиолдолд Засгийн газар бонд гаргахгүй гэж байгаа нь зөв. Засгийн газар бонд гаргахгүй болохоор манай санхүүгийн зах зээл унтаа байдалтай байгаа. Хоёр, гурван компанийн хувьцаа худалдагдаж байна. Уг нь их идэвхтэй, өдөр бүр бужигнаж байх ёстой газар шүү дээ. Гэтэл үхмэл байна.Тиймээс санхүүгийн зах зээлийг идэвхтэй болгоход хамгийн түрүүнд 1072 хувьцааг амь оруулах шаардлага байна. Цаашлаад том, том нэг эзэнтэй банк, компаниудыг хувьцаат компани болгох хэрэгтэй. Эргэлтийн хөрөнгө дутагдаж байгаа компаниудыг IPO гаргадаг орлогоор дэмждэг болох зэрэг олон ажлууд хийх шаардлагатай байна.

Бас эрх зүйн орчин бүрдэж өгөхгүй байна. Монголын төрийн бодлого ард иргэдийнхээ хүлээлтээс хоцорчихоод байгаа юм. Тийм учраас төрийн бодлогоо тодорхой болгож, ард иргэдийнхээ хүлээлтэд нийцүүлж ажилладаг болох нь чухал. Мөн Монголын санхүүгийн зах зээлийн 2018-2025 он хүртэлх баримтлах бодлогоо тодорхой болгоод ил тод зарлах ёстой. Тэрийг дагаж хүлээлтүүд бий болдог. Иймээс эрэлтэд нийцсэн бодлого явуулж чадвал Монголын санхүүгийн зах зээл хүчтэй болж хөгжинө. Ингэснээр өрсөлдөх чадвар нэмэгдэж, эдийн засгийн засагт өсөлт бий болно. Гадны хөрөнгө оруулалт орж ирнэ. Ажлын байр нэмэгдэж, компаниудын чадавх дээшилнэ. Их олон талын ач холбогдолтой. Тиймээс бид бүхэн төсөв тойрсон тоо ярих биш, санхүүгийн зах зээлийг эрүүлжүүлэх, идэвхтэй болгох, дэлхийн жишигт нийцүүлэх шаардлагууд үүсч байгаа.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс Баялгийн засаглал, Засгийн газар Баялгийн сангийн тухай ярьж эхэлсэн. Энэ тухай тодорхой мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Баялгийн сан бол уул уурхайгаас тодорхой хязгаар тавиад, тэр хязгаараас дээш орж ирсэн орлогыг баялгийн сандаа хуримтлуулж байдаг. Жишээлбэл, зэсийн ханш өнөө жил 5800 ам.доллар байна гэхэд 6500 ам.доллар болвол тэр хоорондох 700 ам.долларын зөрүүг баялгийн сандаа хуримтлуулж байдаг. Уул уурхайн чиглэлээр бүх баялгаасаа тодорхой хязгаар тогтоож байгаа тэр нөөц ашигласны төлбөрөөсөө хуримтлал бий болгодог. Энэ нь ямар нэгэн ялсан нам, Засгийн газраас ангид байдаг. Хэнд ч захирагдаж, хэнээс ч үг сонсохгүй. Зөвхөн тэр баялгийн санг л аривжуулах үүрэгтэй. Норвегийн баялгийн сан ийм байдаг. Тэгэхээр баялгийн сангийн санаа зөв. Бид олсноо тараачихаад, идчихээд байж болохгүй шүү дээ. Өнөөдөр 20 мянган төгрөг авах уу, ирээдүйд 200 мянган төгрөг авах бааз сууриа бэлтгэх үү.

-Таван толгойн ногдол ашгийг иргэн бүрт хүртээхийг Ерөнхийлөгч шахаж байна. Гэтэл нэг хүнд гурван мянган төгрөг л ногдоно гэж компанийн зүгээс тооцоолсон байна лээ. Ногдол ашиг хүртээх асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Таван толгойн хувьд өнгөрсөн жил Чалкогийн өрийг төлсөн. Өр төлөөд байсан мөртлөө татварын өмнөх ашиг нь 730 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан. Үүнээс татварт 250-иад тэрбум төгрөгийг өгсөн. Цаана нь үлдэж байгаа 500 орчим тэрбум төгрөг цэвэр ашиг. Өнөөдөр Тавантолгойн дансанд 120 тэрбум төгрөг байгаа. Таван толгой дээр хэд хэдэн ажил хийх шаардлагатай. Нэгдүгээрт, Таван толгой-Гашуунсухайтыг чиглэсэн 230-аад км төмөр замыг барих хэрэгтэй. Өмнө энд алдаа гарсан. Өөрөөр хэлбэл, түвшингийн тооцоо алдчихсан. Үүнийгээ засаад төмөр замаа тавихын тулд 730-аад сая ам.доллар шаардлагатай юм билээ. Урьд нь суурь бүтцийн 60, 70-аад хувь нь хийгдчихсэн. Хоёрдугаарт, Таван толгойд цахилгаан станц барих шаардлага бий. Үүнийг Таван толгойгоос гадна, Оюу толгой ашиглана. Дараа нь хос авто зам тавих хэрэгтэй. Энд 500-гаад тэрбум төгрөг зарцуулагдана. Энэ ажлыг концессоор ч юм уу, Таван толгойгоос мөнгийг нь гаргаад хийх боломжууд байгаа. Мөн хөрс хуулалтыг конверийн системээр дамжуулан есөн км дамжуулах тооцоо байдаг. Гэх мэтчилэн хөрөнгө оруулалтуудыг олж байгаа үр ашгаараа шийдэх юм бол 1-2 жилийн дараа монголчууд өгөөжөө хүртэнэ. Өнөөдөр нэг хувьцаанаас 3000 төгрөгийн нодол ашиг авах уу, хоёр, гурван жилийн дараа 30 мянган төгрөг авах уу гэдгээ бодох ёстой. Таван толгой өр төлөөд байгаа хэрнээ 700 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажиллаж байна. Таван толгойн хувьд өнөө жил ямар ч өргүй, нүүрсний үнэ харьцангуй өндөр байгаа болохоор нэг их наяд төгрөгийн ашигтай ажиллах боломжтой. Энэ төслийг сайн дэмжиж, ирээдүйдээ хөрөнгө оруулалт хийвэл монголчуудын амьдралд ахиц гарах юм. Цаашдаа Таван толгой дээр тээвэр ложистикийн асуудлыг шийдэх ёстой. Бид хил дээр хилийнх нь үнээр хүргэж өгье л дөө. Өнөөдөр даанч тэгж чадахгүй байна. Хувь хүн болон Хятадын тээврээр явж байна. Нүүрсээ 61-67 ам.доллараар худалдаж байна. Өөрсдөө хүргэж өгөх юм бол 100 гаруй ам.доллараар худалдах боломж байна. Одоо иргэдэд ногдол ашиг тараахын оронд 300-400 тэрбум төгрөгийн үр ашгаар тээвэр ложистикийн асуудлыг шийдэж болно. Энэ мэтчилэн олж байгаа орлогынхоо менежмэнтийг зөв шийдэх хэрэгтэй.

-Таван толгойн хувьцааг 100 хувь иргэдэд өгөх хуулийн төслийг Ерөнхийлөгч Их хуралд оруулна гэж мэдэгдсэн. Хэрэв хууль батлагдвал нэг хүн гурван мянга биш, 300 мянган төгрөгийн ногдол ашиг хүртэнэ гэх юм. Тийм боломж бий юу?

-Аливаа зүйлийг хийхэд эдийн засгийн тооцоо чухал. Улс төрийн очков авах гэсэн явцгүй арга барилаар 30 жил явлаа. Монголчуудын амьдрал биднээр дуусахгүй. Тиймээс ирээдүйд үр ашигтай зүйлд зарцуулах ёстой. Манай улстөрчид эдийн засгийн мэдлэг тааруу. Тиймээс эдийн засгийн чадавхдаа улс төрийн шийдвэрээ хослуулж зөв гаргадаг баймаар байна. Сонгууль дөхөхөөр эх орон, ард түмэндээ хайртай хүн болсон баахан амлалтууд улс орон, эдийн засагтаа л хохиролтой.

-Хүүхдийн мөнгийг 80 юм уу ,100 хувьд нь олгоно гэсэн хоёр хувилбар яригдаж байна. Та ямар саналтай байгаа вэ?

-Өнөөдөр монголчуудын 80 хувь нь ядуу бол 20 хувь нь боломжийн амьдарч байна шүү дээ. Тэдний арваад хувь нь тансаг амьдралтай байна. Үлдсэн арван хувь нь боломжийн амьдралтай. Тэгэхээр тэдний хүүхдүүд 20 мянган төгрөг авах гээд байх шаардлагагүй. Заавал тэдэнд өгөх гэсэн улс төрийн өнгө аястай тоглолтууд ч хэрэггүй. Тэдэнд өгч байгаа мөнгийг нь ирээдүйд хэрэгтэй хүүхдүүдийн оюун ухааныг хөгжүүлэх юм уу, эдийн засгийн чадавхыг нь дээшлүүлэх зүйл зарцуулах хэрэгтэй. Тэрнээс дандаа улстөржсөн, тооцоо судалгаа муутай амлалтууд цаашдаа Монгол Улсын хөгжилд саад болохоос биш, сайн зүйл авчрахгүй.

-Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулийг хэлэлцэх гэж байна. Хөрөнгө оруулалтын банкнаас болгоомжлох хүмүүс байна. Тиймээс Хөрөнгө оруулалтын банкны эрх зүйн орчныг хангахад юун дээр анхаарах шаардлагатай вэ?

-Хөрөнгө оруулалтын банкны тухай хуулин дээр ажиллаж байна. Их сайн хууль гарах шаардлагатай. Манайхан Хөрөнгө оруулалтын банк гэхээр ганц нэг улсыг заагаад болгоомжлоод байдаг. Тэгэх шаардлага байхгүй. Бид XXI зуунд амьдарч байна. Хөрөнгө оруулалтын банк гэдэг бол арилжааны банкуудтай уралдаж өндөр хүүтэй хадгаламж авахгүй, зээл олгохгүй. Монголын томоохон төслүүд дээр ажиллах эрх зүйн орчин бүрдэх юм. Тухайлбал, Таван толгойн төмөр зам, цахилгаан станц, салаа зам, зэс хайлуулах үйлдвэр, алт цэвэршүүлэх үйлдвэр, Эгийн голын, Эрдэнбүрэнгийн усан цахилгаан станц гэх мэт том том төслүүдэд ажиллана. Тэрнээс ашигт малтмалын лиценз барьцаалж аваад, газраар дамжуулж Монгол Улс тусгаар тогтнолоо алдчихна гэж жижиг зүйл ярьж болохгүй. Дэлхийтэй хөл нийлүүлж алхъя гэвэл дэлхийн тоглоомоор тоглох ёстой. Хөрөнгө оруулалтын банкийг Монголд байгуулах зайлшгүй шаардлагатай.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн, Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Таны санаачилсан Ардчилсан хувьсгалын анхдагчдад төрөөс тусламж, хөнгөлөлт үзүүлэх тухай хуулийн төсөл өнгөрсөн долоо хоногт байнгын хорооны дэмжлэг авч, хэлэлцэхээр болсон. Гэтэл ардчилсан намынхан өөрсдөдөө зориулж хууль гаргах гэж буй мэтээр ярьж байгаа нэг хэсэг ч байна. Төслийнхөө талаар товчхон сонирхуулахгүй юу?

-Ардчилал шударга ёс, хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн нийгмийн бүхэл бүтэн өөрчлөлтийг Монголын төр хүлээн зөвшөөрч байгаагийн нэг хэлбэр болгож энэхүү хуулийн төслийг санаачилсан. Тэрнээс хэсэг бүлэг хүнийг тусгай хангамж эдлүүлэх гээгүй. Ер нь нийгмийн шилжилт хөдөлгөөн, хувьсгалт өөрчлөлт шинэчлэлтийг санаачлан гардан зохион байгуулсан хүмүүст тухайн нийгмээс хүндэтгэл үзүүлдэг, тодорхой төрийн хайр халамж хүртээдэг тогтсон уламжлал байсан. Жишээлбэл, 1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалд оруулсан хувь нэмрийг үнэлж Богд хаан тухайн үед олон ноёд, харц ардуудад хүртэл цол хэргэм болон мөнгөн шагнал олгож байсан түүхтэй. Мөн 1921 оны ардын хувьсгал, дараа нь 1939, 1945 оны чөлөөлөх дайн гээд бүгд л тухайн үеийнхээ нийгмийн өөрчлөлт томоохон хувьсал хөдөлгөөний үр дүнд бий болсон үйл явдлууд шүү дээ. Үүнтэй адил 1989 оны ардчилсан хувьсгал гэдэг бол Монгол оронд том өөрчлөлтийг авчирсан. Гэтэл сүүлийн үед ардчиллын үнэт зүйлийг унагаахыг оролдсон хандлага газар авч байна. Тэртээх 1989-1990 онд монголчууд ямар нийгэмд амьдарч байлаа даа. Хүн үгээ хэлж, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж чаддаг байсан юм уу. Юун гадаадад битгий хэл, дотоодод чөлөөтэй зорчиж чаддаг байсан бил үү. Төв аймгийн Эрдэнэсант орохын тулд замын хуудас авч зорчдог байсан. Ер нь хагас колони маягтай байлаа. Иргэдийн амьдрал, цалин хөлс ямар байлаа гээд яг тэр үеийн бодит амьдралыг биеэрээ мэдэрч, нүдээрээ харсан хүмүүс өнөөдөр дундаж болон дунджаас дээш насныхан болсон байна.

Тэд тухайн үеийн нийгмийн бодит байдлыг одоо байгаатай харьцуулах боломж гараагүй. Тэгсэн хэрнээ өнөөдөр хуучнаа санагалзсан коммунистууд, хуучинсаг хүчний явуулга тархи угаалтад хэт автсан, өөрсдөө бодит байдал дээр харсан мэт ардчилал руу улайрч, дайрч довтолж байгаа нь харамсалтай. Аливаа алдаа оноогүй хувьсал өөрчлөлт гэж байдаггүй шүү дээ. Тиймээс өнөөдөр асуудалд авах, гээхийн ухаанаар хандах ёстой. Монгол Улсын тусгаар тогтнолын баталгаа бол ардчилал юм. Цагаан морин жил ардчилсан хувьсгалаар анх удаа бид хэнээс ч хараат бусаар төрөө байгуулж, үзэл бодлоо илэрхийлж, гуравдагч хөрштэй харилцаж эхэлсэн. НҮБ-ын гишүүн орон гэдэг эрхээ жинхэнэ утгаар нь эдэлж эхэлсэн. Хэн нэгний заавар зөвлөгөөгөөр явахаа больсон. Тиймээс ардчилсан хувьсгалын үнэ цэнийг өнөөдөр Монголын төр үнэлэх ёстой. Ардчилсан хувьсгалын анхдагч нар гэхээр заавал тухайн үеийн Ардчилсан холбоо, АН-ын гишүүд байх юм шиг яриад байна л даа. Тэр дотор чинь нийгмийн хувьсгалын өөрчлөлтийг, ардчиллыг хүлээн зөвшөөрч, шууд болон шууд бусаар дэмжсэн олон мянган хүн байсан. Тэднийг шударгаар тогтоож, судалж, төрөөс хүндэтгэл үзүүлэх ёстой. Тэр утгаараа энэ хуулийг санаачилж өргөн барьсан. Тухайн үеийн ардчилсан хувьсгалын үйл хэргийг зүгээр үл тоосон байдлаар хаях юм бол монголчуудын хувьд хожмоо гэмшээд ч барахгүй алдаа болох юм.

-Ардчилсан хувьсгалд оролцсон хүмүүсийн амьдрал ахуй өнөөдөр ямар байгаа талаар судалгаа бий юу. Тэдэнд төрөөс ямар тусламж, дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай гэж үзэж байна?

-Урьдчилсан байдлаар судалгаа хийхэд ардчилсан хувьсгалд оролцсон 1500 орчим хүн байна. Хууль батлагдаад, түүнийг дагаж хэрэгжүүлэх журам гараад, ажлын хэсэг байгуулагдахаар мэдээж судалгаа дүгнэлтүүд хийнэ. Тухайн үеийн оролцогч нар хэн байв. Хэн ямар үүрэг гүйцэтгэж байв гэх зэргээр нарийн судалгаануудыг гаргана. Энэ нь хуульд хамрагдах хүмүүсийг судлах гэхээсээ илүү бүхэл бүтэн ардчилсан хувьсгалын үйл хэргийн том судалгааны ажил болно. Үүн дээрээ үндэслээд оролцогч нарыг зүй ёсоор үнэлэх ёстой. Ардчилсан хувьсгалд анх санаачилж оролцсон, судалгаа дүгнэлтээр тодорсон хүмүүстээ нэг удаагийн буцалтгүй тусламж олгоё гэж байгаа. Нэг өрөө байр буюу түүнтэй тэнцэх мөнгөн дэмжлэг үзүүлье. Орон сууцны дундаж хэмжээ нь 40 орчим метр квадрат бүхий талбайтай нэг өрөө байр байна гэж тооцож байгаа. Эсвэл түүнтэй тэнцэх хэмжээний мөнгийг тухайн үеийн зах зээлийн ханшаар үнэлэгдэх тэтгэмжийг олгоё гэсэн төслийг оруулж ирсэн.

Тэртээх цагаан морин жилийн хувьсгалд оролцсон хүмүүсийн маань ахуй амьдрал янз бүр л байгаа. Зах зээлийн нийгэмд хүн амьдралаа яаж авч явахаас шалтгаална шүү дээ. Үнэхээр амьдрал нь дорой байдалтай нэг хэсэг байна. Боломжийн дундаж түвшинд хүрсэн хүмүүс бий. Бүр баян сайхан амьдралтай цөөнх хэсэг ч байна. Энэ бол ардчилсан хувьсгалын зарчим. Өмнөх социалист нийгэм биш шүү дээ. 28 жилийн өмнөх манай нийгэм эдийн засгийн байдал, өнөөдрийнхтэй харьцуулбал газар, тэнгэр шиг ялгаатай. Монгол Улс зах зээлийн нийгэмд шилжээд үндсэндээ эдийн засаг хурдтай тэлсэн. Үндэсний баялаг, ДНБ-ий хэмжээ хэд дахин нэмэгдсэн. Статистикийн үзүүлэлтүүдийг аваад үзэх юм бол дандаа өссөн байгаа. Хоёрдугаарт, хүний эрх талаасаа гайхамшигтай өөрчлөлтүүд гарсан. Гэтэл нийгэмд сүүлийн үед ардчиллыг дандаа шүүмжилж, үгүйсгэж, харлуулах хандлага газар авчээ. Ийм байдлаасаа бид татгалзах хэрэгтэй. Нийгэмд болохгүй зүйл байгаа юу гэвэл байна. Өнөөдөр ардчилсан Монгол Улсад аливаа асуудлуудыг засч залруулаад явах олон боломж байна. Харин хар бараан талаас нь харуулах гэж зориод байвал улс орон хөгжихгүй.

-Нийгэмд болохгүй, бүтэхгүй байгаа асуудлуудыг Үндсэн хуультай холбодог болжээ. Үндсэн хуульд зайлшгүй өөрчлөлт оруулах шаардлагатай юу?

-Өнөөдөр бидний алдаж, онож байгаа нь өөрсдийн л хийж байгаа ажил. Тэр алдаа оноог нь дэнсэлж, хэт нэг тийш нь хэлбийлгэчихгүй барьж байгаа зүйл бол Үндсэн хууль. Тэгэхээр Үндсэн хуулиараа хамаагүй оролдож болохгүй. 1992 оны Үндсэн хууль бол дэлхийн жишигт нийцэж чадсан. Мэдээж, нийгэм цаг үеийнхээ байдлыг дагаад өөрчлөх шаардлага байгаа. Гэхдээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах тухай журмын хуулиа баримтлах ёстой. Манай намын хувьд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахыг эсэргүүцээд, дургүйцээд татгалзаад байгаа зүйлгүй. Гэхдээ Үндсэн хуульд Үндэн хуулийн бус аргаар хүрч болохгүй гэдэг зарчмын байр суурин дээрээ зогсож байгаа. Хэрэв Үндсэн хуулиндаа Үндсэн хуулийн бус замаар хүрээд байх юм бол “эцэг” маань хуулийн баталгаа алдагдана. Ардчилсан Үндсэн хуулийн баталгаа алдагдвал улс орны тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдал олон баталгаа алдагдахын дохио. Тиймээс Үндсэн хуулиар хамаагүй оролдох нь сайн зүйл биш.

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах төсөл анх орж ирэхдээ Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хумьж, Ерөнхий сайд улсаа удирдах хэмжээний байхаар зарчмын асуудлууд тусгасан байснаасаа бага багаар ухарсан. Цаад зорилго нь 65-ын бүлэг Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах замаар өөрсдийнхөө ноёрхлыг авч үлдэхээр санаархаж байна гэж тайлбарлах хүмүүс байгаа. Харин та ямар бодолтой байна вэ?

-Үндсэн хуулийн гол өөрчлөлтийн санаа эхлээд орж ирэхдээ хуучин коммунист хяналтын тогтолцоогоо бий болгохоос өгсүүлээд Ерөнхийлөгч гэлтгүй төрийн институт хоорондын харилцааны үндсэн зарчмуудыг өөрчилж, алдагдуулах гэсэн, одоо байгаа өөрсдийнхөө нөхцөл байдалд нийцүүлэх санаархал зорилго агуулагдаж байна гэж харж байсан. Ер нь Үндсэн хуулийг зайлшгүй өөрчлөх шаардлагатай асуудлууд байгаа л даа. Түүнийгээ Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн дагуу ард нийтийн санал асуулга авч, зохион байгуулах ёстой. Үндсэн хуулийн ямар, ямар зүйл заалт дээр өөрчлөлт оруулах шаардлагатайг ард түмнээсээ асуугаад, олонх нь дэмжсэн асуудлууд дээр ажлын хэсэг гаргах хэрэгтэй. Бүх ард түмнээсээ санал асуулга явуулж байж Үндсэн хуулийнхаа өөрчлөлтийг баталгаажуулах ёстой.

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах сэдвүүдийг өнгөрсөн жил орон даяар явуулсан зөвлөлдөх санал асуулгын үр дүнд тогтсон гэж төсөл санаачлагчид тайлбарладаг байх аа?

-Зөвлөлдөх санал асуулга гэж Үндсэн хуульд байхгүй нэмэлт хууль гаргаж ирчихээд, тэрнийхээ дагуу өөрсдийнхөө томилсон төрийн албан хаагч нар, гишүүүдийн оролцоотой санал асуулга нэрээр хурал зохион байгуулж, “Ард түмэн ийм санал өгч байна” гээд олон нийтийн тархийг угаагаад байх шаардлага байхгүй. Тэнэг хүн ч гэсэн тэрийг хараад ойлгоно шүү дээ.

Цахим бодлогын түр хороо байгуулна гэж яригдаж эхэллээ. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-Түр болон байнгын хороо байгуулах нь УИХ-ын бүрэн эрхэд байгаа. Гол нь түр болон байнгын хороо байгуулах болсон шалтгаанаа сайн тодорхойлох ёстой. Цахим төрлийн үйл ажиллагаа, энэ төрлийн асуудлуудыг зохицуулах эрх үүрэг бүхий түр хороо тодорхой дүгнэлт, анализ хийнэ гэж ойлгож байгаа. Тэгэхээр шаардлага нь байгаа юу гэвэл байна. Өнөөдөр цахим орчин, цахим технологи, тоног төхөөрөмж гээд улс орны нийгэм эдийн засаг, үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөх хэмжээнд манайд нэвтэрчихлээ. Тэгэхээр үүн дээр УИХ цахим бодлогын түр хороо цаг үеэ олсон асуудал мөн.

-Нийгэмд тулгамдсан асуудал бол ажилгүйдэл болоод байна. Засгийн газар ажлын байрыг нэмэгдүүлэх тал дээр бодитой ажил хийж чадаж байна уу. Сөрөг хүчний намын даргын хувьд Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар үнэлэлт дүгнэлт өгөх вэ?

-Одоогийн Засгийн газар бол 2016 онд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөр, зорилтоосоо нэг ч бодитой алхам хийгээгүй. Өнөөдрийг хүртэл том төслүүдээс нэг нь ч хөдөлсөнгүй. Эдийн засаг өсөлттэй байна гээд л яриад байгаа. Яг үнэндээ бол гадаад зах зээл дээр экспортын суурь бүтээгдэхүүн болох алт, зэс, нүүрсний үнэ өсч, Монголд орж ирж байгаа мөнгөний урсгал нэмэгдсэн. Үүний үр дүнд эдийн засаг өсөлттэй байгаа. Тэрнээс манайх баялаг бүтээгээд, үйлдвэрлэл өсгөөд, тэнд ажлын орон тоо нэмэгдүүлээд тэндээс орж ирж байгаа эдийн засгийн өсөлт биш.

Дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн бараа, бүтээгдэхүүний үнэ унавал эдийн засаг дагаад унана. Тэгэхээр өнөөдөр ямар ч тохиолдолд эдийн засгийнхаа өсөлтийг хадгалж байдаг өсөлт бол үйлдвэрлэл байдаг. Тэндээс олж байгаа орлогоос бий болж буй эдийн засгийн өсөлт бодит байна. Хоёрдугаарт, нийгэмд эдийн засаг өсч байгаа боловч нөгөө талдаа инцфляци хурдтай өслөө. 2016 онд инфляци бараг тэг рүү явж, гадаад худалдааны тэнцэл хангагдчихсан байв. Бас ч гэж одоогийн эрх баригчдын яриад байгаа шиг гадаад валютын нөөц хасах руу ороогүй байсан. Яагаад гадаад валютын нөөц хасах руу орсон гээд эд нар ярьсан гэхээр магадгүй Хятадтай байгуулсан юанийн своп хэлэлцээрийн төлбөрийг тухайн жилд төлөхтэй холбоотой байж болох юм. Эсвэл зохион байгуулалттай эдийн засгийн гэмт хэрэг гэж харж байгаа. Зориуд зах зээл дээр хэвийн байсан ам.долларын ханшийг унагаах замаар их хэмжээний ам.долларын зөрүүн дээр ашиг хийх эдийн засгийн зохион байгуулалттай гэмт хэрэг явагдсан байх магадлалтай.

-Яагаад?

-“Манай гадаад валютын нөөц хасах руу орлоо” гэж ямар ч улсын төв банкны тэргүүн хэзээ ч эдийн засгийн чадавхынхаа асуудлаар парламентын зөвшөөрөлгүйгээр, эрх барьж байгаа төрийн зөвшөөрөлгүйгээр зарладаггүй юм аа. Улс оронд эдийн засгийн тогтворгүй байдлыг бий болгоно, инфляцийг хөөргөнө. Үнийн ханш гээд бүх зүйлд сөргөөр нөлөөлнө.

1960 төгрөгтэй тэнцэж байсан ам.долларын ханш оргил үедээ 2700 хүрсэн. Эд нар ам.долларын ханшийг унагааж гарч ирсэн. Дээр нь Сангийн сайд нь дефолт боллоо гэж зарлаад л. Олон “сайн” хөтөлбөрүүдийг зогсоогоод тэрийг дагаад хэвийн үргэлжилж байсан эдийн засаг зогсонги байдалд орсон. Монголын эдийн засгийн зэрэглэл B зэрэглэлд байхад хасах руу оруулсан. Үүний хариуцлагыг хэн ч хүлээхгүй. Тэр үеийн Ерөнхий сайд, Сангийн сайд нь огцорчихсон. Одоо дараагийн Ерөнхий сайд, Сангийн сайд нь гараад ирсэн. Дараагийн ээлжит тоглоомоо хийгээд явж байна.

-Гэтэл дахиад л Засгийн газрыг огцруулна гэсэн хөдөлгөөн эхэлжээ…

-Энэ Засгийн газар нь гарч ирээд долоо, найман сар боллоо. Ямар ч реформ хийсэнгүй. Юун ажлын байр нэмэгдүүлэх нь битгий хэл 2016 онд ард түмэнд дэвшүүлсэн тэр чихэр бурам шиг амлалтуудаасаа нэг ч зүйл заалтыг хэрэгжүүлээгүй. Өрийг өрөөр дарахгүй гэсэн хаана байна вэ. 2011 онд Сү.Батболдын Засгийн газрын үед авсан евро бондын өрийг бонд босгож дарсан. Чингис бондын эхний ээлжийн өрийг мөн бонд босгож дарсан. Сүүлийн үед эдний Засгийн газрын хийж байгаа ажил нь “Хэн илүү өр тавих уу” гэдэг уралдаан явагдаж байна.Сая Солонгосоос 800 сая ам.доллар, АНУ-аас 350 сая ам.долларын зээл авахаар боллоо гээд тэрийгээ баяр ёслолын байдалтайгаар зарлаад байна. Тэр зээлийг авч болно. Үр дүнгээр нь юу хийх гэж байгаа, ямар бүтээн байгуулалт хийх гэж байгаа. Ямар үр ашигтай хөрөнгө оруулалт Монголд хийх гэж байгаа нь тодорхой биш. Сая Ерөнхий сайд Хятадад айлчлаад өчнөөн тэрбум ам.долларын гэрээ хэлэлцээр хийсэн л гэсэн. Тэрнээс бодитой юу нь хэрэгжих эхэлж байгаа, юу нь хэрэгжихгүй байгаа, улс орны эдийн засагт юу нь эергээр нөлөөлж байгаа, юу нь сөрөг юм бэ гэдэг нь бүрхэг. Өнөөдөр эдийн засаг өслөө л гэж байна. Яг иргэдийн халаасанд, гал тогоонд нь юу нэмэгдсэн юм бэ. Сайд нарын хэрэглээ улам тансаг болж байна. Эхлээд нууж тансагладаг байсан бол одоо ил боллоо. Хөрөнгө оруулалт бүтээн байгуулалт нэртэйгээр баахан мөнгө төсөв дээр баталчихсан. Тэр мөнгөн дээрээ хоорондоо зодолдоод, тендерээ булаацалдаад байж байна шүү дээ.

-Уг нь бүтээн байгуулалтууд ч өдийд эхэлсэн байдаг сан…

-Одоо ажил эхэлсэн газар алга. Өдийд жинхэнэ бүтээн байгуулалтын ажил эхэлсэн байх ёстой. Монголд бүтээн байгуулалтын ажил ердөө зургаахан сар үргэлжилдэг шүү дээ. Гэтэл үр дүн харагдахгүй байна. Ийм байхад яаж ажлын байр нэмэгдэх юм бэ. Дээр нь улстөржсөн төрийн бодлого явж байгаа тохиолдолд шүү. Өнөөдөр 180-аад мянган төрийн албан хаагчтай гэж байна. Ардчилсан намын үед томилогдсон гэдэг шошготой 30-аад мянган хүнийг халчихсан. Оронд нь ямар ч төрийн ажлын дөргүй үүнээсээ давсан тооны хүмүүсийн төрийн албанд авчихсан. Төрийн залгамж чанар алдагдаад, чадавх нь суларч байна. Шулуухан хэлэхэд ардчиллыг нулимахын оронд үр шимийг нь зүй ёсоор үнэлэх ёстой. Саяхан нэг залуу сошиалд “Ардчилал бол тусгаар тогтнолын дэргэд юу юм бэ” гэж бичсэн байна лээ. Тэгвэл ардчилалгүй тусгаар тогтнол гэж хаана байгаа юм бэ. Энэ тусгаар тогтнолын суурь түлхүүр нь ардчилал юм. Хэрэв ардчилал байхгүй болбол Монголд тусгаар тогтнол байхгүй болно. Үнэхээр Монгол Улс тусгаар тогтносон, ардчилсан чөлөөт бие даасан улс байя гэж бодож байгаа юм бол ардчиллын үнэ цэнээ хамгаалах ёстой.

-Төрийн эрхэнд гарахаараа өмнөх Засгийн газарт ажиллаж байсан хүмүүсийг барьж хорьж, өс хонзонгоо авч буй мэт намнадаг тогтолцоо бий болчихжээ. Оюу толгойтой холбоотой асуудлаар хоригдсон хүмүүсийн тухайд та юу хэлэх вэ?

-Шаардлагатай тохиолдолд тухайн асуудал дээр шалгагдаж байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ улс төрийн зорилгоор, хэн нэгнийг дарамтлах, хэн нэгэнд өөрийнхөө бий болгосон хонгилоор хүчээр явуулах гэж, утсан хүүхэлдэй шиг байлгахын тулд энэ асуудлыг хийж байгаа бол туйлын буруу. Ер нь “Махны машин их ажиллах нь аюултай” гэж ярьдаг даа. Монгол төр өөрөө баталгаатай байх ёстой. Монголын төрд ажиллаж байгаа хүмүүс баталгаатай, шударга зарчмаа барьж ажиллах хэрэгтэй. Монголын төр ч гэсэн тэр хүмүүсийнхээ аюулгүй, эрсдэлгүй байдлын баталгааг хангаж байх учиртай. Сүүлдээ төрд ажилласан хүмүүс эргээд шорон гянданд хоригддог, байцаагддаг, эрүү шүүлтэд ордог болчих юм бол Монгол төрийн төлөө хэн ажиллах юм бэ. Ерөнхий сайд байсан Амарын хэлсэнчлэн “Монголын төр зүтгэсэн хүндээ халтай” байх юм бол Монгол төрийн бат бэхийг хэн бий болгох юм бэ. Үндсэн хуульд зааснаар төрийн бүх шатны байгууллага, түүний албан тушаалтнууд зөвхөн хууль дээдлэх зарчмаар ажиллах ёстой гэсэн байдаг. Төрийн аль ч байгууллага, ямар ч албан тушаалтан байсан хууль дээдлэх зарчмаа хатуу баримталж ажиллах ёстой. Харамсалтай нь өнөөдөр төрийн хуулийг зөвхөн өөрийнхөө юм уу, өөрийн тойрон хүрээлж байгаа хэсэг бүлэг хүний эрх ашигт нийцүүлэх гэж оролдох нь хэрээс хэтэрчихээд байгаа. Шүүх хуулийн байгууллага нь өнөөдөр аль нэг улстөрчдийн юм уу, намын захиалга дор байгаад байхаар хүмүүс шударгаар шалгаж байна гэж харахгүй. Улс төрийн өнцгөөс нь илүү хараад байгаа юм.

-Сэтгүүлчдийг тагнаж чагнасан асуудлаар Хяналтын дэд хороог хуралдуулж, үнэн мөнийг тогтоох ёстой гэж танай бүлэг мэдээлж байсан. Гэвч өнгөрсөн долоо хоногт хуралдсангүй. Энэ асуудлыг орхичихгүй биз дээ?

-Орхихгүй. Үнэхээр ийм асуудал байгаа юм бол шалгаж тогтоох ёстой. Ардчиллын хоёрхон л суурь зарчим байдаг. Нэгдүгээрт, хувь хүний эрх, эрх чөлөө. Хоёрдугаарт, хүн өмчтэй байх ёстой. Хувийн өмч нь баталгаатай байх. Энэ хоёр зүйл рүү хэн ч халдаж болохгүй. Үүний төлөө Арчдилсан нам бүхий л анхаарлаа чиглүүлнэ. Шаардлагатай гэвэл тэмцлийн ямар ч хэлбэрт шилжиж, тэмцэхэд бэлэн. Тиймээс сэтгүүлчдийн эрхэнд халдсан, тагнасан, чагнасан үйлдэл байгаа бол тэрийг заавал илрүүлж, гэм буруутай этгээдэд хариуцлага тооцох ёстой.

-Хүүхдийн мөнгийг олгох асуудал дээр Ерөнхийлөгч болон Засгийн газар тус тусынхаа саналыг Их хуралд оруулсан. Та бол өмнөх парламентад Хүн ам, нийгмийн хамгааллын сайдаар ажиллаж байсан хүн. Тэгэхээр хүүхдийн мөнгийг 100 хувь олгох бодит эдийн засгийн чадавх, боломж байгаа юу?

-Хангалттай бий. Жишээлбэл, 2017 оны төсвөөс давсан 55 тэрбум төгрөгийг эрх баригчид хаашаа хийхээ мэдэхгүй л байсан. Аргаа барсандаа энэ мөнгөөр төрийн үйчилгээний албан тушаалтнуудад нэг удаагийн буцалтгүй тусламж олгосон. Нэг хүнд 300 мянган төгрөг өглөө ч яалаа, байсан ч ялгаагүй. Тэр мөнгө төрийн албан хаагчдад ямар ч тус дэм болоогүй. Адаглаад байр орон сууцны урт хугацааны зээл, цалингийн зээлийнх нь тухайн сарын хүүг төлөх хэмжээнд ч хүрэх мөнгө биш. Ингэж үр дүнгүй зүйлд зарцуулж байхаар хүүхдийнхээ мөнгөнд нэмээд өгчихсөн бол дээр байсан юм. Энэ мэтчилэн хүүхдийн мөнгө олгох олон боломж бий. Төсвийн давсан орлого болох 780 гаруй тэрбум төгрөгөөр юу хийсэн юм бэ. Ямар бүтээн байгуулалт өрнүүлэв. Тэр мөнгөөр хүүхдийн хэдэн ч удаагийн мөнгө тавьж болохоор. Гэтэл ямар ч үр дүнгүй цацаад дууссан.

-Нийгмийн анхаарлын төвд орсон нэг сэдэв бол Оюу толгой байна. Энэ төслийг нэг хэсэг нь гацаая, зогсооё гэх юм. Нөгөө талдаа гэрээнд нь алдаа мадаг байгаа бол засаад төслийг явуулах ёстой гэж байна. Харин та ямар бодолтой байна вэ?

-Манайхан нэг зүйлд хандахаараа хэтэрхий туйлширдаг. Оюу толгойн гэрээг анхнаас нь шүүмжилж байсан цөөн хүний нэг бол би. 2009 онд Их хуралд орж ирчихээд Их хурлын тогтоол шийдвэр гарах гэж байхад нь эсэргүүцэж, тэмцэж байсан цөөн хэдэн гишүүний нэг нь байсан. Тухайн үед Оюу толгойн гэрээг ТЭЗҮ-гүй баталчихсан. Анхны хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, эргэн төлөх хэмжээ тодорхойгүй байсан. Үүнээс болж өнөөдрийн бүх будлианы эх үүсвэр тавигдсан. Миний санаж байгаагаар анхны хөрөнгө оруулалтын хэмжээ хоёр орчим тэрбум ам.доллар гэж байсан. Өнөөдөр долоон тэрбум давчихжээ. Цаашид хэд ч болж өсөх юм билээ. Миний авсан мэдээллээр хөрөнгө оруулалтыг тооцохдоо техник, тоног төхөөрөмжийн хэлбэрээр орж ирж байгаа хөрөнгөнд манайх бодит үнэлгээ хийх чадвар дутаад байх шиг. Дээрээс нь мөнгөн хэлбэрээр орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалт нь дандаа зээл хэлбэрээр орж ирж байна. Тэрэнд хүү тооцож байна. Тооцсон хүү нь дахиад л анхны хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлж байна. Монголын тал хэзээ Оюу толгойгоос хувь ашгаа хүртэх юм бэ. Өнөөдөр тэндээс олборлож байгаа эрдэс баялаг нь хэдэн хувийн агууламжтай алт, мөнгө байгааг хэн ч судалж тогтоож чадахгүй байна. Зүгээр угаагаад, шуудайлаад гаргаж байгаа. Хилийн цаана судалгаа хийдэг гэсэн. Оюу толгойн ашигтай гэрээ үнэхээр үр дүнтэй, ашигтай гэрээ мөн үү. Үүнд авах, гээхийн ухаанаар хандах ёстой. Манайхан хэт туйлшраад зогсооно, хөөнө гэж байна. Миний хувьд төрөөс тавих хяналтыг сайжруулах хэрэгтэй. Олборлолт, борлуулалт, татвар дээр тавих хяналтаа сайжруулмаар байна. Бас гэрээнийхээ үр дүнг авч үзмээр байна. Ийм эрх бидэнд бий шүү дээ.

-Оюу толгойн гэрээг шалгах ажлын хэсэг одоо болтол хуралдаагүй байгаа юм биш үү?

-Санаатай, санаандгүй янз бүрийн нөхцөл байдал үүсээд хуралдахгүй байж байна л даа. Ер нь ганц Оюу толгой ч биш Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа уул уурхайн дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулалттай үйлдвэр, байгууллага дээр тавих төрийн хяналтыг эргэж харах хэрэгтэй. Ингэж чадвал уул уурхайгаас одоо орж ирж байгаа бодит орлогыг 4-5 дахин нэмэгдүүлэх боломжтой. ОУВС-гаас ч зээл авах шаардлагагүй болно. Монгол Улс жинхэнэ утгаараа эдийн засгаа бие даагаад аваад явах чадамжтай. Харамсалтай нь өнөөдөр зүй бус гэрээ хэлцлүүд, хууль зөрчсөн аливаа асуудлууд, төрийн эрх мэдэлтнүүдийн эх орноо хоёрдугаарт тавьж, гадныхныг нэгдүгээрт тавьдаг зусарган зуйварч байдлаас болж байна. Дээр нь нам дамжсан, үндэстэн дамжсан олигарх бүлэглэлүүдийн идэж уудаг байдлыг хазаарлаж, зогсоох ёстой. Тэгж байж Монгол Улс хөгжлийн замдаа орно. Баялгаа хянаж чадахгүй, эзэмшиж чадахгүй, зарцуулж чадахгүй улс яаж хөгжих юм бэ.

-Ард түмэн төрийн эрх барьж байгаа үйл ажиллагаанд бухимдалтай байна. Иргэдийн бухимдал дээр дөрөөлж, бослого тэмцэл, цус асгарсан хувьсгал хийе гэсэн уриалга сошиал сүлжээнд их давалгаалах болжээ. Энэ байдлыг та хэрхэн харж байна?

-Өнөөдөр нийгмийг аливаа тогтворгүй бай-далд уриалагчид бол дотоод, гадаадын зохион байгуулалттай нөхдүүдийн явуулгыг гардан гүйцэтгэж байгаа хүмүүс бөгөөд тэд нийгмийг турхирч байна. Хүчирхийллээс хэзээ ч сайн зүйл гардаггүй. Аливаа асуудлыг ойлголцож, зөвшилцөж, энхтайвны замаар шийддэг болохоос биш, хүчирхийллээр шийднэ гэж ерөөсөө байхгүй. Өнөөдөр хүчирхийллээр шийддэг байсан юм бол Сири асуудлаа яагаад шийдэхгүй байгаа юм. Дундад Азийн олон орон өнөөдөр юу болж хувирав. Дэлхийн улс орнууд зэвсэгт тэмцэл өрнүүлээд сайн үр дүнд хүрч байгаа нь хаана байна. Тэнд хэдэн зуун мянгаараа хүний амь үрэгдэж, хагацлын зовлонд унаж байна. Хөгжил нь хэдэн арван жилээр ухарсаар байгаа. Магадгүй зарим улс орон бусдын хоол болох л зам руугаа явж байна. Украйн, Ливи, Сири, Египет, Латин Америкийн орнууд байна. Тиймээс өнөөдөр зэвсэгт тэмцэлд уриалаад байгаа хүмүүс Монгол Улсын сайн сайхан тусгаар тогтнолын төлөө дуугарч байгаа хүн гэж харахгүй байна. Бид чинь төртэй, хуультай улс шүү дээ. Сонгуулиар төрөө өөрчлөх өчнөөн боломж байгаа. Сонгуулиар аль улс төрийн хүчин, хэнийг дэмжихээ сайн бодох ёстой. Ер нь монголчуудыг тэмцье, цус асгаруулъя гээд бичээд, уриалаад байгаа хүмүүс дандаа хилийн чандаас өдөөн хатгаж байна. Энэ бол нийгмийн амгалан тайван байдал, аюулгүй байдлыг алдагдуулах гэсэн өдөөн хатгалт. Өнөөдөр Монгол дотроо байлдлаа гээд хэн хожих юм бэ. Магадгүй үүнийг хүссэн гадны улс байгаа ч юм бил үү. Бодох л ёстой асуудал.

-Нийгэмд баячуудыг үзэн ядуулж, ард түмнийг турхираад байх шиг?

-Энэ бол хуучин коммунист, социалист онолууд. Тэр үед нударган баячуудыг устга гэдэг байсан уур амьсгал өнөөдөр явж байна.Яахаараа хүн өөрийнхөө хүчээр баялаг бүтээгээд, яагаад баян тансаг амьдарч болдоггүй юм бэ. Хулгай хийсэн байдаг юм бол тэрийг нь нотлоод хуулийн хариуцлага хүлээлгэх л ёстой. Шударгаар хөдөлмөрлөж байгаа хүмүүсийг буруутгаж болохгүй. Өнөөдөр дундаж давхаргынхныг машин уналаа, байранд амьдарлаа, ганган хувцас өмсч, сайхан хоол идлээ гэж буруутгах юм уу. Хүний амьдралын зорилго шүү дээ. Өнөөдөр ядуу л бол шударга байх юм шиг ойлголтыг нийгэмд өгч талцуулж байна. Үнэн хэрэгтэй ингэж уриалаад байгаа хүмүүс баян тансаг амьдралтай байгаа даа.

-Ингэхэд та өнгөрсөн долоо хоногт байнгын хорооны хурал дээр О.Баасанхүү гишүүнтэй маргалдаад байсан. Яагаад тэгж бухимдахад хүрэв?

-Хүн хариуцлагаа хүлээдэг байх ёстой. Ямар ч үүрэг хариуцлага хүлээдэггүй, сул гишүүн хэн дуртай руугаа дайрч, довтолж байдаг. Хэн дуртайгаа шүүмжилж байдаг. Нийгэмд дандаа буруу үлгэр дууриалал харуулж байдаг. Тэрийг нь зарим гишүүн өөгшүүлээд, О.Баасанхүү мундаг баатар гээд хөөргөөд байх юм. УИХ-ын гишүүн хүнд хуулиар хүлээж байгаа үүрэг, ноён нуруу, жудаг гэж бий шүү дээ. Тэрийгээ бодож аливаа зүйлийг ярих ёстой. “Парламентад суудалтай хоёр нам руу нулимж байвал би нийгэмд нэмэх оноо авна” гэдэг хандлагаар асуудалд хандаж байгаа юм бол туйлын буруу. Монголын ард түмний сонгоод гаргаж ирсэн парламентын гишүүд рүү хэн дуртай нь дайрдаггүй юм. Тэр бол сонгогчдын сонголт руу нулимж байгаагаас өөрцгүй. Манайхны зарим нь төр рүү нулимж, төрийн албан хаагчдыг гутааж байвал өөрийгөө баатар мэтээр харагддаг гэж боддог. Үгүй шүү дээ. Монгол хүн төрөө дээдэлж, төрөө хүндэлдэг ёс зүйтэй байсан. Тийм ч учраас төрт ёсны уламжлалыг дээдэлдэг. Нэгэнт сонгосон бол хариуцлага нэхэж, тооцох нь ойлгомжтой. Гэхдээ хэн нэгнийг доромжилж, гутаах замаар биш.

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

---

–Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар яригдаж буй зарчмын асуудлуудад та ямар байр сууртай байна вэ?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг харахад бөөн будлиан байна лээ. Наанаа том, том асуудлууд ярьж байгаа ч цаанаа өөр зорилготой. Анх оруулж ирсэн төсөл аажим аажмаар байр сууриа тавьж өгөөд байгаа шүү дээ. Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хязгаарлана гэж байснаа болиод ухралт хийсэн. Үүнийхээ цаана сонгуулийн пропорциональ тогтолцоог авч үлдэж байгаа юм шиг байна л даа. Намын жагсаалтаар сонгогдох тогтолцоо руугаа явж байна. Ингэснээр үндсэн шатан дээр томилгоог босоо удирдлагатай болгох гэж байна. Яаж ч бодсон Үндсэн хуульд ийм өөрчлөлт оруулбал иргэд хохирно. Өөрөөр хэлбэл, иргэдийн оролцоо байхгүй болчихно. Нэг ёсондоо коммунист хувьсгал болж байна гэсэн үг. Нам улсыг барьчихдаг байлаа. Тэгэхээр Үндсэн хуулийн өөрчлөх малгайн дор ардчилсан хувьсгалаа буцаах гэсэн далд санаархал байна гэж харж байгаа.

-МАН төрд гарч ирсэн дээрээ үндсэн хуулийг өөрчилж, ноёрхлоо тогтоох гэж байна гэж үү?

-Ер нь бол тийм. 65-ын бүлэг айлгаж байгаад дахиж 50, 60 жил ноёрхож, бүх өмчөө хувааж аваад баталгаажуулах гэсэн л улс байна шүү дээ.

–Тэгвэл үндсэн хуулийг ард нийтийн санал асуулгаар шийдэх ёстой гэдгийг та дэмжиж байна уу?

-Үндсэн хуулиа анх яаж баталлаа даа. Бүх ард түмнээсээ санал авч байгаад баталсан. 1990 оноос хойш Үндсэн хуульд гурван удаа өөрчлөлт оруулсан. Дордуулсан долоон өөрчлөлт буруу, хууль бус байсныг бүх талаасаа хүлээн зөвшөөрч байгаа. Хамгийн түрүүнд дордуулсан долоон өөрчлөлтөө засах юм бол тулгамдсан олон асуудал цэгцэрч, хариуцлагатай болно. Гэтэл өнөөдөр хуйвалдааны улс төрөө авч үлдэхийн тулд Үндсэн хуулиа гуйвуулсан, мөрддөггүй, зөрчдөг, Үндсэн хуулийн эсрэг хуулиуд олон байгаа. Тэр гажуудлаа засахын оронд Үндсэн хууль хэмээх нийгмийнхээ том тогтолцоог олон түмний зодуурын бай болгож байгаад цаана нь тодорхой бүлэглэл төр, эдийн засгийн эрх мэдлийг мөнхөд гартаа авахаар хуйвалдаж байна шүү дээ.

-Судалгаанаас харахад “Ард түмний асуудлыг намууд шийдэж чадахгүй байна. Тиймээс тэдэнд итгэхгүй байна” гэж иргэд үзсэн байна лээ?

-Яагаад эрх баригчид пропорциональ тогтолцоо руу орох гээд байна вэ гэхээр намууд хог дээр үсэрчих гээд байгаа болохоор. Ард түмний 80 хувь нь намуудын эсрэг байдаг. Тэгэнгүүт Үндсэн хуулийн аргаар намууд энэ том бүлэглэлээ авч үлдэх гэж найр тавиад л цаашаа явж байх юм байна л даа. Хэрэв Үндсэн хуулийг ингэж өөрчилчихвөл ард түмэн бослого гаргана. Долдугаар сарын 1-ний үйл явдлаас дутуугүй эмх замбараагүй байдал болох аюултай.

-Тийм зүйл болбол сайн зүйл авчрахгүй шүү дээ?

-Манай хөгжил улам л хойшилно. Тиймээс залуу-чууддаа илүү боломж олгоод, дэлхий дахин даяаршиж байгаа шударга ёсны тогтолцоог оруулж ирэх хэрэгтэй байна.

-Сэтгүүлчдийг тагнаж, чагнасан асуудлыг Тусгай хяналтын дэд хороогоор хэлэлцэх шаардлагатай гэж танай намын бүлэг үзсэн. Энэ дэд хороо хэзээ хуралдах вэ?

-Маргааш (өнөөдөр) Тусгай хяналтын дэд хороо хуралдана. Тэр хурлаар сэтгүүлчдийг тагнаж, чагнасан асуудлыг хэлэлцэж, шийдэх ёстой. Цаанаа ямар нэгэн эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл, өшөө авалт биш байгаасай гэж хүсч байна. Ардчилсан, ил тод нийгэмд сэтгүүлчдийг тагнаж, чагнах асуудал яав ч байх ёсгүй. Энэ асуудлыг шалгаад үнэн мөнийг нь тогтоох ёстой.

-УИХ-ын чуулганаар “Цахим түр хороо” байгуулах тухай яригдаж эхэллээ. Таны хувьд цахим эрх чөлөөний асуудлаар нэлээд ажиллаж байсан байх аа?

-Өнгөрсөн парламентад Цахим эрх чөлөөний тухай хуулийг өргөн барих гээд олон талаас нь зүтгэсэн. Одоо Цахим түр хороо байгуулна гэхээсээ илүү Цахим эрх чөлөөтэй тухай хуулийг гаргах ёстой. Энэ бол Монголын тусгаар тогтнолын баталгаа. Үүнийгээ хуулиараа баталгаажуулж авах хэрэгтэй. Бид дэлхийн онлайн эрх чөлөөний эвслийг зарлаад, сайд нарын хурлыг нь Монголд зохион байгуулж энэ чиглэл рүү нэлээд ажил хийж байсан. Нэгэнт энэ хуулийг гаргах асуудал хойшилж байгаа бол түр хороог байгуулах нь зөв. Улмаар түр хорооны үүрэг нь хуулиа бодитой гаргахад орших ёстой. Тэрнээс түр хороо байгуулаад цахим эрх чөлөөг хязгаарлаж, Монгол Улсын хөгжлийг ухраах гэж байгаа бол зөвшөөрөхгүй. Үүнийг зөв тийш нь ажиллуулах тал дээр анхаарч ажиллана.

Манайхан үе, үехэн коментууд, блогуудыг хааж, хяналтад оруулна гээд онлайн эрх чөлөөнд халддаг. Үүнд ямар нэг хуулийн хязгаарлалт, төрийн оролцоо байж болохгүй. Энэ бол үнэхээр осолтой. Мэдээж гүтгэлэг зэрэг байх юм бол шүүдэг асуудал тусдаа, гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнд хамаарна. Нөгөөтэйгүүр манай улсын хүн амын хэдэн хувь нь цахим эрх чөлөөгөө эдэлж чадаж байна вэ гэвэл тэгш бус байна. Хүүхэд болгон цахим ертөнцөд холбогдох үндсэн эрхтэй болох ёстой. Гол нь цахим эрх чөлөө бол сайн, сайхан ирээдүйг авчрах гээд байгаа юм. Одоо үүнийг хумьчихвал бугласан эдийн засгийн том бүлэглэл Монгол Улсыг залгичих нь шүү дээ.

-Хүүхдийн мөнгийг алагчлалгүй олгох ёстой гэсэн Ерөнхийлөгчийн санаачилгыг Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн тогтоолын төсөлтэй нэгтгэн хэлэлцэхээр боллоо. У.Хүрэлсүхийн танхим нийт хүүхдүүдийн 80 хувьд нь энэ мөнгийг олгоно гэж байгаа. Тэгэхээр хүүхдийн мөнгийг 100 хувь олгох боломжтой юу?

-Үнэхээр энэ Их хурал үнэнд гүйцэгдлээ. Зөв шийдвэр гаргалаа. Ерөнхийлөгчийн хувьд том ялалт байгуулсан. Юу гэж ОУВС хүүхдийн мөнгийг ялгавартайгаар олго гэсэн шаардлага тавих вэ дээ. Тэгээд олон улсын байгууллагын ард нуугдаад хүүхдийн мөнгийг танасан Засгийн газрын хувьд энэ бол ёс суртахуунгүй асуудал. Ардчилсан намын бүлэг хүүхдийн мөнгийг ялгавартайгаар олгож байгаа асуудлыг буруу гэж үзэж байгаа. Хүүхдийн мөнгө гэдэг бол баян, хоосны ялгааг харуулсан асуудал биш. Энэ бол Монголын бахархал. Хаана, ямар гэр бүлд төрсөн нь огт хамаарахгүйгээр монгол хүүхэд болсныхоо төлөө сар бүр 20 мянган төгрөг авч байна гэдэг бол эрх чөлөөний асуудал. Гэтэл Засгийн газар үүнийг гуйвуулаад “Чи ядуу айлын хүүхэд учраас мөнгө өгч байна” гээд нийт хүн амынхаа 80 хувийг ядуу гэж зарлаж байна. Хүүхдийн мөнгө авдгийг гутамшиг болгож байна. ОУВС-гийнхан Засгийн газрыг зардлаа тана гэсэн болохоос хүүхдийн мөнгийг хасч, ялгавартайгаар олго гээгүй. Үнэндээ Засгийн газрын зардал дэндүү их байна. Сайд нарынх нь бизнес хэрээс хэтэрлээ. Ганцхан “Эрдэнэт” дээр гэхэд улсаа тойрсон юу болж байна гээч. Хэдэн жилийн хүүхдийн мөнгийг тушаах гэж байна шүү дээ. Түрүүнд нь “Хан ресурс”-ийн асуудлаас болж хүүхдийн хэдэн жилийн мөнгийг Арбитрт өгөөд туучихсан. Гэтэл монгол хүүхдийнхээ арав, хорин хувийг хүүхэд биш болгож ялгаварлах нь туйлын буруу. Гол ач холбогдлыг нь ойлгоод, шийдвэрээ зөв гаргачихвал төсөвт ямар ч хүндрэл дарамт байхгүй.

-УИХ-ын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төслийн эцсийн хэлэлцүүлгийг Төрийн байгуулалтын байнгын хороо дэмжлээ. УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудлыг хуулийн хүрээнд шийдэх эрх зүйн боломжийг бүрдүүлэхээр хэлэлцэж буй уг төслийн талаар та юу хэлэх вэ?

-Төрийн хамгаалалт, УИХ-ын гишүүний хамгаалалт гэдэг бол ард түмний хамгаалалт юм. Ард түмэн гишүүндээ итгэлтэй байх хэрэгтэй. Гэтэл тэрийг нь бөлдөгдөнө гэж ярьдаг. Түрүүчийн Их хуралд барьцаалагдаж байгаад Засгийн газраа унагаалгаж байгаа нь ард түмний эрхэнд халдаж буй асуудал. Янз бүрийн хуурамч хэрэг нээгээд л, ойр дотны хүмүүсийг нь мөрдөж мөшгөөд л. Ямар нэг асуудалгүй хүн ч гэсэн айдаг. Тэрийг хамгаалахын тулд халдашгүй эрх үйлчилж байгаа. Энэ хүртлээ Их хурлын гишүүн хүн хэрэгт холбогдох юм бол тухайн холбогдсон хэргээ очоод шалгуулж, байцаалтаа өгнө. Тэгээд тэр хүн буруутай нь шүүхээр тогтоогдвол дуусаа. Тэр хүн гишүүн биш. Тэрнээс шууд тухайн хүнийг байцааж байхад шоронд сар гаран хорьчихоод нэг удаа байцаалт авна гэдэг бол Монголын ард түмэн шоронд орчихож байна гэсэн үг. Үнэн хэрэгтээ шүүхийн шийдвэр гарч байж тэр гишүүн Монголын ард түмний төлөөлөл биш болох учиртай. Хэрвээ дуудахад очихгүй “Энэ хүн гишүүн байх нөхцөлөө хангахгүй байна” гээд автоматаар хуулийн шийдвэр гарна. Аль хэдийнээ гишүүн биш болчихож байгаа юм. Тэгээд тэр хүнээ аваад явах нь хуулийн байгууллагын асуудал. Энэ хоёрыг зөв ялгах ёстой. Ингэж байж Монголын парламентын дархлаа хамгаалалт сайн байна. Их хурлын гишүүн дөрвөн жилд нэг удаа ард түмнээсээ сонгогдоно. Үнэхээр хэл, амтай, асуудалтай, эргэлзээтэй нөхөр бол ард түмэн өөрөө шийдвэр гаргана. Энэ бол ард түмний хэнтэй ч хуваалцдаггүй эрх шүү дээ.

Гэтэл үүнийг одоо өөрийнхөө эрхшээлд оруулах гээд байна. Гишүүдийг нээлттэй болгож, хэнийг, хэзээ ч яаж ч болно гэж байх шиг. Ингэх юм бол Монголын төр өөрийнхөө эрх мэдлийг гадагшаа алдчихаж байгаа юм. Ард түмэн сонгоогүй тогтолцоонд эрх мэдлээ алдчихаж байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр манай ардчиллын гол амин судас нь ард түмэн эрх мэдлээ 76 гишүүнд шилжүүлчихдэг. Хэнтэй ч хуваалцаж болохгүй энэ эрхийг өөр хүн мэддэг болчихоод байна шүү дээ.

-Оюу толгойн гэрээтэй холбоотой хоригдож буй хүмүүсийг эргэж очиход ерөөсөө байцаалт аваагүй гэж байсан байх аа. Тэднийг үргэлжлүүлэн хорихоор болсон байна лээ?

-УИХ дахь Хүний эрхийн дэд хорооны бүрэлдэхүүний хувьд бүгдийнх нь нөхцөл байдлыг очиж харсан. Маш харамсалтай зүйл болж байна. Мөрдөн байцаалтад ямар нэг байдлаар саад учруулахгүй, гараад зугтаачихгүй хүмүүсийг аваачиж хорьчихоод бүтэн сар байцаасан, байцаагаагүй гээд маргалдаад сууж байна.Энэ бол залхаан цээрлүүлэлт. Хүний эрхийн ноцтой зөрчил рүү явж байна гэсэн үг. Монголын төр улс төрийн шийдвэрийн төлөө тодорхой хүмүүс дээр хариуцлага ярих гэж байна гэсэн ойлголтыг олон нийт авчихлаа. Мэдээж мөрдөн байцаалтын нууцыг би ямар мэдэх биш. Барьж, хорьж байснаа хэрэг нь тогтоогдсонгүй гээд гаргах юм уу. Улс төрийн ороо бусгаа цагт бас л хоорондоо зөрчилдөж байгаа том бүлэглэлүүд хэн нэгнийг золиосолж, ард түмнийг бухимдуулж, дотроо хэмлэлдэж байгаа юм уу. Үнэхээр юу болоод байгааг мэддэг хүн ч байхгүй боллоо. Бямбасайханы хувьд 40 нас ч хүрээгүй сайхан мундаг мэдлэг боловсролтой залуу байна. Зургаа дахь хүүхэд нь төрөх гэж байхад түүнийг хорих шийдвэрийг зориуд гараад байгаа юм. Энэ залуу ямар боловсролтой, Монголд ямар их сайн, сайхан зүйл хийсэн билээ дээ. Шалгахад ямар нэг асуудал байхгүй. С.Баяртай бол уулзаагүй. Эмнэлэгт байгаа гэж сонссон. Эрүүл мэндийн тухайд асуудал байгаа гэнэ лээ. Харин Ариунсантай уулзсан. Эрүүл мэнд нь хүнд байсан. Монгол Улс бол үнэхээр Үндсэн хуулиа мөрдөж, хүмүүнлэг ардчилсан нийгэм байгуулах ёстой. Мэдээжийн хэрэг асуудалд хариулт авах нээлттэй. Гэхдээ хүний эрхийн зөрчил гаргахгүй байх. Хүнлэг бус харьцааг төр гаргахгүй байх хатуу шийдвэр байх ёстой.

-Улстөрчид нэгнийгээ намнаж, хариугаа авдаг тогтолцооны гажуудлыг яавал засч чадах вэ?

-Энэ бол Үндсэн хуулиа гуйвуулсны үр дагавар шүү дээ. Дордуулсан долоон өөрчлөлт бол Монголын парламентыг хүнд байдалд оруулсан. Ямар ч дотоод хариуцлагагүй болгочихлоо.

-Б.Хурцтай холбоотой иргэдийн санал гомдлоор Төрийн ордонд нээлттэй хэлэлцүүлэг хийсэн Ж.Батзандан гишүүн та хоёрт эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн асуудал юу болсон бэ?

-Хуулийн дагуу хамгийн анхны нийтийн сонсгол хийе гэхэд УИХ-ын удирдлагууд янз бүрийн шалтаг тоочиж байгаад хийлгээгүй л дээ. Б.Хурцыг маргааш нь хүчээр томилох гэж оролдсон. Тэр томилгооны өмнө ямартаа ч Их хурлын зургаан гишүүн иргэдийг сонсч нээлттэй хэлэлцүүлэг хийсэн. Энэ бол хууль зөрчсөн асуудал биш. Гэтэл эрүүгийн хэрэг үүсгэхэд нь бид “Иргэдийн ярьсанд асуудал байсан юм болов уу” гэж бодож байв. Харин ч иргэдийн ярьсан зүйлд асуудал байхгүй. “Иргэдийн яриаг сонссон та нарт асуудал байна” гэсэн. Өөрөөр хэлбэл, Их хурлын гишүүний бүрэн эрхэд “иргэдийг сонсоно” гэдэг үг алга. Гэхдээ ийм үг бичих ямар ч үндэс байхгүй шүү дээ. Их хурлын гишүүн ард түмнээсээ сонгогддог. Тиймээс ард түмнээ сонсох нь тэр хүний үндсэн ажил. Өдөр болгон иргэдийг сонсч, өргөдөл, гомдлыг нь хүлээж авч хэлэлцүүлэг хийж байна. Харамсалтай нь “Их хурлын гишүүн иргэдээ сонссон нь албан тушаалаа урвуулан ашигласан хэрэг” гэж эрүүгийн хавтаст хэрэг нээж байна. Тэгэхээр энэ бол цаанаа нэг зохион байгуулалттай. Дарамт шахалт үзүүлж, үгэндээ оруулдаг болгох гэсэн оролдлого. Жишээлбэл, Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн амьд явах эрхтэй гэж байдаг. Амьд явах эрхтэй гэдгийн төлөө агаараар амьсгалах, хоол идэх эрхтэй гэж бичээгүй байгаа биз дээ. Тэгсэн хэрнээ “Та Монгол Улсын агаараар амьсгалж, монгол малын мах идэж байгаа нь гэмт хэрэгтэн” гэж эрүүгийн хэрэг үүсгэж байгаагаас өөрцгүй юм.

-УИХ-ын гишүүн ард түмнийг төрд төлөөлж байгаа биз дээ?

-Тэр хүний үндсэн ажил бол энэ. Тэрэндээ үүргүүд бол байна. чуулган суу, байнгын хороонд суу. Төрийн байгууллагуудад ажилла,саадгүй нэвтэр гэсэн бүрэн эрх ч байна. Тэгсэн хэрнээ “Ард түмнийг сонс” гэж бичээгүй байна л даа.

-Үндсэн хуулийн цэцэд хандахгүй юм уу?

-Ямартаа ч эхний байцаалтуудаа авчихсан. Тэндээ ярьж байгаад цааш нь шийдэх байх л даа. Дээрээс нь ямар даалгавар өгнө, түүнийгээ хүлээж байгаа биз.

-Иргэдийн өргөдлийг Их хурлын зургаан гишүүн сонссон байхад Ж.Батзандан гишүүн та хоёрт эрүүгийн хэрэг үүсгэснийг юу гэж харж байна вэ?

-Бусад гишүүнийг гадна үлдээсэн нь олон асуулт үлдээгээд байна л даа.

Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд асан Р.Бурмаатай ярилцлаа.

---

-Өмнөх парламентад Засгийн газрын гишүүн байсан хүний хувьд засаг төрийн үйл ажиллагааг анхаарч байна уу?

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулга бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж эхлээд хамгийн түрүүнд хүнс, хөдөө аж ахуйн асуудлыг анхаарч үндсэний чуулган зохион байгуулсан. Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Хүн далайд гарцтай хүнсний гүрэн болох” зорилт тавиад, хүнс хөдөө аж ахуйн салбарыг тэргүүлэх салбар болгосон байна. Энэ бодлогыг дэмжиж байгаа. Эрүүл хүнс үйлдвэрлэхэд суурь нь хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар. Монголын нийт газар нутгийн 75 орчим хувь нь хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар байдаг. Судалгаанаас харахад нийт бэлчээрийн 65-75 хувь нь доройтолд оржээ. Тариалангийн газрын гуравны хоёр нь хөрсний элэгдэлтэй байна. Гэтэл манайх үндсэн хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газраа хамгаалж авч үлдэлгүйгээр уул уурхайн лицензийг замбараагүй олгож байна. Өргөдлийн байнгын хорооны даргаар ажиллаж байхад малчдаас энэ асуудлаар байнга өргөдөл, гомдол ирдэг байсан. Гадна, дотны иргэн, аж ахуйн нэгжүүдэд уул уурхайн лиценз замбараагүй олгож, үүнийхээ араас хайгуулын болон ашиглалтын явцад химийн бодис хэрэглэж байгааг хянах чадваргүй байна. Ийм нөхцөлд яаж эрүүл эко хүнс үйлдвэрлэх вэ дээ. Олон улсын түвшинд ч органик хүнс үйлдвэрлэж, экспортлоход энэ байдал том тээг болно.

-Хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газраа улс зааглаад авчихаж болдоггүй юм уу?

-Ер нь хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар хариуцах эзэнгүй мэт байдаг. Хариуцах эзэн нь тодорхой биш учраас нэг мэдэхэд уул уурхайн лиценз олгогдсон байдаг. Жишээлбэл, Дорнод аймгийн газар нутгийн 44 хувьд нь уул уурхайн лиценз олгогдсон байна. Хөдөө аж ахуйн үүц газар гэж хадгалж ирсэн Халх голын хөндий газрын тосны лицензэд олгогджээ. 1960 оноос хойш Халх голд эрчимжсэн хөдөө аж ахуйг хөгжүүлнэ гээд 50 мянган махны чиглэлийн эрчимжсэн үхрийн аж ахуй, 20 мянган махны чиглэлийн хонины аж ахуй, малын тэжээл болон бусад таримал тариалах аж ахуй зэргийг байгуулахаар төлөвлөөд, үе үеийн эрдэмтдийн хийсэн судалгаа, үйл ажиллагаанууд хийгдсэн байдаг. Гэтэл Хятадын Петрочайна Дачин Тамсаг гэдэг компанид уул уурхайн лиценз олгосон. Үүнээс Буйр-22 гэдэг талбайн 800 мянга гаруй га газар 2013 онд хайгуулын лиценз нь түр буцаагдсан байсан. Харамсалтай нь энэ газарт ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгохоор дахиад 2014 онд зарлагдсан байсан. Тэгэхээр хөдөө аж ахуйн үүц болгоно гэж бодож байсан газраа уул уурхайд өгөх үү. Эсвэл хөдөө аж ахуйн зориулалтаар нь авч үлдэх үү гэдэг асуудал тулгарсан. Тухайн үед улсын тусгай хэрэгцээнд авах хуулийн боломж нь Хөдөө аж ахуйн чөлөөт бүс байсан. Тэгтэл “Чөлөөт бүсэд гадны ажилчид ихээр орж ирж ажиллах юм байна” гэсэн яриа хардлагыг нутгийн иргэдийн дунд гаргасан. Угтаа бол уул уурхайн ажилд гадныхан л их орж ирж ашиг нь ч бас гадагшаа л гарч байна шүү дээ. 2015 онд Газрын тухай хуульд орж ирсэн шинэ зохицуулалтаар Халх гол хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүс болгож 500 мянган га газрыг уул уурхайд биш хөдөө аж ахуйн зориулалтаар улсын тусгай хэрэгцээнд авч тамгалсан. Өөрөөр хэлбэл, Дорнот аймагт газрын тосны олборолт явуулж буй бусад газар шиг байгаль орчны доройтол хөрсний талхагдлаас хамгаалагдсан гэсэн үг.

JICA Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн нэгдсэн судалгаа-газрын зураглал

-Таныг Хүнс хөдөө аж ахуйн сайд байхад энэ газрын талаар маргаан үүсч байсан санагдаж байна. Тухайн үед орон нутгийн удирдлагууд дураараа олгосон байсан газрыг та улсын тусгай хэрэгцээнд авахын тулд багагүй хөөцөлдсөн байх аа?

-Улсын тусгай хэрэгцээний газар болсон учраас одоо энд гадны иргэн аж ахуйн нэгжид газар эзэмшүүлэх, ашиглуулах боломжгүй. Өмнө нь сумын удирдлагууд хууль зөрчин Солонгосын “Хан Соломо” гэдэг компанид 2009 онд 30 мянган га газар, Хятадын компанид болон бусад иргэн, аж ахуйн нэгжид хууль зөрчин олон мянган га газрыг олгосон байсан. Энэ нь өөрөө төрийн хараа хяналт сул байсны илрэл. Улс тусгай хэрэгцээндээ энэхүү 500 мянган га газрыг авснаар орон нутгийн удирдлагууд дураараа дургих боломжгүй. Түүнчлэн хэн ч хөдөө аж ахуйн бус зориулалтаар ашиглах боломжгүй болж байгаа юм. Ер нь бол тухайн үед үүсээд байсан нөхцөл бол “ухаж барагддаг нөөцийг үү, ургуулж тарьдаг нөөцийг ашиглах уу” гэдэг л тэмцэл байсан юм шүү дээ

-Ерөнхийлөгч Х.Баттулгатай хамтраад таныг улсын тусгай хэрэгцээнд авсан дээрх газрыг гадныханд худалдчихсан гэх юм. Та үүнд ямар тайлбар өгөх вэ?

-Хүмүүс хардах эрхтэй шүү дээ. Хууль хяналтын байгуулгад шалгуулахаар зарим хүмүүс гомдол гаргасан, зарим нь бүр хэвлэл мэдээлэл хэрэгсэл сайтаар илт гүтгэсэн. Энэ мэдээллийг АТГ, УЕПГ, ТЕГ, цагдаа зэрэг хуулийн байгууллагууд шалгаад гүтгэлэг болохыг тогтоосон. Ийм худал мэдээлэл цацаж, гүтгэсэн этгээдэд хариуцлага хүлээлгэсэн байна лээ.

Саяхан Засгийн газраас гаргасан шийдвэр 2009 оноос хойш БНСУ-ын Койка байгуулгаас санхүүжилттэй хэрэгжсэн Халх гол төсөл хэрэгжиж дууссантай холбоотойгоор тус нэгжийг татан буулгасан. Мөн өмнө нь сумаас хууль зөрчсөн болон давхардуулан олгосон газар олголтыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдвэрлэхийг даалгажээ гэж мэдээгээр харсан, албан ёсны шийдвэр тэмдэглэлийг үзээгүй байна.

Шинээр олгох ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгох талбай

-Ингэхэд Халх голыг хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүс болгосноор ямар ач холбогдолтой юм бэ?

-Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдын ажлаа авч байхад Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг “Мах экспортол” гэсэн даалгавар өгч байв. Тэр үед хоёрхон үйлдвэр ОХУ руу боловсруулсан мах, махан бүтээгдэхүүн экспортлох эрхтэй, бусад улс орон руу мах гаргах нэг ч үйлдвэр эрхээ аваагүй байсан. Малын гоц халдварт өвчин болох шүлхийтэй гээд хонь, ямаа, үхрийн түүхий мах экспортлох нь улсын хэмжээнд хориотой байсан. Ингээд ажлаа авсан даруйдаа олон улсын гэрээнүүдийг судалж, хэд хэдэн хэлэлцээр хийсэн. Улсаа бүхэлд нь нэг бүс биш, дотор нь “Вакцингүй эрүүл бүс”, “Хамгаалалтын бүс”, “Вакцинтай бүс” нутаг гэж ангилсан. Вакцингүй эрүүл бүс нутгаас махаа экспортлох, шүлхий гарч байсан вакцинтай бүс нутгуудад хорио цээрийн дэглэм бүхий хэсэгчилсэн бүсүүдийг бий болгож, тэндээсээ мах махан бүтээгдэхүүн гаргах хэлэлцээрүүдийг амжилттай явуулсан. Үүнээс гадна өөрсдөө ч эрүүл хүнс хэрэглэж, экспортоо нэмэгдүүлэх байдлаар махны үйлдвэрүүдээ дэмжих бодлого явуулсан. Зээл олгох, дэмжих, олон улсын аттестатчлалд хамруулах зэргээр дэмжсэний үр дүнд 2016 онд ОХУ руу 26, БНХАУ руу 11, Вьетнам руу найман үйлдвэр мах гаргах эрхтэй болсон. 2016 онд баруун аймгуудаас Монголын түүхэнд анх удаа Хятад руу хонь, ямаа, үхрийн түүхий мах гаргах эрхтэй болж, анхны экспортыг хийж эхэлсэн. Хятадын зүгээс ч гэсэн нэг тэрбум ам.долларын түүхий мах авах хүсэлт тавьж байв. Үүний дагуу олон улсын стандартад нийцсэн орон нутаг дахь 12 махны үйлдвэрийг байгуулахад 78 сая ам.долларын хөнгөлттэй зээл олгох хэлэлцээрүүд амжилттай хийгдсэн. Монгол Улсын эргэн тойронд махны асар том зах зээл бий. ОХУ 643 мянган тн, Европын холбоо 361 мянган тн, БНХАУ 580 мянган тн, БНВАУ 18 мянган тн, Япон 538 мянган тн зэрэг 2.4 сая тн мах импортолдог улс орон байна. Энд манайх ядаж жилдээ 100-200 мянган тн мах экспортоллоо гэхэд тэрбум гаруй ам.доллар олох боломжтой юм. Ингэхийн тулд бэлчээр болон мал эрүүл байх гэсэн тал, талын бодлого байх ёстой. Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд малын гоц халдварт өвчин төв, баруун бүс рүү орсноос болж Хятад улс махны импортын зөвшөөрлөө цуцалжээ. “САМО” лабораторийнхон олон улсын эрдэмтэдтэй хамтарч монгол ямааны махыг янгирын махтай харьцуулсан судалгаа хийсэн байна лээ. Ерөнхий үзүүлэлтээрээ адилхан ч төмрийн зэрэг зарим үзүүлэлтээр ямааных нь илүү гарсан. Мөн лабораторийн дүгнэлтээр хонины махыг аргалийнхтай адилхан байна гэсэн. Энэ нь манай бэлчээрийн малын мах зэрлэг амьтны махтай адил шим тэжээлтэй байна гэсэн үг. Органик хүнсний тухай хуулийг 2015 онд УИХ-аар оруулж батлуулсан. Олон улсад органик хүнс бол их өндөр үнэтэй. Хамгийн гол нь бид органик гэдгээ баталгаажуулах нь чухал. Гэтэл уул уурхайн лицензэд олгогдсон газрын бэлчээрт байгаа малынхаа махыг яаж органик гэж үнэ цэнэд хүргэх вэ дээ.

-Та бэлчээр чухал гэж хэлж байна. Тэгэхээр бэлчээрээ яаж хамгаалах ёстой юм бэ?

-Бэлчээрийг хамгаалах тухай хуулиа хурдан батлах хэрэгтэй. Би энэ хуулийн төслийг Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайдаар ажиллаж байхдаа Засгийн газрын хуралдаанд оруулж дэмжлэг авсан боловч өмнөх парламентын бүрэн эрхийн хугацаанд УИХ-д өргөн барьж амжаагүй юм. Улс “Энэ газарт уул уурхайг хөгжүүлнэ. Энэ газар хөдөө аж ахуйн бүс нутаг. Хөдөө аж ахуйн энэ, энэ эдэлбэр газартаа лиценз олгохгүй” гээд зааглаж, зарлах цаг нь болсон. Тухайлбал, Баян-Өлгий аймгийн Цагаан нуурын боомтоос эхлээд Дорнодын Халх голын Баянхошуу боомт хүртэл хөгжлийн ногоон коридор бий. Энэ дагуу манай хамгийн гол бэлчээр, мал сүрэг, газар тариалангийн бүс нутаг, цэнгэг усны нөөц байдаг. Үүнийгээ уул уурхайгаас ангид бүс болгож, тэнд хэзээ ч уул уурхайн лиценз олгохгүй гэдгээ шууд зарлах хэрэгтэй. Харин Алтанбулагаас Замын-Үүд хүртэлх аж үйлдвэрийн босоо тэнхлэг байна. Энэ хоёр тэнхлэгийн огтлолцолд буюу Дарханд хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийн паркийг байгуулах нь зүйтэй. Өмнөд хэсэгт ашигт малтмалын тэнхлэгээ дэд бүтэцтэйгээ холбох бодлого нь тодорхой байх хэрэгтэй. Ингэж хөдөө аж ахуй, эрчимжсэн мал аж ахуй, дэд бүтэц, аж үйлдвэр, уул уурхай нь хаана, хаана байхыгаа тодорхойлбол залуучууд заавал гадагшаа явж, хар ажил хийх шаардлагагүй болно. Төрийн бодлого нь тодорхой байх юм бол хотын энэ их төвлөрөл саарч, иргэд ажилтай орлоготой болох боломжтой. Тухайлбал, Дарханд хөдөө аж ахуйн инновацаар суралцаж төгсөөд ажиллана. Баян-Өлгийн Цагаан нуурын чөлөөт бүсэд, Дорнодын Халх голд махны аж ахуй байгуулаад ажиллая гэнэ шүү дээ. Япончуудтай хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүнийг оролцуулаад манайхаас татваргүйгээр авъя гэсэн гэрээ хэлэлцээр хийсэн. Газар зүйн байрлалаар Япон руу хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн экспортлох боломжтой нутаг бол Халх гол. Жишээлбэл, гурвалжин будаа, зөгийн бал, малын тэжээл, мах, махан бүтээгдэхүүн, эвэр туурайгаар муур нохойны хоол зэрэг бүтэээгдэхүүн авах сонирхолтой. Асашёрү Д.Дагвадорж япончуудын хамгийн идэх дуртай, гаднаас импортолдог гурвалжин будааг Халх голд тариалахад амжилттай ургаж байсан. Үүнийгээ Дорнодоос төмөр замаар Япон руу экспортолж туршиж байв.

Ерөнхийлөгч ХХАА-н сайд байхдаа эхлүүлсэн Хүнс хөдөө аж ахуйн бодлого, хуулийн төслүүдийг УИХ-д өргөн барьж батлуулсан. Тухайлбал, Органик хүнсний тухай хууль, Тариалангийн тухай хуулийг батлуулсан. Мал амьтны эрүүл мэндийн тухай хууль болон Малын генетик нөөцийн тухай хуулийг УИХ-д эцсийн хэлэлцүүлэгт оруулсан ч чуулган завсарлаж баталж амжаагүй. Харин энэ парламент уг хоёр хуулийг баталсан нь сайн хэрэг юм.

-Мах экспортлогч орон болох зорилтод малын гоц халдварт шүлхий өвчин асуудал болоод байна. Энэ тал дээр танд ямар шийдэл байна вэ?

-Жишээ татья. Зүүн аймгуудад малын гоц халдварт өвчин шүлхий бол сүүлийн жилүүдэд байнга гарч байна. Махны чиглэлийн үйлдрийн хонь, үхэр зүүн аймгуудад илүү төвлөрсөн байдаг. Гэтэл шүлхийтэй гэдгээс болоод мах экспортлох боломж хаагдсан. Зөвхөн адууны мах гаргах боломжтой байна. Иймд энд малын эрүүл ахуй бүхий хорио цээрийн дэглэмтэй хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүсийг байгуулснаар малчид нь ч орлоготой, аж ахуйн нэгжүүд нь байнгын үйл ажиллагаатай, олон улсын стандартад нийцсэн эрчимжсэн мал аж ахуй эрхлэх боломжтой. Халх голын хөрс бол нэлээд эмзэг. Дээрээс нь энэ нутаг салхи ихтэй. Тиймээс тэнд тусгай технологийг мөрдөж ажиллах журмыг баталсан. Өмнө нь сумын удирдлагууд 15 жилээр хадлангийн зориулалтаар олон мянган га газрыг иргэд аж ахуйн нэгжүүдэд олгож, Хятад руу өвс экспортолж иржээ. Энэ нь нэгдүгээрт, хууль зөрчсөн үйлдэл. Хоёрдугаарт, тооцоо судалгаагүйгээр жил болгон хадлангийн зориулалтаар өвс авдаг нь хөрс, бэлчээртээ халтай. Үндэсний бүтээн байгуулалтын бүсэд үйл ажиллагаа явуулах иргэд, аж ахуйн нэгжүүд стандарт, журмын дагуу л үйл ажиллагаа явуулна. Хэрэв зөрчвөл улс өөрийнхөө газрыг буцааж авна. Өмнө орон нутаг болон улсын төсөвт газрын тос нь ч, тухайн газар тариалангийн аж ахуйн нэгжүүд ч хэдий хэмжээний орлого оруулдаг нь тодорхойгүй байсан. Харин хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүс зөвхөн газрыг ашиглуулна. Ингэхдээ эхний жилд гэхэд газар ашигласны хоёр тэрбум төгрөгийг улсын болон орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлэх тооцоололтой байсан. Монголын үндэсний аж ахуйн нэгжүүд хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалт хийх боломж туршлага чадвартай шүү дээ. Экспортын зориулалтын хүнс үйлдвэрлэлтийн асар их боломж байгаа. Мөн Халх голд хөдөө аж ахуйн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломжтой. ТЭЗҮ-ээр бол хамгийн ашигтай үйл ажиллагаа нь хөдөө аж ахуйн болон эмчилгээний аялал жуулчлал гэж байгаа юм. Ингэний сүү бол чихрийн шижин өвчнийг эмчлэхэд үр дүнтэй гэдэг нь тогтоогдсон байна. Гүүний саамыг элэг эмчлэхэд хэрэглэдэг гэдгийг монголчууд бүгд мэднэ. Малын бууцыг судалсан япон эрдэмтэн “Малын бууц астам, харшлыг эмчлэхэд тустай. Орчин үед япон хүүхдүүд их астам, харшилтай болсон. Хэрэв танайх хөдөө аж ахуйн аялал жуулчлал хөгжүүлбэл бид хүүхдүүдээ авчирч эмчлүүлж аялуулахаар ирж болно” гэж хэлж байсан. Ер нь бол та бидний мэдэж байгаачлан ашигт малтмалын үнэ дэлхийн зах зээл дээр байнга тогтворгүй савлаж байдаг. Тухайлбал, газрын тосны үнэ сүүлийн жилүүдэд хэд дахин буурсан байхад органик хүнсний хэрэглээ тэр дундаа махны үнэ байнгын тогтвортой өсөлттэй, эрэлттэй байна. Вакцинтай бүс нутгуудад энэ мэт малын эрүүл ахуй хорио цээрийн дэглэм бүхий бүсүүдийг орон нутагт олноор байгуулбал малчиддаа ч зах зээл нь ойр эрүүл хүнс үйлдвэрлэхэд ч дөхөмтэй болно.

Вакцинтай, вакцингүй бүс нутгийн хилийн зааг

-Ингэхэд таны үед малын хулгай эрс багассан гэж байсан. Яаж тэмцсэн юм бэ?

-Намайг Өргөдлийн байнгын хорооны даргаар ажиллаж байхад “Малын хулгай их байна” гэсэн гомдол байнга ирдэг байсан. Төсөв хангалтгүй гэсэн бэрхшээл тоочдог байлаа. Ингээд “Малчин лавлах 109” гэж үнэ төлбөргүй утас ажиллуулаад орон нутгийн телевизүүд, цагдаагийн байгууллагатай холбож өгсөн. Алдсан, олсон малын зар иргэдэд сайн хүрч, малын хулгай эрс багассан. Хулгайд алдсан малаа малчид олж байсан. Аргыг нь олох юм бол заавал их хөрөнгө, мөнгө гэлгүйгээр асуудлыг хялбар шийдэж болдог.

-Ерөнхийлөгч таныг ямар шалгуураар Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүнд санал болгосон юм бол?

-Өмнө нь Х.Баттулга Ерөнхийлөгчтэй хамтарч олон хуулийн хэрэгжилтийн судалгаа, үнэлгээ, төсөл дээр ажиллаж байсан. Энэ чиглэлээрх миний туршлагыг сайн мэднэ. Би 1992 оноос хойш хүний эрх, жендерийн эрх, хүүхдийн эрх, сонгох, сонгогдох эрх, мэдээлэл авах эрх, оролцооны эрхийн чиглэлээр үнэлгээ судалгаа хийх болон хуулийн төсөл боловсруулж бэлтгэх ажлын хэсэгт ажиллаж ирлээ. Гавьяат хуульч Б.Чимэд багшийн шавь болж, их зүйлийг суралцах хувь тохиосон юм. Төрийг хариуцлагатай байх талаар Авлигын эсрэг хууль, Сонирхолын зөрчлийн тухай хууль, УИХ-ын гишүүний ёс зүйн тухай хууль, УИХ болон орон нутгийн нээлттэй байдал, шийдвэр гаргах үйл явц дахь иргэдийн оролцоо чиглэлээр үнэлгээ дүгнэлт өгөх, зөвлөмж гаргах, судалгаа хийх, сургалт явуулах, хууль боловсруулах, санал зөвлөмж өгөх зэргээр ажиллажээ. Үндсэн хууль бол хүний эрхийг хангах, төрийн үүрэг хариуцлагыг тодорхойлсон ард түмэн төр хоёрын хооронд хийгдсэн гэрээ гэж хэлдэг. Энэ утгаар , энэ чиглэлээрхи миний 25 жилийн ажлын туршлагад маань үндэслэсэн байх. Жишээлбэл, Их Хурлын гишүүн нууцаар санал өгдөг, Байнгын хороо болон чуулганы протоколиуд нууц, архивт хадгалагддаг, хуралдааныг өнөөдрийнх шиг жирийн иргэд үзэх боломжгүй, хаалттай байлаа. 1993 оноос хойш энэ чиглэлээр ажиллаад үүний үр дүнд 1996 онд Их хурал ил санал хураалттай болсон. Ард түмэн чуулганы хуралдааныг телевизээр шууд үзэх боломж нээгдсэн. Протоколиуд нийтийн номын сан, интернэт сайт дээр тавигддаг болсон. Энэ бол сонгогч сонгосон хүнээ өөрсдийг нь төрд хэрхэн төлөөлж ажиллаж байгааг хянах боломж.

-Ч.Сайханбилэг, С.Баярцогт нартай та нэг танхимд ажиллаж байсан. Тэднийг Оюутолгойн гэрээтэй холбоотой асуудлаар хорьж, шалгаж байгааг юу гэж бодож байна вэ?

-Хууль хүчний байгууллага мэдүүлэг байцаалт авах үед нь саад хийгээгүй, дуудсан цагт нь ирж мэдүүлгээ өгч байхад барьж хорих шаардлагагүй шүү дээ. Байцаалтаа ч авахгүй, олон хоногоор барьж хорьж байгаа нь залхаан цээрлүүлэлт шиг харагдаж байна.

УИХ–ын гишүүн Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хаврын чуулганаар амжуулж батална гэж танай намын бүлэг мэдээлсэн. Хуульд оруулж байгаа зарчмын өөрчлөлтүүдийг зарим хуульч, Үндсэн хуулийг батлалцсан хүмүүс шүүмжлэх юм билээ. Харин таны хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-МАН-ын бүлгийн хуралдаанаар Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудлаар УИХ-ын гишүүн, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга Д.Лүндээжанцан гишүүн танилцуулга хийсэн. Өмнө Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах асуудлыг судлах ажлын хэсэг хэд хэдэн удаа хуралдсан. Энэ удаагийн Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн гол зорилго бол Д.Лүндээжанцан гишүүний танилцуулж байгаагаар өмнө орсон долоон нэмэлт өөрчлөлтийг буцааж, анхны батлагдсан түвшинд нь аваачих юм гэсэн. Мөн УИХ-ын гишүүнээр сонгогдох насны босгыг дээшлүүлэх, хүний өмнөөс санал өгөх асуудлыг цэгцлэх, шүүх засаглалтай холбоотой шинэчлэлийн гурван үндсэн хэсгийн хүрээнд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахаар төсөл боловсруулж, судалгаа хийгдсэн гэж танилцуулсан. Үүнийг бусад гишүүн болоод миний байр суурь дэмжихгүй гэдгээ илэрхийлсэн.

-Яагаад?

-Бид хөгжил хүсч байна. Тиймээс улс орны хөгжлийг түүчээлж явах Үндсэн хуулийг бий болгоосой гэж хүсч байна. Өнөөдөр дэлхий дээр манайх шиг ийм Үндсэн хуулийн загвартай, ийм засаглалын хэлбэртэй улс байхгүй. Тиймээс өнгөрсөн хугацаанд туулж ирсэн замналдаа дүн шинжилгээ хийх ёстой. Бид хөгжих үү, энэ суурин дээрээ эргэлдсээр байх уу. Судалгаанаас харахад Монголын ард түмэн 65 суудалтай МАН-аас шинэчлэлийг хүсч байгаа юм байна. Эдийн засгийн хямралыг зогсоож эерэг үзүүлэлт рүү авчирч буй энэ засаг төрийн үйл ажиллагааг магтан сайшаахаасаа илүү том төслүүдээ хөдөлгөж, ард түмний амьдрал ахуй сайжирсан хөгжлийг хүсч байгаа. Иймд өнөөдөр Үндсэн хуульд косметик биш, том өөрчлөлт оруулж, энэ улсыг эзэнтэй болгоосой. Өнөөдөр макро эдийн засгийн алдаатай бодлого явуулаад иргэдийн хөрөнгө, мөнгөн хадгаламжийг 40 хувиар үнэгүйдүүлсэн хүмүүс сонгуульд ялагдах төдийхнөөр харицлага хүлээдэг.

Эцэс сүүлдээ нам дамнасан бизнесийн болон хууль хяналтын бүлэглэлүүдэд төрийн тогтолцоо оршин тогтнодог загвараар явж байна. Засаглалуудаа бизнесийн бүлэглэлүүд хувааж авч, тэргүүнийг нь томилдог. Тэдгээрийн гаргасан шийдвэрүүд өөр хоорондоо зөрчилддөг. Хэн ч энэ тогтолцоонд хариуцлага хүлээдэггүй загвараар яваад байна. 1992 оны Үндсэн хууль бидэнд түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн гэж боддог. Бид тотилатар дэглэмийг орхиж, ардчилал, хүний эрхийг дээдэлсэн, өмчийн олон төрөл хэлбэрийг хүлээн зөвшөөрдөг тогтоцоо руу шилжсэн. Харамсалтай нь энэ шилжилтийн явцад бүх шатандаа авлигад идэгдсэн төрийн түшмэдийн тогтолцоо руу орж байгаа. Үүнийгээ дагаад бүх индексээрээ хойшоо ухарч байна шүү дээ.

-Аливаа улсын хөгжил нь хүндээ суурилдаг. Хөгжлийн бодлоготой уялдуулж Үндсэн хуульдаа ямар өөрчлөлт оруулах санал байна вэ?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн оршил хэсэгт бид эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм байгуулна гэж тунхагласан. Тиймийн тулд бид урагшаа хөгжье гэвэл дэлхий нийтийн хөгжлийн засаглалын загвар руу шилжихээс өөр аргагүй. Иймээс ард түмнээсээ ард нийтийн санал асуулга явуулж, засаглалын хэлбэрийг сонгох ёстой. Үе үеийн Ерөнхийлөгч нэр дэвшиж гарч ирэхдээ олон зүйлийг амладаг. Эргээд энэ хүн амласан амлалтаа хэрэгжүүлэх төсвийн болон аппаратын бүтэцгүй. Тэгсэн хэрнээ хууль санаачлах, хориг тавих, ҮАБЗ-ийг ахлах, Засгийн газарт чиглэл өгөх, шүүх засаглалыг бүрдүүлэх зэрэг олон эрх мэдэл эдэлдэг. Нөгөө талдаа Засгийн газар нь шууд УИХ-аасаа хамааралтай байдалтай өнгөрсөн 20 гаруй жил явж ирлээ. Үүний үр дүнд 1.6 жилийн насжилттай төрийн ой санамжтай Засгийн газруудтай амьдарч ирлээ. Засгийн газар нь УИХ-тайгаа шууд хамааралтайгаас гадна УИХ улс төрийн бодлого шийдвэрүүдийг нь дэмждэггүй. Энд хувийн ашиг сонирхолын болон эрх мэдлийн зөрчилдөөн байнга явагддаг. Дээр нь нэмээд Ерөнхийлөгчийн институци үе үеийн Засгийн газартай байнга зөрчилддөг тогтолцоогоор явж ирлээ. Тиймээс бид бүхэн хамгийн түрүүнд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах нь зөв үү, буруу юу гэдгийг ард нийтээсээ асуух хэрэгтэй. Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулахаар шийдлээ гэхэд Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу, парламентын засаглалтай явах юм уу гэдгээ ч асуух ёстой. Дээрээс нь шударга ёсны илэрхийлэл, бэлгэ тэмдэг болсон шүүх засаглалын өнөөгийн тогтолцоог өөрчилж, шударга ёсны илүү бат найдвартай хана хэрмийг үүсгэх үү, үгүй юу гэдгээ ч ард түмнээсээ асуух ёстой.

-“Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд Ерөнхийлөгчийг хэн ч биш болгож, Засгийн газрын эрх мэдлийг дөвийлгөж байна. МАН-ын 65-ын бүлэг өөрсдийнхөө ноёрхлыг тогтоохын тулд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахаар шуурхайлж байна” гэсэн шүүмжлэл нийгэмд бий. Таны ярьж байгаа хөгжлийн бодлоготой уялдуулж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахын тулд дахин төсөл боловсруулж, өргөн барих уу. Одоо хэлэлцэж байгаа төсөл дээрээ засвар оруулаад явах уу?

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулбал, энэ Их хурлын бүрэн эрхийн хугацаанд хэрэгжихгүй. Одоогийн Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг хязгаарлах тухай асуудал ч яригдахгүй. Хоёрдугаарт, хөгжлийг нэг хүн түүчээлж авч явах ёстой. Гэтэл 1.6 жилийн настай Засгийн газраас та бид юу хүлээх вэ. Мега төсөл хэрэгжүүлэх гээд УИХ-д оруулж ирвал шууд маргааш нь 19 хүн гарын үсэг зураад “Энэ идэж, уух гэж байна” гэдэг үндэслэлээр огцруулна.

-Гэтэл энэ Засгийн газрыг огцруулъя гэж яриад эхэлээ?

-Бид тамын тогооны үлгэрээр амьдраад байна. Хэн нэг хүнийг огцруулах, дараагийнх нь хүнийг сонгуульд ялуулах асуудал чухал уу, гурван сая хоёр зуун мянгуулаа сайхан амьдрах нь чухал уу гэдгийг одоо энэ Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөрөө тодорхойлж шийдэх ёстой. Гэтэл дотооддоо хэрэлдсээр л байна. Цаана нь айлын хүүхдүүд өсч, томроод, төсөв нь данхайгаад л байдаг. Манай олдог орлого бахь байдгаараа. Газрын баялаг бол шавхагддаг нөөц шүү дээ. Дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ унахаар яаж хямардгийг бүх өрх айл мэдэрсэн. Одоо харьцангуй гадаад эдийн засаг таатай байна. Макро эдийн засгийн хатуу бодлогыг Төв банк, Сангийн яамнаас явуулж байна. Энэ болгоны үр дүнд дотоод валютын нөөц нэмэгдэж, ханш нь тогтворжиж байгаа. Тэгвэл үүлэн чөлөөний нар бүрхэнгүүт бид яах вэ гэдгээ бодох ёстой. Тиймээс ирээдүйдээ тэгш шударга, хүнд сурталгүй, авлигагүй, хөгжсөн нийгмийг бий болгохын төлөө одоо намчирхдаг бүлэглэдэг байдлаа хойш нь тавьж байгаад Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөд зоригтой, нухацтай шийдэл гаргаж, ард түмнээсээ асуух ёстой.

2020 онд одоогийн тогтолцоогоор явах юм бол ямар ч ахиц дэвшил байхгүй. Энэ хооронд хүн ам өсөөд л байна. Хэрэгцээ шаардлага нэмэгдэнэ. Олдог хэдэн төгрөг нь хаа, хаанаа хүрэлцэхгүй. Өнгөрсөн 20 гаруй жилд үе үеийн улстөрчид ямар замнал туулж ирсэнийг бүгд мэдэж байгаа. Хэрэлдсэн, талцсан, зодолдсон, нэг нэгнийхээ аминд хүрсэн, бие биеэ шорон гянданд хийсэн энэ дүр зураг дараачийн 20 жилд үргэлжилнэ. Заавал ийм замаар Их хуралд сонгогдоод явах хэрэг байна уу гэдгийг бодох л ёстой. Тэгэхээр тогтолцооны гажгийг өөрчлөхгүйгээр цааш явж чадахгүй. Тогтолцоог өөрчлөх гол зам нь Үндсэн хууль юм. Миний хувьд сонгодог парламнетын тогтолцоо руу шилжвэл манайд илүү тохиромжтой. Яагаад гэвэл бид геополитикийн хувьд хоёр том гүрний дунд оршиж байгаа. Тиймээс Ерөнхийлөгчийн засаглал руу шилжих нь ямар эрсдэл дагуулах вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй.

-МАХН-аас шинэ Үндсэн хууль боловсруулсан гэж мэдээлээд байгаа. Та тэр төслийг анзаарав уу?

-Бид уг нь хуультай улс. Хуулиар Үндсэн хуулийг өөрчлөх асуудал ард нийтийн санал асуулга юмуу Их хурлаар хэлэлцэгдэнэ. Гэтэл хууль бус зүйл ярьж байгаа бол гэмт хэрэг. Энэ бол ард түмэн их бухимдалтай байгаагийн дохио юм. Энэ бухимдал хоёр зүйлд хүргэнэ. Нэг бол саяын хэлж байгаагаар ард нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуульд дорвитой өөрчлөлт хийх байдлаар бухимдлыг тайлах зам бий. Хоёр дахь нь маш хор хөнөөлтэй арга буюу хувьсгалын асуудал. Бослого үймээнээс болж зарим улс орнуудын хөгжил 20, 30 жилээр ухарч байгаа гэдгийг бид нүдээрээ хараад чихээрээ сонсоод сууж байна. Бид ийм хор хөнөөлтэй замыг сонгох ёсгүй. Тиймээс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ард түмний санал асуулгаар шийдэх ёстой.

-Та шүүгчидтэй нэлээд маргаантай байгаа. Энэ асуудал юу болж байна вэ?

-Нэг л зүйлийг хэлье. Өнөөдөр “social court” гэдэг ойлголт бий болчихлоо. Өөрөөр хэлбэл, нийгмээрээ буруу зөвийг шүүх тогтолцоо руу орчихлоо. “Цензургүй яриа” нэвтрүүлэгт ороод гуравхан минут ярьсан яриаг маань нийгэм даяар дэмжиж, давалгаалж байгааг та бид харсан. Би бүх шүүгчийг энэ мэдээлэлдээ оруулж байгаа юм биш. Өнөөдөр 515 шүүгч шүүн таслах чиг үүргийг хэрэгжүүлж байгаа. Энэ дотор тодорхой тооны хүмүүс хууль бус шийдвэр гаргасан. Иргэд олон түмнийг хохироосон, өмч хөрөнгөнөөс нь салгаж хагацаасан. Эрх чөлөөг нь хохироосон зүйлүүд их байгаа учраас нийгэм өөрөө ингэж давалгаалж байгаа. Нөгөөтэйгүүр шүүхийн захиргааны байгууллага буюу Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хэт явцуу байна. Шүүгчийг сонгон шалгаруулдаг тогтолцоо өөрөө шударга биш байгаа гэдгийг хүн болгон шүүн тунгааж ярьж байна. Дээрээс нь шүүгч нарт хариуцлага хүлээлгэх хариуцлагын механизм өнөөдөр Монгол Улсад байхгүй. 1990 оноос хойш хэн гэдэг шүүгчийг шүүхээр хариуцлага хүлээлгэснийг гаргаад ир гэвэл олдохгүй. Нэг ч шүүгч шүүхээс ял авч хариуцлага хүлээгээгүй. Гэтэл цаад талд нь нийгэм шүүгч нарыг шударга бус байна, мөнгө авч хэрэг маргаан шийддэг болсон гэдэг асуудал яригдаж байгаа. Үнэндээ шүүгч нарыг хэрэг түвэгт холбогдсон асуудлыг шалгагдаад ирэхээр бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлэх тухай ойлголт алга. Бид шударга ёсыг хүсэмжилж байгаа юм бол эхлээд шүүхээ шударга болгох хэрэгтэй. Английн Хатан хаан шударга шүүхийн тогтолцоог бий болгосон учраас өнөөдөр тус улсад хэмжээт эрхт хаант засаглал оршин тогтнож байна. Түүнчлэн шүүгч нарыг чадавхжуулж хөгжүүлэх шаардлага их байна. Анхан шатны шийдвэрүүд алдаа мадагтай гарч байна шүү дээ. Тиймээс шүүгч нарыг хөгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ мэтчилэн шударга шүүхийн тогтолцоог бий болгоход олон хүчин зүйл хэрэгтэй. Тэгэхээр Үндсэн хуулиар хэлэлцэх ёстой нэг чухал асуудал бол шүүгч нарыг хугацаатай томилдог болох эсэхийг ард түмнээсээ асуух ёстой. Тэгэхгүй бол шүүгч нар бүх насаараа хариуцлага хүлээх механизмгүй байна. Тухайн хүн хичнээн шударга байсан ч шударга бусын эргүүлэгт хуйлраад л орчихож байна шүү дээ.

-Шүүх засаглалын асуудлыг хөндөнгүүт шүүгч нартай холбоотой санал, гомдол танд ирж байна уу?

-Маш их ирж байна. Миний фэйсбүүк, пэйж хуудсаар иргэдээс уулзах санал хүсэлт тавьж байгаа. Би үнэндээ бүгдтэй нь уулзаж амжихгүй байна. Миний хувьд тэдгээр ирүүлсэн гомдол саналыг нь хүлээж аваад, уншиж танилцаад, холбогдох байгууллагууд руу шилжүүлэх эрх хэмжээ байгаа шүү дээ. Жишээлбэл, нэг компани шүүхээр яваад тусгай зөвшөөрлөө бусдаас шилжүүлж авах хэлцэл хийгдсэн байна. Гэтэл итгэмжлэл нь хуурамч байна гэдэг хэрэг маргаан үүссэн байгаа юм. “Итгэмжлэл нь үнэн байна” гээд хэргийг нь дөрөв, таван удаа эрүүгийн хэрэг үүсгээд хэрэгсэхгүй болгосон. Нөгөө хүн 12 жил төрийн буруутай үйл ажиллагаанаас болж ашигт малтмал олборлох эрхээ эдэлж чадаагүй. Зөвхөн нэг байгууллага хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, хууль шүүхийн буруутай үйл ажиллагааны улмаас 12 жил хохироод явж байна. Уг нь бид ийм тогтолцоо байгуулаагүй. 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 20-ны өдөр БНМАУ-ын АИХ-ын тэргүүлэгчдийн зарилгаар хоёр хууль батлагдан гарсан байдаг. “Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, прокурор шүүхийн хууль бус үйл ажиллагааны улмаас иргэнд учирсан гэм хорыг арилгах журмын тухай хууль”, “Төрийн захиргааны байгууллагыг хууль бус үйл ажиллагааны улмаас иргэнд учирсан гэм хорыг арилгах журмын хууль” гэж Монголын төр анх удаа иргэнийхээ өмнө хариуцлага хүлээдэг хуулийн механизмыг бий болгож бид эрхзүйт төр рүү алхаж орсон. Гэтэл энэ эрхзүйт төрийн тогтолцоо гуйвжээ.

-Та нэгэн шүүгчийн хадгаламжид их хэмжээний мөнгө байсан гэж хэлсэн. Гэтэл өөр нэг шүүгч дансандаа байсан мөнгийг эмчилгээний зардалд зориулахаар байршуулсан гэж тайлбар өгсөн. Таныг нийгэмд попорсон юм шиг ойлголт төрсөн?

-Хэргийг хууль бусаар шийдсэн байж болзошгүй 22 шүүгчийн тухай болоод тэдний хамаарал бүхий хүмүүсийн дансыг шалгуулахаар АТГ, УЕПГ-т өгсөн. Би хуулийн байгууллагын шалгаж байгаа асуудлыг ярих боломжгүй. Гэхдээ эргээд хаагдчих вий дээ гэхээс санаа зовж байна. Хэрэв тэр хүний дансаар хоёр тэрбум төгрөг орж гарсан бол тайлбарлах л ёстой. Тайлбарлаж чадахгүй бол хууль бусаар хөрөнгөжсөн гэдгээр эрүүгийн хэргээр шийтгэгдэнэ. Дансан дахь мөнгөө тайлбарлалаа гэхэд татвар төлсөн байх ёстой. Татвар төлөөгүй бол татвар төлөхөөс зайлсхийсэн гээд эрүүгийн хэрэг бас үүсгэгдэнэ. Энэ хоёр гарцаар шалгаасай гэж хүсч байгаа. Дараагийн нэг асуудал гэвэл би тэр дансандаа нэг сая ам.доллартай шүүгчийн тухай яриагүй юм. Өөр шүүгч байсан хүний тухай ярьсан. Тэр бол одоогийн шүүгч байгаа хүний асуудал. Тэрийгээ өөрсдөө тайлбарлаг.

-Шүүгчидтэй холбоотой мэдээлэл цацангуут танд ямар нэг дарамт, шахалт ирж байна уу?

-Мэдээжийн хэрэг надад заналхийлэл, дарамт зөндөө байгаа. Над руу ирүүлсэн мессэжүүд бий. Би тэр болгоныг гоншигонож нэг ч удаа, ямар ч хэвлэлээр яриагүй. Нэгэнт та асууж байгаа учраас хэлчихье. Зарим хүн миний тухай мэдээлэл цуглуулах судалгааны баг гаргачихсан явж байгаа гэсэн. Төрснөөсөө хойш ямар ажил хийж, дүүрэг, орон нутагт ямар шийдвэр гаргаж байсныг хүртэл судалж байгаа юм билээ. Тэр багаа сайн ажиллуулаарай гээд хэлчихье. Надад бол тийм баг гаргах хөрөнгө санхүүгийн боломж байхгүй. Харин иргэдээс ирсэн баримтууд байгаа. Би цуглуулж байна. Бас намайг мөрдөж, мөшгих баг томилсон гэж дуулсан. Сайн мөрдөөрэй гээд хэлье. Гэхдээ миний халдашгүй эрхэнд халдаж байгаа гэдгээ бодоорой. Түүнчлэн нэр бүхий хүн хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудтай уулзаж, намайг харлуулах даалгавар өгсөн байна лээ. Энэ бол шүүгчийн ажлын чиг үүрэгт байх ёсгүй шүү. Би өмнө нэг ч сурвалжлагчид “Миний амь насанд заналхийлж байна” гэж хэлж байгаагүй.

-Та хэн гэдгийг нь мэдэж байгаа л юм байна шүү дээ. Тэр хүнээ хуулийн байгууллагад өгөөд шалгуулж болдоггүй юм уу?

-Монгол бол жижигхэн, мэдээлэл хурдан дамждаг. Би ямар мөрдөж мөшгиж байгаа хүнээ О.Баасанхүү гишүүн шиг “Надад хүн гаргаж, өг, миний амь насанд заналхийлээд байна” гээд байлтай биш дээ. Ажил гэр хоёрынхоо хооронд яваад л байна. Цаашид ч явах болно. Би хэн нэгэн хувь хүний эрх ашгийг хөндөж яриагүй. Гэтэл өөрсдөө миний эсрэг тайлбар хийж эхэлсэн. Шүүмжийг хүлээж авахын оронд өөрсдөө сошиалаар шүүхдэж байгаа.

-МАН-д “Дэвшилтэд холбоо” гэсэн жигүүр ургасан. Сүүлийн үед Их хуралд орж ирсэн залуус зоригтой дуугарч, нам дотроо жигүүр ургууллаа гэж ард түмэн та бүхэнд итгэл хүлээлгэж байна. Жигүүрийн үйл ажиллагаа цаашид хэрхэн явах вэ?

-Өнгөрсөн гуравдугаар сард бидний хэдэн Их хурлын гишүүн ярилцаж байгаад олон улсад байдаг “Progressive alliance” гэдэг байгууллагын салбарыг Монгол Улсад байгуулсан. Ингээд намын дэргэд байгуулж, улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн. Цаашид ямар, ямар ажил хэрэгжүүлэх талаар мэдээлэл өгнө. Бид шударга ёсны салхийг салхилуулж эхэлсэн гэж бодож байна. Тэрнээс нам дотроо бүлэг фракц үүсгэж, Засгийн газарт суудал авахын төлөө ажиллахгүй. Судалгааны дүнгээс харахад биднээс ард иргэд их зүйл хүлээж байгаа юм билээ. Тэгэхээр бидний дэвшүүлж байгаа зорилт бол Монгол Улсын хөгжлийн төлөө юм. Тэрнээс хэн нэгэн хүнийг шорон гянданд хийж, хэн нэг хүн рүү субьектийн дайралт хийх тухай ярихгүй. Мэдээж, шударга бусын хажуугаар чимээгүй өнгөрөхгүй.

-Эрх баригчид өмнөх засгийг удирдаж байсан хүмүүсээ намнадаг тогтолцоо нэгэнт тогточихжээ. Урьд нь сайд, дарга байсан хүмүүсийг хорьчихлоо. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Энэ тогтоцоо бол буруу. Хөгжиж байгаа орнуудад тохиолддог загвар. Тэгэхээр тийм ч сайн загвар биш. Хариуцлага хүлээлгэх механизм байлгүй яахав. Гэхдээ улс төрийн зорилгоор нэг нэгийгээ намнаж болохгүй. Нам дамнасан бүлэглэлүүд өнөөдөр байгаа гэдгийг бүгд мэднэ. Тэгээд хууль шүүхийнхээ засаглалыг гартаа оруулж ирдэг. Дараа нь улс төрийнхөө өрсөлдөгчөө намнаж, хорьж, шийтгэдэг. Шүүх хараат бус хууль шүүхийн тогтолцоог бүрдүүлж чадахгүй бол бие биеэ намнадаг тогтолцоо цаашид улам боловсронгуй болж, үргэлжлэх зураглалтай. С.Баяр даргын тухайд улстөрчийнх нь хувьд үнэлдэг. Энэ хүнтэй ойр ажиллаж үзээгүй. Ер нь Монголын төр зүтгэсэндээ халтай гэдгийн үлгэр болж байх шиг байна. Манайхан нэг туйлшрахаараа хэцүү. Тавантолгойн бүлэг ордууд бүгд хувийнх байсан. Үүний 97 хувийг төрд авчрах шийдвэрийг гаргасан хүн бол С.Баяр дарга. Хоёрдугаарт, алдаатай, оноотой ч бай Оюу толгойг хөдөлгөсөн хүн бол С.Баяр дарга. Өнөөдөр Оюутолгой, Тавантолгойгоос Монголын эдийн засагт үзүүлж байгаа үр нөлөөллийг хүн бүр мэднэ. Хардах эрх хүн болгонд бий. Үнэхээр нэр дээр нь долоон байр байдаг юм бол шалгаад асуудлыг нэг талд шийдээсэй гэж бодож байна. Сая АНУ руу АТГ-ын дарга, Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга нар очиж, хууль хяналтын байгууллагуудтай харилцан туслалцаа үзүүлэх гэрээ хэлэлцээр байгуулсан гэж сонссон. Тиймээс олны эргэлзээг тайлах хэрэгтэй. Ер нь С.Баяр дарга өөрөө шалгуулъя гэдэг асуудлыг тавьсан гэж ойлгосон. Өнөөдөр байцаан шийтгэх ажиллагаа шуурхай явах ёстой. Гэтэл энэ хэрэгтэй холбоотой хүмүүсээс 20 гаруй хонож байхад нэг ч байцаалт аваагүй байна гэсэн. Үнэхээр эрүүл мэндийн хувьд асуудал байгаа юм бол эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг яаралтай үзүүлэх ёстой. Харин бусад хүмүүсийн тухайд хэлж мэдэхгүй байна. С.Баяр дарга шиг том төслүүдийг хөдөлгөсөн Ерөнхий сайд үнэндээ байсангүй. Одоо Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх дуугарч эхэллээ. Засгийн газрын хуралдаанаар Тавантолгойн асуудал яригдсан байна. Мөн нефть боловсруулах үйлдвэрийг эхлүүлье гээд дуугарчихлаа. Бидний хүсээд байгаа зүйл бол том төсөл хөтөлбөрүүдийг явуулах. Гэтэл үүнийг шүүмжлээд байвал улс орон хөгжихгүй.